terim, tanımsız terim Önermeler · mantık kurallarının elektrik devreleri üzerindeki...

141
1 1-MANTIK Günümüzde, her bir bilim dalı ile ilgili bilgiler hızla artmakta olup bu bilgilerin sistemli biçimde öğrenilmesi ve öğretilmesi gerekmektedir. Matematik, doğru ve sistemli (Mantıklı) düĢünebilme alıĢkanlığı kazandırır. Matematiğin temeli de mantığa dayanır. Mantık matematiğin dilini kurar, ona anlam ve biçim kazandırır. Örneğin, insanlara faydası tartıĢılmayacak kadar fazla olan bilgisayarların çalıĢma sistemi mantıksal kurallara göredir. Terim, Tanımsız Terim Bir bilim dalında devamlı kullanılan sözcükler vardır. ´küp’ sözcüğünün matematik teki anlamı farklı konuĢma dilindeki anlamı farklıdır. Açı, çember, yay, küme,…matematiksel terimlerdir. Dağ, ova, yayla, iklim,… coğrafik terimlerdir. Aynı Ģekilde kütle, yerçekimi, ivme,…gibi sözcüklerde fiziksel terimleridir. Bir terimin anlamını belirtmeye terimi tanımlamak denir.Herhangi bir terimi tanımlamak için baĢka terimlere ihtiyaç duyarız. Ancak her bilim dalında tanımlanamayan bazı terimler vardır. Bunlara tanımsız terimler denir. Önermeler Günlük yaĢantımızda kullandığımız cümlelerin belirttiği hükümlerin bazılarına doğru, bazılarına ise yanlıĢ deriz. Bazı cümleler ne yanlıĢ nede doğrudur. Bir hafta yedi gündür. ( Doğru ) Ay, Dünya dan büyüktür. ( YanlıĢ ) Sınıfa giriniz. ( Ne yanlıĢ ve nede doğru ) Tanım Bir cümlenin belirttiği hüküm kesinlikle doğru yada yanlıĢ ise , bu cümleye önerme denir. Önermeler , , , ,... pqrs gibi harflerle gösterilir. Örnek : AĢağıdaki ifadelerin önerme olup olmadığına baklaım. 1. 5 4 9 ( Doğru önerme) 2. 6 5 ( YanlıĢ önerme) 3. Okula gidelim. ( Önerme değil ) 4. Yeni mi aldın. ( Önerme değil ) 5. 9 asaldır. ( YanlıĢ önerme) 6. TBMM 23 Nisan 1920 yılında açıldı. ( Doğru önerme)

Upload: others

Post on 06-Sep-2019

18 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

1

1-MANTIK

Günümüzde, her bir bilim dalı ile ilgili bilgiler hızla artmakta olup bu bilgilerin

sistemli biçimde öğrenilmesi ve öğretilmesi gerekmektedir.

Matematik, doğru ve sistemli (Mantıklı) düĢünebilme alıĢkanlığı kazandırır.

Matematiğin temeli de mantığa dayanır. Mantık matematiğin dilini kurar, ona anlam ve

biçim kazandırır. Örneğin, insanlara faydası tartıĢılmayacak kadar fazla olan

bilgisayarların çalıĢma sistemi mantıksal kurallara göredir.

Terim, Tanımsız Terim

Bir bilim dalında devamlı kullanılan sözcükler vardır. ´küp’ sözcüğünün

matematik teki anlamı farklı konuĢma dilindeki anlamı farklıdır. Açı, çember, yay,

küme,…matematiksel terimlerdir. Dağ, ova, yayla, iklim,… coğrafik terimlerdir. Aynı

Ģekilde kütle, yerçekimi, ivme,…gibi sözcüklerde fiziksel terimleridir.

Bir terimin anlamını belirtmeye terimi tanımlamak denir.Herhangi bir terimi

tanımlamak için baĢka terimlere ihtiyaç duyarız. Ancak her bilim dalında

tanımlanamayan bazı terimler vardır. Bunlara tanımsız terimler denir.

Önermeler

Günlük yaĢantımızda kullandığımız cümlelerin belirttiği hükümlerin bazılarına

doğru, bazılarına ise yanlıĢ deriz. Bazı cümleler ne yanlıĢ nede doğrudur.

Bir hafta yedi gündür. ( Doğru )

Ay, Dünya dan büyüktür. ( YanlıĢ )

Sınıfa giriniz. ( Ne yanlıĢ ve nede doğru )

Tanım Bir cümlenin belirttiği hüküm kesinlikle doğru yada yanlıĢ ise , bu cümleye

önerme denir.

Önermeler , , , ,...p q r s gibi harflerle gösterilir.

Örnek : AĢağıdaki ifadelerin önerme olup olmadığına baklaım.

1. 5 4 9 ( Doğru önerme)

2. 6 5 ( YanlıĢ önerme)

3. Okula gidelim. ( Önerme değil )

4. Yeni mi aldın. ( Önerme değil )

5. 9 asaldır. ( YanlıĢ önerme)

6. TBMM 23 Nisan 1920 yılında açıldı. ( Doğru önerme)

2

Tanım

Bir önermenin doğru yada yanlıĢ oluĢuna, o önermenin doğruluk değeri denir.

Bir önermenin doğruluk değeri için iki durum vardır.

Bu tabloyu daha kullanıĢlı hale getirmek için doğru yerine 1 ve yanlıĢ yerine 0

rakamları kullanılır.

Burada 1 ve 0 ın sayısal bir değeri yoktur. Yalnızca önermenin doğruluk değerini

gösterir.

Ay, Dünyanın uydusudur. Doğruluk değeri 1,

Ġstanbul, Türkiye nin baĢkentidir. Doğruluk değeri 0 dır.

ġimdi de , iki önermenin doğruluk değerlerinin nasıl olacağına bakalım.

- doğru , doğrup q

- doğru , yanlıĢp q

- yanlıĢ , doğrup q

- yanlıĢ , yanlıĢp q

Bu durumu aĢağıdaki gibi belirtebiliriz.

p q

Ġki önermenin doğruluk değeri için dört farklı durum ve üç önermenin doğruluk

değeri için 8 farklı durum söz konusudur.

1

0

1

0

p

Doğru 1

YanlıĢ 0

p

Doğru ( D )

YanlıĢ ( Y )

1

0

3

p q

1 1

1 0

0 1

0 0

p q r 1 1 1

1 1 0

1 0 1

1 0 0

0 1 1

0 1 0

0 0 1

0 0 0

n - tane önerme için 2n tane durum vardır.

EĢdeğer ( DENK ) Önermeler

Doğruluk değeri aynı olan iki önermeye eĢdeğer ( denk ) önermeler denir. ile p q

denk iki önerme ise, bunu p q biçiminde yazarız. Ve

'' denktir '' veya '' eşdeğerdir ''p q p q Ģeklinde okuruz.

Örnek :

3: 2 8

: 14 12

: Ankara Ege Bölgesindedir.

: Kızılırmak, Karadenize dökülür.

p

q

r

s

Önermelerini ele alalım. Burada, 1, 0 , 0 , 1 dirp q r s . Bu tanıma göre

,p s q r yazılır.

Bu önermelerde ve p q nun doğruluk değerleri aynı olmadığından p q

biçiminden yazarız.

Bir Önermenin Olumsuzu ( Değili )

Tanım Bir önermenin hükmünün değiĢtirilmesiyle elde edilen yeni önermeye ilk

önermenin olumsuzu ( değili ) denir.

4

Bir p önermesinin olumsuzu veya değili , veya p p p sembollerinden

biri ile gösterilir. Bizim tercihimiz p olacaktır.

p p

Doğru YanlıĢ

YanlıĢ Doğru

Veya

p p

1 0

0 1

Örnekler :

1 : '' Ülkemizde yaz aylarında havalar çok sıcak olur.''

önermesinin olumsuzu ,

: '' Ülkemizde yaz aylarında havalar çok sıcak olmaz.'' önermesidir.

p

p

p

2 :3 7 10 önermesinin olumsuzu : 3 7 10 3 7 10r r

3 :15 12 önermesinin olumsuzu : 15 12 15 12s s

Bir p önermesinin değilinin değili yine kendisidir. Yani, p p biçiminde ifade

ederiz.

p p ( )p

1 0 1

0 1 1

: '' Sigara sağlığa zararlıdır.''

: '' Sigara sağlığa zararlı değildir.''

( ) : '' Sigara sağlığa zararlıdır.''

p

p

p

Yani, ( )p p dir.

Örnekler :

1- AĢağıda verilen terimlerden tanımlı ve tanımsız olanları belirtelim.

a) Açı b) Çember c)Doğru d) Düzlem e) Nokta

Çözüm :

Açı, Çember ve Düzlem tanımlı olup, Doğru ve Nokta tanımsız terimdir.

2- AĢağıdaki ifadelerin önerme olup olmadığına bakınız.

5

a) 1 ton 1000 kg dır.

b) Tuz Gölü Akdeniz Bölgesindedir.

c) Yarın yağmur yağar mı?

d) Lütfen sessiz olunuz.

e) Barometre sıcaklık ölçen bir alettir.

f) Kare özel bir dikdörtgen dir.

Çözüm .

a,b,e,f Ģıkları bir önermedir. c,d ise kesin bir hüküm belirtmediğinden önerme değilidir.

3- AĢağıdaki önermelerin doğruluk değerlerini söyleyiniz. 3 2 2) ( 2) 8 ) 4 16 ) ( 4) 16

)13 13 ) Karenin dört kenar uzunluğu eĢittir.

a b c

d e

Çözüm :

)1 ) 0 )1 ) 0 )1a b c d e

4- AĢağıdaki önermelerin denk olanlarını söyleyiniz ve yazınız.

4 3 2: 3 9 12 , : 2 3 , : 2 6 , : 4 4 4p q r s

Çözüm :

0 , 1 , 0 , :1 olduğuna göre , dirp q r s p r q s

5- AĢağıdaki önermelerin olumsuzunu söyleyiniz ve yazınız.

a) 1 hm 100 m eĢittir.

b) Salıdan sonra PerĢembe gelir.

c) Hakan, çalıĢkan bir öğrencidir.

d) 16 4 18

e) 6 8

Çözüm :

a) 1 hm 100 m eĢit değildir.

b) Salıdan sonra PerĢembe gelmez.

c) Hakan, çalıĢkan bir öğrenci değildir.

d) 16 4 18

e) 6 8

6

BileĢik Önermeler

Ġki yada daha fazla önermenin veya, ve, ise, ancak ve ancak gibi birer

önerme iĢlemi olan bağlaçlarla bağlanmasıyla oluĢan yeni önermeye bileĢik önerme

denir. Kolaylık olsun diye bunları birer sembolle gösteririz.

Bağlacın Adı Simgesi

Veya

Ve

Ġse

ancak ve ancak

Tanım :

ile p q önermelerinden oluĢan '' ''p q bileĢik önermesi, bileĢenlerden en az biri

doğru iken doğru, bileĢenlerden ikiside yanlıĢ ise yanlıĢtır. '' ''p q nun doğruluk

tablosunu yapalım. p q p q

1 1 1

1 0 1

0 1 1

0 0 0

1 1 1 ,1 0 1 ,0 1 1 ,0 0 0 olarak yazarız.

Ayrıca, 1 1 , 0 , 0p p p p p denklikleri söylenebilir.

Tanım :

ile p q önermelerinden oluĢan '' ''p q bileĢik önermesi, bileĢenlerden her ikiside

doğru iken doğru, bileĢenlerden biri yanlıĢ ise yanlıĢtır. '' ''p q nun doğruluk

tablosunu yapalım.

p q p q

1 1 1

1 0 0

0 1 0

0 0 0

1 1 1 ,1 0 0 ,0 1 0 ,0 0 0 olarak yazarız.

Ayrıca, 1 , 0 0 , 0p p p p p denklikleri yazılabilir.

7

'' '' ve '' '' işlemlerinin Özellikleri

Tek Kuvvet Özelliği

p önermesi ile p p bileĢik önermesinin doğruluk değerlerini gösteren tablo

yapalım.

p p p p

1 1 1

0 0 0

Yukarıdan da görüleceği gibi p p p özelliğine '' '' iĢleminin tek kuvvet

özelliği denir. p p p p

1 1 1

0 0 0

p p p özelliğine '' '' iĢleminin tek kuvvet özelliği denir.

DeğiĢme Özelliği

, bileşik önermeleri ile , , bileşik önermelerinin

doğruluk değerlerini gösteren tabloyu yapalım.

p q q p p q q p

p q p q q p

1 1 1 1

1 0 1 1

0 1 1 1

0 0 0 0

p q q p

8

p q p q q p

1 1 1 1

1 0 0 0

0 1 0 0

0 0 0 0

Buna göre, Örneğin, ‘’ Ankara’ya gittim ve Anıtkabir’i gezdim.’’ BileĢik

önermesiyle ,

‘’Anıtkabir’i gezdim ve Ankara’ya gittim.’’ BileĢik önermeleri eĢdeğerdir. Halbuki

konuĢma dilinde bu bileĢik önermeye farklı anlam verilir. Bu örnek matematikte doğru

sonuçlara ulaĢmak için, verilen tanımlara uygun olarak düĢünmemiz gerektiğini ortaya

koyar.

BirleĢme Özelliği

, ,p q r herhangi üç önerme olsun. p q r p q r özelliğine '' '' nın

birleĢme özelliği, p q r p q r özelliğinede '' '' nin birleĢme özelliği

denir. Bu özelliklerin doğruluğunu gösteren tabloyu gösterelim.

p q r q r p q ( )p q r ( )p q r

1 1 1 1 1 1 1

1 1 0 1 1 1 1

1 0 1 1 1 1 1

1 0 0 0 1 1 1

0 1 1 1 1 1 1

0 1 0 1 1 1 1

0 0 1 1 0 1 1

0 0 0 0 0 0 0

( )p q r = ( )p q r

p q q p

9

p q r q r p q ( )p q r ( )p q r

1 1 1 1 1 1 1

1 1 0 0 1 0 0

1 0 1 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0 0

0 1 1 1 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0

0 0 1 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0

Dağılma Özelliği

Sayılarda tanımlanan çarpma iĢleminin toplama iĢlemi üzerine dağılma

özelliğinin varlığını biliyoruz. Örneğin, 5 (3 4) (5 3) (5 4) eĢitliği doğrudur.

Bunun gibi önermelerde '' '' nın '' '' bağlacı üzerine ve '' '' nın '' '' iĢlemi üzerine

dağılma özelliği vardır.

1

2

3

4

p q r p q p r

p q r p q p r

q r p q p r p

q r p q p r p

p q r q r p q p r p q r p q p r

1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 0 0 1 1 1 1

1 0 1 0 1 1 1 1

1 0 0 0 1 1 1 1

0 1 1 0 1 1 0 1

0 1 0 0 1 0 0 0

0 0 1 0 0 1 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0

Diğerleri de aynı Ģekilde tablo ile gösterilir.

( ) ( )p q r p q r

p q r p q p r

10

Örnekler:

1 0 , 1 , 0 olmak üzere,

bileşik önermesinin doğruluk değerini bulalım.

p q r

p q r r p q

Çözüm:

0 1, 1 0 , 0 1 bu değerleri yerlerine yazalım.

0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1

p p q q r r

p q r r p q

2 olduğunu doğruluk tablosunu kullanmadan bulalım.p p q p q

Çözüm: 0 olur.p p q p q p p p q p q p q

DE MORGAN KURALLARI

ile iki önerme olmak üzere,p q

p q p q

p q p q

Özellikleri De Morgan Kuralları olarak adlandırılır. Bu özelliklerin doğruluğunu

tablo yardımıyla vermeye çalıĢalım.

p q p q p q

p q p q

1 1 0 0 1 0 0

1 0 0 1 1 0 0

0 1 1 0 1 0 0

0 0 1 1 0 1 1

p q p q p q

p q p q

1 1 0 0 1 0 0

1 0 0 1 0 1 1

0 1 1 0 0 1 1

0 0 1 1 0 1 1

p q p q

11

Örnek:

1 Aşağıda verilen önermelerin değillerini alalım.

a) ''Sinemaya gitmedim ve ders çalıĢtım.'' Önermesine De Morgan kuralını uygulayalım.

'' Sinemaya gittim veya ders çalıĢmadım.''

b) ''3 5 veya 6 7 ''

bileşik önermesinin değili de,

''3 5 ve 6 7 '' şeklindedir.

2 bileşik önermesinin değilini alalım.

( ) ( ) olur.

p q r

p q r p q r p q r p q p r

Totoloji Ve ÇeliĢki

Tanım:

Bir bileĢik önerme, kendisini oluĢturan önermelerin her değeri için daima ‘1’

değerini alıyorsa , bu bileĢik önermeye totoloji denir. Ve daima ‘0’ değerini alıyorsa

buna çeliĢki denir.

Bu tanıma göre, bir totoloji, de bir çelişkidir.p p p p

Mantık Kurallarını Elektrik Devrelerine Uygulanması

Mantık kurallarının elektrik devreleri üzerindeki uygulamaları, günümüzde büyük

geliĢmeler göstermiĢtir. Bilgisayarlar programları dünyasında önemli yer tutar.

Bu uygulamanın temelinde anahtarların paralel ve seri bağlanması yatar.

Paralel bağlamada '' '' bağlacı,

Seri bağlamada '' '' bağlacı arasında benzerlik vardır.

a) Paralel Bağlama

p q p q

12

anahtarıp anahtarıq p q Lamba

(ıĢık)

1 1 Yanar

1 0 Yanar

0 1 Yanar

0 0 Yanmaz

b) Seri Bağlama

anahtarıp anahtarıq p q Lamba

(ıĢık)

1 1 Yanar

1 0 Yanmaz

0 1 Yanmaz

0 0 Yanmaz

Bu açıklamalardan sonra Ģu sonuca ulaĢabiliriz.

Elektrik devrelerinin özellikleri mantık kurallarıyla incelenebilir. Aynı zamanda

bir elektrik devresi ile ile yapılan önermelerle de gösterilebilir.

p q

p

q

13

Örnek:

Yukarıdaki Ģemaya uygun bileĢik önermeyi yazarak doğruluk değerini bulunuz.

( )p q r s t ve

0 1 (0 1) 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 ( Lamba Yanar )

KoĢullu önerme

Günlük yaĢantımızda iki önerme arasına ‘ise’ sözcüğünü ekleyerek çeĢitli bileĢik

önermeler yaparız. Örneğin,

‘Yağmur yağar ise yola çıkmam’

‘Misafir geldi ise sinemaya gitmem’

gibi önermeleri sık sık kullanırız. Yukarıdaki önermeler iki önerme arasına ‘ise’ bağlacı

konularak elde edilen önermelerdir. Matematikte ise ‘ise’ bağlacı sembol olarak ‘ ’ile

gösterilir. '' ''p q önermesi ‘ ise p q ’ Ģeklinde okunur.

Tanım :

'' ''p q biçimindeki bileĢik önermeye koĢullu önerme denir. p q koĢullu

önermesi

p önermesi doğru q yanlıĢ iken yanlıĢ, diğer durumlarda doğrudur.

Bu tanıma göre , aĢağıdaki doğruluk tablosunu yazabiliriz.

p q p q

1 1 1

1 0 0

0 1 1

0 0 1

Ġki Yönlü KoĢullu Önerme

Tanım p q q p bileĢik önermesine ‘Ġki yönlü koĢullu önerme ’denir.

p

q

r

s

t

14

Ve p q biçiminde yazılır. ‘ ancak ve ancak p q ’ diye okunur.

p q q p p q olarak yazılabilir.

p q p q

1 1 1

1 0 0

0 1 0

0 0 1

dir.

Aksiyom, Teorem, Ġspat

Bir matematiksel yapı kurmak için aĢağıda belirtilen dört temel unsura gerek

vardır.

I. Tanımsız terimler

II. TanımlanmıĢ terimler

III. Doğru olduğunu sezgi ile anladığımız ve ispatsız olarak kabul ettiğimiz aksiyom

denilen önermeler.

IV. Aksiyomlara dayanılarak ve mantık kuralları kullanılarak doğrulukları gösterilen

teorem denilen önermelerdir.

Tanım:

p önermesi doğru ve p q koĢullu önermesi de doğru ise , p q

önermesine teorem denir.

p q önermesine p önermesine hipotez , q ise hüküm denir. Bir teoremin

hükmü de doğru önermedir.

Bir matematik sistemi içindeki önermeleri aksiyomlar ve teoremler olarak ikiye

ayırırız. Aksiyomlar doğruluğu ispatlanmadan kabul edilen önermelerdir.

Teoremler ise doğruluğu ispatlanan önermelerdir.

Ġspat Yöntemleri

1. Doğrudan (Direkt) ispat Yöntemi

p q teoreminde p nin doğru olduğu kabul edilerek q nun doğru

olduğu gösterilir.

Örnek:

Teorem: Tek sayının karesi yine tek sayıdır.

15

Hipotez ( p ) : tek sayıx

Hüküm ( q ) : 2x tek sayı

Ġspat :

tek sayıx ise , 2 1x n olacak Ģekilde bir n tamsayısı vardır.

22

2 2

2

2

2

doğru 2 1

4 4 1

4 1 1

2 2 1 1

tek sayıdır.

doğrudur.

p x n

x n n

x n n

x n n

x

q

2. Olmayana Ergi Yöntemiyle Ġspat ( Dolaylı Ġspat )

p q q p olduğunu biliyoruz. p q teoreminin yerine

q p teoremi ispatlanır.

Örnek:

Teorem:

3 2 1 7 , olarak yazalım.

: 2 1 7 2 1 7

2 1 7 2 1

p q

x x p q

q x x

x x

1 6 2 6 3

önermesi doğrudur. Öyleyse, önermesi de doğrudur.

p

x x

q p p q

3. Tümden Gelim Yöntemiyle Ġspat

Tümden gelim yöntemiyle ispat için, genel durum ele alınarak teoremin

doğruluğu gösterilir.

Örnek:

Teorem:

‘’Ġki sayının çarpımı çift sayı ise bu sayılardan en az biri çift sayıdır.’’

16

Teoremini tümden gelim yöntemiyle ispatlayalım.

Bu teoremi,

‘ çift sayı ise, çiftsayı veya çift sayıdır.a b a b ’ biçiminde ifade ederiz.

Ġspat:

çift sayı sayısı 2 ile bölünür.

sayısı 2 ile bölünür veya sayısı 2 ile bölünür.

çift sayıdır veya çift sayıdır.

a b a b

a b

a b

4. Deneme Yöntemiyle Ġspat

Bir önermedeki değerler değiĢik değerler alıyorsa ve bu değerlerin

önermede tek tek yerlerine konularak kontrol edilmesi mümkünse,

önermenin doğru olup olmadığı bu Ģekilde gösterilir. Bütün değerler

önermeyi doğruluyorsa, bu önerme doğrudur.

Örnek:

1,0,1 kümesinin çarpma işlemine göre kapalı olduğunu gösterelim.

Bunun için kümesindeki her iki elemanın çarpımının

yine kümesinde olmasına bakalım.

1 0 0, 1 1 1, 0 1 0, 0 0 0, 1 1 1, 1 1 1

O hal

A

A

A

de, kümesindeki her iki elemanın çarpımının

yine kümesinde olduğu için kapalıdır.

A

A

5. Aksine Örnek Verme Yöntemi ile ispat

Verilen önermenin doğru olmadığını gösteren en az bir değer varsa, bu

önermenin yanlıĢ olduğu ispatlanmıĢ olur.

Örnek:

Her tamsayının karesinin pozitif olmadığını gösterelim.

Bunun için tamsayılar kümesinde bulunan en az bir elemanın karesinin pozitif

olmadığını göstermek gerekir. Sıfır’ın karesi pozitif değildir. Öyleyse her

tamsayının karesi pozitif değildir.

17

2.BÖLÜM

KÜMELER

1- Küme :

Belirli özelliklere sahip nesneler topluluğuna küme denir. Kümeyi

meydana getiren nesnelerin her birine kümenin elemanı denir. Kümeler

, , ,...A B C gibi büyük harflerle ve kümenin elemanları ise , , ,...a b c gibi küçük

harflerle gösterilir.

Bir a elemanı A kümesine ait ise a A Ģeklinde gösterilir. Eğer a

elemanı A kümesine ait değilse a A Ģeklinde gösterilir.

Kümeler üç farklı Ģekilde gösterilebilir.

1. Liste biçiminde , { , , , , }A a b c d e kümenin elemanları tek tek sırayla

yazılmıĢtır.

2. Venn ġemasıyla,

18

3. Ortak özellik yöntemiyle , burada kümeyi meydana getiren elemanların

ortak özelliği verilerek küme ifade edilir. Örneğin,

{ / bir doğal sayı}x x veya

{ / 1 ile 10 arasındaki çift tam sayılar} olsun. {2,4,6,8}K x K dir.

{ / 6 ve doğal sayı}E x x x olsun. {0,1,2,3,4,5}E olarak yazılabilir.

Her küme ortak özellik yöntemiyle gösterilemez. Örneğin,

{ , , , , ,*,#}A a b c kümesini ortak özellik yöntemiyle gösteremezsiniz.

