texto inicial (i)-rev.doc
TRANSCRIPT
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
1/1251
Kulbil Yol Twitz PaxilAcademia de Lenguas Mayas de Guatema
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
2/125
AUTORIDADESJos Dionicio Canahu Rodrguez
PRESIDENTE
Andrs Hernndez GonzlezDIRECTOR ADMINISTRATIVOGaspar Guzman CabaDIRECTOR FINANCIERO
EQUIPO TCNICOMara Magdalena Prez Conguache
DIRECTORA DE PLANIFICACIN LINGSTICA Y CULTURALJos Augusto Yac Noj
COORDINADOR DE EDUCACIN PROMOCIN Y DIFUSINAntonio Benicio Ross MontejoCOORDINADOR DE ESTUDIOS LINGUSTICOS
Marta Nohem Morales ChalCOORDINADORA DE ESTUDIOS CULTURALES
Tereza Mendoza PrezCOORDINADORA DE TRADUCCIN
AUTOR
Wel Raxulew
REVISIN DEL CASTELLANOPierina Piedra Santa Abud
3. Calle 00-11 Zona 10, Ciudad de Guatemala. Tel. 23393401 23341363 23341850
2
Este materiales una
publicacinde la
Academia de
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
3/125
Telefax: 23393354. Correo Electrnico: [email protected] Pgina Web:www.almg.org.gt
Impreso en Guatemala (2006)
3
mailto:[email protected]://www.almg.org.gt/mailto:[email protected]://www.almg.org.gt/ -
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
4/125
INDICELECCIN CONTENIDO
SITUACIONAL
CONTENIDO GRAMATICAL Pg.
1 En laFamilia/Miembros dela Familia.
Articulo Definido e IndefinidoPronombre PersonalIntransitivo Aspecto Completivo (Pasado) (Xbe le ala)
62 En una Ceremonia
Maya/El TiempoPronombre PersonalIntransitivo Aspecto Incompletito (Presente) (Kbe le ala) 9
3 En un lugar deTrabajo/LasProfesiones
Pronombre PosesivoIntransitivo Aspecto Potencial (Futuro) (kbe na le ala) 124 En un Mercado de
Vestimenta/LasPrendas de Vestir
Pronombre PosesivoTransitivo Aspecto Completivo, Incompletivo y Potencial (Le ala
xraj le ali/Le ala kraj le ali/Le ala kraj na le ali)15
5 En la Calle/LosMedios deComunicacin.
Partculas Interrogativas Qu...?, Dnde...?, Cmo...?, Dequin...?, Quin...?, Cundo...?, Por qu...? , Cul...?Partculas condicionales (We, We ta, Xa). De duda (Wene)Transitivo e Intransitivo Completivo, Incompletivo, Potencial. (Leala xetzan iwir/Le ala xretzebej kolaj iwir)
18
6 En el Patio de de laCasa Juegos y
Pasatiempos
Partculas Afirmativas y Negativas (Je, Man_Taj)Verbos Transitivos con Sustantivo Reflexivo y Recproco (wib,
qib) (Le ala xuquje le ali kkaj kib)
207 En la Plaza /Las
MedidasProposicionesIntransitivo y Transitivo en Gerundio/Completivo e Incompletivo(tajin)(Le ala tajin kutzaj le ja./ Le ala tajin kutzaj le ja iwir.)
248 En el Banco/Los
Nmeros Cardinalesy Ordinales
PreposicionesVerbo Participio/Sujeto (at chajinaq)Verbo participio/Objeto (at chajim, at chajitalik)(Le ala chajim rumal le tzi./ Le ala chajinaq che le tzi.)
27
9 En el Parque/LasFrutas
ConjuncionesVerbo Intransitivo Imperativo (chatchakunoq)Verbo Transitivo Imperativo (chinajeka)(Chatchakunoq ala/ Chachakuj le abix ala)
30
10 En la Cocina/LosUtensilios de Cocina
ConjuncionesVoz Pasiva (umal)(Le tat xchajix rumal le ala/ Le ala xchajin che le tat, Xchajitaj le tatrumal le ala)
33
11
En la Parcela/LasVerduras
Partculas Temporales (are taq)Partculas Relativas (quien, que)Voz Antipasiva (ow, uw)(Le ala xchapow rech le tat)
36
12 En la Ciudad/LosLugares Pblicos
Partculas y Pronombres Demostrativos (ri, ri)Modo Subjuntivo Potencial (Kwiyeej chi katopan atam)Modo Subjuntivo Completivo (Xwiyeej chi katopan atam)
3913 En la casa/Partes de
la CasaPartculas Direccionales (bik)Modo Imperativo (Chatojo, chatpetoq)Modo Imperativo Indirecto (chepetoq, oj na)(Utz la chepetoq)
43
14 En el Corral/LosAnimales
Partcula Situacional (Chik, Xaq)Partcula Enfatizador(Qas)Modo Indicativo Condicional (We ta ko nurajil, kinloq jun wuq la)Incompletivo/Completivo (In benaq are taq xatopan at)Completivo/Potencial (In benaq chik, are taq katbek)
46
15 En el Bosque/LosElementos Naturales
Sustantivo Relacional Posesivo (wech)Sustantivo Relacional Benefactivo/dativo (Chi awech)Modo Indicativo Exhortativo (Mat kamsanik)
51
4
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
5/125
16 En la Oficina/LosUtiles de Oficina
Sustantivo relacional Agente/causativo (wumal)Modo IndicativoCompletivo/completivo (Are taq xinopanik achajom chi ri atzyaq)
5517 En el Taller/Las
HerramientasSustantivo Relacional Comitativo/Instrumental/ (wuk)Modo IndicativoPotencial/Completivo (Are taq katulik nubanom chi le arikil)
5818 En el Comedor/Las
Verduras y ComidasAdjetivo: Calificativos, Moderativos, Superlativos, Pluralizacin,NegacinModo IndicativoPotencial/Completivo
(Xubij chi wech chi are taq chinopan chila, utaqom chi la ri le tiij)
61
19 En unNacimiento/Partesdel Cuerpo HUmano
Adjetivo: Calificativos, Moderativos, Superlativos, Pluralizacin,NegacinModo IndicativoPotencial/Condicional (Chatwar ta na)
64
20 En el centroCultural.
El Gnero: Masculino Y femenino (animales). Y Nmero: Singular yPlural. (Familia, profesiones, cosasModo SubjuntivoCompletivo/Completivo (We ta xatbek, xatchakan ta la)
68
21 En la Escuela/Lostiles Escolares
PosicionalesIncompletivo/Disyuntivo (Chkibana jas kkibano, na kojbe ta wi) 70
22 En elCasamiento/Los
Valores
AdverbioModo Subjuntivo
Incompletivo (In ko waral rumal chi ma ta in kolik, katoyowar la)
7323 En el Hospital/Las
EnfermedadesAdverbioModo SubjuntivoCompletivo (Kwiyeej chi atzajom chi le ja)
7624 En la Feria/ Los
InstrumentosMusicales
InterjeccionesCompletivo (Utz ta la ma ta xapetik) 80
25 En laUniversidad/LasDisciplinasCientficas
InterjeccionesModo SubjuntivoPotencial (Chatchakan taba)
83
ANEXO 1 Gua de Pronunciacin 84ANEXO 2 Reglas Bsicas de Escritura del Idioma Kiche 94ANEXO 3 Conjugacin de Verbo 97
5
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
6/125
El presente texto bsico de apoyo para el aprendizaje delidioma Kiche para el nivel principiante representa unaherramienta importante al facilitador como orientador y alestudiante como participante activo del proceso de enseanza aprendizaje del idioma Maya como segunda lengua.
Basado en el mtodo Kumatzij, este texto no pretende quese momorice todo su contenido, ms bien, intenta estar en lava de un aprendizaje dinmico y activo que permita manteneruna constante ejercitacin y aplicacin escrita de loaprendido.
En la concepcin y creacin de este material, se ha tomado en
cuenta aspectos psicopedaggicos, andraggicos y didcticospara su adecuacin y funcionalidad en nios y adultos lectores.Los ejercicios se pueden hacer el estudiante de maneraautnoma acompaado siempre de una orientacin bsica de
parte del facilitador. La autoformacin es uno de los objetivos.
SU ESTRUCTURAEl texto contiene 25 lecciones cada uno desarrollado de
acuerdo a la tabla general de contenidos del nivel principiante.Cada leccin presenta, entonces, el contenido de la siguienteforma:
Un vocabulario sobre el tema a tratar de ms de 30palabras.
Una tabla de ejemplificacin gramatical
6
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
7/125
Prrafos de lectura
Y para hacer interactiva el uso del texto, se presenta: Hojas de ejercicio y Un CD de audio para escuchar las lecturas.
SU USOSiendo el texto de estudio, un material de apoyo y de consultavalioso, es importante que se tenga previsto lo que se deseabuscar en l. Por lo tanto:
Si se desea buscar una palabra acerca del tema, hay que
buscarla en la tabla de vocabulario. Si se desea buscar apoyo en la gramtica, se analiza la
tabla de ejemplificacin gramatical. Si se desea ejercitar la lectoescritura, se trabajan las hojas
de ejercicio y los prrafos de lectura.
En conclusin, este material es un instrumento que facilita elproceso porque brinda la oportunidad de ser usado como: un
diccionario, una gramtica bsica, un material de ejercicio yprctica, un material de lectura, una gua fonolgica, una guade ortografa, etc, Claro est, que necesita y debecomplementarse con otros materiales que aporten al buendesarrollo del proceso de aprendizaje del idioma.
La dosificacin de su uso depende en gran medida del ritmo deaprendizaje del idioma.
Con estas palabras, esperamos que se obtenga una buenacosecha.
Wel Raxulew
7
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
8/125
LLe achalaxik xebe pa binem
Jawi xebe wi nabe?_______________________
Jawi xebe wi chi ukab?_______________________Jawi xebe wi chi urox?_______________________Jawi xebe wi chi ukaj?
8
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
9/125
_______________________Jawi xebe wi chi uro?_______________________
Le a Ramux rachil le unan utat xebe pakachoch le ratit umam.
Iwir, are taq xsaqirik, xwalij le alaRamux, xbin pa le be kuk lerachalal. Xbin kuk le unan, utat. Leala xraj xbin ruk le ali xane xopanta le ali.-Jas ubi le ali?- xcha le nan che le
ala.-Ali Ton.- Xcha le ala.
Le ali xraj taj xbe ruk le ala pabinem. Le ala xuquje xbe pakayibal kuk le unan utat, xebe patijobal, xetzijon ruk le ajtij. Are taqxbe qij, le ala xuquje le unan, utatxebe pa kachoch ri ratit umam. Aretaq xeopanik xetuyi pa uwi junnim abaj. Xeuxlan chi uwach le ja.
Kate ri xetzijon kuk le ratit umam.-Jas ubi le atzi?- xcha le umam le ala.-A Patz.- Xcha le utat le ala. Xeok pa le ja,xewaik, xetzenik, xekikotik.-La xatkosik nukajol?- Xcha le utat le ala.-Xkos ta la.- Xcha le unan le ala. Le ala xuwi
xtzenik.Are taq xok aqab, xebe pa waram. Le
ala xqoyi pa le chat, xuxlanik. Xkos le ala,xok uwaram. Le utat le ala xatin na kate rixwarik. Sibalaj xekikot konojel pa we qij.
CHAKUNIK
9
POSESIVOSA/VOCAL A/CONS.Nu/mi W/mi
A/tu Aw/tuU/su R/suQa/nue. Q/nue.I/vue. Iw/vueKi/su K/suPRON. PERSONALESIn /Yo Oj/Nos.
At/Tu Ix/uds.Are/El/Ella E are/EllosLa/Ud. Alaq/Uds.
