;

Theodoi" W. Adorno

Μ Ο Υ ΣΙ Κ Η Κ Α Ι Γ Λ Ω ΣΣΑ : ΕΝ Α Α Π Ο ΣΠ Α ΣΜ Α

Μ ετάφρα ση : Φώτης Τερζάκη ;

i Ο Κ Ε Ι Μ ΕΝ Ο Α Υ ΤΟ , δημ οσιευμένο τό 1956, μ ετά τήν επιστροφή οτη Γ ερμ α νία κα ί τή Φρα νκφούρτη σέ ένα ν τόμ ο μ ουσικολογιών δοκιμ ίων μ έ γενικό τίτλο Quasi uua fanlnsiu, α ποτελεί συμ πύκνωση μ ερικών άπό τίς πιό πυρηνικές ενοράσεις τοϋ Adorno σέ σχέση μ ε τή μ ουσική. "Α ν ή μ ου-σική μ οιάζει μ ε τή γλώσσα στό βα θ μ ό πού δια θέτει σύντα ξ η, γρα μ μ α τική κα ί, εντέλει, ένα νόημ α , ή μ είζων δια φορά της έγκειτα ι στό ότι α υτή. ή λιγότερο άνα πα ρα στα τιν.ή α π' όλες τις τέχνες, μ οιάζει νά είνα ι ή ίδια τό ά πό/.χπο νόημ α γιά τό οποίο μ οχΟ οϋν όλες οι α νθρώπινες γλώσσες. Είνα ι α ξ ιοσημ είωτο ότι ό Adorno περιγράφει α υτό τό α πόλυτο νόημ α μ έ τόν θ εολογικό όρο τον· Ο νόμ α τα : (τό άρρητο όνομ α τοΰ Θ εοί). Εκτός άπό τήν εσκεμ μ ένη α να φορά στην ιουδα ϊκή πα ράδοση, όπως πολλοί συνεχώς επισημ α ίνουν, πρέπει νά δούμ ε εδώ ειδικά τήν α πόπειρα δια λόγου μ ι: τόν ήδη νεκρό φίλο τοΰ Walter Benjamin κα ί ειδικά μ έ τήν προβλημ α τική πού εκθέτει στό "Ε ργο το ν Μ ΐ'Τα φρα α τΓ). Ο ι χτυπητά όμ οιες έκφράσπς μ άς κα θ οδηγούν μ έ α σφάλεια . (Σ.τ.μ .)

Μ Ο Υ ΣΙ Κ Η μ οιάζει μ έ γλώοοα . Εκφράσεις όπως μ ουοικό ιδίωμ α , μ ουσικός τονισμ ός, δέν είνα ι α πλώς μ ετα φορές. 'Α λλά ή μ ουσική

δεν τα υτίζετα ι μ έ τή γλώοσα . Ή ομ οιότητα δείχνει προς κάτι ουσιώδες, άλλα . θ ολό. "Ο ποιος τήν εκλάβει κυριολεκτικά θ ά πα ρα πλα νηθ εί σοβα ρά. Ή μ ουσική μ οιάζει μ έ γλώσσα κα τά τήν έννοια ότι είνα ι μ ία χρονική α κολουθία α ρθ ρωμ ένων ήχων πού είνα ι κάτι. περισσότερο άπό α πλοί ήχοι. Λ ένε κάτι, συχνά κάτι α νθ ρώπινο . "Ο α ο πιό κα λή ή μ ουσική, τόσο πιό επιβλητικά τό λένε. Ή δια δοχή των ήχων είνα ι όπως ή λογική: μ πορεί νά είνα ι ορθή ή εσφα λμ ένη . Α λλά α υτό πού λέγετα ι δέν μ πορεί νά α ποσπα στεί άπό τή μ ουσική. Ή μ ουσική δέν δημ ιουργεί σημ ειωτικό σύστημ α . Ή ομ οιότητα προς τή γλώσσα εκτείνετα ι άπό τήν ολότητα τοϋ έργου,