2- Sonlu ve Sonsuz Kümeler :

Bir kümenin elemanlarını saydığımızda sayma iĢlemi bir yerde sona eriyorsa, bu

kümeye sonlu küme denir. Sonlu olmayan kümelere sonsuz küme denir.

Örneğin,

{ / 3 8 ve tam sayı} {3,4,5,6,7}A x x x ve eleman sayısı ( ) 4S A tür.

{ / tek sayı} {1,3,5,7,9,11,13,15,...}B x x olarak yazılır.

Ve eleman sayısı sonsuzdur. Burada, kümesi sonlu B kümesi sonsuzdur.

3- BoĢ Küme :

Hiçbir elemanı olmayan kümeye boĢ küme denir. Ve sembolüyle gösterilir.

2{ / 4 ve tam sayı}C x x x kümesi boĢ kümedir. Çünkü , her tam sayının

karesi pozitiftir. S ve ( ) 0S C dır

4- Alt Küme :

A kümesinin her elemanı B kümesinin bir elemanı ise, A kümesine B

kümesinin bir alt kümesi denir. Ve A B Ģeklinde gösterilir. A B ise bunu iki

Ģekilde okuyabiliriz.

'' kümesi nin alt kümesidir'' veya '' kümesi yı kapsar''A B B A dır.

ifadesi A B B A olarak ta yazılabilir.

Eğer , kümesi nin alt kümesi değilseD E bunu D E olarak gösteririz.

Bir A kümesinin eleman sayısı n olsun. Bu kümenin altküme sayısı 2n ve özalt

küme sayısı ise 2 1 dir.n

Örnek :

.

.

.

.

.

a

b

c

d

e

kümesinin elemanlarıA

19

{ , , , , , }A a b c d e f olsun.

A 62 2 64n ( alt küme sayısı )

A 62 1 2 1 64 1 63n dür. ( Öz alt küme sayısı )

Örnek :

{ , , , } ve { , , , , , , }A a b c d B a b c d e f g olsun. A kümesinin her elemanı B kümesinde

bulunduğu için A kümesi B nin bir alt kümesidir. A B dir. ġemayla gösterelim.

Örnek :

{1,2,3,4} ve {1,2,3,5,7,9}D E olsun. D E dir. Çünkü , 4 D

fakat 4 E dir. O halde D E dir.

Alt Küme ĠĢleminin Özellikleri :

1. BoĢ küme her kümenin bir alt kümesidir.

kümede olupta kümesinde olmayan hiç bir eleman söyleyemeyiz.A O halde

A dır.

2. A bir küme olmak üzere A A dır. A kümesinin her elemanı yine kendisinin

bir elemanı olduğundan tanım gereği A A dır.

3. ve A B iki küme olsun, eğer ve A B B A ise A B dir.

4. ve ise A B B C A C dir. A B olduğunda A nın her elemanı B ninde bir

elemanı ve B C olduğunda B nin her elemanı C ninde bir elemanıdır. O halde

A nın her elemanı C nin bir elemanıdır. Ve A C dir.

5- EĢit Kümeler :

Aynı elemanlardan oluĢan kümelere eĢit kümeler denir. A ve B eĢit kümeler ise

A B olarak gösterilir.

Örnek :

{ , , , }, { , , , } ve { , , , } olsun.A a b c d B a c b d C a b c e

Burada fakat dir.A B A C Çünkü ,

ile nin elemanları aynı fakat ile nin elemanları farklıdır.A B A C

6- Özalt Küme :

A

B

.

.

.

.

a

b

c

d

.e

. f

.g

20

Bir kümenin kendisinden farklı her alt kümesine bu kümenin öz alt kümesi

denir. Ve

Yukarıda verildiği gibi 2 1n formülüyle sayısı bulanbilir.

KÜMELERDE ĠġLEMLER

Kümeler arasında birleĢim, kesiĢim, tümleme ve fark iĢlemlerini tanımaya

çalıĢacağız.

1. Kümelerde BirleĢim

ve iki küme olsun.A B ile A B nin bütün elemanlarından oluĢan kümeye ile A B

nin birleĢimi denir. A B ile gösterilir.

{ / veya }A B x x A x B biçimin de tanımlanır.

Örnek :

1,2,3,4 ve 2,3,5,7,8,9 olsun. ?A B A B

1,2,3,4,5,7,8,9A B olur.

Örnek :

, , , ve , , , , kümeleri veriliyor. kümesini liste biçiminde yazınız.C a b c d D b d e f s C D

.1

.4

.2

.3

.5

.7

.9

A B

21

, , , , , ,C D a b c d e f s dir.

Örnek :

3,4,5,9 ve 1,2,3,4,5,6,7,8,9 olsun. ?E F E F

BirleĢim ĠĢleminin Özellikleri

, ve herhangi iki küme olsun.A B C

1 ( tek kuvvet özelliği )

2 ( DeğiĢme özelliği )

3 ( ) ( ) ( Birleşme özelliği )

4

A A A

A B B A

A B C A B C

A A A

Bunlardan ilk üçünü ispatlayalım.

1 / ve /A A x x A x A x x A A

2 / veya / veya A B x x A x B x x B x A B A

3 ( ) ( ) / veya

/ veya veya

/ veya veya

A B C A B C x x A x B C

x x A x B x C

x x A x B x C

( ) dir.A B C

C D

. . .

. . .

.

a b c

d e f

s

.3

.4

.5

.9

.1

.2

.6

.7

.8

E

F

22

Örnekler :

1 , , , , ve , , kümeleri veriliyor. Aşağıda verilen kümeleri liste

biçiminde yazınız.

) ) ) ) ( )

A a b c B a b C c d e

a A B b A C c B C d A B C

2 koşuluna uyan herhangi iki alt küme yazınız. kümesini yazarak,

önermesinin doğru olduğunu ispatlamaya çalıĢınız.

A B A B

A B A B B

3 önermesini ispatlayınız.A B A B

4 kümesini daha sade biçimde yazınız.A A B

5 / tamsayı ve 3 2 ,

/ tamsayı ve 0 5 kümeleri veriliyor.

kümesini ortak özellik yöntemiyle yazınız.

A x x x

B x x x

A B

Kümelerde KesiĢim ĠĢlemi

ve A B herhangi iki küme olsun. ile A B nin ortak elemanlarından oluĢan kümeye,

ile A B nin kesiĢimi denir. Ve bunu, A B Ģeklinde gösteririz.

/ ve A B x x A x B biçiminde yazılır.

Örnek :

5,6,7 , 6,7,8,9 ve 8,9 kümeleri veriliyor.

, , kümelerini liste biçiminde yazarak şemayla gösteriniz.

A B C

A B A C B C

6,7 8,9A B A C B C

Bu örnekten,

, olduğu görülmektedir.

Ayrıca, ise, ve kümelerine ayrık küme denir.

A B A A B B C B B C C

A C A C

KesiĢim ĠĢleminin Özellikleri

A B

A C

C

B

.6

.7

.

5

.8

.9

.5

.6

.7

.8

.9

.8

.9

.6

.7

23

, ve herhangi üç küme olsun.

1 ( Tek kuvvet özelliği )

2 ( DeğiĢme özelliği )

3 ( ) ( ) (Birleşme özelliği )

4

A B C

A A A

A B B A

A B C A B C

A

Bu özelliklerden ilk üçünü ispatlayalım.

1 /

2 / /

3 ( ) / ( ) /

/ ( ) ( ) dir.

A A x x A x A A

A B x x A x B x x B x A B A

A B C x x A x B C x x A x B x C

x x A B x C A B C

Örnekler :

1 , , , , , , , kümeleri veriliyor. Aşağıdaki kümeleri liste biçiminde yazarak

şema ile gösteriniz.

) ) ) ) ( )

A a b c B a d C c d e

a A B b A C c B C d A B C

Çözüm:

) ) ) ) ( )a A B a b A C c c B C d d A B C

A B

.

.

b

c

. a . d

A C

. c

.

.

a

b

.

.

d

e

A B

A C

B C

. d

. a

.

.

c

e

B C

A

. d .

.

.

a

b

c

B C

24

2 kümesini en sade biçimde yazınız.A B A

3 / tamsayı ve 21 30 ,

/ tamsayı ve 11 27 kümeleri veriliyor. kümesini liste biçiminde göstererek

şemayla gösteriniz.

A x x x

B x x x A B

Çözüm :

21,22,23,24,25,26,27,28,29 ve 11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26

olarak yazılır. Öncelikle liste biçiminde yazalım.

21,22,23,24,25,26 , / 21 26, ve dır.

A B

A B A B x x x A x B

KESĠġĠM VE BĠRLEġĠM ĠġLEMLERĠNĠN ORTAK

ÖZELLĠKLERĠ

, ve herhangi üç küme olsun.A B C

1 ( Birleşim işleminin kesişim üzerine soldan dağılma özelliği )

2 ( Kesişim işleminin birleşim üzerine soldan dağılma özelliği)

3 ( Birleşim işleminin kesiş

A B C A B A C

A B C A B A C

B C A B A C A

im üzerine sağdan dağılma özelliği)

4 (Kesişim işleminin birleşim üzerine sağdan dağılma özelliği)B C A B A C A

Bu özelliklerden, A B C A B A C olduğunu ispatlayalım.

/ veya ( ) / veya ve

/ veya ve veya

= / ve

= dir.

A B C x x A x B C x x A x B x C

x x A x B x A x C

x x A B x A C

A B A C

ġimdi, , ve A B C kümelerini ele alalım.

1 ( ) ( ) ( ) ( )

2 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

S A B S A S B S A B

S A B C S A S B S C S A B S A C S B C S A B C

olarak yazılabilir.

25

Örnek :

1 35 kişilik bir sınıfta her öğrencinin Ġngilizce veya Fransızca bilidiği varsayılıyor. Bu sınıfta

Ġngilizce bilenlerin sayısı, Fransızca bilenlerin sayısının 2 katından 1 fazladır. Her iki dili bilen

5 kişi olduğuna göre, yalnızca Ġngilizce bilen kaç kişi vardır?

Çözüm:

Ġngilizce bilenlerin kümesini

Fransızca bilenleri kümesini ile gösterelim.

( ) 35, ( ) 5 tir. ( ) ve ( ) 2 1 olarak yazılabilir.

( ) ( ) ( ) ( )

35 2 1 5

35

İ

F

S İ F S İ F S F x S İ x

S İ F S İ S F S İ F

x x

3 4

35+4 3

39 3

39 13 tür.

3

x

x

x

x

( ) 2 13 1 27 kişi

Yalnızca Ġngilizce bilenlerin sayısı

( ) ( ) 27 5 22 kişidir.

S İ

S İ S İ F

Ödev :

40 kiĢilik bir sınıfta 10 öğrenci voleybol, 9 öğrenci basketbol, 4 öğrenci hem

voleybol hem basketbol oynamaktadır. Bu sınıfta bu iki oyundan hiç birini oynamayan

kaç kiĢi vardır?

Örnek :

1,2,3,4,5 , 0,1,4,7 , 3,4,6,9 olduğuna göre,

) ? ) ? ) ?

) ? ) ? ) ?

) ? ) ?

A B C

a A B C b A C B c A C A

d A B C e B A C f A A B

g A B A C h A B A C

İ F

5 8 22

26

Çözüm:

Yalnızca, , , ve Ģıklarını çözelim. Gerisi ödev bırakılmıĢtır.a e h

) 1,4 3,4,6,9 1,3,4,6,9

) 0,1,4,7 3,4 0,1,3,4,7

) 1,4 3,4 4

a A B C

e B A C

h A B A C

Örnek :

, , herhangi üç küme olsun. , , , ve

, , , olduğuna göre A ?

A B C A B x y z t

A C x a b y A C

Çözüm :

, , , , , , , , , , ,A B C A B A C x y z t x a b y x y z t a b

Örnek :

, , herhangi üç küme olsun. 1,2,3,4 ve

4,5,6 olduğuna göre A ?

A B C A B

A C B C

Çözüm :

1,2,3,4 4,5,6 1,2,3,4,5,6 dır.A B C A B A C

Örnek :

/ , 6 0 , / , 2 7 , / , 3 5

kümeleri veriliyor. kümesini ortak özellik yöntemiyle yazınız.

A x x x B x x x C x x x

A B C

27

Çözüm :

Örnek :

AĢağıdaki kümeleri en sade biçimde gösteriniz.

) ? ) ? ) ?a A A b A c A B

Çözüm :

)

)

)

a A A A A

b A A

c A B B B

EVRENSEL KÜME

Kümelerle ilgili iĢlemlerde, uygulamalarda evrensel küme denilen ve yeteri

kadar elemanı olan bir küme alınır. Yazacağımız tüm kümeler bu evrensel kümenin alt

kümesi olacaktır. Örneğin, bir okulun futbol takımını oluĢturmayı düĢünüyorsanız sizin

için evrensel küme O okulun öğrencileri olacaktır. Eğer iĢiniz doğal sayılarla ise , sizin

için evrensel küme doğal sayılar kümesi olacaktır.

Evrensel küme sonsuz elemanlı olabileceği gibi sonlu elemanlıda olabilir.

Evrensel kümeyi biz E ile göstereceğiz.

0

0

0

-6

-2 7

-2

B

A

A B

-3

5 C

Bu iki kümenin birleĢimi

isteniyor.

-3 5 / , 3 5 dır.A B C x x x

28

Örnek :

/ , 2 3 1 0 kümesinin elemanlarını yazalım.A x x x x

Çözüm :

2 3 1 0 2 0 ve 3 1 0

1 2 ve bulunur.

3

Evrensel küme tamsayılar kümesi olduğuna gör

x x x x

x x

1e 2 fakat olacağından

3

2 dir.

A A

A

TÜMLEME

E evrensel kümesi içinde bir A kümesi verilsin. E nin elemanı olup A nın

elemanı olmayan elemanların kümesine A nın tümleyeni denir. Ve tA ile gösterilir.

Bu tanıma göre, / ve tA x x E x A olarak yazılır.

Örnek :

0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 evrensel kümesi ile 0,1,3,8 kümesi verilsin.

kümesini yazınız.t

E A

A

Çözüm :

A

E

tA

.0 .1.3 .8

.

. 2

. 4

. 5

. 6

. 7 . 9

2,4,5,6,7,9tA

29

Yukarıda, , ve kümesi şemayla verilmiştir.tA A E Buna göre aĢağıdaki önermelerin

doğru olduğunu görmeye çalıĢalım.

1 2 3

4 5 6 7

8 9 dır.

t t

t t t

tt

A A E A A A E E

A E A E E A E

A E A A

Bunlardan ilk ikisini ispatlayalım.

1 / / /

2 / / /

t t t

t t t

A A x x A A x x A x A x x E E

A A x x A A x x A x A x x

DE MORGAN KURALLARI

ve iki küme olsun.A B

ve dir.t tt t t tA B A B A B A B

ġekille ispatlamaya çalıĢalım.

( )tA B

B A A B

t tA B

E

tA

A

30

Örnek :

, , , , , , , , , ve , , , , olmak üzere,

) , ,

) , , , , , , ,

) , , , , ,

t t t

t

t t tt t

A a b c B a d e C d e a b E a b c d e

a A B C d e b c c

b A B C a b c d e c a b d e

c A B d e b c b c d e a

Örnek :

Çözüm :

B A C

ĠKĠ KÜMENĠN FARKI

ve iki küme olsun. nın elemanı olup, nin elemanı olmayan elemanların oluĢturduğu

kümeye dan nin farkı veya fark denir. Ve semboluyle gösterilir. Bu tanıma göre,

/ dir.

A B A B

A B A B A B

A B x x A x B

Örnek :

, , , , , , , , , , kümeleri veriliyor.

? ? ? ? kümelerini bulunuz.

A a b c d B a c d f e C f e

A B B A A C C B

C

A B

Taralı bölgeyi ifade ediniz.

31

Çözüm:

ve kümeleri ayrık olduğundan ve dir.A C A C A C A C

?C B çözümü ödev olarak bırakılmıĢtır.

KÜMELERDE FARK ĠġLEMĠNĠN ÖZELLĠKLERĠ

1 2 3 4

5 6 dır.

t

t

A A A A A A B A B

E A A A B B A

Örnek :

( ) 3 , ( ) 7 , 15 ise kümesi kaç elemanlıdır?S A B S B A S A B A B

Çözüm :

olsun. 3 7

15 3 7

5 olur.

5 dir.

S A B x S A B x

x

x

S A B

A

C

.

.

.

.

a

b

c

d

.

.

f

e

.

.

.

a

c

d

.b

.

.

f

e

A B

,B A f e

A B b

x 3 7

A

B

A B

B A

32

3-BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

SAYI KÜMELERĠ

1- Doğal sayılar ( Natural Numbers ):

{0,1,2,3,...,9,10,11,...,99,100,101,...,999,1000,1001,... , 1,...}n n

kümesinin her bir elemanına bir doğal sayı denir. Doğal sayılar kümesinin en küçük

elemanı 0 dır. kümesi üstten sınırsız olduğundan dolayı en büyük elemanı yoktur

diyebiliriz. doğal sayılar kümesinden 0 (sıfır) elemanını çıkardığımızda geriye

kalan sayıların oluĢturduğu kümeye sayma sayıları kümesi denir. Sayma sayıları

kümesi,

{1,2,3,...}S

Ģeklinde gösterilir.

0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 sembollerinin her birine rakam (figure-Number) denir.

Bizler rakamları kullanarak sayıları yazarız.

Doğal sayıları, 0 1 2 3 4 ... 9 10 11... 99 100 ... Ģeklinde

küçükten büyüğe doğru sıralarız.

Ard arda gelen doğal sayılara ,ardıĢık doğal sayılar denir.

2 3 4

burada 2 nin ardıĢığı 3 ve 3 ün ardıĢığı 4 tür.

Ġki basamaklı bir ab sayısını 10ab a b ,

üç basamaklı bir abc sayısını 100 10abc a b c ,

dört basamaklı bir abcd sayısını 1000 100 410abcd a b c d Ģeklinde

çözümleyebiliriz.

Örneğin, 3875 sayısını çözümleyelim. 3 2 1 03875 3 1000 8 100 7 10 5 3 10 8 10 7 10 5 10 dir.

3 8 7 5

Örnek:

Ġki basamaklı ve ab ba sayıları arasında fark en fazla ne olabilir?

Çözüm: 10 10 10 (10 ) 9 9 9( )ab ba a b b a a a b b a b a b olur.

ġu halde , 9( )ab ba a b dir . En fazla fark ne olabilir diye sorulduğundan

( )a b nin alabileceği değer 8 olacaktır. O halde en fazla fark 9( ) 9 8 72a b dir.

birlik onluk

yüzlük

binlik

33

Örnek: Ġki basamaklı bir sayı, rakamları toplamının 3 katıdır. Bu sayı kaçtır?

Çözüm: Söz konusu sayı ab olsun.

3( ) 10 3 3 7 2 2, 7ab a b a b a b a b a b bulunur. O halde istenen

sayı ab =27 dir.

Örnek: abc ve cba üç basamaklı sayılardır.

297abc cba

ise abc biçiminde yazılacak en küçük sayıyı bulunuz.

Çözüm: 297abc cba (100 10 ) (100 10 ) 297a b c c b a

99 99 297 99.3 3a c a c olmalıdır. Bu durumda 4 ve 1a c olur.

401abc dir.

Örnek:

Beş basamaklı rakamları biribirinden farklı en büyük tam sayı ile

beş basamaklı en küçük tek doğal sayı arasındaki fark nedir?

Çözüm:

Beş basamaklı en büyük tam sayı 98765,

Beş basamaklı en küçük tek doğal sayı 10001 dir. O halde,

98765

10001 tür.

88764

Toplamları 32 olan iki sayının çarpımı en çok kaçtır?

Bir kural olarak diyebiliriz '' Toplamları verilen iki sayının çarpımlarının

en büyük olması isteniyorsa, bu iki sayının arasındaki f

:

Çözüm:

Örnek

ark en küçük olmalıdır.

Toplamları 32 ise biz 16 ve16 sayılarını alalım.Buradan,

16 16 0 ve 16 16 256 olarak bulunacaktır.

, , birbirinden farklı rakamlar olsun. 3 5 4 ifadesinin alabileceği en büyük ve

en küçük değerin toplamı kaçtır?

3 5 4 ifadesinin en büyük değer alması için 9, 8 ve 0 olmalıdı

:Örnek

Çözüm:

a b c a b c

a b c b a c

r.

O halde , 3 8 5 9 4 0 69

3 5 4 ifadesinin en küçük değer alması için 0, 1, 9 alınmalıdır.

O halde, 3 1 5 0 4 9 33 olur.Sonuç olarak 69 ( 33) 36 olur.

a b c b a c

34

Örnek: ArdıĢık 13 tam sayının toplamı 156 olduğuna göre,

bu sayılardan en küçük ile en büyüğünün toplamı nedir?

Sayıların Toplamı 156Çözüm: Öncelikle ortanca sayıyı bulalım. Ortanca sayı

Terim Sayısı 12 dir.

13

,7,8,9,10,11-12 13,14,15,16,17,

en küçük en büyük

sayı

186

sayı

Toplamları, 6 18 24 olur.

Ġki basamaklı birbirinden farklı beĢ doğal sayını toplamı417 dir.

Buna göre, bu sayıların en küçüğü en az kaçtır?

Sayılardan birinin en küçük olması için diğer sayıların büyük olması gerek

Örnek:

Çözüm: ir.

98 97 96 95 417

417 386 31 31 olur.

Yani, bu sayıların en küçüğü 31 olur.

x

x x

, , pozitif tam sayılardır.

35

42 olduğuna göre, toplamının alabileceği enbüyük ve en küçük tam sayı değerlerinin

toplamı kaç olur?

toplamının küçük olması için veril

Örnek:

Çözüm:

a b c

a c

c b a b c

a b c

en denklemlerde ortak bilinmeyen en büyük seçilir.

5 7 35 , 7 6 42 5, 7, 6 5 6 7 18 (en küçük)

toplamının en büyük olması için verilen denklemlerde ortak bilinmeyen e

a c b a b c

a b c

n küçük seçilir.

35 1 35 , 1 42 42 35, 1, 42 olur. 35 42 1 78 (en büyük)

18 78 96 olur.

a c b a b c

35

2 3 5

2 3 5 2 3 5 2 3 5

, , ardıĢık tam sayılardır. olduğuna göre,

ifadesinin sonucu nedir?

şartını sağlayan değerler seçelim.

1 3 5 olsun. 1 5 3 5 1 3 4 2 2

Örnek:

Çözüm:

x y z x y z

x z y z x y

x y z

x z y z x y

=16 8 32

16 40 24 olur.

BĠR DOĞAL SAYININ KUVVETĠ a ve n olsun. n tane a nın çarpımında elde edilen sayı na dir. Buna göre

...na a a a a dır.

- tanen na ifadesinde ; a ya taban , n ye üs veya kuvvet denir.

Özel olarak,

2n 2a dir. ( a nın karesi Ģeklinde okunur.)

3n 3a dir. ( a nın küpü Ģeklinde okunur.) 01 ve 0 için ve 1a n a a a olacağı açıktır.

Ayrıca 00 0 ve 0 tanımsızdır.n

Örnek: 4 2 5 02 3 0 7 ifadesini hesaplayınız.

Çözüm: 4 2 5 02 2 2 2 2 16, 3 9, 0 0, 7 1 olacağından 4 2 5 02 3 0 7 16 9 0 1 26 bulunur.

Bir doğal sayı baĢka bir doğal sayının karesi ise bu doğal sayı tam karedir denir.

Örneğin, 1,4,9,16,25…,100,121,144,… sayıları birer tam kare olan doğal sayılardır.

Çünkü,

2 2 2 2 21 1, 2 4, 3 9, ... ,4 16, ... ,12 144 gibi.

Doğal sayılarlarda üslü ifadelerin çarpma iĢlemi ile ilgili özelliklerini verelim.

ve sıfırdan farklı doğal sayılar olmak üzerem n her ve a b doğal sayıları için,

1- m n m na a a

2- ( )n n na b a b

3- ( )m n m n n ma a a dir.

Ġspat:

1- ... ...m n m na a a a a a a a a a a

36

tanem tanen

2- ( ... ) ( ... ) ( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )n n na b a a a a b b b b ab ab ab ab ab

tanen tanen tanen ( )ab

tanen

3- ( )m na ......m m m m m m m m m na a a a a a olur.

tanen

Örnek:

6 114 5 sayısı kaç basamaklıdır?

Çözüm:

6 114 5

2 6 11 12 11 11 11 11 11(2 ) 5 2 5 2 2 5 2 (2 5) 2 10 200.000.000.000 dir.

Yani sayımız 12 basamaklıdır.

Örnek: 12 6 88 2 4 16n ise n kaçtır?

Çözüm:

12

3 6 2 8 36 6 2 32

36 6 2 32

2 2 2 16 2 2 2 2

2 2 tabanlar aynı olduğundan üslerinde eĢit olması gerekir.