Nutat/mi papAtat/tu papUtat/su papQatat /nuestro papItat/vuestro papKitat /su papTat la/ su papTat alaq/su pap
Wachalal/mi hermanoAwachalal/tu hermanoRachalal/su hermanoQachalal/nuestro hermanoIwachalal/vuestro hermanoKachalal /su hermano
Achalal la/su hermanoAchalal alaq/su hermanoPASADOXinopanik/lleguXatopanik/llegasteXopanik/llegXojopanik/llegamosXixopanik/llegaronXeopanik/llegaron
Wech/moAwech/tuyoRech/suyo/Qech/nuestroIwech/vuestro
Kech/vuestroEch la/de ustedEch alaq/de ustedes
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
10/125
Jas ubi le ala?_________________Jas ubi le
tzi?_________________
La xopan le ali?_________________Janipa
xbin le ala?______________
Jawi xebe wi le ala kuk le unan utat?____________________________
Jachin xraj taj xbin ruk le ala?
____________________________________
Jachin xatinik kate ri xwarik?
______________________________________
Jawi xetuyi wi le a Ramux kuk le unan
utat?_____________________
Jachin ruk xetzijon wi pa tijobal ?
_________________________________
MIEMBROS FAMILIARES/ACHALAXIKAbuela /watit Nieta/uwi numam Amigo /wachil Hablar /tzijonikAbuelo/numam Nieto/uwi numam Suegro /nuji achi Ir /beik
Pap /nutat Hermana,o/wachalal Suegra /nuji ixoq Llegar/opanik
Mam/nunan Hija/numial (TH) Novio /nutzon Caminar /binik
To /Chut nutat Hijo (TM)/wal Persona /winaq Cantar/bixanik
Ta /Chut nunan Hija (TH)/Numial Mujer /ixoq Escribir /tzibanik
Prima /Chut wanab (TH) Hij@ (TM)/Wal Hombre /achi Leer /sikinik
Primo /Chut nuxibal (TM) Cuado (TH)/Nubaluk Seorita /ali Escuchar /tataben
Sobrina/chut numial (TH) Cuada/walib Muchacho /ala Ensear /kutunik
Sobrino /chut nukajol (TH) Compaero/wachil Nio /akal Aprender /Etaman
Xwetamaj jujun taq tzij pa Mayabchabal
Ali Mikel le nubi. Iwir xinopan pa le tijobalrech Mayab chabal rech le nutinamit. Xinopanruk jun wachil a Paxkwal Ubi. Solol ubi le
10
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
11/125
utinamit le wachil. Petn ubi le nutimanit in. Junqachiil xtzijon pa Mayab chabal ruk le ajtij. Pale tijobal xeopan lajuj alitomab xuquje jobalabom. Xeopan oxib tataib xuquje oxibnanaib.
Ali le qajtij, ali Ton le ubi. Kiche ubi leutinamit. Are pa Mayab chabal xtzijonik,xtzibanik, xbixanik xuquje xsikinik. Qonojelxujbe pa le qachoch are taq xbe le qij. Le ajtijxkikotik xuquje uj xujkikotik. Xqetamaj le tzij
xsaqirik, xbe qij, xok aqab xuquje nikaj chik.
ChakunikChatzibaj jujun taq kak tzijwaral.
11
Xwetamajjujun taqtzij pa
Mayabchabal
Jas ubi lerachil le a Tek?
______________
Su ubi utinamitle a Paxkwal ?
Jas ubi le ajtij________________
E Janipa
alitomabxeo anik?
E Janipa
alabomxeo anik?
Su xretamaj le
ali Mikel?
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
12/12512
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
13/12513
Su ubi le qij ko chi rij le Imox?_____________________________Jas ubi le qij ko chi uwach le Kej?
_____________________________We kamik Batz, Jas qij kpe chweq?
_____________________________We chweq Aqabal, Jas qij kpe kabij?
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
14/125
PRON. PERSONALESIn Yo
At TAre El/EllaOj NosotrosIx UstedesEare EllosLa Usted
Alaq UstedesPRESENTEKinchakunik/trabajoKatchakunik/trabajasKchakunik/trabajaKojchakunik/trabajamosKixchakunik/trabajanKechakunik/trabajanKchakun la/trabaja ud.Kchakun alaq/trab. uds.
Chi wech/a mChi awech/a tChi rech/a l, a ellaChi qech/a nosotrosChi iwech/a vosotros
Chi kech/a ellosChi ech la/a ustedChi ech alaq/a ustedes
Kamik kwaj kinchaw pa Mayabchabal
Arekok pa le tijobal kamik. Iwir xtzijon ruk leajtij. Le wachalal kok pa le nabe junab. In xuqujepa le nabe junab in ko wi. Kwaj kinkis le nabe,le ukab xuquje le urox junab. Le wachil pa nim
tijobal kkowinik kchaw pa Mayab chabal.-Jas abi?- xincha chech-A Xwan- xcha chi wech.
In kinkayin ronojel qij, ronojel ik xuqujeronojel junab pa jun kayibal rech Paxil. Chila, lewinaq xuwi pa Mayab chabal ketzijon wi. Rumalri kinbe pa le tijobal ruk kikotemal.
CHAKUNIKJas kraj le ali Wel kuban kamik?
____________________Jachin ruk kraj kchaw wi?
___________________________
14
In ali Wel. Kamik, kwajkinchaw pa Mayab
chabal, kwaj kinchaw rukutat le wachil. Xuquje kwajkinchaw ruk le wachalal.Kwaj kintzijon pa Mayabchabal kamik, chweq,kabij, ronojel qij.-La utz iwach?- Kincha we
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
15/125
Jas kubij we xopan pa le rachoch?___________________Jas ubi le rachil pa nim tijobal?
_____________________Jawi kkayin wi ronojel qij?
__________________________LE QIJ /EL TIEMPO
Katopan kamik kuk le anan atat pale xukulem
Kamik ko jun xukulem, ko jun kotzij,
ko jun mejelem, ko jun toj pa le qachoch.Utz katopan at ruk le anan atat, leawachalal. Kinkoji in xuquje kkoji lenunan, le nutat, le wachalal. Chweq xuqujekabij ko xukulem. Uj kujkoji ronojel ik pataq xukulem.
Chanim/Ahora Kamik/Hoy Amaqel/Siempre Chakunik/Trabajar
Iwir/Ayer Qalaj/Invierno Mawi./Nunca Uxlanik/Descansar
Kabijir/Anteayer Nikaj aqab/Media noche Matam/Tarde Okik/Entrar
Saqaribal/Amanecer Nikaj qij/Medio da Ka maja/Todava no Kayinik/VenderBenebal qij/Atardecer Ik/Mes Saqij/Verano Warik/Dormir
Cholqij/Calendario Aqab/Noche Laj pajbal/Minuto Waik/Comer
Kate ri/Despus Kabij/Pasado maana Luqij/Lunes Atinik/Baar
Qij/Da Nimaqab/Por la maana Maqij/Martes Petik/VenirRajilabal qij/Fecha Pajbal qij/ Reloj Miqij/Mircoles Tzalijik/Regresar
Kajbal/Hora Wuqqij/Semana Juqij/Jueves Elik/Salir
15
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
16/125
Kujmaltyoxinik rumal chi ko leqakaslemal ko le utzwachil ronojel qij, ikxuquje junab. Are taq kopan jun kakjunab, kopan jun kak qachalal pa le ja, kqajle jab, ksaqir le uwach ulew, kkiy le abix,
kujwaik, kujkikotik, nikaj chik,kujmaltyoxin chech ri Ajaw.
CHAKUNIKNabe: Chatzibaj jas le xtzijox ajsik._______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Ukab: Chatzibaj jas kawil pa le wachibal________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
16
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
17/125
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
17
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
18/125
Ali Xep
Nan Talin
A Sis
CHAKUNIK
18
Man kinbe ta in.Kinmeson na ruk nunan.
La kbe la nan Talin?
Man kinbetaj.Kinchajomanna.
Man kbeta le wal.Kuxlanna.
Kujbe uj.
La kixbe ix?
Kebe leakalab.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
19/125
Jas che man kbe ta le nan Talin?_____________________________
Jas che man kbe ta le ali Xep ?_____________________________
Jas che man kbe ta le a Sis ?_____________________________
CHAKUNIK/OCUPACIONESAjqattzij/Abogado Ajchupqaq/Bombero Chajinel/Guardin Qattzijonik/Enjuiciar
Ajtzonoj/Pedidor Ajqij/Sacerdote Maya Kamal be/Alcalde Chajinik/Cuidar
Ajtzaq/Albail Ajbix/Cantante Kunanel/Doctor Binsanik/Manejar
Ajtzib/Secretario Ajkibach/Heladero Elesal ware/Dentista Qaxenik/Pasar, Traducir
Ajchamiy/Alguacil Ajeswach/Fotgrafo Tzakonel/Cocinero Tzakonik/Cocinar
Ajtij/Maestro Ajqaxtzij/Traductor Etzanel/Futbolista Kunanik/Curar
Ajqojom/Marimbista Iyom/Comadrona Etzanik/Jugar
Ajanel/Carpintero Qatal tzij/Juez Qojomanik/Amenizar
Ajkem/Tejedora Ajkay/Comerciante Tijoxel/Alumno Chupunik/Apagar
Ajxojoj/Bailarina Ajtison/Costurera Tobanel/Asistente Tisomanik/Coser
Jas taq kkiban le ajchakib pa le komon?-Jas taq kkiban le ajchakib?- Xecha leakalab che le kitat-La kiwaj kiwetamaj?-Xcha le kitat chikech.-Kqaj tat- Xecha le akalab-Utz ri, chitatabej- xcha le kitat.
Le ajkun keukunaj le yawabib pa lekunanibal. Keukunaj neab, akalab,alitomab, alabom, ixoqib xuqujeachijab. Le ajtij keutijoj le akalab pa letijobal. Keutijoj alitomab xuquje
alabom. Le ajanel kuwok taq tem,mexa, kolbal atzyaq xuquje nikajchik. Xuquje kuwok taq etzabal. Leajtzaq kuwok taq kachoch le winaq.Kukoj tzalam, abaj, saq ulew xuqujenikaj chik pa le uchak. Le ajtzib
19
INTERROGATIVOSJachin?/Quin?E jachin/Quines?Janipa?/Cunto?E janipa/Cuntos?Jampa?/Cundo?Jachin ruk?/ Con quin?Jachin kuk?/Con quienes?
Jawi?/Dnde?Jas, su?/Cmo, qu?Jasche?/Por qu?
SUSTANTIVOSRELACIONALESWuk/conmigo
Awuk/contigoRuk /con l, con ellaQuk /con nosotrosIwuk/con vosotrosKuk/con ellosUk la /con ustedUk alaq/con ustedes
FUTUROKinbe na/irKatbe na/irsKbe na/irKujbe na/iremosKixbe na/irn, ustedesKebe na/irn, ellosKbe na la/ir ustedKbe na alaq/irn ustedes
ESTARXinkoji/estuveXatkoji/estuvisteXkoji/estuvoXojkoji/estuvimos
Xixkoji/estuvieronXekoji/estuvieronXkoji la/estuvo ud.Xkoji alaq/estuvieron uds.
In ko/ estoyAt ko/estsKolik/estOj ko/estamosIx ko/estnE ko/estnKo la/est ustedKo alaq/estn ustedes.
Kinkoji/estarKatkoji/estarsKkoji/estar
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
20/125
kutzibaj taq wuj pa le kematzib.Humberto Aqabal are jun AjtzibKiche. Le ajbix kbixan pa taq nimaqij.Ricardo Arjona are jun ajbix. Le chajinelkeuchajij taq le winaq pa le tinamitLe ajkay kukayij taq jastaq pa lekayibal. Le binisanel kubinisaj taq lechich pa taq le be. Le qatal tzij kuqattzij pa kiwi le winaq pa le qatbal tzij.-Jas kixok wi ix we xixnimarik?- xcha letat chi ke le eralkual.-Wene ajtij- Xcha le jun. -Ajkun onwene ajqij- Xcha le jun chik.