τι̂ν οργα νωμ ένη σύνδεση σημ α ντικών ήχων, μ έχρι τό μ εμ ονωμ ένο ήχο , τή νότα ώς κα τώφλι της πιό στοιχειώδους πα ρουσία σης, τό κα θ α ρό όχη -μ α της έκφρα σης. Ή α να λογία προχωρεί πέρα άπό τήν οργα νωμ ένη σύν-δεση τών ήχων κα ί εκτείνετα ι υλικά μ έχρι τίς δομ ές. Ή πα ρα δοσια κή θ εωρία της μ ορφής χρησιμ οποιεί όρους όπως πρότα ση , φράση , τμ ήμ α , τρόποι στίξ εως - ερώτηση , α να φώνηση κα ί πα ρένθεση . Δ ευτερεύουσες φράσεις είνα ι πα ντα χού πα ρούσες, φωνές α νεβα ίνουν κα ί πέφτουν, κα ί όλοι α υτοί οι όροι γιά τίς μ ουσικές χειρονομ ίες α ντλούντα ι άπό τό λό-γο . "Ο τα ν ό Beethoven ο ρίζει γιά μ ιά άπό τίς bagatelles στό opus 33 νά πα ιχτεί «parlando» [«Σέ ρυθ μ ό ο μ ιλία ς»] α πλώς κα θ ιστά ρητό κάτι πού είνα ι ένα κα θ ολικό χα ρα κτηριστικό της μ ουσικής. Είνα ι κοινός τόπος νά δια κρίνουμ ε τή γλώσσα άπό τή μ ουσική λέγο -

ντα ς ότι οι έννοιες είνα ι ξ ένες στή μ ουσική. 'Α λλά ή μ ουσική όντως πε-ριλα μ βάνει πράγμ α τα πού βρίσκοντα ι πολύ κοντά στις «πρωτόγονες έννοιες» τίς όποιες συνα ντάμ ε στην επιστημ ολογία . Κ άνει χρήση έπα νεμ -

Τόμ ο ; Ε ', ώρ. 23, Ά Ο ήνα , Ι ο ύνιο ; 1996 289

Η

Γ ·

-

290 THEODOR W. ADORNO

I 11

\

IP

• ρρ&: ;*·#" Mr

Mr· : -:A ̂

Ό Adorno πα ίζ ο ντα ς πιά νο α τό σπίτι το υ. 1967

φα νιζόμ ενων -ψ ηφίων. Α υτά εγκα θ ιδρύοντα ι άπό την τονικότητα . "Α ν ή τονικότητα δέν γεννάει α κριβώς έννοιες, μ πορεί τουλάχιστον νά ειπωθ εί δτι πα ράγει λεξ ιλογικές μ ονάδες. Μ πορούμ ε νά ξ εκινήσουμ ε α πο μ ονώνο -ντα ς α νάμ εσα τους εκείνες τίς συγχορδίες πού επα νεμ φα νίζοντα ι στα θ ε-ρά μ ε τήν ίδια πάντα λειτουργία , κα λοχτισμ ένες α κολουθ ίες όπως οι α λληλουχίες των πτώσεων (cadence), κα ί σε πολλές περιπτώσεις α κόμ α κα ι κοινόχρηστες μ ελωδικές φιγούρες πού συνδέοντα ι μ έ τήν α ρμ ονία . Τέτοια ο ικουμ ενικά ψ ηφία είνα ι πάντοτε ικα νά νά υπεισέλθ ουν σ' ένα ειδικό πλα ίσιο . Π α ρέχουν τό χώρο γιά τή μ ουσική ιδια ιτερότητα όπως

ΠΛ Α Ν Ο Δ ΪΟ Ν

Afovotxij y.cii γλώο ο α : εν«. axo'oxaofict 29!