Yani, 36 6 2 32 dir. 42 32 2 10 2 5 dir.

nn

n

n n n n

2 1

2 1 62 1 3 6 3 6 3 6 6

Örnek: 3 ise 27 sayısının cinsinden değeri nedir?

Çözüm:

27 3 3 3 3 3 27 27 27 dır.

n n

nn n n n

a a

a a

1 den ye kadar doğal sayıların 1 2 3 ... çarpımı kısaca ! ile gösterilir.

! ifadesi '' faktöryel '' biçiminde okunur. Örneğin,

3! 1 2 3 6 , 4! 1 2 3 4 24 , 5! 1 2 3 4 5 120 olur.

n n n

n n

DOĞAL SAYILAR KÜMESĠNDE BÖLME ĠġLEMĠ

, ve 0 olmak üzere olacak şekilde bir doğal sayısı varsa,

nın ye bölümü dir denir. nın ye bölümü ise bu , : biçiminde gösterilir.

Buna göre, : dir.

a b b a b c c

a b c a b c a b c

a b c a b c

: olduğunda '' sayısı nin katıdır'' veya '' sayısı ye tam bölünür'' yada

'' sayısı sayısını böler'' denir.

a b c a b c a b

b a

sayısı sayısını bölerse bu b biçiminde gösteririz. Ve '' böler '' biçiminde okuruz.b a a b a

Buna göre, 2 6, 312, 5 55 tir.

a b c olduğunda, ve sayılarına sayısının çarpanları denir.b c a Örneğin,

37

5 6 30, 5 7=35 olduğu için 32 sayısı 5 ile tam olarak bölünemez.Bir başka deyişle 5

ile çarpıldığında 32 sayısını veren bir doğal sayı yoktur.Fakat 32=6 5+2 olarak yazılabilir.

Bu bize 32 sayısının 5

ile bölündüğünde kalanın 2 olacağını gösterir. Genel olarak,

ve doğal sayıları verildiğinde , 0 olacak şekilde bir ve tamsayısı

vardır.Bu sayısına bölüm, sayısına ise kalan denir

a b a b c r r b c r

c r

.

a b

b c c

r

a b c r eĢitliğine bölme eĢitliği denir.

Örnek:

15 5 21 5 32 5 43 5 54 5

15 3 20 4 30 6 40 8 50 10

0 1 2 3 4

0 1 2r r r 3 4r r

0 ise '' sayısı saysını tam olarak böler'' b biçiminde gösterilir.r b a a

Tanım: , , birer doğal sayı olsun. c ve c ise sayısı ve nin bir ortak bölenidir.a b c a b c a b

Örneğin, 1,3,6 sayıları 18 ve 24 sayısının ortak bölenleridir.

Tanım: ve doğal sayılarının doğal sayı olarak ortak böleni sadece 1 ise ve sayıları

kendi aralarında asaldır denir. Bu durum , 1 biçiminde gösterilir.

a b a b

a b

Örneğin, 2 ile 5, 12 ile 17, 14 ile 27 sayıları kendi aralarında asaldır.

ÖRNEK: 24 ve 56 sayılarının doğal sayı olarak ortak bölenlerini bulunuz.

Kaç tane ortak böleni vardır? Ortak bölenlerin en büyüğü kaçtır?

Çözüm:

24 doğal sayısının doğal sayı bölenleri; 1,2,3,4,6,8,12,24 tür.

56 doğal sayısının doğal sayı bölenleri; 1,2,4,7,8,14,28,56 dır.

Buna göre ortak bölenlerin kümesi {1,2,4,8} olur. Ortak bölenlerin

en büyüğü ise 8 dir.

bölen

bölüm

kalan

bölünen

38

Örnek:

, ve 11 olduğuna göre çarpımının alacağı en büyük ve en küçük

değer kaçtır.

Çözüm:

Burada en büyük değeri bulmak için çarpanların biribirine olabildiği kadar yakın

olması ger

a b a b a b

ekir. Yani, 5 6 11 dir. O halde 5 6 30 en büyük değer, en küçük değer içinde

çarpanların biribirine olabildiğince uzak olması gerekir. 0 11 11 dir. Çarpımı ise 0 11 11 dir.

2- Tamsayılar :

Gündüz hava sıcaklığı 08 C olan bir ilimizde gece sıcaklık 012 C düĢüyor. Gece

hava sıcaklığı kaç derecedir? diye sorulduğunda cevap olarak (8-12)

derecedir.Fakat( 8-12) sayısı bir doğal sayı değildir.Çünkü, 12 ye eklendiğinde 8 ‘i

veren bir doğal sayı yoktur.

x a b biçimindeki denklemlerin bazılarının doğal sayılar kümesinde çözümü

var, bazılarının çözümü yoktur.örneğin, 8 6 6 8 2x x x dir.O

halde daha geniĢ sayı kümesine ihtiyacımız vardır.ĠĢte bu sayı kümesi ise,

{..., 3 2, 1,01,2,3,...} dir.

{..., 3 2, 1,01,2,3,...} kümesinin her bir elemanına bir tamsayı denir.

Tamsayılar kümesi üç kısımdan oluĢur.

{..., 3, 2, 1} {0} {1,2,3,...}

Tamsayılar Kümesi

Negatif Tamsayılar kümesi

Sıfır elemanı

Pozitif Tamsayılar kümesi

-4 -3 -2 -1 1 2 3 4

0

39

TAMSAYILARDA TOPLAMA ĠġLEMĠ

Tamsayılarda toplama iĢlemi aĢağıdaki kurallara göre yapılır.

1. Toplanan sayıların iĢaretleri aynı ise sayılar toplanır ve toplamın iĢareti sayıların

iĢaretleri ile aynıdır.

2. Toplanan sayıların iĢaretleri farklı ise bu durumda büyük sayıdan küçük sayı

çıkarılır ve büyük sayının iĢareti sonucun iĢareti olur. Ġkiden fazla tamsayı varsa

aynı iĢaretli sayılar öncelikle toplanır ve sonra ve iĢleme devam edilir.

Örnek: Aşağıdaki toplama iĢlemlerini yapınız.

a- ( 28) ( 22) ?

b- ( 43) ( 67) ?

c- ( 12 ( 34) ( 35) ?

d- ( 38) ( 14) ( 60) ?

Çözüm:

a- ( 28) ( 22) ( 50)

b- ( 43) ( 67) ( 111)

c- ( 12 ( 34) ( 35) ( 46) ( 35) (

11)

d- ( 38) ( 14) ( 60) ( 52) ( 60) ( 8)

TAMSAYILARDA ÇIKARMA ĠġLEMĠ

Tamsayılarda çıkarma iĢlemi,

( )a b a b biçiminde tanımlanır.

Örneğin, ( 3) ( 5) ( 3) ( 5) ( 8) 8 olur.

Örnek:

a- ( 34) ( 20) ?

b- ( 50) ( 32) ?

c- ( 44) ( 34) ( 100) ?

d- ( 8) ( 12) ( 20) ( 48) ?

Çözüm:

a- ( 34) ( 20) ( 34) ( 20) ( 14)

b- ( 50) ( 32) ( 50) ( 32) ( 18)

c- ( 44) ( 34) ( 100) ( 44) ( 34) ( 100)

( 44) ( 34) ( 100) ( 10) ( 100) ( 110)

d- ( 8) ( 12) ( 20) ( 48) ( 8) ( 12) ( 20) ( 48) ( 8) ( 12) ( 68)

( 4) ( 68) ( 4) ( 68) ( 64)

40

TAMSAYILARDA ÇARPMA ĠġLEMĠ

Tamsayılarda çarpma iĢlemi aĢağıdaki kurallara göre yapılır.

Sayılar aynı iĢaretli ise çarpımın iĢareti '' '' , sayılar zıt iĢaretli ise çarpımın iĢareti '' ''

dir.

AĢağıdaki örnekleri inceleyelim.

a) ( 3) ( 5) ( 15)

b) (+6) (+12)=(+72)

c) ( 8) ( 7) ( 56)

d) ( 30) ( 2) ( 60)

TAMSAYILARDA BÖLME ĠġLEMĠ

TANIM:

, , ve 0 olsun.a b c b a b c ise ‘’ sayısı tamsayısını böler b a ’’ ve

bölüm c dir denir.Bunu, :a b c biçiminde gösteririz.

Tamsayılarda bölme iĢlemi aĢağıdaki kurallara göre yapılır. Sayılar aynı iĢaretli

ise bölümün iĢareti '' '' , sayılar zıt iĢaretli ise bölümün iĢareti '' '' dir.

( 8) ( 15) ( 20) ( 100)( 2) ( 5) ( 5) ( 10)

( 4) ( 3) ( 4) ( 10)

Örnek: 15 ( 15) : 3 ( 2) ( 4) ifadesinin değerini hesaplayınız.

Çözüm: 15 ( 5) ( 8) 15 ( 5) ( 8) 15 ( 13) ( 2) 2

Örnek: ( 18) : ( 6) : ( 3) ve (-18): ( 6):(-3) işlemlerini hesaplayınız.

Çözüm:

( 18) : ( 6) : ( 3) ( 3) : ( 3) ( 1) 1

(-18): ( 6):(-3) ( 18) : ( 2) ( 9) 9

O halde, ( 18) : ( 6) : ( 3) (-18): ( 6):(-3) dir.

3- Rasyonel Sayılar:

{ / , , 0}a

a b bb

dir

Her tamsayı aynı zamanda rasyonel sayıdır. Burada, a

b dır.

Tamsayılar ve doğal sayılarla bir bütünün tamamını veya katlarını belirtebiliriz. Fakat

bir bütünün parçalarını veya tam olmayan kısımlarını ancak rasyonel sayılarla belirleriz.

Bundan dolayı rasyonel sayılara kesirli sayılarda denir. Örneğin, bir bütünü 5 parçaya

pay

payda

41

ayırıp 3 parçasını belirlersek, bunu 3

5 rasyonel sayısıyla gösteririz. Kesirleri 3 gruba

ayırabiliriz.

a. Basit Kesir: Payı paydasından küçük olan kesirlere basit kesir denir. Örneğin,

5 18 3, ,

7 45 5 gibi

b. BileĢik Kesir: Payı paydasından büyük olan kesirlere bileĢik kesir denir.

Örneğin,4 18 9

, ,3 11 5

gibi,

c. Tamsayılı Kesir: Bir tamsayı ve bir basit kesirden oluĢan kesre tamsayılı kesir

denir. 1 3 4

2 ,4 ,63 7 9

gibi,

Bir tamsayılı kesir, b a c b

ac c

eĢitliği kullanılarak bileĢik kesre

dönüĢtürülür.

ÖRNEK:

a. 4 5 3 4 19

35 5 5

b. 2 5 7 2 37

75 5 5

c. 22 34 25 22 872

2534 34 34

KESĠRLERDE SADELEġTĠRME VE GENĠġLETME

1. Bir k sayısı ve a b nin ortak böleni olsun.

a

a k ckb k b d

k

olarak

yazılabilir. Yani, kesri daha sade olarak a c

b d Ģeklinde yazılarak daha kullanıĢlı

duruma getirilebilir.

2. olmak üzere a a k e

kb b k f

kesrine

a

b nin k ile geniĢletilmesi denir.

ÖRNEK:

a. 144 144 : 2 72

180 180 : 2 90 c.

96 8 12 12 6 2 6

80 8 10 10 5 2 5

b. 300 3 100

800

8 100

3

8 d.

3 3 6 18

5 5 6 30

(geniĢletme)

ÖRNEK:

Değeri 2

3olan bir kesrin payından 1 çıkarılır ve paydasına 1 eklenirse kesir

1

2

ye eĢit oluyor.

Bu kesrin pay ve paydasının toplamı nedir?

ÇÖZÜM:

42

2 2

3 3

k

k olarak yazılabilir.

2 1

3 1

k

k

12 2 1 1 3 1 4 2 3 1 4 3 1 2 3

2

2 2 3 6Buna göre, kesrimizin değeri dur. Toplamları ise 6 9 15 dir.

3 3 3 9

k k k k k k k

k

k

ÖRNEK: Bir kesrin değeri 5

7dir. Bu kesrin payına 6 eklenir ve paydasından 6

çıkarılırsa kesrin değeri 7

5oluyor.Bu kesri bulunuz.

ÇÖZÜM:

Söz konusu kesir 5 5

7 7

k

k

biçimindedir.

7

5

5 65 5 6 7 7 6 25 30 49 42

7 6

7225 49 42 30 24 72 3 3 olur.

24

5 3 15Ġstenilen kesir dir.

7 3 21

kk k k k

k

k k k k k

RASYONEL SAYILARDA DÖRT ĠġLEM

1. TOPLAMA VE ÇIKARMA ĠġLEMĠ

Ġki rasyonel sayının toplamında veya çıkarılmasında önce paydalara bakarız.

Eğer paydalar eĢit ise paylar toplanır veya çıkarılır ve ortak payda yazılır. Eğer

paydalar eĢit değilse öncelikli olarak paydalar eĢitlenir ve iĢlem yapılır.

ÖRNEK:

a. 12 3 12 3 15

8 8 8 8

b. 34 67 34 67 33 33

45 45 45 45 45

c.

4 7 3 4 1 7 19

6 18 18 18

(3) (1)

d. 4 9 2 4 18 4 14

29 9 9 9

e. 23 78 5 23 390 23 413

578 78 78 78

2. ÇARPMA VE BÖLME ĠġLEMĠ

Ġki kesrin çarpımında, paylar çarpılır paya ve paydalar çarpılır paydaya yazılır.

Bölme iĢleminde ise birinci kesri aynen yazar ikinci kesrin paya ve paydasını yer

değiĢtirerek çarpma iĢlemi yapılır.

ÖRNEK:

a. 2 4 2 4 8

3 5 3 5 15

43

b. 1 12 1 12 12

2 38 2 38 76

c. 12 20 3 4 4 5 3 5 3 5 15

28 44 4 7 4 11 7 11 7 11 77

d. 3 14 3 2 7 3 2 7 2

7 45 7 3 15 7 3 15 15

ÖRNEK:

AĢağıdaki iĢlemleri yapınız.

a. 8 2 8 3 24 12

:5 3 5 2 10 5

b. 4 4 4 5

: 15 5 5 4

c. 2 10 3 10 3 30

10 :3 1 2 1 2

15

2

d. 11 11 1 11

: 312 12 3 36

ĠġLEM ÖNCELĠĞĠ

Verilen bir problemde birden fazla iĢlemin bir arada yapılması gerekiyorsa bu

iĢlemler verilen sıraya göre yapılmalıdır.

1. Parantez varsa öncelikli olarak parantez içinden baĢlanır.

2. Üslü sayı varsa üs alma iĢlemi yapılır.

3. Bölme veya çarpma iĢlemi yapılır.

4. Toplama veya çıkarma iĢlemi yapılır.

ÖRNEK:

1 1

1 : 1 ?2 2

ÇÖZÜM:

1 1 1 1 1 2

1 : 1 1 : 1 1 1 02 2 2 2 2 1

ÖRNEK:

23

35

(5)

2 2 1 2 5 2 10 2 50 2 50 48 48

5 3 5 1 3 15 3 15 15 15 15 15

ÖRNEK:

1

1 işleminin sonucunu bulunuz.1

11

13

ÇÖZÜM:

44

1 1 1 1

1 =1+ 1 1 1 4 51 1 3 1

1 1 11 4 4 4

13 3

ÖRNEK:

1 11 1

6 7 işleminin sonucunu bulunuz.5 6

1 16 7

ÇÖZÜM:

7 81 11 1

7 86 76 7 15 olur.5 6 1 1 1 1

1 16 7 6 7

ÖRNEK:

1 1 1 11 1 1 1

12 3 4 100 ise ?

1 5x

x

ÇÖZÜM:

1 1 1 11 1 1 1

12 3 4 100

1 5

1 2 3 99 1 2 3 99

2 3 4 100 2 3 4

1

x

x

1

1100 1001 1 5

1 1 15 100 20 bulunur.

100 1 5 100 5

x x

x xx x

ÖRNEK:

112 4 4

2 3 ifadesini hesaplayınız.

3 21

4

ÇÖZÜM:

1 12 1 1112 4 4 12 4 12 4

2 2 23 3 3

3 3 4 12 2 21

4 4 4

12

2 4

1 1

11

3

4

8 44 48 20 12 dir.

2 1 2

ÖRNEK:

45

1 1 1 11 1 1 1

3 4 5 50 ifadesini hesaplayınız.

1 1 1 11 1 1 1

5 6 7 48

ÇÖZÜM:

41 1 1 11 1 1 1

3 4 5 50

1 1 1 11 1 1 1

5 6 7 48

5

3

4

6

5

51

50

4

5

5

6

6

7

47

51

51 483 17 12 2044 3 4

4848

ÖRNEK:

5

kesrini tanımsız yapan değerlerini bulunuz.3

21

x

x

ÇÖZÜM:

31 0 1 olmalıdır. Ayrıca 2 0 olmalıdır.

1

1 12 2 3 0 2 1 olacağından biz almalıyız.

2 2

1 O halde verilen kesri tanımsız yapan değerleri 1 ve - dir.

2

x xx

x x x x

x

RASYONEL SAYILARDA SIRALAMA

TANIM:

ONDALIK SAYILAR

Paydası 10,100,1000, … gibi 10’ nun kuvvetleri Ģeklinde olan kesirlere ondalık

kesir denir.

3 46 346, ,

10 1000 10000 gibi,

Bir kesrin payını paydasına böldüğümüzde ondalık kesir elde edilir.

Bir kesri ondalık sayıya iki Ģekilde dönüĢtürürüz.

I. Pay paydaya bölünür.

II. Kesir geniĢletilerek payda 10’nun kuvveti Ģekline getirir.

ÖRNEK:

a.

7 7 5 353,5

2 2 5 10

b. 78 78 25 1950

19,504 4 25 100

46

c. 17 17 25 425

4,254 4 25 100

NOT: Ondalık sayılar tam kısım ve ondalık kısımlar olmak üzere iki kısımdan

oluĢur.Tam kısımdaki basamaklar birler,onlar,binler,… basamağı olarak, ondalık

kısımdaki basamaklarda onda birler, yüzde birler, binde birler … basamağı olarak

adlandırılır.

ÖRNEK:

23,18

2 Onlar basamağı

3 Birler basamağı

1 Onda birler basamağı

8 Yüzde birler basamağı

BĠR ONDALIK SAYIYI KESRE ÇEVĠRME

Bir ondalık sayı kesre çevrilirken, ondalık sayıdan virgül silinerek kesrin payına

yazılır ve paydaya ise ondalık kısımdaki basamak sayısı kadar 10’nun kuvveti yazılır.

ÖRNEK:

1. 2 1

0,210 5

2. 345 69

3,45100 20

3.

8 4 2 10,0008

10000 5000 2500 1250 dir.

ONDALIK SAYILARDA TOPLAMA VE ÇIKARMA ĠġLEMĠ

NOT: Burada yapacağımız sayılarda bulunan virgüllerin alt alta gelmesidir ve

normal toplama ve çıkarma iĢlemi yapılır.

15,457

23,563

39,020

0,78945

4,8475

5,63695

457,01

4,45789

461,46789

6,589

_ 4,7895

1,7995

45789,9785

_ 478,0482

45311,9303

ONDALIK SAYILARDA ÇARPMA VE BÖLME ĠġLEMĠ

Ondalık sayılarda çarpma iĢleminde virgüllerin alt alta gelmesi gerekmez. Virgül

yokmuĢ gibi çarpım yapılır ve virgül kaydırılarak sonuç bulunur.

Tam kısımdan sonra

2 basamak var

47

ÖRNEK:

4,75

2, 22

950

950

950

10,5450

ÖRNEK: 1,2 : 0,16 ? iĢleminin sonucunu bulunuz.

120

ÖRNEK:

3,5

?0,007

ÇÖZÜM:

3,5 3500500

0,007 7

ÖRNEK:

1,2 0,1 1

?0,02 0,02 10

ÇÖZÜM:

1,2 0,1 1 120 10 160 2 0,1 58.1

0,02 0,05 10 2 5 10 olur.

4-Ġrrasyonel Sayılar:

, ve 0 a b b olmak üzere a

b Ģeklinde yazılamayan sayılara Ġrrasyonel

sayılar denir.

2 = 1.41421356... ve 6log 5 , e , sayıları birer irrasyonel sayılardır.

Ne kadar rasyonel sayı var ise, aynı Ģekilde o kadar irrasyonel sayı vardır.

ġimdi 2 sayısının bir rasyonel sayı olmadığını görmeye çalıĢalım.

7,5

00

120

Tam kısımdan sonra 2

basamak var

Sonuçta 4 basamak

virgül sola kaydırılır.

16

48

Bu sayıya x diyelim. 22 2x x olarak yazılabilir. Eğer x bir rasyonel sayı

ise m

xn

dir.

( Burada ve m n sayılarının 1 dıĢında hiçbir ortak böleninin olmadığını

varsaymaktayız.) 2

2 2

22 2

mn m

n dir. Burada birinci taraf çift olduğundan ikinci tarafında çift

olması gerekir. Yani 2m ve m çifttir. k olmak üzere 2m k olsun.

222 2n k

2 22 4n k

2 22n k

Ģeklinde yazılabilir. Bu ise bize 2 ve n n nin de çift olmasını gerektirir. Bu durumda

ve m n nin çift olduğu ortaya çıkar. 2 de ve n m sayılarının ortak böleni dir

diyebiliriz. Halbuki biz ve n m sayılarına aralarında asal demiĢtik. Bu durum bir

çeliĢkidir. O halde 2 sayısını biz m

n Ģeklinde yazamayız. Bu durumda 2 sayısı

bir rasyonel sayı değil, bir irrasyonel (rasyonel olmayan) sayıdır.

4- Reel Sayılar ( Real Numbers) :

t ve t dir. O halde ,

Ģeklinde yazılabilir.

t

0 2

2

2 1

1 br

1 br

t

49

Genellikle uygulamalarda reel sayılar kullanılır. Bizim kullandığımız sayıların

tamamına yakını reel sayıdır. a b p olacak Ģekilde pozitif bir p sayısı varsa bu

durumda sayısı den daha büyüktür denir.a b Bunu,

( büyük ) veya ( küçük )a b a b b a b a Ģeklinde gösterebiliriz. ve a b a b ise

a b Ģeklinde gösterilir.

Hernangi bir için, 0 ise sayısı pozitiftir. 0 ise sayısı negatiftir.x x x x x

1 Negatif iki sayının çarpımı pozitiftir. Yani, 0 ve 0 olsun. 0 ,

2 Pozitif iki sayının çarpımı pozitiftir. Yani, 0 ve 0 olsun. 0,

3 Eğer sayılar zıt iĢaretli ise bu durumda bu sayılar

x y x y

x y x y

ın çarpımı negatiftir. 0 dır.x y

MUTLÂK DEĞER

Sayı ekseni üzerinde -3, -2, -1, 0, 1,2,3 sayılarına karĢılık gelen , , , , , ,A B C O D E F

noktalarını göz önüne alalım.

3, 2, 1,

3, 2, 1 dir.

OA OB OC

OF OE OD

Yani, verilen tüm noktaların O noktasına olan uzaklığı devamlı pozitiftir.

TANIM:

Bir a reel sayısına karĢılık gelen noktanın O baĢlangıç noktasına olan

uzaklığına, a sayısının mutlak değeri denir ve a ile gösterilir.

3 3 3 3

2 2 2 2

1 1 1 1 olacaktır.

OA OF

OB OE

OC OD

Bir a sayısının mutlak değeri,

, 0 dir.

, 0

a aa

a a

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri hesaplayınız.

a) 3 1 1 2 3 2 b) 5 3 2

12 2 2

Çözüm:

-3 -2 -1 0 1 2 3

A B C O D E F 1 br

2 br

3 br

50

a) 3 1 0 olduğundan 3 1 3 1 ,

1 2 0 olduğundan 1 2 1 2 2 1 ,

3 2 0 kolduğundan 3 2 3 2 dir. O halde,

3 1 1 2 3 2 3

1 2 1 3 2 2 2 2 olur.

5 5 3) 1 1 ,

2 2 2

3 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2 2 2 3

2 2 2 2 2 2 2 2 22

( 2)

3 2 2 3 3 2 2 3 = olarak bulunur.

2 2 2 2

b

ALIŞTIRMALAR

1.

1 23 3

3 3?

1 62 3

5 5

2. 1

2 ? işleminin sonucunu bulunuz.1

11

12

3. 6

3 ?1

22

13

4. 1 1

4 : 1 ?2 2

5. 1

5 ?1

11

1

a

a

6.

1 1

113 6 : 2 ?3 2 5

4 3

7. 0,362 0,638 0,655 0,445 ?

51

8. 15 0,6 1

?0,03 0,002 10

9. 0,03

2 ?0,25

xx

4-BÖLÜM

AÇIK ÖNERMELER VE NĠCELEYĠCĠLER

1- Açık önermeler

Mantık kısmında önermeler ve önermelerin doğruluk değerlerini gördük. ġimdi

ise, içinde değiĢken bulunan ve değiĢkenlere verilen değerlere göre doğru veya yanlıĢ

olan ifadelere bakacağız.

