tema 5 - esoestudiamos.files.wordpress.com · segundo como obteña a enerxía a célula eucariota,...

TEMA 5 GRUPOS TAXONÓMICOS

PROGRAMA DE RETORNO EDUCATIVO

2

1.A ORGANIZACIÓN DOS SERES VIVOS.

A ORGANIZACIÓN UNICELULAR

Como poderiamos definir o que é a vida? Podemos falar de seres vivos e de

seres inertes? O que vulgarmente entendemos por “ser vivo” pode non ser moi

acertado, xa que nalgúns aspectos ten similitude co concepto oposto, o de “ser

inerte”.

Ata mediados do século XIX os científicos pensaban que os seres vivos

estaban compostos por unha materia especial que subministraba o “impulso vital”. A

partir da síntese de certas moléculas orgánicas no laboratorio, demostrouse que as

moléculas que forman os seres vivos seguen as mesmas leis físicas e químicas que

as dos seres inertes. Con todo, o nivel de organización da materia viva é moito máis

complexo.

A materia viva podemos analizala tendo en conta os bioelementos que a

compoñen ou ben as biomoléculas orgánicas e inorgánicas das que está formada e

que coñecemos como principios inmediatos: auga, sales minerais, glícidos, lípidos,

proteínas, ácidos nucleicos, vitaminas e hormonas.

A célula é a unidade estrutural e fisiolóxica dos seres vivos, polo que é

fundamental coñecer a súa estrutura e as súas funcións. Tendo en conta a súa

complexidade existen dous tipos de células: procariotas e eucariotas. As eucariotas

son as máis complexas, e existen certas diferenzas entre as células animais e as

vexetais. As funcións da célula, como as de calquera ser vivo, son as de nutrición,

relación e reprodución. Segundo como obteña a enerxía a célula eucariota,

poderemos falar de nutrición autótrofa e nutrición heterótrofa. Segundo os seus fins

poderemos falar de dous tipos de división celular: mitose e meiose.

Entre os microorganismos destacamos as bacterias e os virus, caracterizados

por presentar estruturas e forma de vida particulares. As bacterias presentan unha

organización celular de tipo procariótico e poden ser autótrofas ou heterótrofas.

Os virus son moito máis simples, xa que a súa organización é subcelular.

Todos eles son parasitos obrigados, xa que carecen de orgánulos e de

citoplasma.Un exemplo é o VIH que parasita os linfocitos, debilitando o sistema

inmunolóxico


3

1. CARACTERÍSTICAS DA VIDA

Os seres vivos están formados polos mesmos elementos químicos que

podemos atopar na materia mineral, pero diferéncianse en que son capaces de

realizar unha serie de actividades fundamentais que chamamos “funcións vitais”, é

dicir, a nutrición, a relación e a reprodución.

Os seres inertes, constituídos por materia mineral, poderían realizar algunha

destas funcións, pero non todas elas en conxunto.

Todos os seres vivos están constituídos por unha ou varias células, que

constitúen a forma de vida máis sinxela, xa que poden realizar as tres funcións

vitais. A célula é, xa que logo, a súa unidade de composición, funcionamento e

organización estrutural.

Os seres vivos distínguense dos “seres inertes” por unha serie de

características, como son as seguintes:

a) Están constituídos por moléculas complexas. Os

seres vivos están constituídos polos mesmos elementos

químicos que forman os minerais e as rochas. O que os

diferenza é a maneira en que os elementos se combinan entre

si, orixinando no caso da materia viva unhas estruturas máis

complexas e variadas.