Άηό τήν σύνθ εση το ν Adorno «Α ια μ α ρτνρία » α έ στίχο υς το υ Trakl, 1941

οί έννοιες γιά μ ια ειδική πρα γμ α τικότητα , κα ι τήν ίδια στιγμ ή, όπως συμ βα ίνει μ έ τη γλώοσα , ό α φηρημ ένος τους χα ρα κτήρα ς εξ ισορροπείτα ι άπό τό πλα ίσιο , μ έσα στό όποιο είνα ι τοπο θ ετημ ένες. Ή μ όνη δια φορά είνα ι πώς ή τα υτότητα α υτών τών μ ουσικών εννοιών έγκειτα ι, στην ίδια τους τή φύση κα ί ό χι σέ ενα σημ α ινόμ ενο έξ ω άπ' α υτές. Ή α μ ετάλλα κτη τα υτότητα τους έχει κα τα κα θ ίσει σάν δεύτερ?] φύ-

ση . Ν ά για τί ή συνείδηση έχει τόσο μ εγάλη δυσκολία νά α ποχα ιρετίσει τήν τονικότητα . 'Αλ λ ά ή σύγχρονη μ ουσική εξ εγείρετα ι ενάντια στην α υτα πάτη πού κ ρ ύ βεται σέ μ ιά τέτοια δεύτερη φύση . 'Α πορρίπτει ώς μ η-

Τόμ ος Ε , άρ. 23, Αθήνα. "Ιού νιος 1996

"

Α . <W

Λ - " '

ψ .

292 THEODOR W. ADORNO

χα νικές α υτές τίς πα γωμ ένες φόρμ ουλες κα ί τή λειτουργία τους. Ω στό-σο , δεν δια χωρίζει εντελώς τόν εα υτό της άπό τήν α να λογία μ έ τή γλώσ-σα , α λλά μ όνο άπό τήν πρα γμ οποιημ ένη της εκδοχή πού υποβιβάζει τό ιδια ίτερο σε ενθύμ ιο , σε συντα ξ ιοδοτημ ένο σημ α ίνον ή σέ α πολιθωμ ένα υποκειμ ενικά νοήμ α τα . 'Υ ποκειμ ενισμ ός κα ί πρα γμ οποίηση πάνε μ α ζί στή σφα ίρα της μ ουσικής όπως κα ί άλλου. 'Α λλά ό συσχετισμ ός τους δεν κα θ ορίζει τήν ο μ οιότητα της μ ουσικής μ έ τή γλώσσα μ ιά γιά πά-ντα . Στίς ήμ ερες μ α ς ή σχέση α νάμ εσα στή μ ουσική κα ί τή γλώσσα έχει γίνει κριτική. Ή γλώσσα της μ ουσικής είνα ι α ρκετά δια φορετική άπό τήν προθ ε-

τική γλώσσα . Π εριέχει μ ιά θ εολογική διάστα ση . Α υτό πού έχει νά πεϊ α ποκα λύπτετα ι κα ί τα υτόχρονα κρύβετα ι. 'Ι δέα της είνα ι τό θ ειο Ό νο -μ α στό όποιο έχει δοθ εί σχήμ α . Είνα ι άπομ υθ ολογικοποιημ ένη προσευ-χή, α πα λλα γμ ένη άπό κάθ ε στοιχείο μ α γικής α ποτελεσμ α τικότητα ς. Είνα ι ή α νθρώπινη προσπάθ εια , κα τα δικα σμ ένη όπως πάντα , νά ονομ ά-σει τό Ό νο μ α , όχι νά μ ετα δόσει νοήμ α τα . Ή μ ουσική φιλοδοξ εί νά είνα ι γλώσσα χωρίς προθέσεις. 'Α λλά τά σύ-