CHAKUNIKJas kuchakuj le ajkun?
____________________________________Jas kkichakuj le ajtijab?___________________________________Su kuban le ajbix?
____________________________________Su kuban le ajtison?
____________________________________Su kuban le ajtzaq?
____________________________________
Kujtzijon na kuk le Qatit Qamam
20
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
21/125
Le akalab man kkaj taj kebe pa le wakatibalrumal chi kebe na kuk kimam.
Nabe kebe na pa kayibal pa loqomanik. Pa le nim
chich kebe wi.-La kixbe pa wakatibal?- xujcha chi kech.-Kujbe taj- xecha chi qech.
Uj kujkowin taj kujbek rumal chi kujchakun na. Leala Tek kchajin na. Le ala Xwan kmeson na, le ali Mikelktziban na. Le ali Mariy klejon na. Le ali Welkchojoman na. Qonojel kojchakun na kamik xuquje
chweq. Kate kabij kujuxlan uj. Kujchakun ta kabijrumal chi kojetzan na kuk jun moloj alabom. Kujxojowna pa jun nimaqij. Kojatin na pa le cho. Kojbin pa lekichelaj, kujtzijon na kuk le qanan qatat. Ki kojbe wina kabij.-Jachin kraj kchakunik?-Xcha jun qachil.-Maj jun!!- Xujcha qonojel.Oxij kujchakun chi jumul.
CHAKUNIKChatzibaj ruk keb oxib tzij le xtzijox ajsik.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
21
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
22/125
____________________________________________________________________________________________
22
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
23/125
CHAKUNIKChatzibaj jas kkitzukuj le winaq.Le alaj a Min:
_______________________________________________________________Le nan Mariy:
23
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
24/125
_______________________________________________________________Le qatit Lus:
_______________________________________________________________Le a Max:
_______________________________________________________________Le tat Kulax:
_______________________________________________________________Le a Xwan rachil le aliTeres:__________________________________________________Le a Kalux:
________________________________________________________
_______
24
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
25/125
Kwaj in kakoj we uq ri
Jewa xubij le nan chech le ral:-Xinloq jun awuq pa le kayibalmer wal, kwaj kakoj pa lenimaqij chweq, utz xwilo rumari xinkam uloq-.Pa le qij ri, le nan xpe pa lekayibal rech le komon. Chilaxuriq wi ri le jelalaj uq. Arexuwi le uq xuloqo rumal chi kochi le pas xuquje le pot. qeqkkay le uq, kaq le pot, kaq le
pas. Xuquje ko chik le rax sut,le tzum xajab xa jeri tzaqatchi le ratzyaqbal le ali. Sibalajutz xuna ri ali jewa xubij chechle unan-Sibalaj jel le uq nan, maltyoxchi awech, sibalaj utz kwilo.
Jawi xaloq wi loq? Jachin rukxaloq wi? Maltyox nan.Le nan xubij chech le ral chi ruk le nan Mariy xuloq wi,pa le kayibal rech le komon. Ktzen le nan rumal riukikotemal, are ku le ali xulik le uq kate ri xunutu,xupis pa jun sut, xukol pa le kaxa. Xa jeri le nanxuquje le ral ruk kikotemal xkimajij chakunik pa le qijri.
CHAKUNIKChatzijoj ruk keb oxib tzij le xtzijoxik
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
25
PASADOKinloqo/lo comproKaloqo/lo comprasKuloqo/lo compra ella/lKqaloqo/lo compramosKiloqo/lo compran uds.Kkiloqo/lo compran ellos.Kloq la/lo compra ud.Kloq alaq/lo compran uds.
PRESENTE
Kinchaj le pas/Lavo la fafaKachaj le pas/Lavas la fajaKuchaj le pas/Lava la fajaKqachaj le pas/Lavamos la faja (nos)Kichaj le pas/Lavan la faja (uds)Kkichaj le pas/Lavan la faja (ellos)Kchaj la le pas/Lava la faja (ud.)Kchaj alaq le pas/Lavan lafaja(uds.)
FUTUROKachaj na le pasTendrs que lavar la fajaKqachaj na le pasTendremos que lavar la fajaKkichaj na le pasTendrn que lavar la faja ellos.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
26/125
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
LE ATZYAQ/LA ROPAMolqab/Anillo Payu/Pauelo Per, pot/Blusa Koj/Usar
Xikinaj/Arete Peraj/Perraje Toq/Calzn Qaj/Prestar
Takxajab/Bota Kul/Poncho Pisqabaj/Guante Tzaq/Perder
Toq/Calzoncillo Qabetzabal/Pulsera
Xaqap/Tocoyal Mej/Doblar
Ximbal/Cincho Atzyaq/Ropa Roqatzyaq/Bata Qoch/Arrugar
Etzabal/Collar Laqxajab/Sandalias Chapwiaj/Gancho Chuchursaj/Plancha
Lentar/Delantal Sut/Servilleta Atzqulaj/Corbata Chaj/Lavar
Pas/Faja Powi/Sombrero Wex/Pantaln Nut/Ordenar
Toy/Gorro Xajab/Zapato Chim/Mochila Chaqaba/Mojar
Chim/Morral Kamix/Camisa Pisaqanaj/Calcetn Kex/Cambiar
Jas kutzijoj le Mayab atzyaq?Le atzyaq ki kutzijoj, kukut kiwachibal le che, le awajib, lewinaqib xuquje nikaj chik. Le ajkem tzaqat kuban che lekem. Ajkem ubi le winaq le kukem atzyaq. Ki taq kekay lebatz kkoj pa jun kem:
Le kaq atzyaq kukut le relebal le qij, le kaq ixim le kik,le qaq xuquje le choqabal.
Le qeq atzyaq kutzijoj le uqajbal qij, le qeq ixim, le
kaslemal xuquje le ja.
Le saq kuqalajisaj le ajsik, le relebal kaqiq, le kaqiqxuquje le qatzij.
Le qan kuya ubixik le ikem, le uqajbal le tew, leqanan ulew xuquje le loqolaj qachak.
CHAKUNIK
Chatzaja le pot ruk kaq, qeq, saq xuquje qan.
26
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
27/125
Chatzaja we atzyaq kech achijab ruk kaq, qeq, saq xuqujeqan.
Saq le ukamix le ne. Kaq le upot le nan.
Qeq le uwex le tat. Qan le ruq le nan.
27
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
28/125
Le nan ko kuk le ral pa le ja, xqequmar uwach le kaj, xchup leqij, rumal ri jewa xubij chi kech le akalab.-Akalab, wene kujbe kamik pa le kayibal wi kqaj ta ri jab.We xqaj le jab na kujbe ta wa. Kate kujbe wa pa jun chi qij.Le akalab xkita le xubij le kinan xkimajij etzanik. Are ku lekinan xukam qaj le uxot xuya chi uwi le qaq rumal chi kenumchik. Le akalab xkisik qaj jun kolaj, jun chi kech xuya bi junaqan che, kwolqot le kolaj xbek, xa jeri xkimajij etzanik.-Jo, akalab na xqaj ta le jab. Xcha le nan.Aninaq xebek, xebe pa jun nim chich Xik ubi. Xnoj bi lechich aninaq xbek. Le nan xuquje le akalab xetzalij loq pari le chich.
CHAKUNIKLe nan ko pa le _______kuk le ral. Le akalab
xkisik qaj _______________.Xebe pa jun nim chich __________ubi. Leakalab xkita le xubij le kinan
____________etzanik. Xetzalij loq pa ri le_____________ .
28
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
29/125
Chatzibaj jas kawilchi uwach lewachibal.____________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________
29
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
30/125
We ta kujbe pa tinamit
- We kiwaj kujbe chweq pa wakatem pa le tinamit- Xchajun alaj ala chi kech le rachil. A Wel ubi le alaj ala.
- Jo we kojbek xecha le rachil.- Jo chi rij xokchich- Xcha le a Xwan- Jo, jo- xecha konojelXkikam bi le kixokchich, xebe pa le be. Nabe xeqaj bichi uwach jun nim siwan, xkikulaj kan jupuq wakax. Aninaqxeqax bi kuk le wakax. Ka jela chi apanoq xkiriq junrapchich.-Alabom- xcha kan le achi chi kech.-Nojim katbek- Xecha e are chech.Xekosik, xeuxlan chi uxe jun nim che inup ubi. Xetuyi pa
uwi taq le abaj, xkikaq qaj ri kixokchich. Xaq kate xqaxbi jun xikchich pa kijolom. Konojel le alaj taq tzikinxkixibij kib, kexikikik xebek. Le alaj taq alabom xewalijchi bik, xebek.
-We kiniriqa kinloq jujun iwa ruk k- Xcha le a Wel chikech, xbe pa anim chi rij le uxokchich. Wene xekiriqa ri.
Chabana jun wachibal chi rij we xtzijoxik
30
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
31/125
Le akal tajin kukaq rib. Le akalab tajin kkiyak
kib.
Le akalab tajin keatinik. Le ne tajin kuyak rib.
Le akal tajin kusey rib. Le akal tajin ketzanik.
31
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
32/125
Le alaj ali rachi le alaj ala Le akalab tajinkkito kib che letajin kkitzijobej kib. etzanem.
32
EJEMPLIFICACINGRAMATICAL
COMPLETIVOXwowaj wib/Me escondXawowaj awib/Te escondiste
Xrowaj rib/Se escondiXqowaj qib/Nos escondimosXiwowaj iwib/Se escondieron uds.Xkowaj kib/Se escondieron ellosXowaj ib la/Se escondi ud.Xowaj ib alaq/Se escondieron uds.
INCOMPLETIVOKinchajij ta wib/no me cuidoKachajij ta awib/no te cuidasKuchajij ta rib/no se cuidaKqachajij ta qib/no nos cuidamosKichajij ta iwib/no se cuidan uds.Kkichajij ta kib/no se cuidan ellosKchajij taib la/no se cuida ud.Kchajij ta ib alaq/no se cuidan uds.
VOCABULARIOPelota
Kolaj, wolol, kikCinco
BolichCuerda
KolobBarriletePapalotJuguete
EtzabalTrompoSutinelMuecaAlas
.
.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
33/125
E are xkitzibaj kib pa le moloj rumal latajin kkitijoj kib
-Maqajisaj awib, matzilsajawib, machaqaba awib,makat awib chi uwach le qij,miyaj iwib, miyoq iwib, mibukiwib pa le etzanem a Tun, Laxato? Kcha le unan le a Tunchech le ral rumal chi le alaj alakbe pa etzanem kuk le erachil pa le etzanibal rech lekomon. Ruk le rachiil a Wexkitzibaj kib pa le moloj rumari tajin kkitijoj kib.
Le a Tun are jun etzanel sibalajkkowinik kretzebej le kik. Aresibalaj kkowinik rumal chsibalaj kutijoj rib ronojel qij chiuwach le rachoch chi uxe junqinm. Chi uwach Inup ubi lemoloj ko wi. Le a Tun kraj
kchakan chech le tojbalil le kyachechle etzanel le qas utzketzanik.
Le a Tun kkowinik ketzan pa ronojel kolibal pa le etzanibal.Man xuwi ta etzanik kuban le alaj a Tun. Kkowinik kutik abix,kkowinik kuban si, kkowinik kuyuquj chij xuquje nikaj chi taqchak rech kuto le utat pa le rachoch.CHAKUNIK:
Chatzijoj jas le xachobo.
33
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
34/125
Chi uwach le jaChi uwach le jakeetzan wi le akalab.Sibalaj ki le etzanikkkibano. Kkikaq lesutinel, kkikaq le alaj
kolaj, kkikaq le pixik,chi uwach le ulew. Kwarle sutinel chech sutinikare taq kuriq leukolibal chi uwach leulew, kpixkan le alajkolaj rumal chi mansuk ta uwach le ulew,
koq le pixik, kukaq bile ulew, kumajijxojowem.