Na materia viva as moléculas resultantes da

combinación dos elementos son propias e de gran

complexidade: glícidos, lípidos, proteínas, ácidos nucleicos,

etc.

b) Presentan unha organización complexa. Nos seres vivos non só as

moléculas teñen certa complexidade, senón que ademais se organizan en estruturas

cada vez máis complexas. As moléculas organízanse en estruturas celulares, estas

en células, que pola súa vez forman tecidos, que orixinan órganos, que dan lugar a

aparellos, etc., ata chegar a un organismo constituído por diferentes estruturas

especializadas nunha función.

c) Teñen unha gran capacidade de adaptación. Os seres vivos

caracterízanse pola súa facilidade de cambio (fisiolóxico, anatómico, etc.), de modo

que poden evolucionar a formas máis adaptadas ás novas condicións ambientais e

garantir deste xeito a supervivencia dos seus descendentes.

d) Necesitan obter materia e enerxía do medio para realizar as funcións

vitais. Aínda que un microorganismo, un mamífero ou un molusco aparentemente


4

son moi diferentes, en todos eles teñen lugar uns procesos físicos e químicos

complexos que implican unha continua transformación e materia e enerxía.

Todos os seres vivos obteñen substancias e enerxía do medio no que viven.

Estas substancias, chamadas nutrientes, son transformadas noutras moléculas ou

en enerxía, que é necesaria para realizar as funcións vitais.

e) Pódense reproducir. Todo ser vivo é capaz de orixinar novos seres

idénticos a el, o que permite a supervivencia da especie.

Podería considerarse que os seres inertes, por exemplo os minerais ou os

cristais, tamén poden “reproducirse”, pero nos seres vivos a reprodución é máis

complexa e sofisticada, chegando a garantir non só a creación dun individuo idéntico

aos seus proxenitores senón ademais a inducir certa variabilidade nos

descendentes, o que permite as adaptacións aos cambios ambientais.

2. NIVEIS DE ORGANIZACIÓN DOS SERES VIVOS

O que caracteriza un “organismo vivo” é precisamente a súa organización, é

dicir, a súa orde estrutural. A biosfera comprende diferentes niveis de organización,

de modo que os máis altos son o resultado da asociación dos máis baixos.

O nivel máis baixo é o constituído polas partículas subatómicas: protóns,

electróns, neutróns, etc., que son as unidades máis pequenas da materia.

As partículas subatómicas únense para formar átomos, por exemplo os

átomos de C, H e O. A unión dos átomos dá lugar a moléculas simples, como a

auga (H2O), a glicosa ou os aminoácidos, que pola súa vez se unen para formar

moléculas máis complexas chamadas macromoléculas.

Un caso especial é o dos virus, que a pesar de que teñen unha organización

moi simple, de tipo macromolecular, poden chegar a desenvolver as funcións

propias dos seres vivos.

As macromoléculas forman os orgánulos celulares, como os cloroplastos, as

mitocondrias ou os ribosomas, e estes, no seu conxunto, orixinan a célula, como é o

caso das neuronas ou dos glóbulos vermellos.

Existen organismos formados por unha soa célula. Son seres unicelulares,

como as bacterias e os protozoos, que nalgúns casos poden organizarse formando

colonias de numerosos individuos pero que non chegan a constituír un verdadeiro

organismo pluricelular.


5

As células coa mesma forma e función organízanse formando tecidos, como

o muscular ou o nervioso, que pola súa vez se organizan en estruturas máis

complexas chamadas órganos, como poden ser a folla ou o ril.

Un órgano pode estar formado, xa que logo, por diferentes tipos de tecidos,

pero cada un destes tecidos estará constituído por un só tipo de células.

Os órganos que realizan a mesma función agrúpanse formando sistemas,

como o nervioso, ou aparellos, como o dixestivo ou o respiratorio. Por exemplo, o

aparello dixestivo está constituído por varios órganos: boca, esófago, estómago,

intestino, etc.

Os aparellos e sistemas unidos e coordinados dan lugar a un individuo ou

ser vivo pluricelular.Os individuos asócianse con outros da mesma especie

orixinando unha poboación. As poboacións dunha especie adoitan compartir o

medio onde viven con outras de especie diferente formando unha comunidade ou

biocenose. O conxunto de todas as comunidades existentes no noso planeta forma o

que chamamos a biosfera.