νορα α νάμ εσα σέ α υτή κα ί τήν προθ ετική γλώσσα δεν είνα ι α πόλυτα δεν έχουμ ε νά κάνουμ ε μ έ δύο εντελώς χωριστές περιοχές. 'Υ πάρχει μ ία ενεργή δια λεκτική έδώ. Ή μ ουσική δια περνάτα ι άπό άκρου εις άκρον άπό προθ ετικότητα . Κ α ί α υτή δέν χρονολογείτα ι μ όνο άπό τό stile rappre-sentativo ('Α να πα ρα στα τικο ύφος) πού α νέπτυξ ε τόν έξ ορθ ολογισμ ό στή μ ουσική σέ μ ία προσπάθ εια νά εκμ ετα λλευτεί τήν ομ οιότητα της μ έ τή γλώσσα . Ή μ ουσική α πογυμ νωμ ένη άπό κάθε προθ ετικότητα , μ ία α πλώς φα ινομ ενική σύνδεση ήχων, θά ήτα ν ένα α κουστικό πα ράλληλο τοϋ κα -λειδοσκοπίου. 'Α πό τήν άλλη μ εριά, ώς α πόλυτη προθ ετικότητα θ ά έπα υε νά είνα ι μ ουσική κα ί θ ά όδηγοϋσε σέ μ ιά ψευδή μ ετα μ όρφωση σέ γλώσ-σα . Ο ι προθέσεις είνα ι κεντρικές γιά τή μ ουσική, α λλά μ όνο δια λειπό-ντως. Ή μ ουσική δείχνει προς τήν α ληθινή γλώοσα κα τά τήν έννοια ότι τό περιεχόμ ενο είνα ι εμ φα νές σέ α υτή, α λλά α υτό τό κάνει εις βάρος τοϋ άνα μ φίλογου νοήμ α τος, τό όποιο έχει μ ετα να στεύσει στην προθ ετι-κή γλώσσα . Κ α ί ώς έάν ή μ ουσική, α υτή ή πιό εύγλωττη α πό τίς γλώσσες, είχε α νάγκη πα ρηγοριάς άπό τήν κα τάρα τής α μ φισημ ία ς - ή μ υθική της όψη , οι προθέσεις φιλτράροντα ι μ έσα της. «Κ οιτάξ τε πώς μ α ρτυρεί στα θερά α υτό πού σημ α ίνει κα ί τό ορίζει». Α λλά οι προθέσεις της πα ρα μ ένουν επίσης κρυφές. Δ έν ήτα ν τυχα ίο πού ό Kafka, όπως κα -νένα ς συγγρα φέα ς δέν είχε κάνει πρίν άπ' α υτόν, δίνει τέτοια τιμ ητική θέση στή μ ουσική σέ ένα ν α ριθ μ ό α πό α ξ ιοσημ είωτα κείμ ενα . Χ ρησιμ ο-ποιούσε τά νοήμ α τα τής ομ ιλούμ ενης, προθ ετικής γλώσσα ς, ώς έάν ήτα ν α υτά τής μ ουσικής, πα ρα βολές σπα σμ ένες στό μ έσον τής φράσης. Α υτό α ντιτίθ ετα ι ο ξ ύτα τα στή «μ ουσική» γλώσσα τοΰ Swinburne ή τοϋ Rilke, μ έ τήν α πομ ίμ ηση των μ ουσικών έφφέ πού τή χα ρα κτηρίζει κα ί τήν α πό-στα ση της άπό τήν α ληθινή μ ουσικότητα . Ν ά είνα ι κα νείς μ ουσικός, ση-μ α ίνει νά ενεργοποιεί α ρχόμ ενες προθέσεις: νά τίς τιθ α σεύει, όχι νά τους πα ρα δίνετα ι. 'Ι δού πώς ή μ ουσική γίνετα ι, δομ ή. Α υτό δείχνει προς τό πρόβλημ α τής ερμ ηνεία ς. Ή ερμ ηνεία , είνα ι

ουσιώδης τόσο γιά τή μ ουσική όσο κα ί γιά τή γλώσσα , α λλά μ έ δια φο-ρετικούς τρόπους. Τό νά ερμ ηνεύεις τή γλώσσα σημ α ίνει: νά κα τα νοείς