Jachin kraj kretzebej sutinel? Jachin kraj kretzebej pixik? ,kecha are taq kkimajij etzanik. Xuwi ketzalij loq pa le kichak,are taq kbe le qij, kkimajij etzanik. Kkitanaba etzanik aretaq kok ri aqab rumal chi man kkil ta chi pa le qequm. Ko
jujun na kkiriq ta chi ri ketzabal rumal chi kebe pa taq le
qayes, rumal chi na ko ta kiqaq na kkiriq ta chik. Kate chiukab qij kkisik le etzabal.Alaj taq alitomab, alaj taqalabom keetzan ronojel qij.Kketzebej bolich. Ko jujun mulkkitij anim, kkowaj kib, kkoqotajkib, kkijek kib xuquje ki nikajchi taq etzanik. Kekikot leakalab man kkiyaj ta kib.
CHAKUNIK:Chatzijoj jas le xachobo.
34
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
35/125
Chatzukuj jawi ko wi le kubij jun tiqtzib
35
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
36/125
LE KAYIBAL/EL MERCADOBijbal/Anuncio Ajkay/Vendedora Tuy/Olla Paj/Pesar
Pajbal/Balanza Akitamal/Chuchito Kolbal/Puesto Kol/Guardar
Nimapajbal/Bscula Lentar/Delantal Kat/Red Eqaj/Cargar
Kolbal/Bolsa Rajaw/Demanda Qebal/Tinaja Toj/Pagar
Eqan/Bulto Pwaq, rajil/Dinero Eqanel/Cargador Kas/Prestar
Kaxon/Caja Uwal/Jugo Ajqor/Atolera Kut/Mostrar
Nimachich/Camin Patan/Mecapal Ajlej/Tortillera Il/Ver
Chakach/Canasta Kolob/Lazo Ajpix/Tomatera Elaqaj/RobarNimabe/Carretera Kutbal/Mostrador Wujpwaq/Billete Chap/Tocar
Loqomanel/Compradora Qajsamajil/Oferta Chichpwaq/Moneda Tij/Comer
E ki winaq tajin kkiloq jastaq pa le kayibal
Pa we kayibal e ki ri winaqtajin keloqomanik. Ruk le nanle, jun ala tajin kuloq kaxlanwa.Chawila, le jun ali le tajin kuloq
qan ixim, le keb tataib le e kochi rij le nan tajin kkikayij iximxuquje kinaq. Le alaj ali le tajinkuto janipa rajil jun alanzax. Lekayibal tajin knimarik rumal chitajin kekiyar le eloqomanelab,e ko kexuli uloq, e ko kepaqiuloq.
Ajkay ubi le kayibal ri.Chi uwach le tijobal ko wi.E ko nikaj taq kayibal panikaj taq komon chik, jelapa Tzamyak, ko jun nimkayibal, ri le kayibal chiuwach le tyox ja ko wi.
CHAKUNIK: Chatzijoj jas le xachobo.
36
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
37/125
Tajin kkayin le ala aretaq xqaj jabLe ala tajin kkayin pa le kayibal, tajin kukayij tulul. Kuraq
uchi le ala, kutzukuj le tulul chi kech le winaq le tajin keqax bichi uwach. Tajin kukayij le tulul are taq xqaj le jab ruk
saqbach. Aninaq xrelesaj bi le ukay xrokisaj bi pa jun ja arechi na kchaqi taj. Le ala xriyej na xtani le jab kate rixrelesaj loq le tulul. Tajin kkayinik are taq xok le aqab.
Ri le ala xukis na kan le ukay kate ri xbe chi uwachrachoch. Xuriq jab pa le be rumal ri sibalaj xchaqik. Kamikuqijil le kayibal rumal ri e ki le ixoqib, achijab, alitomab,alabom xechaqik.
Chatzibaj jas kkulmataj pa le kayibal
37
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
38/125
Janipa ja ko pa le komon ? Waral ko jun ala.
Janipa alitomab ekolik.
E janipa tijoxelab e kolik ? Janipa le taqwich ?Ejanipa alabom ?Ejanipa alitomab ?
Ejanipa winaq ekolik ?
38
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
39/125
LE AJILABAL/ LOS NMEROSJun/Uno Julajuj/Once Nabe/Primero Ajilaj/Contar
Keb/Dos Juwinaq/Veinte Ukab/Segundo Elesaj/Quitar,Restar
Oxib/Tres Juwinaq jun/Veintiuno Urox/Tercero Ya/Dar
Kajib/Cuatro Kawinaq/Cuarenta Ukaj/Cuarto Yuj/Juntar
Job/Cinco Oxkal/Sesenta Uro/Quinto Paij/Dividir
Waqib/Seis Oxkal lajuj/Setenta Uwaq/Sexto Poqsaj/Multiplicar
Wuqub/Siete Jumuch/Ochenta Uwuq/Sptimo Etaj/MedirWajxaqib/Ocho Jumuch lajuj/Noventa Uwajxaq/Octavo Kolbalij/Ocupar
Belejeb/Nueve Jokal/Cien Ubelej/Noveno Chol/Ordenar
Lajuj/Diez Juqo/Cuatrocientos Ulaj/Dcimo Chak/Ganar
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
PARTICIPIO TRANSITIVONukolom Lo he guardado In tzibam/tal Me han inscrito
Akolom Lo has guardado At tzibam/tal Te han inscritoUkolom Lo ha guardado Tzibam/tal Han inscrito aQakolom Lo hemos guardado Uj tzibam/tal Nos han inscritoIkolom Lo han guardado
uds.Ix tzibam/tal Les han inscrito a
uds.Kikolom Lo han guardado
ellosE tzibam/tal Les han inscrito a
ellosKolom la Lo ha guardado ud. Tzibam la/tal Le han inscrito a
ud.
Kolom alaq Lo han guardadouds. Tzibamalaq/tal Les han inscrito auds.
PARTICIPIO INTRANSITIVOIn chakunaq He trabajadoAt chakunaq Has trabajadoChakunaq Ha trabajadoUj chakunaq Hemos trabajadoIx chakunaq Han trabajado uds.
E chakunaq Han trabajado ellosChakunaq la Ha trabajado ud.Chakunaq alaq Han trabajado uds.
CHAKUNIK. Chakojo kajilabal le wachibal.
39
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
40/12540
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
41/125
CHAKUNIK : Chatiqa le uwach che ruk le ubiruk jun jux.
41
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
42/125
LE UWACH CHE/LAS FRUTASKawex/Anona Karnat/Granada Papay/Papaya Chol/Pelar
Kum/Ayote Qinom/Jocote Chop/Pia Pus/Cortar
Ankiney/Banano Alima/Lima Saqul/Pltano Tzub/Chupar
Ajij/Caa Alamnar/Limn Kaqaqoq/Sanda Sipaj/Regalar
Koxkobel/Cereza Mank/Mango Ub/Uva Chaqijsaj/Secar
Sirwel/Ciruela Mansan/Manzan
a
Tulul/Zapote Jaq/Abrir
Kok/Coco Ajache/Matasano Tzay/Paterna Jach/Repartir
Qoq/Chilacayote Qanqoq/Meln Oj/Aguacate Sik/Recoger
Turas/Durazno Tapal/Nance Alarixax/Mandarina Tajajarisaj/Congelar
Fres/Fresa Alanxax/Naranja Kamot/Camote Kiarsaj/Endulzar
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
IMPERATIVO
INTRANSITIVO
IMPERATIVO
TRANSITIVOChatwaoq Come t. Chasika letulul
Recoge el zapote
Chixwaoq Coman uds. Chisika le tulul Recojan el zapoteChojwaoq Comamos Chqasika le
tululRecojamos el zapote
Chwa la Coma usted Chsika la letulul
Recoja el zapote ud.
Chwa alaq Coman ustedes Chsika alaq le
t.
Recojan el zapote uds.
Indirecto IndirectoChwaoq Que coma l Chusika le
tululQue recoja el zapote l
Chewaoq Que comanellos
Chkisika letulul
Que recojan el zapoteellos.
Chaloqo uwach qache.
-Le uwach che kuya qachoqab, rumal ri chaloqo biqech. We man kaloq taj are chaloqo bi qichaj, uwachche on ichaj kis utz. Xcha le akal chech le utat.-kwaj kinloq bik xuwi man wukam ta nurajil. Jo, eqakama loq qarajil, kate ri kujtzalij uloq- Xcha le tatchech le ralkual.
42
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
43/125
Aninaq xebek, xkikaqala bi kib chi rij le kikej,ketzenik xkibij kan ebaw chi kech le winaq le xq chikech e kayinaq wi.-Ko chachapa le kolob xa mattzaq kan chi rij le kej-xcha le tat.-Xuquje, at ko chachapa le kolob. Xcha le ala chech riutat.
43
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
44/125
CHAKUNIKChatzibaj jas xkitzijoj le tat ruk le ukajol
44
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
45/125
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Chatzibaj ubi taq le chakubal.
45
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
46/125
LE BANIBAL WA/ LA COCINAWa/Alimento Chajlaq/Lavaplatos Xar/Pocillo Tzukuj/buscar
Tukbal/Batidor Si/Lea Jorobsabal/Refrigeradora Chayuj/colar
Kapebal/Cafetera Jokbal/Licuadora Chilibal/Sarten Chilij/freir
Chayubal/Cernidor Miqbal/Microondas Sut/Servilleta Tzij/encender
Tajajrisabal/Congelador
Chj/Ocote Chuqbal/Tapadera Chup/apagar
Pak/Cuchara Tuy/Olla Qebal/Tinaja Wulij/quebrar
Pusbal/Cuchillo Jekbal/Pajilla Wotzotzibal/Tostador Nojsaj/llenar
Qaqbal/Estufa Tukbal/Paleta Xar/Vaso Chuq/tapar
Yitzbal/Exprimidor Nim qumubal/Pichel Xot/Comal Jok/licuar
Tzijbal/Fsforo Laq/Plato Ka/Piedra de moler Jorobsaj/enfriar
Xqabij chech le qatat chi are taq chulik, qabanom chi ri le rikil
Pa le wachoch utz kqanao kujkoji chi rij le qaq. Are taq kujtotaj che
le qachak qonojel kqariq qib pa le ja. Pine matam kujopanik kqariq wina qib, rumal ri kujbisonik we man xujopan taj. Amaqel uj ko pa le
ja. Mojoq kopan le qatat, qonojel kqatzak le qarikil. Jun kchajow leulew taq laq are taq jun chik kilow le rikil pa uwi le qaq. Jun kmiqowle wa are taq le jun chik tajin kutzak le kape. Qonojel kis ko wikqabano.-Xqabij che le qatat chi are taq chulik, qabanom chi ri le rikil.-Utz la, maltyox chi wech. Xcha chi qech.
Pa le qabanibal wa, le nunan uxekebam le uxar chi uwach le xanXuquje e xekexoj le taq tuy. Pa taq le tuy kukol jujun taq mul le
urajil. Pa unikajal le qabanibal wa xekel jun nim tzalam, pa uwi kowi le kape, le ik, le asukal, le kaxlanwa, le ichaj, le atzam xuqujenikaj chik are chi man keriqitaj taj kumal le sanik, le cho xuquje leixpinkok.-Kate kinikam bi pa le nim kayibal chweq, kwaj jun nim laq- xcha leqanan chi qech.-Kqabij chech le qatat chi kujukasuj uj nabe, kate ri katqakasuj uj-xujcha chech.Xq kate xok aqab pa le ja.
Chawachibej le banibal wa le ko pa le awachoch kate ri
chatzibaj kibi le jastaq le ko chi upam.