'' , bir canlıdır.''x

Ġfadesin de yerine insan yazarsak,

''Ġnsan , bir canlıdır.''

bu önerme doğru olur. Fakat x yerine TaĢ yazarsak,

''Taş , bir canlıdır.''

bu durumda yanlıĢ önerme olur. x yerine çeĢitli değerler yazılabilir. x ’e değiĢken

denir.

Tanım:

Ġçinde en az bir değiĢkeni bulunan ve bu değiĢkenlere verilen değerlere göre

doğru ya da yanlıĢ olan ifadelere açık önerme denir. Ġçinde sadece x değiĢkeni bulunan

açık önerme genel olarak ( )p x ile, x , y değiĢkeni bulunan ifadeler ise ( , )p x y ile

gösterilir.

( ) : , bir canlıdır. yerine insan yazarsak,

(insan) : insan , bir canlıdır (insan) 1 ,

yerine taş yazarsak,

(taş) : taş , bir canlıdır (taĢ) 0 dır.

p x x x

p p

x

p p

52

( )p x 'de x yerine değer yazmadan önermenin doğruluğu veya yanlıĢlığı için bir Ģey

söylenemez. ( , )p x y içinde ve yx yerine bir Ģey yazmadan önermenin doğruluğu veya

yanlıĢlığı için bir Ģey söylenemez.

Örnek:

{0,1,3,4} kümesinde ( ) : 2 0 açık önermesinin doğruluk değerini bulalım.F p x x

Çözüm:

(0) : 0 2 0 2 0 (0) 1 Doğru

(1) :1 2 0 1 0 (1) 1 Doğru

(3) : 3 2 0 1 0 (0) 0 YanlıĢ

(4) : 4 2 0 2 0 (0) 0 YanlıĢ

olduğundan doğruluk kümesi D= 0,1 dir.

p p

p p

p p

p p

Örnek:

2Tamsayılar kümesinde , ( ) : 0 açık önermesinin doğruluk değerini bulalım.p x x

Çözüm:

2

Sıfırın karesi 0 ve diğer tüm tamsayıların kareleri pozitif olduğundan dolayı için

( ) : 0 dır. O halde doğruluk kümesi dir.

x

p x x D

Örnek:

{0,1,2,3,4,5} kümesinde ( , ) : 2 0 açık önermesini doğru yapan

, sıralı ikililer kümesini bulalım.

E p x y x y

x y

Çözüm:

0 için 2 olup , ( , ) (0,2)

1 için 3 olup , ( , ) (1,3)

2 için 4 olup , ( , ) (2,4)

3 için 5 olup , ( , ) (3,5)

4 için 6 olup , ( , ) (4,6)

5 için 7 olup , ( , ) (5,7)

x y x y D

x y x y D

x y x y D

x y x y D

x y D x y D

x y D x y

dir.

Önermenin doğruluk değeri, (0,2),(1,3),(2,4),(3,5) dir.

D

D

2- Niceleyiciler

Bir özelliğin, bir kümenin bütün elemanları için mi, yoksa aralarında bazıları

için mi geçerli olduğunu göstermek üzere matematikte kullanılan bazı semboller vardır.

Örnek:

21,1,2,3 evrensel kümesinde , ( ) : 0 açık önermesinin her için doğru,

( ) : 1 açık önermesinin bazı değerleri için doğru olduğu açıktır.

E p x x x E

q x x

53

Verilen bir özelliğin, bir kümenin bütün elemanları için geçerli olduğu gibi,

kümenin bazı elemanları içinde geçerli olduğundan söz edebiliriz. ĠĢte önüne gelen

elemanların niceliğini ( çokluğunu ) belirten ‘’ her’’ ve ‘’ bazı’’ sözcüklerine niceleyici

denir.

‘Her’ niceleyicisi, önüne geldiği elemanların tamamını anlattığından, bu

niceleyiciye evrensel niceleyici, en az bir elemanın varlığı belirten ‘bazı’ niceleyicisine

varlıksal niceleyici denir.

Evrensel niceleyici sembolü ile varlıksal niceleyici sembolü ile gösterilir.

ġimdi bunların matematikte nasıl kullanıldığına bakalım.

‘Her tamsayının karesi sıfıra eĢit veya sıfırdan büyüktür.’ Önermesini , x

olmak üzere , 2 için 0x x biçiminde yazarız.

‘Bazı doğal sayıların karesi tektir.’ Önermesini , ’ 2 , için tektir.x x x ’

biçiminde yazarız.

Bir önermenin, kendisi doğru ise değil inin yanlıĢ olduğunu ve kendisi yanlıĢ ise

değil inin doğru olduğunu biliyoruz.

2( ) : , 0p x x x önermesinin doğru olduğunu biliyoruz. Bu önermenin

değili ise,

2 için 0x x olur. Buna göre, 2 2( ) : , 0 için 0p x x x x x

dir. Bu

durumu genelleĢtirelim.

, ( ) , ( ) ve , ( ) , ( )x p x x p x x p x x p x olduğunu görebiliriz.

Örnekler

1. 2 2,2 1 0 önermesinin olumsuzu ,2 1 0 dır.x x x x

2. '' Bazı çift doğal sayılar asaldır'' önermesinin olumsuzu,

'' Her çift doğal sayı asal değildir.''olur.

3. , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) tir.x p x x q x x p x x q x

4. 2 2, 1 0 ,2 1 0 , 1 0 ,2 1 0 dır.x x x x x x x x

54

5.BÖLÜM

ORAN VE ORANTI

Tanım: 0b olmak üzere a

b ifadesine oran denir. Eğer iki oran birbirine

eĢitse, buna orantı denir.

1

1 in 5 'e oranı4

, 2

2 nin 3'e oranı3

,… gibi yazılabilir. Orantıyı

verelim. Burada, a c

b d dır.

a

b

c

d içler dıĢlar çarpımı yaptığımızda

a d b c yazılabilir. Örneğin,

3 12 3

5 20 5

123 20 5 12 60 60

20 dır.

ORANTININ ÖZELLĠKLERĠ

1. veya ,a b c d a b c d

b d b d

55

2. a b a b

c d c d

3. dir.a c a c

b d b d

4. ...a c e

kb d f dir. k ya orantı sabiti denir.

Burada, , , , ....a b k c d k e f k olarak yazılabilir.

ġimdi bu özelliklere örnek verelim.

1. 4 12 4 7 12 21 11 33

7 21 7 21 7 21

a c

b d

4 12 4 7 12 21 3 9 3 9

7 21 7 21 7 21 7 21

a c

b d

2. 4 12

7 21

a c

b d ise

4 7 4 7 11 3 11 3

12 21 12 21 33 9 33 9

3. 4 12 4 12 16

7 21 7 21 28

dir.

10 15 50 54. dir.

16 24 80 8

5 5 510 16 ,15 24 , 50 80 dir.

8 8 8

k

Örnek:

2 3 4

?5 20

xx

Çözüm:

2

5

3 42 20 5 3 4 40 15 20

20

20 440 20 15 20 15 olur.

15 3

xx x

x x x

Örnek:

olduğuna göre 3 72 olduğuna göre , , sayılarını bulunuz.3 5 2

x y zx y z x y z

Çözüm:

3 , 5 , 2x k y k z k olarak yazalım.

56

3 72 3 3 5 2 72 9 5 2 72

7212 72 6 dır.

12

18 , 30 ve 12 olarak bulunur.

x y z k k k k k k

k k

x y z

Orantı 3 grupta incelenebilir.

1- DOĞRU ORANTI

Birbiri ile orantılı iki ifadeden biri artarken diğeri de artıyorsa bu

ifadeye doğru orantı denir.

Doğru orantının özellikleri

1. ve sayıları doğru orantılı ve orantı sabiti olsun.

dir.

A B k

A k B

2. , , sayıları sırasıyla , , sayılarıyla doğru orantılı ise olur.x y z

x y z a b c ka b c

3.

2- TERS ORANTI

Birbiri ile orantılı iki ifadeden biri artarken diğeri azalıyor ise bu iki

ifadeye ters orantı denir.

Ters orantının özellikleri

1. ve sayıları ters orantılı ise veya dir.k

A B A k A BB

2. , , sırasıyla , , ile ters orantılı ise olur.x y z a b c ax by cz k

3. ve sayıları ters orantılı ise aralarındaki

bağıntının grafiği aĢağıdaki gibidir.

A B

ORANTI

DOĞRU

ORANTI

TERS

ORANTI

BİLEŞİK ORANTI

ile sayıları doğru orantılı ise

ile sayıları arasındaki bağıntının

grafiği yandaki Ģekilde olduğu

gibidir.

A B

A B

A k B

57

Not: sayısı sayısı ile doğru, sayısıyla ters orantılı ise olur.B

A B C A kC

Örnek:

sayısı 2 ile doğru, 3 ile ters orantılıdır.

36 için 4 oluyor ise 5 için kaç olur.

y x x

y x x y

Çözüm:

sayısı 2 ile doğru, 3 ile ters orantılı ise,

2 4 236 36 6 6 dır.

3 4 3

2 5 2 7 6 426 21 dir.

3 5 3 2 2

y x x

xy k k k k

x

xy k y y

x

Örnek:

Üç ortaklı bir iĢletmede ortakların sermayeleri 8,9 ve 10 sayıları ile orantılıdır.

ĠĢletmenin yıllık kârı 54000 lira ise her bir ortağın kâr miktarını bulunuz.

Çözüm:

Ortakların kâr paylarını , , ile gösterirsek, , , sayıları 8,9,10 sayıları ile

doğru orantılıdır.

8 , 9 , 10 toplam kâr 54000 lira ise8 9 10

8 9 10 54000 27 54000 2000 liradır

x y z x y z

x y zk x k y k z k

x y z k k k k k

.

8 2000 16.000 lira

O halde, 9 2000 18.000 lira dır.

10 2000 20.000 lira

x

y

z

Örnek:

B

A k

AB

58

Un , Yağ , ġeker olmak üzere,

5 3, oranlarında karıĢtırılarak 580 gr helva yapılıyor.

2 4

Bu helvada kaç gr yağ kullanılmıĢtır?

u y ş

u y

y ş

Çözüm:

Her iki oranda da ortak değiĢken yağdır. Yağ miktarlarını eĢitlemek

için birinci oranı 3 ile ikinci oranı 2 ile genişletelim.

5 3 3 2 6, dir.

2 3 4 2 8

O halde, 6 , 15 , 8 dır.

6 15 8 580

u y

y ş

y k u k ş k

u y ş k k k

29 580 20

O halde, 6 20 120 , 15 20 300 , 8 20 160 dır.

k k gr

y gr u gr ş gr

ORTALAMALAR

1. ARĠTMETĠK ORTALAMA

Tanım:

1 2 31 2 3

..., , ,..., sayılarının aritmetik ortalaması dir

özel olarak iki sayı varsa aritmetik ortalama 2

üç sayı varsa aritmetik ortalama tür.3

NOt: tane sayının aritmeti

nn

a a a aa a a a A

n

a bA

a b cA

n

k ortalaması ise bu sayıların toplamı dır.A n A

Örnek:

10,12,34,45,67,88,90 sayılarının aritmetik ortalamasını bulunuz.

Çözüm:

10 12 34 45 67 88 90 198 544

688 8

A

Örnek:

Bir öğrencinin ilk iki sınav ortalaması 60, üçüncü sınavı 90 dir. Bu

öğrencinin üç sınavının ortalaması kaçtır?

Çözüm:

ilk iki sınavı ortalaması 60 ise toplamı 2 60 120 dir.

120 90 21070

3 3A

59

Örnek:

30 kiĢilik bir sınıfta 14 kız öğrenci vardır. Kız öğrencilerin not

ortalaması 3.8, erkek öğrencilerin ise 3.4 ise bu sınıfın not ortalaması

kaçtır?

Çözüm:

14 3.8 53.2 14 kız öğrencinin not toplamı

16 3.4 54.4 16 erkek öğrencinin not toplamı

53.2 54.4 107.63.58 dir.

30 30A

Örnek:

Notlar 1 2 3 4 5

Öğrenci sayısı 3 6 12 13 6

Yukarıdaki tabloda bir sınıftaki öğrencilerin notlarının dağılımı verilmiĢtir. Bu

sınıfın bu sınavdaki aritmetik not ortalaması nedir?

Çözüm:

1 3 2 6 3 12 4 13 5 6 3 12 36 52 30 1333.32 dir.

3 6 12 13 6 40 40A

2. GEOMETRĠK ORTALAMA

Tanım:

1 2 3

1 2 3

3

, , ,..., sayılarının geometrik ortalaması olsun.

..

Özel olarak, iki sayının geometrik ortalaması

Üç sayının geometrik ortalaması

n

nn

a a a a G

G a a a a

G a b

G a b c

Örnek:

2,4,5 ve 6 sayılarının aritmetik ve geometrik ortalamasını bulunuz.

Çözüm:

4 44 5 6 9 246 , 4 5 6 9 1080 5,73

4 4A G

Örnek:

2 51, , sayılarının geometrik ortalaması 3 ise ' yı bulunuz.a a aa

Çözüm:

32 5 6 2 23

13 3 tür.G a a a a a a

a

3. HARMONĠK ORTALAMA

Tanım:

60

1 2 3

1 2 3

1 1 1 1 1 1, , ,..., sayılarının harmonik ortalaması ...

1 1 1 1 1Özel olarak üç sayının harmonik ortalaması

3

1 1 1 1Ġki sayının harmonik ortalaması dir.

2

n

n

a a a aH n a a a a

H a b c

H a b

Örnek:

2,4,5 ve 6 sayılarının harmonik ortalamasını bulunuz.

Çözüm:

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 30 15 12 10

4 4 2 4 5 6 4 60 60 60 60

1 1 67 1 67 2403.58

4 60 240 67

H a b c d H H

HH H

Örnek:

60 ve 90 sayılarının harmonik ortalamasını bulunuz.

Çözüm:

1 1 1 1 1 1 3 2 1 1 5 36072

2 60 90 2 180 180 2 180 5H

H H H

Örnek:

0.11

orantısında ?0.21 0.63

xx

Çözüm:

0.11 0.0693

0.11 0.63 0.21 0.0693 0.21 0.330.21 0.63 0.21

11 100 11 63 693veya 0.33

21 63 2100 2100

xx x x

xx

Örnek:

ve 3 12 ise , , sayılarını bulunuz.3 6 7

x y zx z x y z

Çözüm:

ve 3 12 ise,3 6 7

7 3 0 ve 3 12 elde edilir.3 7

7 3 0 denklem sistemi çözülürse, 18, 42 ve 36 dır.

3 12

x y zx z

x zx z x z

x zx z y

x z

61

Örnek:

2 3 5 ve 4 3 360 olduğuna göre ?x y z x y x y z

Çözüm:

2 3 5 ve 4 3 360 olduğundan

4 3 360 denkleminde 3 yerine 2 yazılabilir.

4 2 360 6 360 60, 40, 24 bulunacaktır.

60 40 24 124

x y z x y

x y y x

x x x x y z

x y z

Örnek:

3 sayısı, 2 1 ile doğru 2 ile ters orantılıdır.

7 için 1 oluyorsa 4 için ?

y x x

y x x y

Çözüm:

2 1 2 1 1 13 7 3 4 12 olacaktır.

2 1 2 3

2 1 2 4 1 7 843 3 12 3 12 3

2 4 2 6 6

3 6 3 6 9 bulunur.

xy k k k k

x

xy k y y y

x

y y

Örnek:

2

2

40.000 tarlayı 3 kiĢi 3,4 ve 7 sayılarıyla orantılı olarak paylaĢıyorlar.

Her birine kaç düşer?

m

m

Çözüm:

3. kişi1. kişi 2. kişi

2

2

2

3

olmak üzere, 4 3 4 7 70.0003 4 7

7

150003

14 70.000 5000 olacaktır. 4 20000

7 35000

x kx y z

x y z k y k x y z k k k

z k

x mx k

k k y k y m

z k z m

Örnek:

6 tane sayının aritmetik ortalaması 15 dir. Bu sayılara hangi sayı eklenirse aritmetik

ortalama 18 olur?

Çözüm:

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6

1 2 3 4 5 6

1 2 3 4 5 6 7 77

7

156 6

90 olacaktır.

9018 18 126 90

7 7

36

a a a a a a a a a a a aA

a a a a a a

a a a a a a a aa

a

Örnek:

62

fiyatları 3,6,5 ve 9 lira olan dört çeĢit çerez sırasıyla 6,4,10 ve 2 alınarak

bir karıĢım oluĢturuluyor. Bu karıĢımın fiyatı ne olur?

kg kg

kg

Çözüm:

3 6 6 4 5 10 9 2 18 24 50 18 110KarıĢımın fiyatı 5 lira

6 4 10 2 22 22kg

Örnek:

2 ve 3 sayılarının geometrik ortalaması 12 ise aritmetik ortalaması kaçtır?x x

Çözüm:

2 12 12 62 3 12 6 12 6 2 6 dır.

66

2 2 2 6 4 6 , 3 2 6 6 6 olacaktır.

4 6 6 6 10 65 6

2 2 2

G x x x x x

a x b

a bA

Örnek:

9,12,18 sayılarının aritmetik, geometrik ve harmonik ortalamasını bulunuz.

Çözüm:

3 3

9 12 1813

3

9 12 18 1944 12,48

1 1 1 1 1 1 1 4 3 2 1 1 9

3 9 12 18 3 36 36 36 3

A

G

H H H

36

1 1 112 dir.

3 4H

H

Örnek:

Aritmetik ortalaması 10, geometrik ortalaması 6 olan iki doğal sayının harmonik

ortalaması nedir?

Çözüm:

10 202 2

6 36 olacaktır.

2018, 2 olarak bulunur.

36

1 1 1 1 1 1 10

2 18 2 2

a b a bA a b

G a b a b a b

a ba b

ab

H H

18

1 1 5 18

2 9 5H

H

63

6. BÖLÜM

ÖZDEġLĠKLER VE ÇARPANLARA AYIRMA

ÖZDEġLĠKLER

DeğiĢebilen, yani farklı değerler alabilen bir büyüklüğe değiĢken, her zaman

aynı kalan büyüklüğe sabit ve bazen değiĢebilen bazen de sabit olarak iĢlem gören

büyüklüğe parametre denir. Örneğin,

3 5 ifadesinde 3, 5 sabitlerdir.

5 de parametredir.

x

ax a

DeğiĢken, parametre, sabit ve bunların farkları, toplamları, çarpımları,

bölümleri, kökleri vs. içeren ancak eĢitlik ve eĢitsizlik içermeyen ifadelere cebirsel ifade

denir. Cebirsel ifadede, , , , , gibi semboller bulunmaz.

Örneğin,

3 21, 3 , 1 , 1

2x a x bx x x cx

gibidir.

DeğiĢkenlerin aldığı her değer için birbirlerine eĢit olan iki cebirsel ifadeye

özdeĢtir denir. Bu eĢitliğe özdeĢlik denir. ÖzdeĢ iki cebirsel ifadeden biri diğerinin

yerine kullanılabilir.

2 22 2

2 2

, için,

2 eşitliği doğru olduğundan ifadesi yerine

2 kullanılabilir.

x y

x y x xy y x y

x xy y

Bazı önemli özdeĢlikler aĢağıda verilmiĢtir.

2 2

22 2

22 2

3 3 2 2

3 3 2 2

3 3 2 2 3

3 3 2 2 3

1

2 2

3 2

4

5 ,

6 3 3

7 3 3

x y x y x y

x xy y x y x y x y

x xy y x y x y x y

x y x y x xy y

x y x y x xy y

x y x x y xy y

x y x x y xy y

Örnek:

64

2 2

2 2

2 2 2

2

2

2

2 2 2

2 26 6 3 3 3 3 3 3

1 4 2 2 2

1 1 1 12 64 8 8 8

3 9 3 3 3

4

x y x y x y

x y x y x y

x x x x

x x x x

a a a a

x y x y x y x y

2 24 4 2 2 2 2 2 2

2 2

2 2

2 2

22 2

5

6

1 1 1 1 1 1 1 17

8 16 9 4 3 4 3 4 3

x y x y x y x y

x y x y x y x y

a b a b a b a b

a a a a

Örnek:

2 2 2

2 2

2 2 2 2

2

1 2 2 2 4 4 4

2 3 4 9 24 16

3 3 2 3 2 9 12 4 9 12 4

9

x x x x x

a a a

x x x x x x

x

12 4x 29x 12 4x

2

2 3 4 2 3 6

24

4 2 3 4 12 9

x

x y x x y y

Örnek:

3 3 2 2

3 3 2 2

3 3 3 2

3 3 3 2

3 3 3 2

33 3 2

1 1 1 1 1

2 8 2 2 4 2

3 27 3 3 3 9

4 64 27 4 3 4 3 16 12 9

x y x y x xy y

x y x y x xy y

a a a a a

x x x x x

x x x x x

a a a a a

Örnek:

3 3 2 2 3 3 2

3 3 2 2 3 3 2

3 2 32 3 2 2 2 2 2 4 6

3 3 2 2 3

3 2 2 3

1 3 3 3 3 3 3 9 27 27

2 2 1 2 3 2 1 3 2 1 1 8 12 6 1

3 4 5 4 3 4 5 3 4 5 5 64 240 300 125

4 2 3 2 3 2 3 3 2 3 3

8 36 54 27

x x x x x x x

x x x x x x x

x x x x x x x

x y x x y x y y

x x y xy y

65

3 3

3 2 2 3 3 2 2 3

3

5 3 4 3 4 ?

3 3 3 4 3 3 4 4 3 3 3 4 3 3 4 4

27

a b a b

a a b a b b a a b a b b

a

2108 144a b ab 2 3 364 27b a 2 2108 144a b ab

3

2 3 2 3 2 3

64

216 128 216 128 128 2

b

a b b a b b a b b

ÇARPANLARA AYIRMA

1-GRUPLANDIRMA VE ORTAK ÇARPAN PARANTEZĠNE ALMA:

Bu yöntem çarpmanın toplama ve çıkarma iĢlemi üzerine dağılma özelliğinin bir

uygulamasıdır.

ax bx x a b a b x

ax by ay bx ax bx ay by x a b y a b x y a b

Örnek:

3 2 2

3 2 2

2 2

23 2 2 2

1 4 5 4 5

2 2 2

3 1 1 1

4 3 2 6 3 2 3 3 2

5 1 1 1 1 1 1 1 1 1

6 6 4 3 2 2 3 2 3 2 2 1 3 2

x x x x

a b ab ab a b

a b b b a b a a

xy y x y x x x y

x x x x x x x x x x x x

xy x y x y y x y

2- ÜÇ TERĠMLĠLERĠ ÇARPANLARA AYIRMA

Üç terimliler, 2ax bx c Ģeklindeki ifadelerdir.

I. 21 ise ve olmak üzere dir.a m n c m n b ax bx c x m x n

Örnek:

2

2

7 12 burada 7 ve 12 dir.

12 3 4 ve 3 4 olarak yazılacağından,

7 12 4 3 dir.

m n m n

x x b c

c b

x x x x

66

Örnek:

2

2

8 15 burada 8 ve 15 dir.

15 3 5 ve 3 5 olarak yazılacağından,

8 15 3 5 dir.

nm n m

x x b c

c b

x x x x

Örnek:

2

2

5 36 burada 5 ve 36 dir.

36 9 4 ve 9 4 olarak yazılacağından,

5 36 9 4 dir.

n nm m

x x b c

c b

x x x x

Örnek:

2

2

20 burada 1 ve 20 dir.

20 5 4 ve 5 4 olarak yazılacağından,

20 5 4 dir.

n nm m

x x b c

c b

x x x x

II. 1a olsun.

2 2

2

ifadesinde , ve olmak üzere,

biçiminde yazılır.

ax bx c kx px ax m n c m kx n px bx

ax bx c kx m px m

Yani,

Örnek: 2 2 26 23 21 , 6 , 23 , 21 dir.x x ax x bx x c

2ax bx c kx n px m

kx

px

n

m m kx n px bx

67

Örnek:

2 2 23 5 2 , 3 , 5 , 2 dir.x x ax x bx x c

Not.

2

2

2

ifadesinde,

1 0 ise 1

2 ise 1 dir.

ax bx c

a b c ax bx c x ax c

a c b ax bx c x ax c

Örnek:

2

2

1 2 5 3 1 2 3

2 3 2 1 1 3 1

x x x x

x x x x

3- TAM KAREYE TAMAMLAMA

23 5 2 3 1 2x x x x

3x

x

1

2 2 3 1 5x x x

26 23 21 2 3 3 7x x x x

2

3

x

x

3

7

7 2 3 3 23x x x

68

2

2 22 2

2

şeklindeki ifadelere terim ekleyip çıkarma yöntemiyle tam kareye

tamamlanabilir.

olduğundan Ģeklindeki ifadelere2 4

terimi ekleyip çıkararak tam kareye tamamlan4

ax bx

b bax ax bx ax bx

a a

b

a

22 2 22 2

abilir.

dir. 4 4 2 4

b b b bax bx ax bx ax

a a a a

Örnek:

2

2 2

22

10 ifadesini tam kareye tamamlayınız.