Π̂ Λ Α Ν Ο ΔίΟ Ν

Μ ο υσική καί γλώσσα : έ'να α πόσπασμ α _____________________________ 293

τη γλώσσα . Τό νά ερμ ηνεύεις τη μ ουσική σημ α ίνει: νά κάνεις μ ουσική. Ή μ ουσική ερμ ηνεία είνα ι επιτέλεση, ή οποία , ώς σύνθεση , δια τηρεί τή συγγένεια της μ ε τή γλώσσα , ένώ εξ α λείφει κάθ ε ειδική ο μ οιότητα . 'Ι -δού για τί ή ιδέα τής ερμ ηνεία ς δεν είνα ι ενα ενδεχομ ενικο κα τηγόρημ α τής μ ουσικής, α λλά α να πόσπα στο τμ ήμ α της. Τό νά πα ίζεις σωστά τή μ ουσική σημ α ίνει πρώτα κα ί κύρια νά μ ιλάς σωστά τή γλώσσα της. Α υτό άπό μ όνο του κα λεί σέ μ ίμ ηση , όχι σέ μ ιά δια δικα σία α ποκρυπτογρά-φησης. Ή μ ουσική α ποκα λύπτει τόν εα υτό της μ όνο μ έσα στή μ ιμ ητική πρα κτική, ή οποία ομ ολογουμ ένως μ πορεί νά συμ βεί σιωπηρά μ έσα στή φα ντα σία , κα τ' άνα λογία ν μ έ τή σιωπηρή α νάγνωση ποτέ δέν ενδίδει σέ μ ιά διερεύνηση ή όποια θ ά τήν ερμ ήνευε α νεξ άρτητα άπό την εκπλήρω-ση . "Α ν α να ζητούσα μ ε μ ιά συγκρίσιμ η πράξ η στις προθ ετικές γλώσσες, α υτή θ ά ήτα ν ή πράξ η τής μ ετα γρα φής ενός κειμ ένου μ άλλον πα ρά τής α ποκωδικοποίησης τοϋ νοήμ α τος του. Σέ α ντίθ εση μ έ τή φιλοσοφία κα ί τίς επιστήμ ες, οι όποιες μ ετα βιβά-

ζουν γνώση , τά στοιχεία τής τέχνης πού συντίθεντα ι γιά τό σκοπό τής γνώσης ποτέ δέν κορυφώνοντα ι σέ μ ια ν α πόφα νση . Α λλά είνα ι πράγμ α -τι ή μ ουσική μ ία μ ή άποφα ντική γλώσσα ; 'Α νάμ εσα στίς διάφορες προ -θ έσεις της μ ία άπό τίς πιό επιτα κτικές φα ίνετα ι νά είνα ι ή βεβα ίωση «Έ τσι είνα ι», ή άποφα ντική, σχεδόν δεσποτική κα τάφα ση κάποιου πράγμ α τος πού δέν έχει ρητά δηλωθεί. Στίς κα λύτερες στιγμ ές τής μ ε-γάλης μ ουσικής, κα ί α υτές συχνά είνα ι οι πιό βία ιες στιγμ ές της — ένα πα ράδειγμ α είνα ι ή α ρχή τής α να κεφα λα ίωσης τής πρώτης κίνησης στην Έ να τη Συμ φωνία — α υτή ή πρόθ εση γίνετα ι εύγλωττα άνα μ φίλογη χά-ρη στην α πόλυτη δύνα μ η τοϋ πλα ισίου της. Ή α πήχηση της μ πορεί νά α κουστεί, ύπό μ ορφή πα ρωδία ς, σέ τετριμ μ ένα μ ουσικά κομ μ άτια . Ή μ ουσική μ ορφή, ή ολότητα μ έσα στην όποια ένα μ ουσικό πλα ίσιο α πο -κτάει α υθεντικότητα , δέν μ πορεί νά δια χωριστεί πρα γμ α τικά άπό τήν προσπάθ εια νά συλληφθεί ή χειρονομ ία τής α πόφα νσης πάνω στό μ ή άποφα ντικό μ έσον. Μ ερικές φορές α υτό συμ βα ίνει τόσο κα λά πού ή τέ-χνη βρίσκετα ι στό χείλος τοΰ νά υποκύψει στην επίθ εση άπό τήν κυ-ρια ρχούσα πα ρόρμ ηση τής λογικής. Α υτό σημ α ίνει ότι ή διάκριση α νάμ εσα σέ μ ουσική κα ί γλώσσα δέν