Niveis de organización da materia viva.

Desde o nivel de partículas elementais ata o de orgánulos celulares falamos

de niveis abióticos (“sen vida”). A partir da organización celular consideramos todos

os niveis como bióticos.

3. COMPOSICIÓN DA MATERIA VIVA

Bioelementos

Na composición química dos seres vivos interveñen só algúns dos elementos

químicos presentes na Terra. Estes elementos químicos que compoñen a materia

viva reciben o nome de bioelementos. Os máis importantes, tendo en conta a súa

proporción, son: C (carbono), H (hidróxeno), O (osíxeno), N (nitróxeno), S (xofre) e P


6

(fósforo). Existen ademais bioelementos secundarios, que aparecen en menor

proporción, como son: Ca (calcio), Na (sodio), K (potasio), Cl (cloro), Fe (ferro), etc.

Principios inmediatos

Os elementos bioxénicos combínanse entre si para formaren unha serie de

moléculas indispensables para os seres vivos, que coñecemos como principios

inmediatos.

Os principios inmediatos divídense en inorgánicos, que son a auga e os sales

minerais, e orgánicos, que son os glícidos, os lípidos, as proteínas e os ácidos

nucleicos.

Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais

A auga é esencial para a materia viva e constitúe entre o 50 e o 95% do peso

dos seres vivos. A molécula de auga está constituída por dous átomos de hidróxeno

(H) e un de osíxeno (O) formando unha estrutura da que dependen as súas

propiedades.

As funcións máis importantes da auga son as seguintes:

- Actúa como disolvente de moitas substancias.

- Serve de medio de transporte desas substancias polo interior do organismo.

É ademais o seu vehículo de entrada e saída na célula.


7

- É o medio no que teñen lugar as reaccións químicas dos seres vivos.

- É termorreguladora, é dicir, axuda a regular a temperatura corporal. Cando

se subministra calor, a temperatura da auga sobe lentamente e, cando se perde,

descende tamén lentamente. Isto débese a súa elevada calor específica.

Os sales minerais atópanse nos seres vivos disoltos ou en estado sólido. A

súa concentración na materia viva é semellante á da auga do mar.

Porcentaxe de auga en diferentes órganos do ser humano.

Os principais sales da materia viva son: cloruros, fosfatos e carbonatos de

sodio (Na), potasio (K), calcio (Ca) e magnesio (Mg).

Os sales minerais interveñen en numerosos procesos vitais:

- Forman parte do esqueleto de moitos animais, por exemplo o carbonato

cálcico das cunchas dos moluscos ou dos ósos dos vertebrados.

- Interveñen na transmisión do impulso nervioso e na contracción muscular.

- Forman parte doutras moléculas de importancia vital; por exemplo, o ferro

(Fe) forma parte da hemoglobina, proteína encargada do transporte do osíxeno no

sangue.

Biomoléculas orgánicas: glícidos, lípidos, proteínas e ácidos nucleicos

As biomoléculas orgánicas chámanse así porque son exclusivas dos seres

vivos. Poden ser de tamaño, estrutura e funcións moi diferentes.

Algunhas teñen unha estrutura simple, pero outras son macromoléculas

formadas por cadeas de moléculas máis sinxelas. Se sempre se repite a mesma

unidade ou molécula básica na cadea, a macromolécula terá poucas variacións (por

exemplo, o amidón), pero se as unidades son diferentes a macromolécula presenta

moitas variables (é o caso das proteínas e dos ácidos nucleicos).

Os glícidos ou hidratos de carbono ou azucres están compostos

esencialmente por carbono (C), hidróxeno (H) e osíxeno (O). Clasifícanse, segundo

aumenta a súa complexidade, en:


8

Composición do corpo humano.

- Monosacáridos: son os máis simples (son as unidades que formarán os

demais glícidos). Os máis importantes son a glicosa e a ribosa.