10 1001 , 10 , 25

4 4 1 4

10 25 25 5 25

x x

ba b

a

x x x

Örnek:

2

2 2

22

9 12 1 ifadesini tam kareye tamamlayınız.

12 1449 , 12 , 4

4 4 9 36

9 12 4 4 1 3 2 3

x x

ba b

a

x x x

RASYONEL ĠFADELERĠN SADELEġTĠRĠLMESĠ

Verilen rasyonel ifadeler çarpanlarına ayrılarak ve gerekli olan kısaltmalar yapılarak

ifade daha sade hale getirilir.

Örnek: 2 4

kesrini en sade hale getiriniz.2

xx

x

Çözüm:

2 24

2

xxx x

x

2

2

x

x

2 2 2x x x x

Örnek:

2 2

3 3 kesrini sadeleştiriniz.

x x

x

69

Çözüm:

2 2 2 2 26 9 6 93 3 x x x xx x x

x x

6 9x 2x 6 9x

1212

x

x

x

Örnek: 2

2 2

3 2 kesrini en sade şekilde yazınız.

x y xy y

xy y

Çözüm:

22

2 2 2

13 23 2

1

y xy x xx y xy y

xy y y x

2

1

x

y y x

2x

y

Örnek: 2

2

82 0 olduğuna göre kesrinin eĢiti nedir?

3

a aba b

ab a

Çözüm:

22 2 2 2

22 2 2 2

2 0 2 dir.

8 2 28 32 2 303 tür.

3 6 4 103 2 2

a b a b

b b ba ab b b b

ab a b b bb b b

Örnek:

2

2 2

2 24 4 2 2 2 2 2 2

2 2 2

1 4 2 2

2 9 3 3

3

4 3 3

x x x

x y x y x y

x y x y x y x y

x x x

6 9x 2x 6 9x

3 3 3 2

33 3 3 2 2

33 23

2 210 10 5 5 5 5 5 5

12

5 8 2 2 2 4

6 27 3 3 3 9

7 1 1 1 18 2 2 4 2

8

x

x x x x x

a b a b a b a ab b

x x x x x

x y x y x y x y

Örnek:

70

2 2

2 2

2 2 2

2

2

1 3 6 9

2 2 1 4 4 1

3 3 2 9 12 4

3 34 2

x x x

x x x

x y x xy y

xx x

x

x

2

2 2

3 3 2

3 3 2

3 2 3

3

3 2 3

2 3 3

9 96

5 2 3 8 18 36 27

6 4 1 64 48 12 1

7 2 8 12 6

1 1 1 1 3 18 3 3 3

xx x

x x x x

x x x x

x x x x

x x x x x xx x x x x x

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri çarpanlara ayırınız.

3 2 2 2

3 2 2 2 2 2

2 2 2 2 2 2 2

2

2

2

1 1 1 1 1 1

2

3 3 2 6 3 6 2 3 2 2 3

4 8 12 2 6

5 3 10 5 2

6 6 5 1 3 1 2 1

x x x x x x x x

x xy y x y x x y y y x x y x y

x y x y x x x y y x x x y x x y

x x x x

x x x x

x x x x

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri sadeleĢtiriniz.

2

2

4 22 81

4

x xx x

x

2 2x x

23

3 2

4

2

1 112

x

x

x x xx

x x x

2 1x x x

23

2

1

11 13 :

1 1

x

x

x xxx

x x

1x

1x

1x

1x 2 1x x

23 2 2

2 2 3 2

1

4xx y x yx y x y

x y xy xy x y

x y x y

x y y x y

x

y

7-BÖLÜM

ÜSLÜ VE KÖKLÜ SAYILAR

Tanım:

a ve n olmak üzere n-tane

... na a a a a yazılıĢında na sayısına üslü sayı

denir. Burada 'a ya taban, 'n ye üs denir.

na

üs

taban

71

Örnek:

32 3

43

3 3 3 9 2 2 2 2 8 10 10 10 10 1000

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 5 5 5 5 5

3 3 3 3 3 3 3 3 3 81

Üslü Sayıların Özellikleri

1. Sıfırdan farklı her sayının 0. kuvveti 1 dir. 002 1, 5 1

2. Her sayının 1. kuvveti kendisine eĢittir. Yani,

1

11 1 14 4 , , 3 3

5 5

3. n n n np a q a r a p q r a dir. ( Toplama-Çıkarma iĢlemi)

Örnek:

2 2 2 2 2

3 3 3 2 2

5 5 5 5 5

1 7 6 4 6 2 6 7 4 2 6 9 6

2 5 6 4 6 8 6 5 4 8 6 6

3 3 3 4 3 2 3 3 4 2 3 5 3

4. , n

n m n m n m

m

aa a a a

a

( Çarpma – Bölme iĢlemi )

Örnek:

4 3 2 1 4 3 2 1 103 5 3 5 8

464 2 26 4 2

24

1 3 3 3 3 2 4 4 4 4 4 4

353 5 5 25 4 3 3 3 3 9

5 3

5.

1

,

1 1

nnnn n

n

n n

n

n

a aa b ab

b b

a ba a

a a b a

Örnek:

2 2 2 2

4 44

4

2

2

1 5 4 5 4 20 20 20 400

3 3 1 12

6 6 2 16

1 13 7

497

72

1

1

2 2

1 14 10 0,1

10 10

2 35

3 2

6. Bir sayının kuvvetinin kuvveti alındığında üsler çarpılır.Yani,

m n

n n m m n ma a a a dir.

Örnekler:

1010 10 10

10 8 10 9 2 1

8 9 8 9 8 9

2 36 2 31 2 3 2 3 4 3 12

2 3 2 3 2 3

25 24 24 24 24 24 242 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2

78 79 101 99 77 2 77 98 3 98

77 98 77 98

77

4 4 2 2 4 4 4 4 2 2 2 23

4 2 4 2

4

2

77

4 4

4

982

3

98

2 2

2

4 16 8 2 12 6 6

1 1

1

2

2 22

2

4 3 ve 2 olduğuna göre 0,4 ifadesini , cinsinden yazınız.

3 3 ve 2 2

33 3 ve 2 dir.

3 2

4 2 2 20,4 ol

9 3 3 3 36

xx x

x x

xx x

x x xx

x

a b a b

a b

ba a

b

b

a a

ur.

Örnekler:

1.

14 16

15

1414 16 14 14 2

15 14 1

3 3?

3

33 3 3 3 3

3 3 3

2

14

1 3

3

1 9 8

3 33

2.

4

4 6 6 5 6 5 5

4

5

64 2 : 2 ?

264 2 : 2 2 2 2 2 1 2 2 2 1 1

2

2 3

73

3.

2

2 2 2 3 3

315 2 ?

3 30 1015 2 15 2 15 2

3 9 9 3

x yy

y y xy xyx y x y x y

y

4.

3 2

2 32 3 3 2

3 2 3 2

2 3 3 22 3 3 2

9 27?

3 3

9 27 3 33 3

3 3 3 3

3 3 3

x y x yx

y x

x y x y x yx yx x yx y x y

x y y x

y x y x

x y x y y xx y y x

y

y

03 1 1x y x y

x y

5.

2 13 2

3 1

2 12 1 3 2 33 2 3 2 6 3 3 2 6 33 2 3 1 6

3 1 3 1 3 1 6 2 3 1 6 22

3 125?

75

3 53 125 3 5 3 53 5

3 5 3 575 3 5

xx

x

xx xx x x x xx x x

x x x x x x

3 6x 2

1 13 5 15

6.

18 8 4

8 8

14

8 8 8 84

48 8 8 8 888 8 2

8 8 88

8 8 16 8 8 8 8

8 8 8

3 6?

6 12

3 6 6 12 1 1

6 12 3 6 6 12 2 3 2 3

3 6 3 2 3

1 1

2 3 2 3 2 3 1 2

3 2 3

8 83 (1 2 )

8

1 1

2 256

7.

0,4 1,5 0,3 0,75

40 150 30 40 15075 30 750,4 1,5 0,3 0,75 2 2 2100 100 100 100 100100 100 100

40 150 40 60 150 150 100 30060 1501 3100 100 100 100 100 100 100 100100 100

2 5 4 25 ?

2 5 4 25 2 5 4 5 2 5 2 5

2 5 2 5 2 5 2 5 2 5 2 125 250

74

8.

8 5

5

5

78 5 8

5 5

1 2 1 3: ?

1 11 12 3

3 11 2 1 21 2 1 3 1 2 3

:1 1 2 1 311 1

2 23

a x

a x

xa aa x a x

a x

a ax

2

1 2

a

a

3 1x

1

3 3 1x x

5

57 1

1 2 23

a ax

9.

2 2

2 2

2 2

0,2 0,50,1 2?

0,01 0,02 0,2 0,05

2 510,2 0,50,1 2 210 1010

1 2 2 50,01 0,02 0,2 0,05

100 100 10 100

1 100 4 100 2 10 25 10010 2 10 5 17

10 1 100 2 1 2 100 5

10.

1 1

2 2

1 1 2 2

2 2 2 2 2 2

2 22 2

?

1 1

1 1

a b

a b

a ba ba ba b a ba b ab

a b abb a b a

a b a b

ab

ab

ab

b a b a

ab

b a

11.

1 2 1

1 2 1 1 2 11 2 11 2 1 1 1

2 21 2 1

1

4 6 olduğuna göre 0,25 0,5 ifadesinin değerini bulunuz.

25 5 1 1= 0,25 0,5 4 2

100 10 4 2

4 2 4 2 6 6 64 2

1 14 2 4 4 4

2 2

x xx

x x x xx xx x

x x x xx x

12 18

1

75

12.

1 2 1

211 1 1 1

2 ve 3 olduğuna göre 6 ifadesinin değerini

, cinsinden hesaplayınız.

3=6 2 3 2 3 2

3 3 3

x x x

xxx x x x

a b

a b

b aba

13.

2000 1999 1998 1997 1997

1997 3 1997 2 1997 1 1997 1997

1997

2 2 2 2 2 eşitliğini sağlayan sayısını bulunuz.

=2 2 2 2 2 2 2 2

2

k k

k

3 2 1 1997(2 2 2 1) 2k

8 4 2 1 3k

14.

3

3

3 125 , 3 5 ise ifadesinin değerini bulunuz.

3 5 , 3 5 3 5 5 5

3 3 3 3

3 3

3 bulunur.

3 42

3 2

x y

x y x

x y y y

x y

x y

x y

x y

x y y y y

x y y y y

15.

2 4 5

2 4 5

2 4

5

4 24 3 1 3 3 1

5

3 3 3 ?

3 3 3

3 33

3 3

3 33 3 3 3 3 3

3 3

43 4

3

x x

x x

x

x

xx x x

x

x

x x

16. 4 3

4 3 4 3 5

2 32 ?

2 32 2 2 4 3 5 4 8 2

x

x x

x

x x x

76

17.

2 1

2 1 2 1

2 1 3

10,125 ?

2

1 5 1250,125

2 10 1000

5 52 1 3 2

10 10

x

x x

x

x

x x

18.

1 12 ?

1 3 1 3

1 1 1 12 2

11 3 1 3 1 31

3

1 1 3 12 2

1 3 1 3 1 3 1 3

3

1 32 1 2 0 dır.

1 3

x

x x

x x

x x x

x

xx x

x x x x

x

xx x

x

x

x

19.

2

5

2 5 2

10,00032 ?

25

1 1 320,00032

10000025 5

10 55 5 5 5 2 olacaktır.

2 2

x

x x

x x

x

x x

20.

15 6 16?

20 8 9

15 6 16 15 6

20 8 9 20 8

x x

x x

x x x x

x x x x

x

22 2

22

9 3 5 2 3161

9 16 4 5 2 4

3 3 5 23 3 5 2 3 3 3 5 2 31

4 4 5 2 44 4 5 2 4

x x

x x

x x x x xx x x x

x x x x x x

24 4 5 2x x x

2 2

1

3 4 2 dir.x x x

77

KÖKLÜ ĠFADELER

Tanım:

ve a b negatif olmayan iki reel sayı olmak üzere , 2a b ise a sayısına b

sayısının karekökü denir. Ve a b Ģeklinde gösterilir.

25 25 5

4 2 , 9 3 , 0 0 , 0,25 0,5100 10100

Bilindiği gibi,

22 ve olarak yazarız. Dolayısıyla, ve dir.a b a b a b a b

Bu nedenle, pozitif ,a b sayıları için 2a b ise b ve b sayılarına sırasıyla b

sayısının pozitif ve negatif kökleri denir. Bir b sayısının karekökü denilince pozitif

karekökünün anlaĢılması gerekir. Örneğin,

2 2

4 2 , 4 2 dir.

5 5 5 ve 5 5 dir

Genel olarak,

2 2

2

2

0 için ve 0 için olur.

, 0 , 0 ve | | olduğundan

, 0 , 0

| | dir.

a a a a a a

a a a aa a

a a a a

a a

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri hesaplayınız.

2 2 223 4 6 ? 1 |1 | 2a b x x

Çözüm:

2 22

2

3 4 3 6 | 3 | | 4 | 3 | 6 | 3 4 3 6 11

1 |1 | 2 | 1| |1 | 2 2

a

b x x x x

Örnek:

2 22 için 3 2 4 4 ifadesini hesaplayınız.x x x x x

Çözüm:

78

2 2

22

22 2

2 için 3 2 4 4 ,

4 4 2 | 2 | 2 2

3 2 2 = 4 4 2 | 2 | 2 bulunur.

x x x x x

x x x x x x

x x x x x x x x

Örnek:

2 2

2 1 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.x x

Çözüm:

2 22 1 2 | 2 1| | 2 | dir.Bu durumda,

2 1 2 veya 2 1 2 olmalıdır.

1 ve 1 bulunur. O halde, { 1,1} dir.

x x x x

x x x x

x x Ç

Karekökün Özellikleri

1. 2 | | karekök işleminin sonucu daima pozitiftir.a a

2. Negatif sayıların karekökü yoktur. Yani, 16 4 , 16 , 16 dir

3. , , 0a a

a b a b a bb b

4. a b a b dir.

Örnek:

1 1

? 16 9

Çözüm:

1 1 9 16 25 25 5 dir.

16 9 16 9 144 12144

(9) (16)

Örnek: 2,25 0,25

1,44 1,21

? sonucu en sade Ģekilde yazınız.

225 25225 25 15 5 20

2,25 0,25 20100 100 100 100 10 10 10 2012 11 1 11,44 1,21 144 121 144 121

10 10 10100 100 100 100

Örnek:

48 27

?12 3

sonucu en sade Ģekilde yazınız.

Çözüm:

48 27 16 3 9 3 4 3 3 3 7 3

12 3 4 3 3 2 3 3

37

79

Paydayı Rasyonel Yapma ( EġLENĠK ĠLE ÇARPMA )

Bir köklü sayıyı rasyonel yapan çarpana, bu irrasyonel sayının eĢleniği denir.

1. a sayısının eĢleniği a dır. Yani, kendisidir.

a a a dır.

2. eşleniğia b a b dir.

a b a b a b dir.

Örnek:

4

3 sayısını rasyonel biçimde yazınız.

Çözüm:

4 3 4 3

3 33

2

4 3

3

Örnek:

0,9 4,9 ?

Çözüm:

9 49 9 49 3 70,9 4,9

10 10 10 10 10 10

3 7 10 10 10 10

10 10 10 10

10

1010

Örnek:

4 ifadesini rasyonel biçimde yazınız.

3 1

Çözüm:

4 3 1 4 3 1 4 3 142 3 1

3 1 23 1 3 1 3 1

Örnek:

5 3 3 5?

3 5 3 5

Çözüm:

( 5 3) 3 5 ( 3 5) 3 55 3 3 5

3 5 3 5 3 5 3 5 ( 3 5) 3 5

2 1515 5 3 15 3 15 15 5

3 5 3 5

8 2 15 816

82 2

Örnek:

80

1 33 2 ifadesini hesaplayınız.

2 3 1 2

Çözüm:

1 3 1 3 3(1 2) 3 3 3 23 2 3 2 3 2

6 1 22 3 1 2 2 3 3 (1 2) (1 2)

33 3 2

6

3 23 3 18

36 6

Örnek:

632 18 ?

2

Çözüm:

6 6 2

32 18 4 2 3 2 4 2 3 222

3 2 4 2

Örnek:

4

ifadesini hesaplayınız.5

Çözüm:

4 4 5 4 5

55 5 5

Örnek:

3

3?

5

Çözüm:

3 3

3 3 3 3 3 5 15 3 5 veya dir.

5 25 255 ( 5 5) 5 5 5 5 55

Örnek:

1?

2 3 5

Çözüm:

1 2 3 5 2 3 51

2 3 5 5 2 6 52 3 5 2 3 5

2 3 5 2 3 5 6 2 3 5 6 dir.

122 6 2 6 6

Örnek:

40 40 40 10 2 10 10 40 10 60 1040 2 10 2 10

10 10 10 10 102 2 20,4 4

10 10 1010

60 10 10 60 1030

10 2 20

Örnek:

81

7 4 3 ifadesini sade şekilde yazınız.

6 2 1

Çözüm:

(7 4 3) 6 2 1 (7 4 3) 6 2 17 4 3 =

6 2 1 8 2 12 16 2 1 6 2 1

(7 4 3)

6 2 1

(7 4 3)

6 2 1 dir.

Ġç Ġçe Kareköklü Sayılar

1.

2 şeklindeki köklü sayılar,

ve olsun.

olmak üzere 2 dir.

a b

m n b m n a

m n a b m n

2. 2 2

şeklindeki köklü sayılar,

olmak üzere,

dir.2 2

a b

c a b

a c a ca b

Örnek:

1 5 2 6 ?

5 2 6 5 3 2 , 6 3 2 dir

O halde, 5 2 6 3 2 dir.

n nm m

a b

2 9 2 14 ?

9 2 14 9 7 2 , 6 7 2 dir

O halde, 9 2 14 7 2 dir.

n nm m

a b

82

3 16 4 7 ?

16 4 7 16 2 28 16 14 2 , 28 14 2 dir

O halde, 16 2 28 14 2 dir.

m n m n

a b

4 8 60 ?

8 60 8 2 15 8 5 3 , 6 5 3 dir

O halde, 8 2 15 5 3 dir.

m mn n

a b

2 2

2 2 2

5 3 5 sayısının eĢitini bulunuz.

3 5 , 3 , 5 , olduğundan

3 5 9 5 4 4 2 dir. O halde,

5 1 23 2 3 2 5 1 5 1 10 23 5

2 2 2 2 22 2 2 2

a b c a b

c c c

2 2

2 2 2

6 4 7 4 7 sayısının eĢitini bulunuz.

4 7 , 4 , 7 , olduğundan

4 7 16 7 4 9 3 dir. O halde,

7 1 24 3 4 3 7 1 7 1 14 24 7

2 2 2 2 22 2 2 2

7 1 24 3 4 3 7 1 7 1 14 24 7 ve

2 2 2 2 22 2 2 2

144 7 4 7

a b c a b

c c c

2 14 2 2 2 2 22 dir.

2 2 2 2 2

Reel Sayıların rasyonel Kuvvetleri

Tanım:

, negatif olmayan reel sayılar, pozitif tamsayı olmak üzere ise

sayısına 'nın . kuvvetten kökü denir ve ile gösterilir. Buna göre,

dır.

ifadesinde sayısına kök kuvveti deni

n

n

nn

n

a b n b a

b a n a

b a b a

a n

r. ifadesine ise '' . kuvvetten kök ''

diye okunur.

n a n a

83

1

1

yerine gösterimide kullanılır. BaĢka bir gösterimle,

dir.

n n

n n

a a

a a

1

33 3

5 4

8 8 2 dir. Çünkü, 2 8 dir.

32 2 , 256 4 olduğu rahatça görülebilir.

Uyarılar:

1. a negatif bir reel sayı ve n bir tek sayma sayısı ise n a bir negatif reel

sayıdır.

2. a negatif olmayan bir reel sayı ve n bir tek sayma sayısı ise n a bir

negatif olmayan reel sayıdır.

3. a negatif bir reel sayı ve n bir çift sayma sayısı ise n a bir reel sayı

değildir.

Çünkü, 44 416 dir. 16 olsun. 16 olacak şekilde hiç bir reel sayı bulunamaz.

Yani, dir.

x x

x

n a ifadesinde,

2n ise 2 a a dır. ( Karekök a Ģeklinde okunur.)

3n ise 3 a dır. ( Küpkök a Ģeklinde okunur.)

Köklü Sayıların Bazı Özellikleri

1.

0 ve olsun.

dır.n

n nn

a n

a a a

2.

0 ise,

tek sayma sayısı ise

çift sayma sayısı ise | | dır.

n n

n n

a

n a a

n a a

Örnek:

1.

8 3 6548 3 6

8 3 6548 3 6

2 16 3 32 5 2 ifadesini hesaplayınız.

2 16 3 32 5 2 =|-2|+2+3 2 5 | 2 |

2 2 6 5 2 5

2.

47 67 64

47 67 64

1 2 ?

1 2 1 2 | | 2 1 | | dir.

2 1 , 2 1 , 02 1 | |

2 1 , 2 1 2 , 0 olur.

x x

x x x x x x

x x xx x

x x x x

Köklü bir ifadenin Kuvvetini alma

84

1

1

0 , ile pozitif tamsayılar olsun. sayısının her iki tarafının . kuvveti

alınırsa,

olarak yazılır.

0 olduğunda sayısının bir reel sayı olması için, çift ve

n n

mm

mn mn n n

m

n m n

a m n a a m

a a a a

a a a m n

tek doğal

sayı olmalıdır.

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri hesaplayınız.

1. 5

53338 8 2

3 5

52 32

2. 3

5532 2

5 3

32 8

3. 3 3

4 4 3416 2 2 8

4. 44

3 43327 3 3 81

5. 33

7 377128 2 2 8

6.

3

23 3 3

22

1 1 1 19

3 2739

Negatif olmayan bir sayısı ve , , olmak üzere,

dir.

Bu ise bize kök kuvvetinin ve üssün bir sayısıyla geniĢletilip veya

sadeleştirileceğini gösterir.

m pmnpn m mpn pn

a m n p

a a a a

p

Örnek:

3 62 , 3 , 6 sayılarını küçükten büyüğe doğru sıralayınız.a b c

Çözüm:

3 2 3 6

2 3 23 6 6 6 6

1 6 16 6

2 2 8

3 3 9 6 8 9 dir.

6= 6 = 6c a b

a

b c a b

c

Köklü Bir Terimin Kökü

85

1

11 1

0 olsun. eşitliğinin her iki tarafının .kuvvetten kökünü alalım.

dır.

0 olduğunda ve sayıları tek doğal sayı olmalıdır.

n n

mm n n m nmn n m

a a a m

a a a a a

a m n

Örnek:

1. 3 1

63 3 33 2 6 22 2 8 8 2 2 2 2

2.

11 1 6 16

186 6 33 183 3 18 3664 64 64 64 2 2 2 2

3. 4

2 28 4

4

16 20,0016 0,0016 0,0016 0,2

1010000

Payı 1 Olan Köklü Ġfadeleri Üslü YazılıĢı

1

1

1 1 1 1, dir.

m

n nmn n m

n n

a aa a

a a

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri üslü biçimde yazınız.

1. 1

414

4

1 15

55

2.

3

21 3

3 2 2

1 1 12

82 2

3.

2

31 23

2 3 3

1 1 12

42 2

Köklü Ġfadelerde ĠĢlemler

1. Toplama-çıkarma iĢlemi:

Hem kök kuvveti ve içi aynı olan ifadelere benzer ifadeler denir. Örneğin,

3 3 315 2 , 7 2 , 2

5 benzer köklü ifadelerdir. Bunlar toplanır veya

çıkarılırken katsayılar toplanır veya çıkarılır. Buna göre,

dir.n n n nm m m mp a q a r a p q r a

Örnek:

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

3 3 3 3

5 4 12 2 8 5 4 2 12 8

5 4 2 12 8 7 4 dir.

a a b a b a a a b b

a b a b

Kök Kuvvetleri aynı olan Köklü Ġfadelerin Çarpımı

86

Kök kuvvetleri aynı olan iki köklü ifade çarpılırken, ortak kök altına kök

içlerinin çarpımı yazılır. Buna göre,

olur.n n nm k m ka b a b

Örnek:

AĢağıdaki ifadeleri hesaplayınız.

1. 4 4 4 42 3 2 3 6 245 5 5 5 5 5 5 5 2 32 35 5 5

2. 5 5 5 58 3 8 3 113 3 3 3

Kök Kuvvetleri Aynı Olan köklü ifadelerin Bölümü

Bir köklü ifade, kök kuvvetleri aynı olan bir köklü ifadeye bölünürken, ortak

kök altında kök içleri bölünür. Yani,

, , olarak

yazılabilir.

mn nm m mn

nnnkn n nm k

a a a a a a

b b bb b b

Örnek:

AĢağıdaki iĢlemleri yapınız.