μ πορεί νά εδρα ιωθ εί α πλώς εξ ετάζοντα ς τά ιδια ίτερα χα ρα κτηριστικά τους. Λ ειτουργεί μ όνο άν τίς εξ ετάσουμ ε ώς ολότητες. "Η , μ άλλον, κοι-τάζοντα ς τή φορά τους, τήν «τάση» τους, μ έ τήν έννοια τοϋ τέλο υς τής μ ουσικής: Η προθ ετική γλώσσα θέλει νά δια μ εσολα βήσει τό α πόλυτο , α λλά τό α πόλυτο δρα πετεύει άπό τή γλώσσα επειδή κάθ ε ειδική πρόθ ε-ση «α φήνει πίσω της κάθε άλλη , άφοϋ κα θ εμ ία είνα ι περιορισμ ένη . Ή μ ουσική βρίσκει άμ εσα τό α πόλυτο , α λλά τή στιγμ ή τής α να κάλυψης α υτό θ ολώνει, όπως α κριβώς ένα πολύ ισχυρό φως θ α μ πώνει τά μ άτια εμ ποδίζοντα ς τα νά δουν πράγμ α τα τά όποια είνα ι εντελώς ορα τά. Ή μ ουσική εκδηλώνει μ ία περα ιτέρω ο μ οιότητα μ έ τή γλώσσα κα τά,

τό γεγονός ότι κα θώς ένα μ έσο πού α ντιμ ετωπίζει να υάγιο , α ποστέλλε-τα ι ώς προθ ετική γλώσσα σέ μ ιά οδύσσεια α τέλειωτης δια μ εσολάβησης προκειμ ένου νά φέρει πίσω τό α δύνα το . 'Α λλά ή μ ορφή τής δια μ εσολά-βησης της κα ί ή δια μ εσολάβηση τής προθ ετικής γλώσσα ς εκδιπλωνοντα ι σύμ φωνα μ έ δια φορετικούς νόμ ους: όχι μ έσα σ' ένα σύστημ α α μ οιβα ία

Τόμ ος Ε ', άρ. 23, Α θήνα , Ι ούνιος 1996

294 THEODOR W. ADORNO

-

εξ α ρτημ ένων νοημ άτων, α λλά μ ε τή θ α νάσιμ η άπορόφησή τους σέ ένα σύστημ α κοινών δια συνδέσεων πού μ όνο α υτό μ πορεί νά εξ ισορροπήσει τά νοήμ α τα τά όποια ϋπερφα λα γγίξ ει σέ κάθ ε ξ εχωριστή περίπτωση . Στή μ ουσική οι προθέσεις θρυμ μ α τίζοντα ι κα ί σκορπίζοντα ι άπό τήν ίδια τους τή δύνα μ η , κι έπα να συγκεντρώνοντα ι στή σύστα ση τοϋ 'Ο νόμ α τος. Ή μ ουσική έχει ονομ α στεί δομ ημ ένη ή φέρουσα σημ α σία ολότητα

προκειμ ένου νά δια κριθεί άπό τήν α πλή α λληλουχία των α ισθητηρια κών ερεθισμ άτων. Α υτοί οι όροι μ πορούν νά γίνουν δεκτοί στό βα θ μ ό πού τίποτα μ έσα στή μ ουσική δεν στέκετα ι μ όνο του. Κ άθ ε τι γίνετα ι α υτό πού είνα ι μ έσα στή μ νήμ η κα ί τήν προσδοκία μ εσ' άπό τή φυσική συ-νέχεια πρός_ τά γειτονικά του στοιχεία κα ί τή νοητή του σύνδεση μ έ α υτά πού είνα ι μ α κρινά. 'Α λλά ή ολότητα είνα ι δια φορετική άπό τήν ολότητα νοήμ α τος τήν οποία δημ ιουργεί ή προθετική γλώσσα . Στήν πρα γμ α τικότητα , πρα γμ α τώνει τόν εα υτό της σέ α ντίθ εση προς τις προ-θέσεις, ενσωμ α τώνοντα ς τες στή δια δικα σία μ έσα ) της όποια ς α ρνείτα ι κα θεμ ία ξ εχωριστή, μ ή εξ ειδικευμ ένη πρόθεση . Ή μ ουσική ώς ολότητα ενσωμ α τώνει προθέσεις όχι δια λύοντα ς τες σέ μ ία α νώτερη , πιό α φηρη-μ ένη πρόθ εση , α λλά προσπα θώντα ς νά δια κηρύξ ει τή μ ή προθ ετικότητα τή στιγμ ή πού όλες οι προθέσεις συγκλίνουν κα ί α να μ ειγνύοντα ι. Έ τσι, ή μ ουσική είνα ι σχεδόν τό α ντίθ ετο της φέρουσα ς σημ α σία ολότητα ς, α κόμ α κα ί ότα ν φα ίνετα ι νά δημ ιουργεί μ ία τέτοια σέ α ντίθ εση προς τήν α πλή α ισθητηρια κή ύπα ρξ η . Α υτή είνα ι ή πηγή τοϋ πειρα σμ ού πού α ισθ άνετα ι νά α πέχει κάθε νοήμ α τος άπό μ ία α ίσθ ηση της δύνα μ ης της, νά ενεργεί, μ έ λίγα λόγια , σά νά ήτα ν ή άμ εση έκφρα ση τοϋ Ο νόμ α τος. Ό Heinrich Schenker έκοψε τόν Γ όρδειο δεσμ ό οτήν πα μ πάλα ιη δια -