- Disacáridos: orixínanse pola unión de dous monosacáridos. Os máis

coñecidos son a sacarosa (azucre de cana e remolacha), lactosa (azucre do leite) e

maltosa (azucre de malte).

- Polisacáridos: están formados por grandes cadeas de monosacáridos. Os

máis importantes son o amidón, a celulosa e o glicóxeno, constituídos por cadeas de

glicosa.

Moléculas de monosacáridos (glicosa), disacáridos (maltosa) e polisacáridos (amidón).

A principal función biolóxica dos glícidos, como a glicosa, o amidón ou o

glicóxeno, é a enerxética, xa que son o “combustible” para a respiración celular,

proceso no que a célula obtén enerxía.

Outros forman parte doutras moléculas (a ribosa é un compoñente do ADN)

ou teñen función estrutural. Por exemplo, a celulosa constitúe a parede das células

vexetais.

Os lípidos están compostos por carbono (C), hidróxeno (H) e osíxeno (O),

pero poden ter fósforo (P), nitróxeno (N) e xofre (S).

A súa composición química e a súa función son moi variables, pero teñen

características comúns: son insolubles en auga e solubles en disolventes orgánicos


9

como o alcohol, benceno, etc; son malos condutores da calor e desprenden gran

cantidade de enerxía na combustión, polo que teñen unha importante función como

illante térmico e como combustible para a célula.

Os lípidos máis simples son as graxas, constituídas por ácidos graxos. As de

orixe vexetal son líquidas e chámanse aceites (formados por ácidos graxos

insaturados) e as de orixe animal son sólidas e chámanse manteigas e sebos

(formadas por ácidos graxos saturados).

Outros lípidos son as ceras, o colesterol e algunhas vitaminas e hormonas.

As proteínas están compostas por carbono (C), hidróxeno (H), osíxeno (O) e

nitróxeno (N) e poden ter ademais fósforo (P) e xofre (S).

Son macromoléculas constituídas por moléculas máis simples chamadas

aminoácidos, que se unen formando longas cadeas que se diferencian segundo o

tipo de aminoácido (existen 20 diferentes) e a súa orde de unión.

A secuencia de aminoácidos condiciona o tipo de proteína e está regulada

pola información xenética contida no ADN. Cada especie animal ten as súas propias

proteínas e, mesmo dentro dunha especie, hai proteínas específicas para cada

individuo.

As funcións das proteínas son moi variadas:

- Estrutural: as proteínas constitúen todas as estruturas celulares e outras

estruturas do organismo. Por exemplo, a queratina das uñas ou o coláxeno do tecido

conxuntivo.

- Inmunolóxica: os anticorpos que actúan como defensa contra as infeccións

son de natureza proteica. Por exemplo, as inmunoglobulinas.

- Transportadora: as proteínas poden transportar substancias dentro do

organismo. Por exemplo, a hemoglobina transporta o osíxeno no sangue.

- Contráctil: algunhas proteínas son responsables de movementos

contráctiles. Por exemplo, a miosina é a encargada da contracción dos músculos.


10

- Hormonal: algunhas hormonas son proteínas. Por exemplo, a insulina.

- Catalizadora: as proteínas chamadas encimas teñen unha función catalítica,

é dicir, que favorecen o desenvolvemento de moitas reacción químicas.

Os ácidos nucleicos están compostos por carbono (C), hidróxeno (H),

osíxeno (O), nitróxeno (N) e fósforo (P). Son as biomoléculas máis complexas, xa

que están formadas por longas cadeas de unidades chamadas nucleótidos e, pola

súa vez, cada nucleótido está constituído por tres moléculas simples, unha delas a

ribosa.