1. 3

3 3333

128 12864 4 4

22

2. 2 5 4 2 5 4 2 5 4 3

3 23 2 3 2

8 3 8 3 8 3 24

66 6

a b ab a b ab a b ab a

a ba b a b

9

36

b

a

7 3

24 2b b b

b

Köklü Denklemler

Köklü denklem çözümünde aĢağıda verilen yol takip edilir.

1. özelliği kullanılarak denklem üslü biçimde yazılır.m

n m na a

2. Denklemde her iki tarafın uygun kuvveti alınarak kökler kaldırılır.

Örnek:

3 2 1 5 denkleminde ? x x

Çözüm:

3

33 32 1 5 2 1 5 2 1 125

2 125 1 2 126 63

olarak bulunur.

x x x

x x x

Örnek:

3

22 denklemini çözünüz.

2

x

x

Çözüm:

87

3 3

662 23

2 2 22 2

2 22

x x x

x xx

6

6 3 2 6 62 2 2 2 2 6x x x x

Örnek:

2 1

3 2

9 1?

327

x y

x yx

Çözüm:

662 3 2 12 1 12 6 6

6 12 6 6 6 6 12 666 6 123 2 23 2

6 18 6

9 1 3 1 33 3 3

3 3 3327

3 3 6 18 6 6 24 4

x yx y x yx y x y

x yx yx y

x x x x

Örnek: 2 22 2 , olmak üzere 4 4 4 4 ifadesini

en sade biçimde yazınız.

x x x x x x

Çözüm:

2 22 24 4 4 4 2 2 2 2 dir.

2 0 2 olup, 2 2 dir.

2 2 0 olup, 2 2 bu değerler yerlerine yazılırsa,

2 2 2 2 4

x x x x x x x x

x x x x

x x x x

x x x x

Örnek:

2 6 9 2 eşitsizliğinin de çözüm kümesini bulunuz.x x

Çözüm:

22 6 9 2 3 2 3 2 2 3 2

1 5 tir. / 1 5 1,5 tir.

x x x x x

x Ç x x

Örnek:

24 4 1 2 1 çözüm kümesini bulunuz.x x x

Çözüm:

224 4 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1

12 1 0 olmalıdır. olmalıdır.

2

1 1/ , dur.

2 2

x x x x x x x

x x

Ç x x

Örnek:

2 24 8 4 2 1 6 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.x x x x

Örnek:

88

2 22 2 2 2 2

2 2

2 2

2 ve

olduğuna göre 1 olduğuna bakınız.

x c y x c y a a b c

x y

a b

Örnek:

3 43 9 27 3 ?x x

Çözüm:

33 11 1123 3

33 2 3 24 44 4 123 4

11 23 23 23 231

12 12 12 2 24 24

3 9 27 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

233 3 3 3 bulunur. 3 3 tür.

24

x

x x

Örnek:

3

423

, için ifadesini en sade şekilde yazınız.y x

x yx y

Çözüm:

3313 1 23 2 24 42 24 82 2 44

2 8 823

1.

yy x y xy x y x y x y

x y x xx y

Örnek:

3 1 2 49 27 ?x x x

Çözüm:

2 3

3 1 2 4 3 1 2 42 3

9 27 3 3 9 3 4 8 5 5 13 1 2 4

x x x x x x x xx x

Örnekler:

I.AĢağıdaki ifadeleri en sade biçimde yazınız.

3 3

33 3

3

3

3 3

11 16 ?

128

12 3 3 2 24 375 ?

5

2 23 ?

2 2

3 64 : ?

3 6

89

II. AĢağıdaki ifadelerin paydalarını rasyonel yapınız.

3

33 3

4

4

4 3

11

2 1

12

25 10 4

13

17 12 2

14

29 20 6

25

2

III. AĢağıdaki ifadeleri en sade biçimde yazınız.

2 5

34 4

2 2 1

3 31 3 3

4 2 3 4 2

33 3

43 32

161

2

122

3 16

3

1 14

x y

x y

xy x y

x y x y

a c a c a c x

b bx bx

aa a

IV. AĢağıdaki denklemleri çözünüz.

3 1 2

3 4

31 2

1

1 3 9 ?

12 2 8 16 ?

4

3 4 8 16 2 ?

4 5 25 ?

x x

x

x x x x

x

x

x

x

x

V.

2 ve y 2 için 6 eşitliğini sağlayan , doğal sayılarını bulunuz.x yx yx x y x y

90

8-BÖLÜM

DENKLEM ÇÖZÜMLERĠ

Bir Bilinmeyenli Denklemler

Tanım:

0 olmak üzere , olsun.

0 şeklinde olan ifadeye 1. dereceden bir bilinmeyenli denklem denir.

0 denkleminde bilinmeyen 'i çekme işlemine denklemi çözmek

denir. Ve , dır. Denklemin

a a b

ax b

ax b x

bx

a

çözüm kümesi olsun. O halde,

olarak yazarız.

Ç

bÇ x

a

Verilen denklemde,

1 0 ise çözüm kümesi vardır. Bu küme tek elemanlıdır.

2 0 ve 0 ise çözüm kümesi boş kümedir.

3 0 ve 0 is çözüm kümesi sonsuzdur.

a

a b

a b

Örnek:

1

3 6 8 ?2

x x x

Çözüm:

13 6 8 2 3 6 8 6 12 8

2

6 8 12 5 20 4 4

x x x x x x

x x x x Ç

Örnek:

3 5 7 4 ?x x x

Çözüm:

3 5 7 4 15 21 4 21 4 15

16 1617 16

17 17

x x x x x x

x x Ç

Örnek:

2 5

1 denklemini çözünüz.3 4

x x

Çözüm:

2 51 denkleminde paydaları eĢitleyelim.

3 4

4 3

4 8 3 15 4 8 3 151 1 23 12 12 23 35'tir.

12 12 12

x x

x x x xx x

91

Örnek:

3 2 1

?3 1 5

x xx

x x

Çözüm:

3 2

3 1

x

x

2

13 2 5 3 1 1

5

3

xx x x x

x

x

215 2 10 3x x x 3 1

13 10 2 1

10 1 2 13

9 15

9 3

15 5

x x

x x

x x

x

x

Örnek:

2 5 2 4 1

?4 3 6

n n nn

Çözüm:

2 5 2 4 1 6 15 4 8 4 16 15 4 8 4 1

4 3 6 12 12 12

3 4 2 10 7 4 1

10 4 1 7 6 6

1'dir

n n n n n nn n n

n n

n n n

n

Örnek:

2 3

3 denkleminin köklerinden biri 2 ise ?1

ax x a

Çözüm:

2 33 denklemin köklerinden biri 2 ise,

1

bu durumda yerine 2 yazmalıyız.

2 3 2 3 33 3 2 3

2 1 2 1 2 2

33 2 3 2 1 3 2 1 dir.

2

x x a

x

a a a

a a aa

Örnek:

Hangi sayının 3 katının 6 eksiğinin yarısı 39 dur?

Çözüm:

92

Aranan sayı olsun.

3 639 şeklinde denklem oluşturulur. Ve çözüme geçilir,

2

3 639 3 6 2 39 3 6 78 3 78 6

2

3 84 28 dir.

x

x

xx x x

x x

Örnek:

Ali’nin 4 yıl önceki yaĢı, 6 yıl sonraki yaĢının 1

3ü olacağına göre Ali bugün kaç

yaĢındadır?

Çözüm:

4 6

Ali nin bu günkü yaşı 4 yıl önceki yaĢı 6 yıl sonraki yaĢı olarak alınabilir.

14 6 denklemi yazılır. Ve denklem çözümüne geçilir.

3

14 6 3 4 6 3 12 6 3 6 12

3

x x x

x x

x x x x x x x x

2 18 9 dur.x x

Örnek:

4

4 denkleminde ?2

11

xx

x

Çözüm:

44 öncelikle çözüme dikdörtgensel bölge içindeki kısımdan baĢlayacağız.

21

1

4 4 11 4 1 2 3 1

1

x

x

x

x x x

x

4 yazılarak içler ve dıĢlar çarpımı yapılır.

4 4 12 4 4 4 12 4 0 8 0 dır.x x x x x x

Örnek:

1

3 0 denklemini çözünüz.

12

xx

x

Çözüm.

11 1 1 2 213 3 0 2 0 2

1 2 22 21

2 2 2

x xx x x x

x x x

x x x

93

Örnek:

AĢağıdaki denklemleri çözünüz.

Bölme işlemi yapılacak

3 11 3 2 1 1 2 3 6 1 2

1 2 2

6 1 2 3 5 5 1

10 3 52 2 10 3 5 7 1 20 6 35 5

7 1 2

116 5 35 20 11 15

15

312 23 33 önce bölme işlemi y

15 23 325

33

x x x xx x

x x x x

xx x x x

x

x x x x

x x

xx

apacağız.Yani,

3

3

x 3

Bölme işlemi önce yapılacak

23 3 2 15 2 3 9 30 4

15 2 3

9 30 4 3 39 dir.

2 20 2 20 2420 2 45 5 54 2 2 2

2 4 6 5 61 4

4 42 4

80 8 20 10 52 80 8 60 20 8 dir.

30 8 4 2

x x x xx

x x x

x x x

x

xx x x

3 55 kesrinin pay ve paydasında hangi sayı çıkarılırsa kesrin değeri olur?

5 3

:

3

5

Çözüm

x

x

53 3 5 5 9 3 25 5 3 5 25 9

3

2 16 8 dir.

x x x x x x

x x

6 6 3 1 1 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

6 3 1 1 6 3 3 1 3 3 1

3 1 3 2 4 2 2 dir.

x x x

x x x x x x x x

x x x x Ç

94

4 2 1 17 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

15 10 2

:

6 34 2 1 1 8 158 6 3 15

15 10 2 30 30 30

2 3 15

2 15 3 12

6 , 6

x x

Çözüm

xx x xx x

x

x Ç

8 3 5 3 5 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

3 5 3 5 3 3 5 5 3

ax b bx a

ax b bx a ax bx a b x a b

5 a b

5 53 5 ,

3 3x x Ç

3 2

3 2 3 2

2

2

2

2

1 2

9 2 4 8 16 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

2 4 8 16 0 2 4 8 16 0

2 2 8 2 0

2 8 2 0

2 4 2 0

2 2 2 0

2 2 0

2 , 2 dir.

x x x

x x x x x x

x x x

x x

x x

x x x

x x

x x

2,2Ç

2

2 2

2

10 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.2 4

Çözüm:

0 4 2 2 02 4

4 2 2 2 0

2 , 2 , , dir.2 2 2 2

a b abx x

a b abx x x a b x ab

x a b x ab x a x b

a b a bx a x b x x Ç

ALIġTIRMALAR

I. AĢağıdaki denklemleri çözünüz.

95

2 2

2

3 2

3 2

1. 7 3 17

2. 2 5 93

3. 13 5 1 44

4. 8 7 33

5. 4 3 2 17

6. 15 2 3 2 5 3

7. 2 5 4 5

8. 2 3 5 9 5

9. 1 0

10. 4 4 1 0

x

x x

x x

x

x x

x x x x x

x x x

x x x

x x x

x x x

II. AĢağıdaki denklemleri çözünüz.

3 3 33 3

2

2 2

1. 3 6 150 27

2. 250 32 4 2

1 1 53.

2 6 3

4 3 4 1 14.

6 9 2

2 15 3 2 6 535. 0

12 9 36

6. 4 | | 1 2 | | 19 1

7. | 2 | 4 5

8. 6 4 3 5 2

9. 2 14 2 4 2 18 3 4

10.

211. 0

12

x x

x x

x x

x x

x x x

x x

x x

ax x a a

x a x a

abx abx m n

m n mn

x a x ab

a b a b a b

2

15 6 7 9. 0

1 1 1

x x a

a a a

RASYONEL DENKLEMLER

Tanım:

96

, iki polinom olsun. 0 ve olmak üzere biçimindeki

ifadeye rasyonel fonksiyon denir.

0 ifadesi bir denklem ve bu şartı sağlayan lerin kümesine rasyonel denklemin

kökleri denir.

Rasy

P xP x Q x Q x x

Q x

P xx

Q x

onel denklemin çözümünde ' in kökleri bulunur ve bulunan köklerde 'i

sıfır yapanlar çıkarılır geriye kalanlar denklemin kökleridir.yani,

0 0 ve 0 olur.

P x Q x

P xP x Q x

Q x

Örnek:

3 2

denkleminin çözüm kümesini bulunuz.2 3 2

x

x x

Çözüm:

3 22 29 3

2 3 2 03 2 3 2 3 2

3 2 3

9 2 4 3 5 50 0 5 5 0 ve 3 2 0

3 2 3 2

denklemlerinin çözümünü yapalım.

5 5 0 1

2 0 2 olarak yazılır. Ve, 1 dir.

xx x

x xx x x

x

x x xx x

x x

x x

x x Ç

Örnek:

2

1 5 1 5

1 4 3 4 1 4 1 4

4 1 1 5 6 60 0

1 4 1 4

16 6 0 1 ve 1 4 0 olmalıdır.

4

O halde çözüm boş kümedir. dir.

x x x x

x x x x x x x x

x x x x x

x x x x

xx x x x

x

Ç

Örnek:

2 2

denkleminin çözüm kümesini bulunuz.1 1

a bb a

x x

Çözüm:

97

22 2 2 2

1 1 1 1

a ba b a bb a a b

x x x x

1a b

x

2

1 1 2 1 dir. 11

x x Çx

BĠRĠNCĠ DERECEDEN ĠKĠ BĠLĠNMEYENLĠ DENKLEMLER

Tanım:

, , sabit sayılar olmak üzere, biçimindeki denklemlere

1.dereceden iki bilinmeyenli denklem denir.

a b c ax by c

Örnek:

3 2 4 , 1 , 3 5 0 , 6 3 2x y x y t s u v

gibi denklemler 1.dereceden iki bilinmeyenli denklemlerdir.

Örnek:

2 3 5 denklemini ele alalım. Bunlardan birine ye parametre denir olsun.

2 5O halde, 2 3 5 2 3 5 2 5 3 olacaktır.

3

x y x t t

tx y t y t y y

Ġki denklemden oluĢan,

ax by c

dx ey f

ifadesine iki bilinmeyenli denklem sistemi denir.

Bunların çözümü için 3 yol vardır.

1. Yerine koyma yöntemi,

2. Yok etme yöntemi,

3. Grafik yöntemi

1- YOK ETME YÖNTEMĠ

Bu yöntemde verilen denklemlerde değiĢkenlerin birinin katsayıları eĢitlenerek,

taraf tarafa çıkarılır veya toplanarak yok edilir. Bulunan diğer değiĢkenin çözümü

yapılır. Bulunan değer herhangi bir denklemde yerine yazılarak çözüm tamamlanır.

Örnek:

3 4 18 denklem siteminin çözüm kümesini bulunuz.

2 5 11

Çözüm:

'yi yok edelim.

15 205 / 3 4 18

4 / 2 5 11

x y

x y

y

x yx y

x y

90

8 20x y

23 46 244

23 46

3 2 4 18 6 4 18 6 18 4 12 4 3

, 2, 3

x x

x

y y y y y

Ç x y x y

98

2-YERĠNE KOYME YÖNTEMĠ

Verilen denklemlerden birinden, bilinmeyenin biri diğeri cinsinden bulunarak

diğer denklemde yerine yazılır. Denklem çözümüne devam edilir.

Örnek:

3 4 18 denklem siteminin çözüm kümesini bulunuz.

2 5 11

Çözüm:

'yi çekelim.

3 4 18 18 3 18 33 4 18 4 18 3 bulunur.

2 5 11 4 4

18 3Diğer denklemde yerine yaza

4

x y

x y

y

x y x xx y y x y

x y

xy

lım.

18 32 5 11 8 90 15 44 23 44 90 23 46 2 dir.

4

Verilen denklemlerin birinde ' in değerini yazalım.

3 2 4 18 6 4 18 6 18 4 12 4 3

, 2, 3

xx x x x x x

x

y y y y y

Ç x y x y

3-GRAFĠK YÖNTEMĠ

verilen denklemlerin ayrı ayrı grafikleri çizilir.

Çizilen doğruların kesim noktası bizim aradığımız denklemin kökleridir.

ax by c

dx ey f

Örnek:

3

3 1 denklemini grafik yöntemiyle çözünüz.

x y

y x

Çözüm:

1

2

Kesim

noktası

1,2Ç

3

3

-1

3x y

3 1y x

99

Örnekler:

Ahmet'in Yaşı Can'ın yaĢı

Ahmet can' dan 6 yaş büyükt

1-Ahmet, Can'dan 6 yaş büyüktür. Ġki yıl sonra Ahmet'in yaşı Can'ın yaĢının 3 katı

olacağına göre Ahmet ve can 'nın yaĢları nedir?

Çözüm:

olsun.

6

x y

x y

ür. Ġki yıl sonra Ahmet'in yaĢı Can'ın yaĢının 2 katı olacağına göre

2 3 2

şeklinde denklemler yazılabilir.

6 çözelim. 6 2 3 2 8 3 6

2 3 2

8 6 3 2 2 1 Can'ın yaĢı

6

x y

x yy y y y

x y

y y y y

x y

1 6 7 Ahmet'in yaşıx

2 A ile B şehirleri arası 600 km dir. A dan ve B den aynı anda birbirlerine

karşı hareket eden iki araç 4 saat sonra karşılĢıyor. Araçlardan birinin hızı

2diğerinin si kadar olduğuna göre bu araçla

3

1 2

1 2

1 2I. araç II. araç

1 21 21 2

21 21

rın hızlarını bulunuz.

Çözüm:

4 4 600

, olsun. olarak yazabiliriz.2

3

150 2 22 / 3002

3 2 003

v v

v vv v

v v v vv vv

v vv

1 2

300

3 2v v

1 1

1 2 2 2

5 300 600

2 2 18060 90

3 3 2

kmsaat

kmsaat

v v

v v v v

II. sayıI. sayı

3 Toplamları 120, farkları 20 olan sayıyı bulunuz.

Çözüm:

, olsun.x y

x y

120

x y

2 140 70 ve 50 bulunur.

20x x y

RASYONEL ĠFADELERĠN BASĠT KESĠRLERĠN TOPLAMI OLARAK

YAZILMASI

Tanım:

100

2

2

, , , , , , , ve asal bir polinom ise,

,

biçimindeki rasyonel fonksiyonlara basit kesir denir.

m n

a b c A B C m n ax bx c

A Bx C

ax b ax bx c

Örnek:

3

5 2 2

4 4 2 2, ,

2 23 2

x

x x xx

fonksiyonları birer basit kesir

fonksiyonlardır.

2

2 4

3 5 3 5 4, ,

2 3 4

x x

x x x x a x b

fonksiyonları ise basit kesir fonksiyon

değildir.

ġimdi,

I. indirgenemez rasyonel fonksiyon

II.

III. polinomu aralarında asal ve

polinomlarının çarpımı ise,

rasyonel fonksiyonu , indirgenemez rasyonel

kesirlerin t

P x

Q x

der P x der Q x

Q x M x N x

P x A x B x

Q x M x N x

oplamı olarak yazılabilir.

Örnek:

12 rasyonel ifadesini basit kesirlere ayıralım.

2 2x x

Çözüm:

2 212

2 2 2 2 2 2

22 2 12

2 2 2 2 2 2

0

2 12

A x B xA B

x x x x x x

x A B A BAx A Bx B

x x x x x x

A B A B

A B

0

A B

denklemini çözelim

2 6 3, 3 bulunur.6

12 3 3 olur.

2 2 2 2

A A B

x x x x

Örnek:

2

5 3 rasyonel ifadesini basit kesirlere ayıralım.

3 10 8

x

x x

Çözüm:

101

2

2

2

5 3, 3 10 8 3 4 2

3 10 8

2 3 45 3 3 2 4

3 10 8 3 4 2 3 4 2 3 4 2

2 3 4 5 32 3 4 5 3

3 4 2 3 4 2

polinomları özdeĢ olduğu için,

2 için 2 2 3 2 4 5 2 3 2 7

xx x x x

x x

A x B xx A B Ax Bx A B

x x x x x x x x

A x B x xA x B x x

x x x x

x A B B

2

7

2

4 4 4 4 2 11 11 için 2 3 4 5 3 dir.

3 3 3 3 3 3 2

11 75 3 2 2 dir.

3 10 8 3 4 2

B

x A B A B

x

x x x x

Not:

Kök olan x ler belirlenirken verilen rasyonel ifadenin paydasını sıfır yapan

değerler kök olarak belirlenecektir.

Örnek:

2

2 7 rasyonel ifadesini kesirlerin toplamı olarak yazalım.

8 2 1

x

x x

Çözüm.

102

2

2

2

2 7, 8 2 1 4 1 2 1

8 2 1

2 7 yazılır.

8 2 1 4 1 2 1

1 2 7 yı bulmak için 4 1 0

4 4 1

xx x x x

x x

x A B

x x x x

xA x x

x

2 7

2 1 2 1

1 262 2 282 7 71 4 44 4de yerine yazalım.

2 2 44 112 1

4 44

x

x x

x

6

4

26 13

6 3

1 2 7 yi bulmak için 2 1 0

2 4 1 2 1

A

xB x x

x x

2

2 7 de yerine

4 1

12 7

1 82 yi yazalım. dir. O halde,12 3

4 12

13 8

2 7 3 3 yazılır.8 2 1 4 1 2 1

xx

x

B

x

x x x x

NoT: Paydanın gerçek kökleri yoksa yukarıda verilen kural geçerli değildir.

Örnek:

3

5 2 rasyonel ifadesini basit kesirlere ayırınız.

2

x

x x

Çözüm:

3 2

3

2

3 2 2 2

22 2

32 2

3 2 2

5 22 2

2

25 2 5 2

2 2 2 2

22 5 2

22 2

0 1

5 1 bulunur.

2 2 5

5 2 5 2 1 5 olarak yazılır.

2 2 2

xx x x x

x x

A x Bx C xx x A Bx C

x x xx x x x x

A B x A CxAx Bx A Cx x

x xx x x x

A B A

C B

A C

x x x

x x xx x x

ALIġTIRMALAR

103

2

, nin alacağı değerleri bulunuz.

41

1 4 1 4

2 112

6 2 3

A B

A B

x x x x

x A B

x x x x

2

2 2 3

2 2

3 2 3 2 3 2

Aşağıdaki rasyonel ifadeleri basit kesirlerin toplamı biçiminde yazınız.

3 4 1 2 3

4 16 15 13 3 8

1 3 2 3 2 2 7 3

1 2 2 2

x x x xa b c

x x x x x

x x x x xd e f

x x x x x x x x x

ĠKĠNCĠ DERECEDEN BĠR BĠLĠNMEYENLĠ DENKLEMLER

Tanım:

2

1 2

1 2

, , ve 0 olmak üzere ,

0 denklemine ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem denir.

Bu denklemin iki reel kökü vardır. Bu kökler , olmak üzere çözüm kümesi,

, dir.

a b c a

ax bx c

x x

Ç x x

Örnek:

AĢağıda verilen denklemler ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerdir. 2

2

2

2

2

3 5 1 0

1 0

1 10

2 4

22 3 0

3

0,002 2,3 1,54 0

a x x

b x x

c x x

d x x

e x x

Örnek:

104

3 2

2 1 2

2 2

1 2 3 1 0 3.dereceden bir denklem

2- 4 1 0 denklemi 0 denklemine benzemez

3- 2 3 0 denklemi 2.dereceden fakat iki bilinmyenlidir.

x x x

x x ax bx c

x y x

2 2

1,2

1 2

0 denkleminde 4 olmak üzere,

1 0 ise denklemin iki reel kökü var. Bunlar , dir.2

Fonksiyon eksenini ve noktasında keser.

2 0 ise denklemin birbirine eşit iki kö

ax bx c b ac

bx

a

x x x

1 2

1 2

kü var. dir.2

Fonksiyon eksenini noktasında keser.

3 0 ise denklemin reel kökü yoktur. Fonksiyon eksenini

kesmez.

bx x

a

x x x

x

Örnekler:

2

2 2 2 2

1 2

71 0 denklemini çözünüz.

8

Çözüm:

70 7 8 0 7 0 0 0

8

0 dır. 0

x

x x x x x x

x x Ç

2

2

22

1

2

2 5 4 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

5 4 0 5, 4, 0 dır.

4 4 4 5 0 16 0 16 16 0

olduğundan iki reel kök vardır.

4 16 4 4 00

2 2 5 10 10

4 16 4 4 8

2 2 5 10

x x

x x a b c

b ac

bx

a

bx

a

4

10 5

40, dir.

105

2

2

2 2

2 2

3 27 3 0 denklemini çözünüz.

Çözüm:

27 3 0 , 27, 0, 3

4 0 4 27 3 0 324 324 0

olduğundan denklemin reel kökü yoktur.

Çözümü 2.yol olarak , aşağıdaki Ģekildede yapılabilir.