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
46
TransitivoNukisom chi riLo habra terminado
Akisom chi ri
Lo habras terminadoUkisom chi riLo habra terminadoQakisom chi riLo habramos terminadoIkisom chi riLo habran terminado uds.Kikisom chi riLo habra terminado ellos.Kisom chi la riLo habra terminado ud.Kisom chi alaq riLo habran terminado uds.
IntransitivoIn opanaq chi riYa habra llegado
At opanaq chi riYa habras llegadoOpanaq chi riYa habra llegadoUj opanaq chi riYa habrramos llegadoIx opanaq chi riYa habran llegado uds.E opanaq chi riYa habran llegado ellosOpanaq chi la riYa habra llegado ud.Opanaq chi alaq riYa habran llegado uds.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
47/125
Le nan aqabil kwalijik
Le nan aqabil kwalijik, kok pa le banibal uwa,kunuk le uqaq. Che unukik le uqaq are kukoj
jun tzijbal, are taq kumaj jun si, kukaq chi nikajtaq si are chi knimar le qaq. We umajom chi leuqaq, kukama loq jun kalen si. Le si pa junkim ja kkol wi. Xuwi kutzukuj le chaqij si rechkunuk le qaq. Kukam bi le uxar, kunojisaj ruk
ja kate ri kraqanisaj pa uwi le qaq. Are taqkumajij poqow le ja, kukaq jun choqaj kape chupam. Naj ta chik kriyej, krelesaj pa uwi le qaqXa jeri ko chi le kape.
We ko chi le kape, kukam bi le uke pa lekebal. Ka qequm na are chi kbek. Kukam biuqaq are chi kril le ube. Aninaq kbe pa le beare chi ksaqir ta chi uwach. E ki ixoqib keukulajkan pa le be.
Jas taq kchokon wi taq chakubal ri?.
47
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
48/125
Nimalaj ulew xkoj chech utikik abix. Le achijab xkimulij kibchech rechebexik le ulew. Xkijabuj le kichak chi kiwach, nikajxetzukun le ulew, nikaj chik xechakun le ulew, nikaj chikxechaow le ija, nikaj chik xetikow le ija, nikaj chik xeboqowle qayes, kis ko wi xkiban chi kijujunal. Rumal ri sibalaj jelikubanom le abix. Jewa kkibij le winaq are taq keokow biruk.
-Jachin xetikow wa le jel taq abix, jachin xchaow la le ija,sibalaj utz le tikonik xbanik.
48
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
49/125
Uwach taq che xuquje ichaj /Verduras y frutas
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLAbix Milpa Ixim Maz Patzan Caa de milpa
Ajache Matasano Kawex Anona Mank MangoAlamnax Limn Alima Lima Siboy CebollaAlanxax Naranja Chop Pia Ichaj HierbasAnkiney Guineo Saqul Pltano Chima Guisquil
Ik Chile Tzin Yuca Pakay PacayaKum Ayote Koxkobel cereza Kaymit Caimito
Mansan Manzana Taras Durazno Kaqaqoq SandaMoxpiy Sunsa Mop Coyol Pix Tomate
Oj Aguacate Qinom Jocote Koxkobel CerezaPapay Papaya Poj Matapalo Ajij Caa de azucarPom Copal Tapal Nance Tzay Cushin
Qinom Jocote Mansan Manzana Turas DuraznoSaqul Pltano Qoq Chilacauote Kawex AnonaSikaj Apazote Kulanto Cilantro Uwi suq BerroTapal Nance Kok Coco Kinaq FrijolTulul Zapote Kako Cacao Saqwach PapaInup Ceiba Kisis Ciprs Chaj Pino
Koxob Achiote Anxux Ajo Much Chipiln
KI CHAM KA
49
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
50/125
Jachin tajin?
Nan Talin Ali Xwan
Ali Ton A Wel
Tat Mikel A Tun
Jachin tajin ktikow le abix ?
________________________________
Jachin kilow le yawab?
________________________________
Jachin tajin kpajow le pix?
________________________________
Jachin tajin kbanow le batz? ________________________________
50
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
51/125
Jachin tajin kreqow le lej ?
________________________________
Jachin tajin kboqow le ichaj? ________________________________
51
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
52/125
Xwiyej chi xul le atat, xwiyej chi xul le awanab, xwiyej chi xeulkonojel le awachalal, chanim xuwi wiyem chik chi katul ruk nimalajutzil pa we tinamit. Kintzijoj jubiq chi awech jas ubanom le tinamitwaral. Xot uwi le ja, ulew le be, ko jun nim juyub chi rij le tinamit, kosibalaj che xuquje nikaj chik. Le tinamit sibalaj kjororik, saq upam taqle be, mesom uwach ta le ja, rumal ri sibalaj ko kichajchojil le winaq.
Kwiyej chi utz kawilo are taq chatulik.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
52
: Chatzibaj jas ubanik le atinamit
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
53/125
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Pronombres Demostrativos
wa Este, esta, estos, estas wa le achiEste hombrela Ese, esa, esos, esas la le tem Esa sillale Aquel, aquella, aquellos, aquellas le le ja Aquella casaRi Aqu est
Wa le ja, are wachoch Esta casa, es mi casa La le ilbalesa ventana
Wa le tzi rech a Wel Este perro es de Manuel La le nich ja esacasa pequea
Wa le nim ja rech nutat Esta casa grande es de mi pap La le chom ala aqueljoven gordo
Wa le ja kayibal wech inEsta tienda es ma La le ja esa casaWa le nich kolob wech in Este lazo pequeo es mo.La le lawux eseclavo
1. Jachin ajchoqe wa le sanyeb ?_________________________________
2. Jas uwach wa le jastaq ? _________________________________
3. Jachin ajchoqe la le nich ja ?_________________________________
4. Jas uwach wa?
_________________________________
5. Jas uwach la? _________________________________
53
: Chaqaxej taq we tzaqat chomanik pakaxlan tzij
Pekul ubile juyuble!!
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
54/125
Jas tajin kuban le tat le? Jas tajin kuban we nan ri?
Jas tajin kuban le nan le? Jas tajin kuban we nan?
54
: Chatzibaj jas tajin kukut le wachibal
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
55/125
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
56/125
AeropuertoTiendaAlmacn
Estacin de BomberosCafeteraCalleCaminoCanchaCarniceraCarpintera
CasaCementerioCentro comercialZoolgicoCineCircoClnica mdica
EscuelaFarmaciaMuseoGasolineraGimnasioGranjaIglesia
MercadoMunicipalidadPanaderaParquePiscinaPuente
56
: Chatzibaj pa kaxlan ronojel taq le
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
57/125
-Cheikama bi le akalab pa le ja, keiya kan kuk le kitat kinan, are taqkixtzalij loq, nojim kixpetik. Xcha le kamal be chi kech le ajtijab. Letijoxelab xekam bi chi uwach kachoch. Xkis le nimaqij pa le tijobal,are ku le ajtijab xekanaj na kanoq rumal chi xkinuk na kan ronojel le
jastaq le xkikojo.
-We xujbek, chqatzapij kan le taq uchi ja, xuquje chqakama bi le
kichak le akalab, kqil chi uwach qachoch kate kqakam lo chweq.
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
57
Cheikama bile akalab pa lekachoch!
: Chatzibaj jas tajin kukut le wachibal
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
58/125
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Wech Mo Chi wech Para mAwech Tuyo Chi awe Para tRech Suyo Chech Para ellaQech Nuestro Chi qech Para nosotros
Iwech De ustedes Chi iwech Para ustedesKech De ellas Chi kech Para ellas
Kinya jun awech Te doy uno Kinya jun awuj Te doy un libroKinya jun iwech Les doy uno a ustedes Kinya jun rutzil iwach Les doy un saludoChakama jun awechRecibe uno para ti Chakama jun awuj Reciba un libroChikama jun iwechReciban uno para ustedesChikama jun rutzil iwach Reciban un saludo
Chaya jun wech Dame uno Chaya jun nuwuj Dame un libroChaya jun qech Danos uno Chaya jun qawuj Danos un libroKanoq De ac para ac Chatko la kanoq Qudate
Bik De ac para all Chatel bik SalLoq De all para ac Chatok loq EntraPanoq De ac para all Chachabej panoq Hblale
Pa le ja/En la Casa
________________
PARTES DE LA CASAUxe ja Pared Upam Parte internaUchi ja Puerta Uwach Patio, frenteIlbal, Bitok Ventana Rij Parte traseraUwi ja Techo Ubanik Su forma
Banibal wa Cocina MATERIALES DE CONSTRUCCINAtinibal Bao Xan AdobeUlew Piso Tzalam TablaWarabal Dormitorio Xot TejaRaqan ja Corredor Sanyeb ArenaAchoch Vivienda Chun CalJa warabal Hotel Lawux ClavoJa kayibal Tienda Abaj PiedraRachoch Ajaw Iglesia Mixkol abaj PiedrnQatbal tzij Municipalidad Kaam Pita
Ja kunanibal Hospital Kolob LazoPa che Crcel Sin BambJa tijobal Escuela Kim paja
58
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
59/125
_______________
_______________ _________________ ________________ _____________
Kanoq Bik UloqRegala
r
Kinsipaj
Chasipaj
Llamar KinsikijChasikij
Recibir KinkamChakama
Dar KinyaChaya
Pasar KinqaxejChaqaxej
Hablar Kinchabej
ChachabejDecir KinbijChabij
Escribir KintzibajChatzibaj
Comer KintijChatija
Borrar kinchup
59
: Chakutu jachike tzij kqakojo. Qas
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
60/125
ChachupuVer Kinwil
Chawila
60
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
61/125
Le nan xubij chi we ta kbechweq kuloq chi la jun rak loq.Xuwi man xkowin taj xbek
rumal chi ko uchak xuban na:xuban na le wa, le rikil, xuchajna le atzyaq, xumes na le ja,xukama na keb kalaj usi pa le
juyub, xuyuquj na le ral, xutzuqna le akalab, ki xuban na lenan. We ta xkowinik xbexukam ta la ri le k, ko ta ch
jun chi k la kuk le rak.Xekiyar ta la le rak.
Le nan xuquje xkemon na.
1.Jas xubij le nan?
2.Jas che man xbe ta le nan pa le kayibal?
3.Janipa le rak le nan? Chawila le wachibal.
4.Jas tajin kuya chi kech le rak?
5.Janipa wich e kolik?
6.Jawi takal wi le nan?