Existen dous tipos de ácidos nucleicos:

- Ácido desoxirribonucleico (ADN). É a biomolécula de maior tamaño e está

formada por dúas cadeas de nucleótidos paralelas de forma helicoidal, que recordan

unha escaleira de caracol. O ADN é o portador da mensaxe xenética; cada

fragmento da súa molécula corresponde a un xene e determina un carácter dun ser

vivo.

Molécula de ADN.

- Ácido ribonucleico (ARN). É unha molécula máis pequena que está

formada por unha soa cadea de nucleótidos. Cada molécula de ARN é unha copia

dun fragmento de ADN. A súa función é a de servir de molde para a síntese de

proteínas: unha secuencia de nucleótidos do ADN orixina outra de nucleótidos de

ARN e esta dá lugar a unha secuencia de aminoácidos dunha proteína.

Existen outras biomoléculas, como son as vitaminas e as hormonas. As

vitaminas, como as A, D, E e K (vitaminas liposolubles) e a C e o complexo B

(vitaminas hidrosolubles), son imprescindibles na dieta dos animais porque non son

capaces de sintetizalas, ao contrario do que sucede nos vexetais.

As vitaminas son indispensables para a vida pero non proporcionan enerxía,

senón que a súa función é reguladora (regulan moitas reaccións e procesos

bioquímicos). A súa carencia orixina avitaminose e enfermidades carenciais. As

hormonas son substancias de natureza proteica ou lipídica sintetizadas por cada


11

organismo. Existen tanto hormonas animais como vexetais. A súa misión é regular e

coordinar as actividades do ser vivo.

Os seres vivos e a súa diversidade

Os seres vivos caracterízanse pola súa gran diversidade. Coñécense máis de

dous millóns de especies, moitos xa se extinguiron e quedan aínda outros por

descubrir. Desde a antigüidade o ser humano intentou clasificalos, ás veces con

criterios pouco científicos.

Taxonomía: categorías taxonómicas e nomenclatura binomial

Aristóteles (350 a. de C.) clasificou as plantas en árbores, arbustos e herbas,

e os animais en animais sen sangue e con el, clasificación que se mantivo ata o

desenvolvemento da taxonomía, ciencia que estuda a clasificación xerárquica dos

seres vivos.

Séculos máis tarde, o naturalista sueco Carl von Linneo (1701-1778)

estableceu uns criterios taxonómicos baseados en semellanzas e diferenzas entre

os seres vivos, os dos vexetais na obra “Species Plantarum” e os dos animais en

“Sistema Naturae”

Linneo creou unha serie de categorías taxonómicas que, de maior a menor,

son as seguintes: reino, tipo, clase, orde, familia, xénero e especie.

O reino é o taxon de maior categoría e a especie a menor, de xeito que o

reino comprende varios tipos, un tipo varias clases, unha clase varias ordes, e así

sucesivamente. Existen ademais subdivisións destes taxons (por exemplo,

superorde ou subfamilia).

Para nomear unha especie Linneo creou a nomenclatura binomial, que

consta de dúas palabras de raíz latina ou grega. A primeira, con letra maiúscula,

corresponde ao xénero e a segunda á especie. Por exemplo, o nome científico do

carballo é Quercus robur.

Clasificación do carballo e do ser humano.


12

A clasificación dos seres vivos máis aceptada comprende cinco grandes

grupos: moneras, protoctistas, fungos, metafitas e metazoos. As metafitas son as

plantas pluricelulares verdes que coñecemos como vexetais, os metazoos son todos

os animais pluricelulares.

Clasificación dos seres vivios

4. A ORGANIZACIÓN UNICELULAR

O descubrimento da célula foi parello á invención do microscopio. No século

XVII R. Hooke, utilizando un microscopio moi rudimentario, descubriu nunha lámina

de cortiza unhas cavidades semellantes ás dunha entena, ás que chamou células.

Hooke foi, xa que logo, o primeiro científico que observou unha célula, aínda

que era unha célula morta, sen contido. O perfeccionamento do microscopio óptico

permitiu a observación de células vivas. Anos máis tarde, Brown descubriu o núcleo

celular.