27 3 0 27 3

x

x a b c

b ac

Ç

x x

2 2 19 1

9

1karesi eşit olan hiçbir reel sayı olmadığına göre

9

çözüm kümesi boş kümedir.

x x

2

2

2 2

1

2

4 4 16 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

4 16 0 , 4, 0, 16 dır.

4 0 4 4 16 256 0

olduğundan denklemin iki reel kökü vardır.

0 256 162

2 2 4 8

0 256 162

2 2 4 8

x

x a b c

b ac

bx

a

bx

a

Ç

2 2 2

1 2

2,2 dir.

veya,

4 16 0 4 16 4 2 ve 2 dir.x x x x x

2

2

22

1

2

5 4 21 0 denklemin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

4 21 0 , 1, 4, 21

4 4 4 1 21 16 84 100 0

o halde iki reel kök vardır.

4 100 4 10 63

2 2 1 2 2

4 100 4 10 14

2 2 1 2 2

x x

x x a b c

b ac

bx

a

bx

a

7

3,7 dir.Ç

106

2

2

22

1

2

6 6 5 1 0 denklemimin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

6 5 1 0 , 6, 5 , 1

4 5 4 6 1 25 24 1 0

o halde iki reel kök vardır.

5 1 5 1 4 1

2 2 6 12 12 3

5 1 5 1 6 1

2 2 6 12 12 2

1,

3

x x

x x a b c

b ac

bx

a

bx

a

Ç

1

dir.2

2

2

22

7 3 2 7 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

3 2 7 0 , 3, 2, 7

4 2 4 3 7 4 84 80 0

o halde reel kök yoktur. dir.

x x

x x a b c

b ac

Ç

2

2

2 22 2 2 2

2

1

8 1 0 denklemini çözünüz.

Çözüm:

1 0 ,

4 1 2 4 2

o halde iki reel kök vardır.

2

2 2

abx a b x

abx a b x

a b ab a ab b ab a ab b a b

a b a b a b a b bx

ab ab

2b

2

2

1

2

2 2

aa

a b a b a b a b ax

ab ab

2a

1

1 1, dir.

bb

Ça b

2

2

2

2 2

2

9 2 3 1 0 denkleminin köklerinin birbirine eşit olması için

?

Çözüm:

4 0 olmalıdır.

2 3 4 1 0

4 12 9 4 4 0

4

mx m x m

m

b ac

m m m

m m m m

m

212 9 4m m 9

4 0 8 9 0 dir.8

m m m

107

2

2 2

10 3 2 5 1 0 denkleminin köklerinden birinin 2 olması

için 'nin alacağı değeri bulunuz.

Çözüm:

2 olarak alalım.

3 2 5 1 0 3 2 2 2 5 1 0

3 4 4 5 1 0 4 12 9 1 13 13 0

1 dir.

m x mx m

m

x

m x mx m m m m

m m m m m m

m

2

2 2

2

11 2 1 0 denkleminin iki reel kökü olması için nin

alacağı değerler kümesini bulalım.

Çözüm:

2 1 0 , 4 0 olmalıdır.

12 4 1 0 2 4 0 4 2 dir.

2

1/ , dir.

2

mx x m

mx x b ac

m m m m

Ç m m m

Kesir olsun.

412 Değeri olan bir kesrin payına 2 eklenir , paydasında 5 çıkarılırsa

5

kesrin değeri 2 oluyor. Bu kesri bulunuz.

Çözüm:

4

105 4 2 / 5 4 05

2 2 2 10 4 / 2 122

5

x

x y x yyx

x x y x yy

y

8x y 0

4 8x y

48

6 48 8 , 10 bulunur.x x y

2

2 2 2 2

2 2 2

22 2 2 4 2 2 4 2 2

24 2 2 4 2 2

13 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Çözüm:

0 haline getirilir.

4 olduğundan 4 2 4

2 di

ax bx a b x ab

ax bx a b x ab abx a x b x ab

abx a b x ab

b ac a b ab ab a a b b a b

a a b b a b

2

2 2 2 22

1

r.

2 2

a b a bb ax

a ab

2 2b a

2 2

22 2 2 2

2 2

2

2

2 2

2 2

b b b

ab ab a

a b a bb a bx

a ab

2 2a b 22

2 2

, dır.

a a

ab ab b

b bÇ

a a

108

9- BÖLÜM

SAYI EKSENĠ VE REEL SAYILARDA SIRALAMA

SAYI EKSENĠ

Reel sayıların geometrik modelini oluĢturmak çok faydalıdır. Bunu oluĢturmak

için önce bir doğru çizilir ve bir baĢlangıç noktası ( orijin ) seçilir. a olsun.

1. 0a ise baĢlangıç noktasının sağında ve baĢlangıçta a birim

uzaklıktaki noktaya

2. 0a ise baĢlangıç noktasının solunda ve baĢlangıçta a birim

uzaklıktaki noktaya

3. 0a ise baĢlangıç noktasına karĢılık gelir.

Bu Ģekilde her bir reel sayı sayı-eksenine yerleĢtirilir. Elde edilen, sayı ekseni

veya sayı doğrusudur.

Örnek:

53, 1,0,2, 3, , sayılarını sayı doğrusu üzerinde yerleştiriniz.

2

Çözüm:

Burada , 3 1.732 ve 3,14 olarak alınabilir.

REEL SAYILARDA SIRALAMA ÖZELLĠKLERĠ

, reel sayıları için ve , nın sağında yer alıyorsa, bu durum için

'' küçüktür '' denir. şeklinde gösterilir. Eğer, veya ise

şeklinde yazılarak '' küçük-eĢit '' diye okunur.

a b a b b a

a b a b a b a b

a b a b

0 veya 0 olduğu açıktır.a b b a b a

, , olsun.

1 ve dir.

2 , dir.

3 ve olsun. dır.

4 , 0 ve 0 dır.

1 dir.

a b c

a b b c a c

a b c d a c b d

a b k a k b k

a b k ak bk k ak bk

k a b

15 0 0

1 16 0 .

aa

a bb a

7 ise veya dir

0 0 veya 0 dır

a b a b a b

a a a

53 1 0 3 2

2

109

Örnek:

AĢağıdaki sayıları sıralayınız.

3 7) ,

5 4

1) 4,

2

1 3 13) , ,

2 4 4

a

b

c

Çözüm:

3 7) , , sayıların paydalarını eĢitleyelim.

5 4

12 28, dir. Pozitif kesirlerde,

20 20

payda eşit ise payı büyük olan kesir diğerinden büyüktür.

12 28 3 7O halde, dir.

20 20 5 4

1 1) 4, , 4

2 2

1 3 132) , , , Negatif

2 4 4

a

b

c

kesirlerde,

payda eşit ise payı büyük olan kesir diğerinden küçüktür.

132 3 1 dir.

4 4 2

Örnek:

AĢağıda verilen sayıları sıralayınız.

2 21 11 4) , , ,

3 30 15 5

) , 3.14

) , 3.14, 3.14,

a

b

c

Çözüm:

2 21 11 4 20 21 22 24 2 21 11 4) , , , paydaları eĢitleyelim. , , , dir.

3 30 15 5 30 30 30 30 3 30 15 5

) , 3.14 3.14

) , 3.14, 3.14, 3.14 3.14 olur.

a

b

c

ARALIKLAR

ġimdi ’nin aralık adını vereceğimiz alt kümeleri üzerinde duralım.

110

ye ait ,a b a b gibi herhangi iki reel sayı arasındaki tüm reel sayılardan oluĢan

nin bir alt kümesine bir aralık denir. Buradaki ,a b sayılarına aralığın uç noktaları denir.

a sayısına aralığın alt ucu, b sayısına aralığın üst ucu denir.

Geometrik olarak aralık bir doğru parçasıdır. Uç noktaların oluĢturulan kümeye

ait olup olmamasına göre aralıklar çeĢitli isim alırlar.

Uç noktalarının her ikisi kümeye ait değilse bu aralık Ģekline açık aralık denir.

Uç noktalarının her ikisi kümeye ait ise bu aralık Ģekline kapalı aralık denir.

Uç noktalardan yalnızca biri kümeye ait ise bu aralık tipine yarı-açık aralık denir.

Bunlarda sağdan kapalı soldan açık veya sağdan açık soldan kapalı olarak iki farklı

Ģekilde bulunur.

Aralığın bir ucu açık ise açık parantezle, kapalı ise köĢeli parantezle gösterilir.

Aralıklar pozitif veya negatif yöne doğru sınırsız olarak geniĢletilebilirler. eksi

sonsuz ve sonsuz olmak üzere,

Örnek:

AĢağıdaki aralıkları sayı doğrusunda gösteriniz.

Kümesel

yazılıĢı

GösteriliĢi OkunuĢu Geometrik modeli

/x a x b

/x a x b

/x a x b

/x a x b

,a b

,a b

,a b

,a b

, açık aralığıa b

, kapalı aralığıa b

, yarı açık a b

, yarı açık a b

a b

a b

a b

a b

SONSUZ ARALIKLAR

Kümesel

yazılıĢı GösteriliĢi OkunuĢu Geometrik modeli

/x x a

/x x a

/x x b

/x x b

,a

,a

,b

,b

da kapalıa

da açık a

de kapalıb

de açık b

a

a

b

b

111

) 1,3

) 2,5

) 3,3

) 0,4

a

b

c

d

Çözüm:

0 4

-3 3

2 5

-1 3

112

10-BÖLÜM

EġĠTSĠZLĠKLER

Tanım:

, , 0 olmak üzere ,

0 , 0 , 0 , 0

biçminde yazılan eĢitsizliklere 1.dereceden bir bilinmeyenli

eşitsizlikler denir.

a b a

ax b ax b ax b ax b

Bir eĢitsizliğin çözüm kümesi, onu sağlayan x lerin kümesidir.

Bir eĢitsizliğin çözümü için iki yol vardır.

1. ĠĢaret tablosu oluĢturarak eĢitsizliği çözmek

2. Direkt çözüm

1- ĠġARET TABLOSU ĠLE ÇÖZÜM

Örnek:

3 5 3 9 eşitsizliğinin çözüm kümesini iĢaret tablosunu inceleyerek bulunuz.x x

Çözüm:

3 5 3 9 5 3 9 3 2 12 6 6 0

6 0 6 bulunur.

x x x x x x x

x x

Örnek:

3 6 ifadesinin işaretini inceleyiniz.f x x

Çözüm:

Tablo ile iĢaretini inceleyelim.

3 6 0 3 6 2x x x olarak denklemin kökünü buluruz.

x

6x

6

0

çözüm kümesiÇ

/ 6, , 6Ç x x x

0 dır.b

ax b xa

ax b

b

a

0 ' nın iĢaretinin

tersi

a

'nın iĢaretinin aynısıa

113

Örnek:

7 2 5 9 eşitsizliğinin çözümünü bulunuz.x

Çözüm:

5 7 77 2 5 9 7 2 5 9 2 5 5 7 1

5 5 5

7 71 , 1

5 5

x x x x x

x Ç

Örnek:

5 2 9 3 2 4 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.x x x

Çözüm:

5 2 9 3 2 4 5 10 9 6 12 5 10 3 12

5 3 12 10 2 22 11 11 0 şeklinde yazarız.

11 0 11 dir.

x x x x x x x x

x x x x x

x x

Yani, 11, dir.Ç

Örnek:

Bir malın alıĢ fiyatı ve satıĢ fiyatı liradır. SatıĢ için 2 durum söz konusudur.

I.Durum 3 1300

II.Durum 7 1100

II. Durum I. Durumdan daha kârlı ise tamsayı olarak en az kaç lira olmalıdır?

x y

y x

y x

x

Çözüm:

II. Durum > I. Durum 7 1100 3 1300

7 3 1300 1100 4 2400 600 olur.

Yani, 601 lira en az olmalıdır.

600 alınmıĢ olsaydı II. Durum I. Durum olurdu.

x x

x x x x

x

x

Örnek:

11x

11 0x

Çözüm kümesi

x

3 6x

2

0

2 den küçük ler için 3 6 0 ve

2 den büyük ler için 3 6 0 dır.

x x

x x

114

ve gibi iki oto kiralama firmasından firması bir arabayı günlük 30 lira ve

başına 25 krĢ'a, firması ise aynı marka bir arabayı günlük 40 lira ve baĢına

20 krş kiraya veriyor. firmasınd

A B A

km B km

A an bir haftalığına araba kiralayan bir kişinin bu

firmaya ödeyeceği paranın, firmasına ödeyeceği paradan az olması için bu kiĢi aracı

en fazla kaç aracı kullanmalıdır?

B

km

Çözüm:

7 20 25 7 40 15 140 25 280 15

14025 15 280 140 10 140 14

10

Yani, en fazla 13 kullanmalıdır.

x x x x

x x x x x

km

Örnek:

4 2 12

eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.2 1 17

x

x

Çözüm:

Önce iki eşitsizliğin ayrı ayrı çözüm kümesini bulacağız. Sonra bu kümelerin

kesişimini alacağız.

4 2 14 4 14 2 4 12 3 / 3 ,

4 0 dır.

2 1 17 2 17 1 2 16 8 / 8,

3 ve 8 3 8 ve

x x x x Ç x x x

a

x x x x Ç x x x

x x x

ya 3,8Ç

2- DĠREKT ÇÖZÜM

Örnek:

12 20 15 4 eşitsizliğinin çözüm aralığını bulunuz.x x

Çözüm:

12 20 15 4 20 4 15 12 24 3 8

/ 8 , 8,

x x x x x x

Ç x x x

Örnek:

6 5 2 8 eşitsizliğinin çözüm aralığını bulunuz.x x

Çözüm:

x 3

2 16x

0

x 8

115

6 5 2 8 6 8 2 5 14 7 2

2,

x x x x x x

Ç

BĠR BĠLĠNMEYENLĠ ĠKĠNCĠ DERECEDEN EġĠTSĠZLĠKLER

2 2 2 2

2

0, 0 , 0 , 0

biçimindeki eşitsizliklere 2.dereceden bir bilinmeyenli eşitsizlikler denir.

Bu tür eşitsizliklerin çözümü için üç terimlisinin işareti

incelenmelid

ax bx c ax bx c ax bx c ax bx c

ax bx c

ir.

I. DURUM

2 2

1 2 1 2

4 0 ise 0 denkleminin iki farklı reel kökü vardır.

olmak üzere kökler , dir.

b ac ax bx c

x x x x

II. DURUM

2 2

1 2

4 0 ise 0 denkleminin iki eşit kökü vardır.

Kökler , dir.

b ac ax bx c

x x

III. Durum

2

2

2

0 0 ın reel kökü yoktur. Bu durumda,

0 daima 0 işareti daima pozitif

0 daima 0 işareti daima negatif olur.

ax bx c

i a ax bx c

ii a ax bx c

Örnek: 2 2 2 23 3 4 5 4 6 9 0 3 4 0

eşitsizliklerini çözünüz.

a x x b x x c x x d x x

Çözüm:

2ax bx c

x 1 2

bx x

a

nın iĢaretinin

aynısı

a

nın iĢaretinin

aynısı

a

2ax bx c

x 2x

1x

nın iĢaretinin

aynısı

a

nın iĢaretinin

aynısı

a

nın iĢaretinin a

tersi

116

2 2

22

1 1 2

3 4 3 4 0 ,

4 3 4 1 4 9 16 25 0

3 25 3 51, 4

2 2 1 2

bulunur.

a x x x x

b ac

bx x x

a

, 1 4,Ç

2 2

22

1 1 2

5 4 5 4 0 ,

4 5 4 1 4 25 16 9 0

5 9 5 31, 4

2 2 1 2

bulunur.

b x x x x

b ac

bx x x

a

1,4Ç

2 5 4x x

x 4 1

2 3 4x x

x 4 1

117

2

2 2

1 2

1

6 9 0,

4 6 4 1 9

36 36 0

6 6

2 2 1 2

3

3 tür.

c x x

b ac

bx x

a

x x

Ç

2 2

2 2

2

3 4 0 3 4 0 olduğundan,

=b 4 1 4 3 4 1 48 47 0 olarak

bulunur. Bu denklemin reel kökü yoktur.

3 dır. O halde 3 4 daima pozitiftir.

d x x x x

ac

a x x

Örnek:

3 6

0 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.5

x

x

Çözüm:

EĢitsizliklere kullanılarak p x q x biçimindeki denklemler çözülebilir.

2

0 ve dir.

0

p xp x q x p x q x

q x

Uygulamada 2p x q x denklemi çözülür ve çıkan çözümden orijinal denklemi

sağlayan değer çözüm kümesi olarak alınır.

Örnek:

3 6

5

3 6

5

x

x

x

x

x

-5 2

, 5 2,

5 paydanın kökü olduğundan

çözüm kümesine dahil edilmemiştir.

Ç

x

3 6 0 2 ve 5 0 5 tir.x x x x

x

2 6 9x x

-3

118

4 3 2 denklemini çözünüz.x

Çözüm:

2 2

4 3 2 4 3 2 4 3 4 4 4 3 1

1 14 1

4 4

x x x x

x x Ç

Örnek:

2 5 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.x

Çözüm:

222 5 0 2 5 2 5 2 25 25 2 27

27

x x x x x

Ç

Örnek:

3 2 3 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.x

Çözüm:

3 33 3 3

33 3 3

2 3 0 2 3 2 3 2 27 27 2 29

29

Sağlama:

2 3 0 29 2 3 0 27 3 0 3

x x x x x

Ç

x

3

3 0 3 3 0 dır.

Örnek:

1 4 5 denklemini çözünüz.x x

Çözüm:

22

2

2 2 2

2 2

1

1 4 5 1 4 5 1 2 1 4 4 25

1 2 1 4 4 25 2 3 2 3 4 25

2 2 6 8 22 2 8 30 0 4 15 0

4 4 4 1 15 16 60 76 0 o halde denklemin iki farkı reel kökü

vardır.

x x x x x x x x

x x x x x x x

x x x x x x x

b ac

bx

1

4 76 4 4 19 4 2 192 19

2 2 1 2 1 2

4 76 4 4 19 4 2 192 19

2 2 1 2 1 2

2 19, 2 19 dir.

Sağlaması ile doğruluğu görülmeye çalıĢılabilir.

a

bx

a

Ç

AĢağıda verilenler kullanılarak mutlâk değerli denklemler çözülebilir.

119

olan ler,

olan ler,

ve olan değerleri çözüm olur.

p x a p x a x

p x a a p x a x

p x a p x a p x a x

Örnek:

12 5 3 4 2 3 1

3

eşitsizliklerinin çözüm kümesini bulunuz.

x xx

Çözüm:

2 5 3 2 8 4

) 2 5 3 1,42 5 3 2 2 1

1 1 1 1) 4 4 3 3 haline getirilir.

3 3 4 4

1 1Burada , 3 ve 3 yazılabilir.

4 4

1 1 11 113 3 ,

4 4 4 4

1 13 3

4 4

x x xa x Ç

x x x

b x xx x

x x

x x x

x x

13 13,

4 4

11 13, , dir.

4 4

c) 2 3 1 1 2 3 1 1 3 2 1 3 4 2 2

2 1 2, 1

x

Ç

x x x x

x Ç

Örnek:

) 3 2 7 ) 2 18 ) 1 3 6

denklemlerinin çözümlerini yapınız.

a x b x x c x

Çözüm:

3 2 7 3 7 2 3 5 5) 3 2 7 , 3 bulunur.

3 2 7 3 7 2 3 9 3

5,3 tür.

3

x x xa x x x

x x x

Ç

) 2 18 2 18 | | 2 | | 18 3 | | 18 | | 6

6 ve 6 bulunur. 6,6

b x x x x x x x x

x x Ç

| 1| 3 Mutlâk değer negatif olamaz.| 1| 3 6) 1 3 6

| 1| 3 6 | 1| 9

1 9 8| 1| 9 8,10 dur.

1 9 10

xxc x

x x

x xx Ç

x x

120

Örnek:

1 3 olduğuna göre 1 3 ifadesinin eĢiti nedir?x x x x

Çözüm:

1 3 olduğuna göre 1 3

1 11 3 olduğundan olarak yazılır.

3 3 3

1 3 1 3 2 2 dir.

x x x x

x xx

x x x

x x x x x x x x

Örnek:

1

5 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.2

x

Çözüm:

1 15 5 5 10 1 10 10 1 10 1

2 2

9 11 9,11

x xx x

x Ç

Örnek:

1 2 4 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.x

Çözüm:

55

1 2 4 2 5 21 2 4 2

1 2 4 2 3 32 3

2

3 5, ,

2 2

xx x x

xx x

x x

Ç

121

10. BÖLÜM

TRĠGONOMETRĠ

YÖNLÜ AÇILAR

Tanım:

BaĢlangıç noktaları aynı olan iki ıĢının meydan getirdiği düzlemsel Ģekle açı ve

bu açıyı meydana getiren ıĢınlara açının kenarları denir. BaĢlangıç noktasına açının

köĢesi denir. Açı düzlemsel noktalar kümesidir.

Açıyı oluĢturan iki ıĢından birine baĢlangıç ve diğerine bitim kenarı denir. Açılar

adlandırılırken önce baĢlangıç daha sonra bitim kenarı yazılır.

Açının köĢesi etrafında, baĢlangıç kenarından bitim kenarına gitmek için iki yol

vardır. Bunlardan biri saatin dönme yönünün tersi diğeri saatin dönüĢ yönü ile aynıdır.

Saatin dönme yönünün tersi pozitif , saatin dönme yönü ise negatif yön dür.

Örnek:

O

B

A O

D

C BaĢlangıç kenarı

Bitim kenarı BaĢlangıç kenarı

Bitim kenarı

, ,AOB OA OB DOC OD OC

122

YÖNLÜ YAYLAR

Bir kesen çemberi iki yay parçasına ayırır. AB keseni O merkezli çemberi A ve B

noktalarında kessin. Çember üzerinde A noktasından B noktasına gitmek için iki yön

vardır.

Saat ibresinin dönme yönünün tersi pozitif yön,

saatin dönme yönü ise negatif yöndür. ,A B

kriĢinin çemberde ayırdığı iki yayı birbirinde ayırt

etmek için yayların üzerine birer nokta daha

koyabiliriz. Böylece pozitif yönde oluĢan AB yayını

ACB yayı olarak, negatif yönde oluĢan AB yayını

ise ADB yayı olarak adlandırabiliriz.

Yarı çapları eĢit olan iki çembere eĢ çemberler denir. Aynı ve eĢ çemberlerde, eĢ

kiriĢlerin ayırdığı yaylara eĢ yaylar denir. Aynı veya eĢ çemberlerde eĢ yayları gören

merkez açılar birbirine eĢittir.

A,B kiriĢi O merkezden geçerse A,B kiriĢi çap olur. Bir A,B çapının

çemberde ayırdığı ACB yayının uzunluğu ADB yayının uzunluğuna eĢit olur. Yani bir

çemberi çap iki eĢit parçaya böler. Bir A,B çapının ayırdığı yaylardan her birine yarı

çember denir.

O

B

A O

D

C BaĢlangıç kenarı

Bitim kenarı BaĢlangıç kenarı

Bitim kenarı

yönü pozitifAOB

m AOB

yönü negatifDOC

m DOC

dir.m AOB m DOC

. O

A

B

C

D

123

Uzunluğu yarı çemberden küçük olanına küçük (minör) yay, uzunluğu yarı

çemberden büyük olanına büyük ( major ) yay denir.

BĠRĠM ÇEMBER

Analitik düzlemde, merkezi baĢlangıç noktasında ve yarıçapı 1 birim uzunlukta

olan çembere birim çember denir. Birim çember üzerindeki her ,P x y noktası için

2 2 1x y bağıntısını sağlar. Dolayısıyla birim çember,

2 2, / , , 1Ç x y x y x y dir.

AÇI ÖLÇÜ BĠRĠMLERĠ

Bir açının büyüklüğünü veya küçüklüğünü nasıl belirleyebiliriz. Bunu

yapabilmek için açı ölçü birimi tanımlamak gerekir. Çember üzerinde hareketli bir P

noktası A dan baĢlayarak pozitif yönde bir tam dönme açısı yapsın ve tekrar A

noktasına gelsin. P noktasının çizdiği

ABA tam çember yayını gören merkez açıya tam açı denir. Tam açı evrenseldir. Yani,

açının çizildiği yere ve zamana veya açıyı çizene bağlı değildir.Bir çember yayının

uzunluğu da 2 olduğuna göre bir tam açı 2 ye eĢittir.

Açı ölçüleri üç farklı Ģekilde gösterilir.

1. Derece :

Birim çember yayını 360 eĢit parçaya bölelim. EĢ yayları gören merkez açılar

biribirine eĢit olduğundan 360 tane eĢ merkez açı oluĢur. Bunlardan birinin merkez

açı ölçüsüne 1 derece denir. Dereceyi ( o ) simgesiyle göstereceğiz. Buna göre,

bir tam açı 0360 dir.

Daha duyarlı ölçümler için derecenin as katları kullanılır. 01 nin 60 ta birine 1 dakika denir. Dakika ' simgesiyle gösterilir. '1 nin 60 ta birine 1 saniye denir. Dakika '' simgesiyle gösterilir.