61
: Chatzalijisaj uwach le kotoj chiaj
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
62/12562
: Chatzibaj le kibi le awajib
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
63/12563
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
64/12564
: Chatzaja le wachibal.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
65/125
Le awajib/Los animales
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOL KICHE ESPAOL
Kej Caballo Quq Quetzal Kumatz kar AnguilaAq Cerdo Tukur Tecolote Kix aq Puerco espnWakax Vaca Sotz Murcilago Ucho kar Castor
Chij Oveja Tap Cangrejo Sirir MariquitaKisik Cabra Ixpeq Sapo Nim imul LiebreTzi Perro Xujut Gusano Ixkay MantisMes Gato Ayin Lagarto Ajxik kuk Ardilla voladoraImul Conejo Kok Tortuga Ukej polow Caball. de marAk Gallina Tot Caracol
PARTES DEL ANIMALNos Chompipe Patax PatoCho Ratn Stal Avispa Tzamaj Trompa, hocicoKoj Len Uk Piojo Kitzam ajxik PicoBalam Tigre Kuch Zopilote Xik Pluma
Masat Venado Ixtutz Rana Xik AlaKoy Mono Ixkaq PezuaKuk Ardilla Kumatz Serpiente Tu TetaIboy Armadillo Amolo Mosca Je ColaSis Pizote Kaq Pulga Kixal ij EscamaKab Abeja Us Mosquito Aqanaj PataIxpinkok Cucaracha Pepe Mariposa Ismal PeloSera Alacrn Sip Garrapata Ismach BigoteSanik Hormiga Am Araa Wareaj ColmilloChok Sanate Tzikin Pjaro Tzumal PielXik Gaviln Tzunun Colibr Ixkaq Garra
Nim aq Rinoceronte Ajqayes wakax Bisonte Aq LenguaPixkanel chikop Canguro Par Zorrilo Tot ConchaUtiw Coyote Tix Elefante COMPORTAMIENTOSNim koy Gorila Yuquyik uqul Jirafa Tunik AmamantarUtzi tew Oso Qeq balam pantera Rakanik AraarUkej juyub Cebra Raq juyub Jabal Chararenik ArrastrarRaq ja Hipoptamo Saqkorowach Codorniz Chayanik AtacarQan nos Tucn Takatik patax Avestruz Awunik AullarNimaxik Cndor Ajxik kar Raya Chapik CazarJisik kar Pez espada Nim ixpach Camalen Jininik Gruir
Ajpalaj kumatz Cobra Chom kumatz Vbora Wichowik PiarIxtalon Salamandra Nim kar Tiburn Awunik Rugir
65
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
66/125
Chatzibaj jas kkextaj pa le uwach ulew we man kqilij.____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
66
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
67/125
Le uwach ulew/La Naturaleza
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLCho Lago Chumil EstrellaTinamit Pueblo Kaj CieloPolow Mar Ixkoyopa RelmpagoJa Casa Tuklinem Erupcin
Tut ja, Kim ja, Rancho Sutz NeblinaUlew Tierra Jab LluviaJul Cueva Saqbach GranizoSolibal be, ramibal be Extravo Ixkanul VolcnIk Luna Turbala CatarataKichelaj Bosque Juyub MontaaJuyub Campo Chikop AnimalIxkoqab Arco iris Winaq PersonaUlew be Camino de terracera Qaam PuenteKim, qayes Pasto Siwan BarrancoLilik Llanura Chaqij ulew DesiertoUkiyibal joron Oasis Kaqiq VientoJastaq Cosa Qayes Arbusto
Wech in wa le nimaja.
_______________________________________________________La le nim che rech are.
_______________________________________________________Qech uj wa le nim ulew.
_______________________________________________________Rech Tzoloj Ya le juyub le.
_______________________________________________________La le xan awech at.
_______________________________________________________La le yuquyik kolob awech at.
_______________________________________________________
Qech uj ri le sanyeb._______________________________________________________
67
: Chatzibaj pa kaxlan we taq tzaqatchomanik.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
68/12568
: Chabana uwachibal job jastaq kochi uwach le qanan ulew
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
69/125
AlmohadaBaoBasurero
CamaCandadoCepilloComedorCubetaCubrecamaToalla
DiscoEscaleraEscobaEspejoHabitacinHamacaJabn
JaulaLavaderoLavadoraLinternaLlaveMacetaVentilador
MangueraPatioRelojSalaSombrillaTelfono
69
: Chatzibaj pa kaxlan we taq tzij.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
70/125
____________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
70
: Chatzibaj jas kawilo. Chakojo le
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
71/12571
: Chatzibaj ubi le jastaq.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
72/125
Le chakunibal /La Oficina
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLAjtij Maestro (a) Mesbal EscobaTzibabal Lapicero Tenetob GradaTzibawuj Cuaderno Kolaj Pelota
Uxaq wuj Hoja Seyopibal ColumpioMexa Mesa Sutin etzanem RondaTem Silla / pupitre Pupu GloboChupbal Almohadilla / borrador Jalujbal wachaj DisfrazTzalam tzibabal Pizarrn Xul FlautaKolbal wuj Librera Paxin boj PiataCholbal qij Calendario Koj MscaraEtabal qij Reloj Tzib EscritoJosbal sacapuntas Sikiwuj LecturaAchil Compaero (a) wachibal DibujoEtabal Regla Perepik wuj Cartel
Tzajbal Pincel Chich chapbal EngrapadoraChak Tarea Nakbal GomaTijobal Escuela Tzajbal CraynChabal Idioma Subal tzib BorradorRaqan lakam Asta Pajal tjonik ExaminadorLakam Bandera Chim MorralIlbal Ventana Sut PaoUchi ja Puerta Kamal be DirectoraKamal be Direccin Qajoj Prstamo
1. _______________________chi le uchi ja are taq xinopanik.Ya habas cerrado la puerta cuando llegu.
2. _______________________chi le chim are taq xul le awachil.Ya habas colgado el morral cuando vino tu amigo.
3. _______________________chi le mexa are taq xatulik.
Ya haba desucupado la mesa cuando llegaste.4. _______________________chi le tem are taq xinbek.Ya habas comprado la silla cuando me fui.
5. _______________________chi le kematzib are taq xbe le qaq.Ya habas apagado cuando se fue la luz.
72
: Chatzaqatisaj le tzaqat chomanik.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
73/125
Jas ruk knak wi jun wuj? ____________________________
Jas ruk kramix wi jun wuj?
____________________________
Jas ruk kxim wi le si? ____________________________
Jas ruk ktzuq wi jun k? ____________________________
Jas ruk ktzuq wi jun wakax?
____________________________
Jas ruk ktzuq wi jun tzi? ____________________________
73
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
74/125
Jas ruk kwok wi jun qaam?
____________________________
Jas ruk kwok wi jun tem? ____________________________
74
: Chatzibaj ubi taq le jastaq.
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
75/12575
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
76/125
AlambreBarniz
BarrenoBrochaCepilloClavoDesatornilladorEnchufeLija
LimaMaderaMartilloMetroPinturaSerruchoPrensa
TablaTenazaTornilloCementoVidrioPalaAzadn
MacheteCueroPiochaNivelLazoEscuadra
76
: Chatzibaj ubi taq le jastaq pa
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
77/125
Pa le kachoch le Mayab ko wi le ixim. Le ixim areukux le tzuquj ib. Ixim kkoj chech ubanik taq le lej.
Ixim kkoj chech ubanik le qor. Jewa ubanik le taq lejpa le ja: Nabe kbiq le ixim, kate ri ktzakik. Wexchaqaj le tzi, kchaj uwach, kate ri kkam bi pa lekebal. Ko chi le qor kate ri kmajix ubanik le lej.
- Qaleja le qaqor wal- kcha le nan chi kech le ral.Kkimajij lejenik chi rij le qaq. Kkiya le lej pa le xot,kkisilkopij, kate ri kkelesaj we chaq chik. Kkipis pasut are chi na kjorob taj. Sibalaj chuchuj xuqujesetom kel le kilej.
Ki mul kkiban nikaj chi uwach wa che le qor. Kkibantaq uben, kkiban taq koyoy xuquje kkiban taqakitamal.
77
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
78/125
Waim ta ri we maj le lej!- kecha are taq kkitij kiwa.Rumal ri ko wi le lej pa taq waim.
- E le tiij nan, xkibij ri kayinelab chi qech are taqchujulik kitaqom chi la ri le tiij. Xcha le nabeal ali.
- Ko pa le chakach. Xcha le nan.
Le achibabal
Chatzibaj chi nikaj jastaq jacha ubanik le nabe.
Setom Redondo Le setom abaj La piedra redonda
_______________________________________________________________________
Tok Cuadrado Le tok ilbal La ventana cuadrada
_______________________________________________________________________
Bolobik Cilndrico Le bolobik raqan ja El pilar cilndrico
_______________________________________________________________________
Yuquyik, rabarik Alargado Le yuquyik ja La casa alargada.
_______________________________________________________________________
Bukubik Voluminoso Le bukubik wuj El libro voluminoso
_______________________________________________________________________
Chom Gordo Le chom kal El nio gordo
_______________________________________________________________________
Baq Delgado Le baq ixoq La seora delgada
_______________________________________________________________________
Takatik Alto Le takatik ali La seorita alta
_______________________________________________________________________
Nim Grande Le nim chikop El animal grande
78
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
79/125
_______________________________________________________________________
Nich Pequeo Le nich balam El tigre pequeo
_______________________________________________________________________
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Sibalaj ki le alanxax La naranja es muy dulce.La sibalaj ki le alanxax? Es muy dulce la naranja?Cham le alamnax El limn es cido.La cham le alamnax Es cido el limn?
Ki Dulce Le tulul sibalaj ki El zapote est muy dulce.Ka Amargo Le uwach che sibalajka La fruta es muy amarga.
Tza Salado Le tzin sibalaj tza La yuca est muy salada.Cham cido Le alamnax sibalaj ki El limn es muy cido.Poqon Picante Le ik sibalaj poqon El chile es picante.Sibalaj Muy Sibalaj cham Muy amargo.Qas ta, sitaqPoco Qas ta cham Un poco amargo.Kok OlorosoChu Hediondo
Le wa ukya/Los alimentos
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLKape Caf Wotzotz TostadoUkya Bebida Kinaq FrijolRikil Comida Utu wakax Leche
Akitamal Tamal Uben TayuyoQor Masa Pol PoporopoQor Atol Ja AguaLej Tortilla Ixim Maz
Atzam Sal Saqwach PapaRaxkab Miel Tzin YucaUwal ik Caldo Jokom Recado
Ik Chile Aj qor Atol de eloteQutum pix Chirmol Akwa Tamal de elote
Asukal Azcar Kaxlan wa PanTij Carne Saqmol Huevo
Uwal saqul Atol de pltano Kexu Queso
79
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
80/12580
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
81/12581
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
82/125
Le qachakul/Nuestro cuerpo
ESPAOL KICHE ESPAOL KICHE ESPAOL KICHEAntebrazo Ukowil qabaj Mandbula Uxe e Vello IsmalAxila Tolok Mano Qabaj Menstruacin Rikilal ixoqBoca Chiaj Mentn Kakate Orina ChulajCabello Wiaj Mueca Uqul qabaj Costilla Kalkax
Cadera Utzam achaq Msculo Tijal Embarazo YawajikCabeza Jolomaj Muslo Utijal aqanaj Heces KisajCara Palajaj Narz Tzamaj Testculo BaqCeja Rismal rij wachaj Nuca Rij qulaj Tobillo umopil aqanajCintura Uwi aaj Odo Xikinaj Tronco Ukowil chel ijCodo Chukaj Ojo Baqwachaj Ua IxkaqCorazn Animaaj Ombligo Muxux Vena IbochCostilla Kalkax Oreja Xikinaj Planta del pie Uxe aqanajCuello Qulaj Palma Upa qabaj Pulmn PospoyDedo Uwi qabaj Pantorrilla Upa chekaj Rodilla Uqul chekajDorso/mano Rij qabaj Pecho Uwach
kuxajSaliva Chubaj
Empeine Rij aqanaj Pie Aqanaj Sien Rij xikinajEspalda Uchel ij Piel Tzumal Sudor KatanalEspinilla Uwach chekaj Pierna Aaj Taln Rixtuxil aqanajEstmago Pamaj Hueso Baq Genital KowilFrente Rij wachaj Labio Utijal chiaj Sangre KikelGarganta Qulaj Intestino Ixkol Hombro TelebajHgado Seseb Nalga Xut Piel Tzumal
Al poseerlos pierden la terminacin aj. Ejemplos:
Pamaj Estmago Nupam Mi estmagoQabaj Mano Aqab Tu manoAqanaj Pie Raqan Su piePalajaj Rostro Qapalaj Nuestro rostroJolomaj Cabeza Ijolom La cabeza de ustedes
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Are taq chinulik Cuando venga
Are taq chatulik Cuando vengasAre taq chulik Cuando vengaAre taq chojulik Cuando vengamosAre taq chixulik Cuando venganAre taq cheulik Cuando vengan ellosAre taq chul la Cuando venga ud.Are taq chul alaq Cuando vengan uds.
82
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
83/125
Le achibabal
Chatzibaj chi nikaj jastaq jacha ubanik le nabe.
Nim uwach Ancho Le nim uwach be El camino ancho.
_______________________________________________________________________
Nich uwach Angosto Le nich uwach ja El ro ancho.