μ άχη κα ί δια κήρυξ ε τήν α ντίθ εση του τόσο προς τήν εκφρα στική όσο κα ί προς τή φορμ α λιστική α ισθ ητική. 'Α ντίθ ετα προσυπέγρα ψ ε τήν έννοια τοϋ μ ουσικού περιεχομ ένου. 'Α πό α υτή τήν άποψη δέν ήτα ν κα -θ όλου α άν τόν Schonberg, ό όποιος α πέτυχε — κα ί α υτό κα θ όλου δέν τόν τιμ ά — ν' α να γνωρίσει τό επίτευγμ α του. Ή εκφρα στική α ισθητική εστιάζετα ι στις πολυσθενεΐς, φευγα λέες α το μ ικές προθέσεις κα ί τις συγ-χέει, μ έ τό μ ή προ θ ετικό περιεχόμ ενο της ολότητα ς. Ή θ εωρία τοϋ Wagner χάνει τό όριο επειδή συλλα μ βάνει τό περιεχόμ ενο της μ ουσικής ώς έκφρα ση της ολότητα ς τών μ ουσικών στιγμ ών έκτεινόμ ενη ώς τό άπειρο , όπου ή α νάπτυξ η τοϋ όλου είνα ι ποιοτικά δια φορετική άπό εκεί-νη της α τομ ικής πρόθεσης. Μ ιά συνεπής α ισθ ητική της έκφρα σης κα τα -λήγει πάντα νά υποκύπτει στον πειρα σμ ό της υποκα τάστα σης της α ντι-κειμ ενικής πρα γμ α τικότητα ς μ έ μ ετα βα τικά κα ί τυχα ία νοήμ α τα . Ή α ντίθετη θέση , εκείνη της μ ουσικής ώς α ντηχούσα ς, έμ ψυχης μ ορφής, κα τα λήγει νά μ ένει μ έ κενά ερεθίσμ α τα ή μ έ τό α πλό γεγονός τοϋ οργα -νωμ ένου ήχου κενοϋ άπό κάθ ε σύνδεση α νάμ εσα στήν α ισθ ητική μ ορφή κα ί τό μ ή α ισθ ητικό άλλο τό όποιο τήν κα θ ιστά α ισθ ητική μ ορφή. Ή α πλοϊκή κα ί γι' α υτό πάντα δημ οφιλής κριτική της α πένα ντι στήν προ -θ ετική γλώσσα έχει ώς α ντίτιμ ο τή θυσία της τέχνης. Ή μ ουσική είνα ι κάτι περισσότερο άπό προθετικότητα , α λλά τό α ντί-

θ ετο δέν είνα ι λιγότερο α ληθές: δέν υπάρχει μ ουσική πού νά είνα ι έξ ολοκλήρου κενή άπό εκφρα στικά στοιχεία . Στή μ ουσική α κόμ α κα ί ή μ ή εκφρα στικότητα γίνετα ι έκφρα ση . «'Α ντηχούσα » κα ί «έμ ψυχη» είνα ι λί-

Π Λ Α Ν Ο Δ Ι Ο Ν