2. Grad :

Tam çember yayını 400 eĢit parçaya böldüğümüzde bu parçalardan her birini

gören merkez açının ölçüsüne 1 grad denir.

O

1 1,P x y

2 2,Q x y

1r

1,0 1,0

124

3. Radyan :

Yarıçap uzunluğuna eĢit uzunluktaki bir yayı gören merkez açının ölçüsüne 1

radyan denir. Radyan R simgesiyle gösterilir.

Not: Açı ölçü birimlerinden derece günlük hayatta, grad denizcilikte, radyan ise bilimsel

alanlarda daha sıkça kullanılmaktadır.

Açı ölçülerini birbirine çevirmek için, 180 200

D G R

formülünü kullanacağız.

Örnek: 0 045 ve 75 derecelik açıları grad ve radyana çeviriniz.

Çözüm:

Formülümüz, 180 200

D G R

dir.

Burada, D yerine 45 ve 75 yazarak ve RG yi bulacağız. 45

180

200

G ve

45

180

R

yi

çözelim.

45

180

4

180200

GG

1

45 200 4 200 50 G G grad

45

180

4

180R

R

1

45 4 dir.4

R R

Örnek:

2 6 ve radyanları grad ve dereceye çeviriniz.

5 7

Çözüm:

2

2 25

5 200 200

R G G

52 200

200

G

40

5G 80

2

2 25

5 180 180

G grad

R D D

5

2 180180

D

36

5D 072 derece

6

6 67

7 200 200

D

R G G

7

6 2006 200 7 171.428

200 7

6

6 67

7 180 180

GG G grad

R D D

7

06 1806 180 7 154.285 derece

180 7

DD D

125

Örnek:

Çözüm:

Genel olarak, r yarıçaplı bir çemberde merkez açının gördüğü yayın uzunluğu

ise, aynı açının birim çemberde gördüğü yayın uzunluğu r

olacağından, r yarıçaplı

bir çemberde uzunluğunda bir yayı gören merkez açının ölçüsü ise,

radyan olur.r

Bu bağıntıdan faydalanarak , r olduğu rahatça görülebilir. Yani, r yarıçaplı bir

çemberde açısının gördüğü yayın uzunluğu, yarıçapla açı değerinin çarpımına eĢittir.

Örnek:

A

B

4

9

2

N

M

2

9

Önce açısının radyan olarak karĢılığını bulalım. Bunun

için yarıçapı 1 birim olan bir çember daha çizelim. NM

yay uzunluğu ise 1 1 4 2

2 2 9 9NM AB

olur. O

halde açısının radyan olarak değeri 2

9

radyandır.

Derece olarak değeri

2

9

180 180

D R D

2

180 180

D R D

9

02 18040 dir.

9D

A

B

4

9

2

ġekildeki çemberin yarıçapı 2 birimdir. açısının gördüğü

yayın uzunluğu 4

9

olduğuna göre, açısının derece

cinsinden değerini bulunuz.

126

YÖNLÜ AÇILARIN ÖLÇÜLMESĠ

Ox - ekseni ile çakıĢan bir Ot sayı ekseni düĢünelim. Bir AOP

açısı verilsin.

m AOP t

olduğunu varsayalım. Birim çember üzerinde AP yayının yönlü

uzunluğu t olacaktır. Ot sayı ekseni üzerinde bir tek T noktası vardır. Yani her açının

radyan cinsinden değerine karĢılık bir tek gerçek sayı vardır. Tersine olarak her t

gerçek sayısına karĢılık olarak Ot sayı ekseni üzerinde bir tek ,0T t noktası vardır.

Bu noktaya karĢılık, yönlü uzunluğu t olan bir AP yayı vardır. Bu yayı gören merkez

açının ölçüsü t radyandır.

Burada Ģuna dikkat edilmelidir. Açı ölçüleri ile gerçek sayılar arasında birebir

eĢleĢme vardır.

Yarıçapları eĢit olan iki yay toplanıp, çıkarılabilir. Aynı zaman da bir skaler ile

çarpılabilir.

Bir çemberin tamamını ( tam yay ) T ile gösterelim. AOP

açısının ölçüsü

olsun.

, , 2 , 3 , ...,AP AP T AP T AP T AP nT n yaylarını düĢünelim.

Bu yayları gören merkez açılar AOP

açısı ile çakıĢır.

Bu açılar derece cinsinden,

, 360, 2 360, 3 360,..., 360 dır.n

Bu açılar radyan cinsinden,

, 2 , 2 2 , 3 2 ,..., 2 dir.n

0 00 ile 360 arasında olan ölçüye nin esas ölçüsü denir.AOP Diğer taraftan bir

T tam yayının uzunluğu 2 olduğuna göre 2P n noktası n defa çemberi pozitif

yönde sarma iĢleminde sonra P noktası ile çakıĢır. Yani, 2P n noktası AP n T

yayının bitim noktasına gelir. Negatif yönde sarma iĢlemi de aynı sonucu verir.

Dolayısıyla,

sarma

2 ,S P k P k dir.

Örnek:

AĢağıdaki açıların esas ölçülerini bulunuz. 0 0 0) 738 ) 1345 ) 675a b c

12r

3

A

B

Yandaki

çemberde AB

yay uzunluğu

nedir bulunuz.

Çözüm: olduğundan 12

3

4 birim

r

127

Çözüm:

0

0

0

) Birim çember üzerinde başlangıç

kenarı olmak üzere 738 lik

açının bitim kenarını bulmak için,

noktasında pozitif yönde 2 defa

360 lik yay çizdiğimizde noktasına geliriz.

Bunun için, 738 den

a OA

A

A

0

0

0

0

0

720

çıktığımızda kalan 18 lik yayı çizdiğimizde

738 lik açının bitim kenarının

çemberi kestiği noktasını buluruz.

ıĢını 738 lik açını bitim kenarı

ve açısının ölçüsü de

738 lik açının esas

P

OP

AOP

ölçüsü olur.

0 0 0 0

0

738 720 738 2 360

18 bulunur.

m AOP

m AOP

Problem daha kısa yoldan da çözülebilir. 0 0 0 0

0 0 0 0 0

738 360 2 360 720

738 720 738 720 18 dir.

k

Diğer verilen Ģıklarda ödev olsun.

Örnek.

32 71 radyan ve radyanlık açıların esas ölçülerini bulunuz.

3 4

Çözüm:

Yapılacak , 32

3

ifadesinde 2 nin katlarını çıkarmak olacaktır.

32 32 2 2 2

10 10 olacağından esas ölçü radyan dır.3 3 3 3 3

71 71 3 317 18 1

4 4 4 4

= 18 olacağından esas ölçü radyan dır.4 4

Örnek:

Esas ölçüsü 36 derece olan açının açı ölçülerini bulunuz.

A

P

O 0

90

180

270

128

Çözüm:

360 / 36 360 / dir.

0, 1, 2, 3,... dir.

k k k k

k

BĠRĠM ÇEMBER VE AÇILARIN RADYAN CĠNSĠNDEN ÖLÇÜMÜ

AĢağıdaki Ģekli inceleyelim.

Reel sayılar ile birim çember arasında olduğu gibi, birim çember ile 0,2 aralığındaki

radyan cinsinden sayıları birebir eĢleyelim. Bu eĢlemde birim çember üzerinde bir defa

dönmüĢ olduk. Benzer Ģekilde 2 defa döndüğümüzde 2 ,2 2 , üç defa

döndüğümüzde 4 ,3 2 ... aralığındaki radyan cinsinden sayıları birim çember

üzerindeki noktalarla birebir eĢleĢtirmiĢ oluruz.

Bu eĢlemelerin her birinde P noktasına gelen radyan cinsinden sayıların kümesi;

2 /P k k olur.

Aynı eĢlemede, ve 'B A noktalarına karĢılık gelen radyan cinsinden sayıların kümesi,

7 3 5..., , , , ,... 2 /

2 2 2 2 2

' ..., 3 , , ,3 ,... 2 / dir.

B k k

A k k

TRĠGONOMETRĠK FONKSĠYONLAR

3

0 22 2

P

A

B

'B

'A

129

1. SĠNÜS VE KOSĠNÜS FONKSĠYONU

KöĢesi birim çemberin merkezi, baĢlangıç kenarı x ekseni ve ölçüsü olan bir açı

çizelim. Açının bitim kenarının çemberi kestiği nokta ,P x y olsun. P noktasının

apsisine nın kosinüsü denir ve kısaca cos ile gösterilir.

Eğer P noktası,

I. Bölgede ise cos 0 , II. Bölgede cos 0 , III. Bölgede cos 0 ve son olarak

IV. Bölgede ise cos 0 dir.

ġekilde de görüleceği gibi,

cos0 1 cos 0

2

cos 1 3cos 0

2

Yukarıdaki verilenler yardımıyla aĢağıdaki tablo oluĢturulabilir.

Bölgeler 0 I.

2

II. III. 3

2

IV. 2

cos 1 + 0 -1 0 + 1

P noktasının apsisi daima -1 ile 1 arasında bulunacağından, 1 cos 1 dir.

Eğer P noktası,

I. Bölgede ise sin 0 , II. Bölgede sin 0 , III. Bölgede sin 0 ve son olarak

IV. Bölgede ise sin 0 dir.

ġekilde de görüleceği gibi,

,P x y

1,0A

0,1B

sin

cos

I. Bölge II. Bölge

III. Bölge IV. Bölge

' 1,0A

' 0, 1B

azalıĢ azalıĢ artıĢ artıĢ

130

sin0 0 sin 1

2

sin 0 3sin 1

2

Yukarıdaki verilenler yardımıyla aĢağıdaki tablo oluĢturulabilir.

Bölgeler 0 I.

2

II. III. 3

2

IV. 2

sin 0 + 1 + 0 -1 0

P noktasının apsisi daima -1 ile 1 arasında bulunacağından, 1 sin 1 dir.

Birim çemberin denklemi 2 2 1x y olduğundan 2 2sin cos 1 olacaktır.

2 ile k ve 360 ile k ölçülü açılar birim çemberde aynı açıyı

göstereceğinden,

sin 2 sin cos 2 cos

sin 360 sin cos 360 cos dir.

k k

k k

Örnek:

AĢağıdaki ifadelerin en küçük ve en büyük değerlerini bulunuz.

) 1 2cos ) 3 4sin ) 2 3cosa b c

Çözüm:

) 1 cos 1 2 2cos 2 1 2 1 2cos 1 2

1 1 2cos 3 o halde ifadenin alacağı en küçük değer -1 ve

en büyük değer 3 olacaktır.

) 1 sin 1 4 4sin 4 3 4 3 4sin 3 4

7 3 4sin 1 o halde ifadenin

a

b

alacağı en küçük değer -7 ve

en büyük değer 1 olacaktır.

) 1 cos 1 3 3cos 3 2 3 2 3cos 3 2

1 2 3cos 5 o halde ifadenin alacağı en küçük değer -1 ve

en büyük değer 5 olacaktır.

c

Örnek:

AĢağıdaki ifadelerin değerlerini bulunuz.

0 071 145) cos 3sin ) sin 2610 cos3780

2 2a b

artıĢ azalıĢ azalıĢ artıĢ

131

Çözüm:

0 0

71 145 1 1) cos 3sin cos 35 3sin 72

2 2 2 2

1 1 3 1cos 34 1 3sin 72 cos 34 3sin 72

2 2 2 2

3 3cos 34 3sin 72 cos 3sin 0 3 3

2 2 2 2

) sin 2610 cos3780

a

b

0 0 0 0

0 0

sin 7 360 90 cos 10 360 180

sin90 cos180 1 1 0

2. TANJANT VE COTANJANT FONKSĠYONLARI

Birim çembere 1 ve 1x y doğrularını çizelim. Ölçüsü olan açının bitim kenarları

bu doğruları T ve K noktalarında kessin. T notasının ordinatına nın tanjantı denir ve

tan ile gösterilir. 1x doğrusu tanjanat eksenidir.

K noktasının apsisine nın cotanjantı denir ve cot ile gösterilir. 1y

doğrusuna kotanjant ekseni denir.

1x

1y

O

tan

cot

T

K

Tanjant ekseni

Cotanjant ekseni

1 br

132

Yukarıdaki Ģekilde görüleceği gibi ,

tan tan ve cot cot dir.

tan nın bölgelere göre iĢaretinin nasıl değiĢtiğine bakalım.

cot nın da bölgelere göre nasıl iĢaretinin değiĢtiği ödev olsun.

2

3

2

1x

1x

1x

1x

I. Bölgede

02

tan 0

II. Bölgede

2

tan 0

III. Bölgede

3

2

tan 0

IV. Bölgede

32

2

tan 0

1x

1y

O

tan

cot

T

K

Tanjant ekseni

Cotanjant ekseni

1 br

133

11. BÖLÜM

KOMPLEKS SAYILAR

Tanım: 2

2

de 1 sayısı olmadığı için 1 0 denkleminin çözümü yoktur.

Bu durumda reel sayılar kümesini geniĢletmek ihtiyacı doğmuĢtur.

Şimdi , 1 1 imajiner sayısını alalım.

, latincede hayali,sanal an

x

i i

i

2 2

lamına gelen imaginarius kelimesinin ilk harfidir.

1 0 denklemi 1 1 olarak bulunur.x x x i

O halde, den daha geniĢ olmak üzere bir sayı kümesi tanımlayabiliriz.

Bu küme, / , , 1z a ib a b i dir.

Biz artık bu kümeye kompleks sayılar kümesi diyeceğiz.

reel kısım imajiner kısım

z a i b

ifadesinde 0 ise olacaktır. O halde, diyebiliriz.z a ib b z a Yani,

Kompleks sayılar kümesi reel sayılar kümesini kapsar. Yani, reel sayılar kümesi

kompleks sayılar kümesinin bir alt kümesidir.

Kompleks sayılara örnek olarak,

32 3 , 5 ,3 4 , 2 , , 2.4 0.01

2i i i i i i sayılarını verebiliriz.

2 3 2 4 2 2

4 4 1 4 2 4 3

1 , 1 , 1 1 1 dir

Bu durumu genelleştirelim. olsun

1 , , 1 , dir.k k k k

i i i i i i i i i

k

i i i i i i

Örnek:

AĢağıdaki sayıları hesaplayınız. 41 98 79 3007? , ? , ? , ?i i i i

Çözüm: 41 4 10 1

98 4 24 2

79 4 16 3

3007 3004 3 3004 3

1

i i i

i i

i i i

i i i i i

KOMPLEKS SAYILARDA DÖRT ĠġLEM

1. Toplama iĢlemi

1 2

1 2

, olsun.

z

z a ib z c id

z a ib c id a c i b d

2. Çıkarma iĢlemi

134

1 2

1 2

, olsun.

z

z a ib z c id

z a ib c id a c i b d

3. Çarpma iĢlemi

1 2

1 2

, olsun.

z

z a ib z c id

z a ib c id ac bd i ad bc

4. Bölme iĢlemi

1 2

1

2 2 2 22

, olsun.

dir.

z a ib z c id

a ib ac bd bc adzi

z c id c d c d

Örnek:

1 2

1 2

1 2

1 2

1

2 22 22

3 2 , 1 4 olsun.

z 3 2 1 4 3 1 2 4 4 2

z 3 2 1 4 3 1 2 4 2 6

z 3 2 1 4 3 1 2 4 3 4 2 1 3 8 12 2

11 10

3 1 2 4 2 1 3 43 2 3 8 2 12 5 14

1 4 17 17 17 171 4 1 4

z i z i

z i i i i

z i i i i

z i i i i

i

izi i i

z i

5 14

17

i

KOMPLEKS SAYILARIN KARTEZYEN DÜZLEMDE GÖSTERĠLMESĠ

kompleks sayısında sayısına 'nin reel kısmı,

sayısına 'nin imajiner kısmı denir. ( ) ve im( )

şeklinde gösterilir. O halde, sayısını , şeklinde yazabiliriz.

Her , sıralı iki

z a ib a z

b z z a z b

z a ib a b

a b

lisi bildiğimiz gibi düzleminde bir noktya karşılık

gelmektedir. Bu , sıralı iklisinin 0,0 noktasına olan uzaklığına

sayısının modülü veya mutlâk değeri denir.

nin modülü |z| ile gösteril

xy

a b

z a ib

z

2 2ir. |z|= dir.a b

135

ĠKĠ KOMPLEKS SAYININ EġĠTLĠĞĠ

1 2

1 2

, olsun. ve ise bu iki kompleks

sayıya birbirine eĢittir denir. Yani, dir.

z a ib z c id a c b d

a ib c id z z

Örnek:

1 22 , 4 sayılarının eĢit olması için , sayıları ne olmalıdır?z a i z bi a b

Çözüm:

1 22 4 4 ve 2 olmalıdır.z a i z bi a b

Örnek:

1 22 , 2 1 4 kompleks sayılarının eĢit olması için , nedir?z x x y i z x y i x y

Çözüm:

1 2 2 2 1 4 2 1 ve 2 4 olmalıdır.

2 1 1 2 dir.

2 4 2 4 3

z z x x y i x y i x x y x y

x x y x y x

x y x y y

Örnek.

44 53

1 2, kompleks sayıları eĢit olduğuna göre,

toplamını bulunuz.

z a i z i b i a b

Çözüm:

44 4 11

1

53 52 1

2

1 2

1

1

1 1 1 1 ve 0

2 ve 0 olacağından 2 olur.

z a i a i a

z i b i i b i i b i ib

z z a ib a ib

a b a b

BĠR KOMPLEKS SAYININ EġLENĠĞĠ

,a b

0,0

Reel eksen

Ġmajiner eksen

| |z

2 2| | | | 0z a ib a b

136

2 2 2

sayısına sayısının eĢleniği denir. ile gösterilir.

Buna göre, | | olduğundan

bir kompleks sayının modülü | | ilede bulunabilir.

a ib z a ib z

z z a ib a ib a b z

z z z

Örnek.

3 2z i sayısının eĢleniğini bularak düzlemde gösteriniz.

Çözüm:

Örnek.

AĢağıda verilen kompleks sayıların eĢleniklerini bulunuz.

35 4 , 3 , 7 , , 1

4i i i i i

Çözüm: 5 4 5 4

3 3

3 37 7

4 4

1 1

i i

i i

i i

i i

i i

NoT: Bir kompleks sayı ile onun eĢleniği x eksenine göre birbirinin simetriğidir

Örnek:

3 kompleks sayısının eĢleniği 2 4 olduğuna göre

, reel sayılarını bulunuz.

x x y i x y i

x y

Çözüm:

3 sayısının eĢleniği 3 olacağından,

3 4 3 ve - 4

2 01 ve 6 bulunur.

2 4

x x y i x x y i

x x y i x y i x x y x y

x yx y

x y

Örnek:

3 4 sayısının modülünü bulunuz.z i

Çözüm:

3 2z i

3 2z i

3

2

-2

137

2 23 4 3 4 3 4 9 16 25

| | | | 25 5 elde edilir.

z z i i

z z z

Örnek:

1 sayısının modülünü bulunuz.z i

Çözüm:

2 21 1 1 1 1 1 2

| | | | 2 elde edilir.

z z i i

z z z

EġLENĠK ĠġLEMĠNĠN ÖZELLĠKLERĠ

1 2 1 2

1 2 1 2

1 1

2 2

2

1

2

3

4 | | dir.

z z z z

z z z z

z z

z z

z z z

Bir ikinci derece denkleminde 0 olması halinde denklemin kökleri birbirinin

eĢleniği olan iki kompleks köktür. Buna göre kökleri ve z a ib z a ib olan

denklemde, 20 veya 0 dır.x z x z x z z x z z

Örnek:

Kompleks düzlemde bir nokta z olduğuna göre

) | | 1 ) ifadelerini geometrik olarak gösteriniza z b z z i

Çözüm:

BĠR KOMPLEKS SAYININ TRĠGONOMETRĠK GÖSTERĠMĠ

2 2

2 2

) | | 1 1

1 olacaktır.

Yani, yarı çapı 1 br olan

çemberin iç bölgesidir.

a z x y

x y

| | 1z

2

1 1 dir. Yani, doğrusudur.

2 2

z z i x iy x iy i

x iy x iy i y i i

y y

1

2y

1

, cos , sinA a b r r

138

2 2r a b , 2 2

cosa a

r a b

,

2 2sin

b b

r a b

olmak üzere,

2 2 2 2

cos sina b

z a ib r i ra b a b

dir.

Burada , r sayısı z a ib kompleks sayısının modülü ve yede kompleks sayının

argümenti denir. arg z ile gösterilir.

Örnek:

1z i kompleks sayısının modülünü ve argümentini bulunuz.

Çözüm:

2 2 2 21 1 1 1 2 olduğundan

1 11 2 şeklinde yazılabilir.

2 2

1 1Buna göre, cos ve sin olduğundan

2 2

olur. O halde,4

1 2 cos sin şeklinde yazılabilir.4 4

Modul 2 ve arg dür4

r a b

z i i

z i i

z z

.

Örnek:

1 1 1 1 2 2 2 2

1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 2 1

1 2 1 2 1 2

cos sin ve cos sin ise

cos cos sin sin sin cos sin cos

cos sin elde edilir.

z r i z r i

z z r r i

r r i

Burada çıkaracağımız sonuç, iki kompleks sayının çarpımında modüller çarpılmakta ve

argümentler toplanmaktadır. Kısaca,

1 2 1 2 1 2 1 2 ve arg arg arg dir.z z z z z z z z

BĠR KOMPLEKS SAYININ KUVVETĠ

Şekildeki doğrusunun ekseni ile pozitif

yönde yaptığı açının ölçüsü olmak

üzere, noktası , koordinatları

yardımıyla bulunabilir. , noktasına

kompleks sayısı karĢılık geldiğine

göre b

OA x

A r

A a b

a ib

u kompleks sayı , ile ifade edilebilir.r

r

a

b

O

sinb r

cosa r

139

1 1 1 1 2 2 2 2

1 2 1 2 1 2 1 2

1 2

2

1 2 1 2

cos sin ve cos sin ise

cos sin

Eğer, özel olarak

cos sin olrak alırsak

z cos sin cos2 sin 2 elde edilir.

Bu işleme aynı Ģekilde

z r i z r i

z z r r i

z z z r i

z r r i r i

devam edilirse,

z cos sin bulunur. O halde,

cos sin cos sin dir.

1 olduğunda Moivre formülü denilen cos sin cos sin

bağıntısı elde edilir. Bu formül daha çok cos

n n

n n

n

r n i n

r i r n i n

r i n i n

n

ve sin ifadelerini cos ve sin

cinsinde ifade etmek için kullanılır.

n

Örnek:

cos3 ifadesini cos cinsinden yazınız.

Çözüm:

3

3 2 2 3

3 2

3 2

Moivre formülünü kullanalım. cos sin cos3 sin3

cos 3 cos sin 3cos sin sin cos3 sin3 iki kompleks sayının

eşitlğinden dolayı,

cos3 cos 3cos sin

cos3 cos 3cos 1 cos

cos3 cos

i i

i i i

3 3

3

3cos 3cos

cos3 4cos 3cos olarak bulunur.

Örnek:

6

1 3 sayısını Ģeklinde yazınız.i a ib

Çözüm:

22

66

6 6

6

1 3 1 3 1 3 2

1 32 dir.

2 2

1 3Burada, cos ve sin olduğundan tür.

2 2 3

2 cos sin olur.3 3

1 3 2 cos sin 2 cos6 sin 63 3 3 3

64 cos2 sin 2 64 tü

z i r

z i

z i

z i i i

z i

r.

140

BĠR KOMPLEKS SAYININ .n KUVVETTEN KÖKÜ

1 1

cos sin kompleks sayısının . kuvvetten kökü,

z cos sin ise z cos sin olarak yazalım.

q cos sin cos sin

q cos sin cos sin iki kompleks sayının eĢitliği t

n

nn n

nn

n

z r i n

q i q i

i r i

n i n r i

1

11

anımından

q ve 2 olacaktır. O halde,

2 2cos sin =r cos sin 0,1,2,3...

elde edilir.

n

nn

r n k

k kr i i k

n n

Örnek: 3 1 denklemini çözünüz.z

Çözüm.

3

0

1

1 1 cos0 sin 0 olarak yazabiliriz.

2 2z cos sin

0 2 0 2z cos sin cos0 sin 0 1

3 3

1 2 1 2 2 2 1 3z cos sin cos sin

3 3 3 3 2 2

2 2 2 2 4 4z cos sin cos sin

3 3 3

k

k

z i

k ki

n n

i i

i i i

i i

1 3

3 2 2

1 3 1 31, , dir.

2 2 2 2

i

Ç i i

Örnek: 3 0 denklemini çözünüz.z i

Çözüm.

141

3 3

1

3

0

1

2

0 1 cos sin olarak yazalım.2 2

2 22 2z 1 cos sin 0,1,2

3 3

3 10 için cos sin

6 6 2 2

5 5 3 11 için cos sin

6 6 2 2

9 92 için cos sin olarak bulu

6 6

k

z i z i i

k k

i k

k z i i

k z i i

k z i i

nur.

3 1 3 1, , dir.

2 2 2 2Ç i i i