_______________________________________________________________________
Pim Grueso Le pim tzalam La tabla gruesa.
_______________________________________________________________________
Xax Delgado Le xax uxe ja La pared delgada.
_______________________________________________________________________
Al Pesado Le al abaj La piedra pesada.
_______________________________________________________________________
Tzoy Liviano Le tzoy wuj El papel liviano.
_______________________________________________________________________
Kolik Mediano Le kol kamix La camisa mediana.
_______________________________________________________________________
Sibalaj ki le alanxax La naranja est muy dulce.
_______________________________________________________________________
La sibalaj ki le alanxax? Es dulce la naranja?
_______________________________________________________________________
Cham le alamnax El limn es cido.
_______________________________________________________________________
La cham le alamnax? Es cido el limn?
_______________________________________________________________________
83
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
84/125
Kqakut chi awach are taq chatulikLe qachakul sibalaj ki uchaqapil. Rumal chi sibalaj rajawaxikki taq ilonik chech. Ko keb qaqab are chi kujkowinikkqachap taq le jastaq, ko keb qaqan are chi utz kujbinik, ko
keb qaxikin are chi kujkowinik kqata taq chabal, ko kebqabaqwach are chi kujkowinik kqil taq le jastaq, ko jun qachiare chi kujkowinik kqabij taq le tzij, ko jun qatzam are chikqana kuxlab le jastaq. Xa jeri, chi jujunal chech leuchaqapil le qachakul kis ko kchokon wi chi qech. Xuqujechi kijujunal kis ko wi kchakunik.
Le winaq waral kkiban le chakach ruk kiqab xuquje kaqan.
-Kqakut chi awach are taq chatulik- xecha le alabom che junkachil kopan kuk chweq.
Jacha uj ko qachakul konojel taq le jastaq xuquje kokichakul. Ko qachi uj xuquje ko uchi le ja. Ko qawi ujxuquje ko uwi le ja. Ko qaqan uj xuquje ko raqan le che,ko qaxikin uj xuquje ko uxikin le ja. Ko qaqab uj xuquje kokiqab le tzi.
CHATZIBAJ JAS RILIXIK LE QACHAKUL
RAJAWAXIK KQABANO
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
84
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
85/125
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________
Le etabal/Las medidas
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLChich pwaq Moneda Kawinaq lajuj
quq50 quetzales Tzub Sorbo
Jun sentaw 1 centavo Jokal quq 100quetzales
Kolaj Cabeza
Job sentaw 5 centavos Jun lamet 1 botella Ram PedazoLajuj sentaw 10 centavos Jun xar 1 vaso Qet SurcoJojukal sentaw 25 centavos 1 litro Boraj RolloLajkakal sentaw 50 centavos Jun yalon 1 galn Tanaj PaqueteJokal sentaw 100 centavos Onz Onza Cholaj FilaWuj pwaq Billete Pajbal Libra Ba Pedazo
Jun quq 1 quetzal Jukjo Arroba Uxaq Hoja deNikaj quq 50 centavos Jok Quintal Tzuj GotaJob quq 5 quetzales Muq Puo Yataj ManojoLajuj quq 10 quetzales Aqan Paso Biq TragoJukal quq 20 quetzales Kaam Cuerda Qar Bocado
1. Kinaq ______________________________________________2. Ixim ______________________________________________3. Uq ______________________________________________4. Wuj ______________________________________________5. Tzalam ______________________________________________6. Abaj ______________________________________________
85
: Chatzibaj jas kipajik taq le jastaqkbanik
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
86/125
7. Ulew ______________________________________________8. Kape ______________________________________________9. Lech ______________________________________________10. Atzam ______________________________________________11. Asukal
______________________________________________
12. Tiij ______________________________________________
86
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
87/125
1. We ta xixopan pa le wachoch xixintzuq ta
la.2. We ta xixul iwir xixuxlan ta la.3. We ta xita le nutzij xixchakan ta la.4. We ta xitij ichuqab xixtotaj ta la5. We ta xujikama uloq xujpe ta la6. We ta xujitzukuj xujiriq ta la7. We ta xinisikij xinopan ta la8. We ta xatkitojo xatchakun ta la9. We ta xekiriqo xekito ta la10. We ta xenuriqo xenusikij ta la.
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
87
: Chatzibaj le tzaqat chomanik pa
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
88/125
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Pine kanaj ko wi lenutijobal, man kaxta kinnao kinberonojel qij chi upam.Rumal ri xa ta apaschxajtajik, kinchak wle junab. Nim
kinbinibej na are chikinopanik. Xewkinkaq bi le nuwuj,le nutzibal, lenujosbal tzibabal,le nuchupbal tzibpa le nuchim. Kweqajbik. Jo ba!. kinsikij
bi jun wachil bik,kintaki chi uwach lerachoch kinxubajpanoq.
_Chabana jun utzil chinawiyej na utz la kincha apan inchech. Kinqasala bi keb walanxax bik, rumal chi ko junalanxax che tikil chi uchi le be. Nuqasam chi le kebwalanxax, kel loq pa le rachoch, e kujbek.
Tzij kqabano kujbek, ki mul kujbe pa jun solibal be. Qaskqalachij na jawi kujtaki wi rumal chi ko jujun taq mul sibalajkuban xaqol le be. Man kya ta be chi qech kujok pa letijobal we tzil le qaxajab are chi kujopanik. Sibalaj utz arechi kujbek, rumal chi kjororik, kebixan taq le tzikin xuqujekmiqmot le qij. Are chi kujtzalij loq, ko mul kujchaqi loq
88
a
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
89/125
rumal chi kqaj nimaq taq jab xuquje we maj jab are le qijkujkosan pa le poqlaj be. Sibalaj kikotemal benam pa letijobal.
Chatzibaj jas taq xaban at pa le tijobal
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Qoyolik Est acostado In qoyol chi Yo estoy acostado aqu.Tuyulik Est sentado At tuyul jela T ests sentado all.
Takalik Est parado Are takal chila Ella est parada all.Pakalik Est boca arriba Uj pakal chi Nosotros estamos boca arriba aqu.Jupulik Est boca abajo Ix jupul jela Ustedes estn boca abajo all.Xukulik Est de rodillas E are e xukul chilaEllas estn de rodillas all.
Pa le tijobal/En la escuela
KICHE ESPAOL KICHE ESPAOLTzibabal Lapicero Kaam CuerdaWuj Cuaderno Tenetob Grada
Uxaq wuj Hoja Torompo TrompoMexa Mesa Kolaj PelotaTem Silla / pupitre Seyopibal ColumpioChupbal Almohadilla / borrador Sutin etzanem RondaTzalam tzibabal Pizarrn Bolich CanicaKolbal wuj Librera Pupu GloboCholbal qij Calendario Kab ConfetiEtabal qij Reloj Jalujbal wachaj Disfraz
Josbal Sacapuntas Xul Flauta
89
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
90/125
Achil Compaero (a) Tzilin qojom GuitarraEtabal Regla Paxin boj PiataChakubal Instr. de trabajo Jalujbal wiaj PelucaTzajbal Pincel Che kab PaletaChak Tarea Koj MscaraTijobal Escuela Tzib EscrituraChabal Idioma Sikiwuj LecturaRaqan ratzyaq
tinamit
Asta Wachibal Dibujo
Ratzyaq tinamit Bandera Junabil tijonik GradoTzilin chich Campana Perepik wuj CartelIlbal Ventana Chich chapbal EngrapadoraRaqan ja Pilar Nakbal GomaUchi ja Puerta Tzajbal CraynKamal be Direccin Subal tzib BorradorKamal be Directora Pajal tijonik ExaminadorXan Pared Chim MorralAbaj uwach ulew Piso Sut Pao
Kaxlan chim Bolsn Tijonik Curso
Chatzibaj la e takatoj on jas kibanom le kawilo
__________________________________ __________________________________ _______________________________
90
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
91/125
__________________________________ __________________________________ _______________________________
__________________________________ __________________________________ _______________________________
91
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
92/125
Choqabal/Perseverancia
Sakajil/Responsabilidad
Saqilal/Honorabilidad
Qabalil/Confianza Nojibal/Sabidura Tzaqatil/IntegridadChikilem/Conviccin
Tzijil/Sinceridad Junamil/Justicia
Utzilal/Excelencia Tobanik/Solidaridad
Jororem/Paz
Sukilal/Fidelidad Patanil/Servicio Jamaril/Libertad
Le taq utz nojinik
Le qatit qamam xkikut kanoq chi le loqonikchi qaxol uj winaq sibalaj rajawaxik, are chikkoji le utzil chi qaxol xa rumal chi qachalalqib. Xkikut kanoq chi le loqonik chi qaxol
92
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
93/125
chi uj winaq sibalaj rajawaxik jacha leloqonik le rajawaxik kqaya chi kech taq leche, le chikop xuquje taq le jastaq rumal chikis ko qapatan chi qajujunal. Le e qatit
qamam kkita chi qech ronojel qij chirajawaxik kqajach loqonik chi kech konojel.
Sibalaj ki uwach le loqonik kolik. Jacha lesakajil, le nimanik, le achilanik, le sukkuxaj,le suktzijonik xuquje nikaj chik. We kqakoj
pa le qakaslemal nim utzil kuya chi qech. Xata keb oxib qij kchokon chi qech xanekpatanij chi qech ronojel qij.
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Kinoyowar la Me enojara
Katoyowar la Te enojarasKoyowar la Se enojaraKujoyowar la Nos enojaramosKixoyowar la Se enojaranKeoyowar la Se enojaran ellosKoyowar la la Se enojara ud.Koyowar alaq la Se enojaran uds.
Chanuku keb siltzij waral
93
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
94/12594
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
95/125
Chatzibaj la naqaj on naj ko wi le jastaq
_____________________benaq le ala.Rpido
_____________________tajin kbin le aliDespacio
______________________Ko wi le juyub.Lejos
___________________________Ko wi le ja.cerca
95
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
96/125
Naj Lejos Ko FuerteNaqaj Cerca Aninaq Rpido
Jela All Nojim DespacioWaral Aqu Ka jela Hasta all
96
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
97/125
Mer aninaq xokisax bi jun yawab pa lekunanibal are naj kpe wi. Pa le juyub tajin
kchakun wi are chi xtzaqik, chi uwach jun abajxtzaq wi rumal ri sibalaj xqolotaj le uchuk. kotajin kubij, chi sibalaj kqoxowik xuqujekqaqanik.
-Jas xaban chech le achuk? xcha le ajkun chech.-Xa ko xintzaq chi uwach jun abaj pa le nuchak-xcha.-Katbison taj, wa ri aninaq kkunatajik- xcha leajkun chech.-We jeri xa maltyox ri- xcha. Tajin kukichichej riupalaj rumal chi kqoxow le uchuk. Are ku leajkun tajin kukam qaj le baq xuquje le kunabal
rech chaqijirisabal rech le qolotajinaq.
Xkunax loq, xya la ukunabal, xbix la chechjachike utz kutijo xuquje le utz taj, xtzalij bi pa leutinamit, tajin kuchomaj chik jas kuchakuj chweq.Are ku in wiyem chi kjaq le kunanibal chiqawach uj chabenelab, kwiyej chi kuya chi lenunan.
97
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
98/125
Chatzibaj jas kawil pa le wachibal__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________
98
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
99/125
Le kunanibal/El hospital
Espaol Kiche Espaol KicheAlmohada chakataj Gasa pisbalBata roqoriq atzyaq Lavamanos chajbal qabaj
Botiqun kolibalkunabal Medicamento kunabalCama chat Radiografa wachibalCamilla telebalyawabib
Silla de ruedas tem re binisabal yawa
Cancel chuqbal Suero ja kunabalCubrecama Kul Toalla subal ijDoctor kunanel Venda pisbalEnfermo yawab Visitante chawenel
INDICACIN: Escriba en kiche las palabras correspondientes.
1. Carlos lleg como _______________________ al hospitalvisitante
2. Sonia ocupa la ___________________nmero ocho de la Sala de Maternidad.cama
3. En este hospital el _______________________ es bien atendido.enfermo
4. El director del hospital es el _______________________ Prez.doctor
5. El _______________________ est temporalmente vaco.botiqun
6. Al paciente se le tom una _______________________.radiografa
7. A Carlos se le administr un _______________________.suero
8. El _______________________ estaba vencido.medicamento
9. En el laboratorio es norma usar la _______________________.bata
10. Los bomberos usaron una _______________________.camilla
99
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
100/125
Espaol Kiche Espaol KicheAcidez estomacal uchamil pamaj Infarto rax kamikAhogo jiqem Insomnio maj waramAlergia kaqat Jaqueca qoxom jolomajAmigdalitis kax upaqulaj Mareo sutin wachajAmpolla poq Moretn qeqarikAnemia maj chuqabal Picadura katzenikCalambre muscular chokej Poliomielitis sikirikClico yitznaq pamaj Pus puj
Cortadura sokotajik Quemadura katikDesmayo sachem Raspn qolotajikDolor qoxom Resfriado tzamajEscalofro barbatem Retortijn yitzemFiebre qaq Sutura tisomanikFractura qajik Torcedura mejenikGolpe riqoj kax Tos qulajHemorragia elem kik Vmito xawemHinchazn sipoj Hipo tzuruk
100
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
101/125
INDICACIN: Relaciona el trmino de la izquierda con el correspondiente de la
derecha con una lnea.
1. Pus a. elem kik
2. Desmayo b. katik
3. Vmito c. sutin wachaj
4. Fiebre d. sokotajik
5. Cortadura e. qaq
6. Dolor f. puj
7. Ampolla g.qulaj
8. Fractura h. sipojik
9. Hemorragia i. qoxom
10. Ahogo j.chokej
11. Hinchazn k.qajik
12. Mareo l.xawem
13. Quemadura m.sachem
14. Tos n.poq15. Calambre muscular .jiqem
101
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
102/125
EJEMPLIFICACIN GRAMATICALNim taj!! Qu enorme!! Haya cambiado Nukesom chiJela wi la!! As es!! (conformismo) Hayas cambiado akexom chi
Jela! As es! Haya cambiado ukexom chiChux!! Pobrecito!! Hayamos cambiado qakexom chiChe tzij! De veras? Hayan cambiado ikexom chiMay! De veras? Hayan cambiado ellos kikexom chiNoqe! De veras? Haya cambiado ud. Kexom chi laXq katwa wa! Me ests mintiendo!! Hayan cambiado uds. Kexom chi alaqJeri! Pues s?Tzirik! Qu pena!!Jo!! Vamos!!Qal akux! Qu esperanza!
LE NIMAQIJ/LAS FIESTASAo nuevo /Kakjunab Fiesta del Pueblo /Nimaqij Tambor/Ponlibal
Ao Nuevo Maya / WajxaqibBatz
Nacimiento /Alaxibal Guitarra/Tzinlibal
Baile / Xajoj Navidad /Alaxibal Trompeta/Tzititbal
Bautizo / Qasana Semana Santa /Awas Qij Bajo/Sanlabal
Casamiento / Kulanem Da de la Independencia / Qij rech tasoj ib Maraca/Tzu
Cosecha / Wachinik Da del Cario /Qij rech achilanik Marimba/Qojom
Cumpleaos / Tzaqatemjunab
Da de la Lengua Materna /Uqijil le NabeChabal
Piano/Jininlabal
Da de la Madre / Uqij nan Da de los Muertos / kiqij kaminaqib Saxofn/Saks
102
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
103/125
Ja !, Ma ta in ko la, ma ta xatpetik !
Pa le nimaqij are wa xxajtajik: Le ajxojolob xeetzan chi
uwach le tyox ja, keetzanik! Le alabom xeetzan pa leetzanibal kuk alabom kepe pa nikaj chi taq komon. Tzaqat
jun qij xok qojom chi uwach le tyox ja Xibibal keqojomanik!Le qojom xq are ktataj na uchabal chi usaqaribal chi ri.
Jewa wi le nimaqij pa le komon. Le a Tek xuquje le ali Xwanxkiriq kib pa le nimaqij.
- La mer at ulinaq ali? Xcha le a Tek chech le ali.- Mer taj, kate laj kinulik. E ku ri at Xcha chech le ala. Ko
kechawik xa rumal chi tajin le qojom rumal ri man qas taktataj le kkibij.- La kujxojowik? Xcha a Tek.- Jas na kut, man qas ta e ki tajin kexojow chanim, chqiyej
na jun nich, kinkix in Xcha le ali.- Utz ba la! Xcha le ala. Xetaki na jun nich, are chi e kchik tajin kexojowik, xeok e are pa xajoj.
103
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
104/125
-Ja ma ta in ko la, ma ta xatpetik- Xcha le ali chech le ala.
Sibalaj utz xkita le winaq jas xeqojoman le ajqojomab leUchabal Kaqiq kibi. Ruk kanima xkisalabaj lekiqojomibal konojel.
Chatzibaj le kawil pa le wachibal
Chatzibaj le kawil pa le wachibal
Chatzibaj le kawil pa le wachibal
104
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
105/125
NiktzijonikAre nikolil le kchobon che le tzijonik. Jujun taq mul kusolij kixe le oqbalil, le tzij xuquje le ucholikjun chabal, le kibantajik taq le chabal kuk nikaj chik, xuquje le junamil ko chi kixol. Xuquje krilile chomabal xuquje le komonil uwach le chawik.
EJEMPLIFICACIN GRAMATICAL
Que gane Chinchakan ta baQue ganes Chatchakan ta baQue gane Chchakan ta baQue ganemos Chujchakan ta baQue ganen Chixchakan ta baQue ganen ellos Chechakan ta baQue gane ud. Chchakan ta ba laQue ganen uds. Chchakan ta ba alaq
LE NIKBALIL/LAS CIENCIASNikkunanik/Medicina Nikwakatem/Turismo Nikkematzij/Informtica
Nikwal/Qumica Nikchomanik/Filosofa Nikkomonil/SociologaNikwareaj/Odontologa Niktzibanik/Literatura Nikchupuj/AuditoraNikawajib/Veterinaria Niktzijonik/Lingstica Niktaqanik/JurdicaNikkomonil/Psicologa Nikbixik/Periodismo Niketamanik/PedagogaNikkaslemalil/Biologa Niktikonik/Agronoma Nikchawik/Comunicaci
nNiktzuqunik/Nutricin Nikwokonik/Arquitectura Nikojeril/HistoriaNiktijonik/Educacin Nikkiyisanik/Ingeniera Nikwinaq/AntropologaNiksilobem/Educacin Nikajilanik/Matemtica Nikbatzil/Electrnica
105
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
106/125
Fsica
Anexo 11
106
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
107/125
* *
*
La letra L al final de palabra suena parecido al susurro del aire.La letra n al final de palabra se pronuncia nasalizado.
La letra x suena como la sh inglesa.
At T Tat AraaAchi Hombre Nan Seora
Ala Muchacho Rax VerdeAli Muchacha Max TomsAb Hamaca Yawab Enfermo
107
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
108/125
Chak Trabajo Chun Cal
Chetaj Manojo Chaj CenizaChiaj Beso Rech De ellaCho Lago Chim MoralChu Mal olor Chom Gordo
Maja Todava no Jela AllKej Caballo Rajil DineroJix Vayan Xojoj BaileJolomaj Cabeza Muj Sombra
Jul Agujero Kaj Cielo
Kar Pez Kamik Hoy
Kexu Queso Kaq RojoKis Heces Ajsik NorteKot Curva Kolob LazoKumatz Serpiente Kutz Nudo
108
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
109/125
Alanxax Naranja Imul Conejo
Lemik Ordenar Al PesadoAli Seorita Mulul JcaraAmolo Mosca Tulul ZapoteMulinik Juntar Kul chamarra
La letra L al final de palabra suena parecido al susurro del aire.
Am Araa Pamaj EstmagoMejik Doblar Mesik BarrerPim Grueso Ixim MaizPom Copal Chomaq GordosTuminik Tirar Numik Hambre
Naj Lejos Ban * Hacer
Kojonel Religioso Nan * SeoraAninaq Rpido Atin * BaarNojibal Sabidura Xwan * JuanInup Ceiba Aqan * Pie
La letra n al final de palabra se prununcia nasalizado.
109
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
110/125
Sonido producido por:EL FUEGOAl prenderse
Jab
Sonido producido por:
LA ADHESIVIDAD
Pegar y despegar (velcro)
Kach
Sonido producido por:
2 PIEDRAS
Al golpearse entre s
Ak
Sonido producido por:RONQUIDOS
Laq
Sonido producido por:
LAS GOTAS
Al caer
Qan
Sonido producido por:1 BOLSA INFLADAAl pellizcarla
Tot
Sonido producido por:EL COLIBRAtzam
Sonido producido por:EL AIREAl
110
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
111/125
Representacin de sonidos propios
Biaj .............nombreAbix .............milpaBalam .............tigreJab .............lluviaJunab ............aoBoj .............ollaAb .............hamaca
Be .............caminoBa ............taltuzaYabil .............enfermedad
111
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
112/125
Cham .............cidoChat .............camaChekaj .............rodillaChelem .............levantadoChich .............metalChipaq .............jabnChop .............piaChok .............sanateChupup .............petateChuqum .............tapadoCho .............ratnCham .............cidoChich .............metalChuj .............loco
Uch .............tacuazn
Kaj ..........harinaKak ..........nuevoKim ..........gramaKexom ..........cambiado
Kisis ..........ciprsKix ..........espinaKoj ..........mscaraKok ..........olorosoKul ..........ponchoKuch ..........zopiloteKax .............difcilKoxkobel .............cereza
Kexik .............cambiark .............pollo
112
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
113/125
Qamam ..........nuestroabueloQatit ..........nuestraabuelaQech ..........nuestroQetzanem ..........nuestrojuegoQilom ..........hemosvistoQixim ..........nuestromaz
Qolom ..........machucadoQoj ..........nuestroaguacateQuq ..........nuestrocorteQumuxik ..........tomarQasana ..........bautizoAq .............cerdoAqanaj .............pieQulaj .............cuello
Eqan .............carga
Qan .............amarilloQanil .............daMayaQeq .............negroQet .............surco
Qij .............solQinm .............jocoteQojom .............marimbaQoxom .............dolorQuq .............quetzalQutum .............batidoQaq ...............fiebreQoq .............chilacayote
Tajaj ..........congeladoTaq ..........bodoqueTenom ..........cortadoTenik ..........cortarTisik ..........coser
113
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
114/125
Tisom ..........cosidoTot ..........caracolTorotik ..........esfricoTubik ..........cortarTun ..........pelnTuq .............gallinaclueca
Tixnab .............estornudoTok .............golpeTisomanel.............sastre
Tzapixik ..........cerrarTzajik ..........pintar
Tzenik ..........aullarTzeb ..........apellidoKicheTzil ..........suciedadTzin ..........yucaTzonom ..........pedidoTzonik ..........pedirTzum ..........pechoTzunun ..........colibr
Atzam .............salWotzotz .............tostadoKotzij .............flor
114
-
7/22/2019 Texto Inicial (I)-Rev.doc
115/125
SIN GLOTAL CON GLOTAL SIN GLOTAL CON GLOTALWanima
mialma ama gallo Ik chile chi aqu
Ala muchacho jela all Xik gaviln jawi dnde?Winaq persona chila all Bix canto ri aquestKaj cielo ja agua Abix milpa si leaChanim
ahora chatija cmelo Pix tomate tij carne
Awech tuyo che rbol Cho lago jo vamosSetom redondo ajache matapal
oMoy ciego job cinco
Tem silla ne nene Chom gordo saqmol hu