Purkinje, no século XIX, chamoulle “protoplasma” ao medio interno da célula.

A observación de diferentes tecidos animais co microscopio permitiu demostrar que

todos os tecidos están formados por células, é dicir, o recoñecemento da célula

como unidade dos seres vivos. A comezos do século XX, o microscopio electrónico


13

permitiu o estudo dos orgánulos celulares. Máis tarde obtivéronse imaxes

tridimensionais e, a finais do século, imaxes a nivel molecular ou atómico.

O microscopio óptico permite aumentar 2.000 veces a mostra observada. É

necesario preparar as mostras con cortes moi finos que permitan o paso da luz, e

ademais, tinguilas con colorantes específicos.

O microscopio electrónico permite aumentos de ata 250.000 veces. En lugar

de luz, este tipo de microscopio utiliza un feixe de electróns que deixa unha

impresión da imaxe da mostra, mesmo de forma tridimensional.

A teoría celular

Schleiden e Schwann enunciaron en 1838 a teoría celular, que

se pode resumir nos puntos seguintes:

- Todos os seres vivos están formados por unha ou máis

células.

- A célula é a unidade anatómica e fisiolóxica dos seres vivos.

- Toda célula procede doutra célula.

a) Celas de cortiza observadas

por Hooke en 1665.

b) Algas unicelulares vistas

co microscopio óptico.

c) Grans de pole vistos co microscopio electrónico.

Células procariotas e eucariotas

A forma das células é moi variable. A célula animal, cando está libre nun

medio, tende á forma esférica; a célula vexetal ten unha forma máis ríxida; as

células especializadas e as que forman os tecidos poden variar moito: poden ser

cúbicas, prismáticas, fusiformes, etc.

O tamaño tamén é variable, desde bacterias de 1 μ (1 micron = 10-6metros)

ata células de varios centímetros ou mesmo de varios metros, como son as células

nerviosas de grandes mamíferos.

Tendo en conta a súa complexidade de organización, existen dous tipos de

células:

Células procariotas: presentan unha organización simple. Non teñen un

núcleo diferenciado, fáltanlle moitos orgánulos e presentan unha parede celular. É o

caso das bacterias.


14

Células eucariotas: caracterízase por ter un núcleo ben diferenciado e

numerosos orgánulos celulares. É o caso das células de todos os animais e

vexetais.

Estrutura da célula eucariota

Se observamos unha célula eucariota co microscopio óptico poderemos

apreciar tres compoñentes fundamentais:

- Membrana celular.

- Citoplasma.

- Núcleo.

Se observamos unha célula

eucariota co microscopio electrónico, poderemos distinguir a estrutura da

membrana, do núcleo e dos orgánulos celulares.

A membrana celular ou membrana plasmática delimita a célula. Está

constituída por dúas capas de lípidos e por proteínas.

A súa función é a de delimitar e protexer a célula, ademais de permitir a

entrada e saída de substancias nutritivas, indispensables para realizar as funcións

vitais.

Nas células vexetais existe, rodeando a membrana plasmática, unha cuberta

ríxida constituída por celulosa e que se denomina parede celular.


15

O citoplasma é a substancia comprendida entre a membrana e o núcleo.

Contén os orgánulos e unha rede de fibras ou filamentos proteicos que lle dan

consistencia á célula.

No citoplasma dunha célula eucariota pódense distinguir os seguintes

orgánulos: retículo endoplasmático, ribosomas, aparato de Golgi, mitocondrias,

cloroplastos, centrosoma, lisosomas, inclusións e vacúolos. Existen certas

diferenzas entre as células animais e as vexetais.

O retículo endoplasmático está formado por unha rede de cavidades

delimitadas por membranas intercomunicadas, que pola súa vez poden comunicar

coa membrana plasmática e coa membrana do núcleo. Existen dous tipos de

retículo: liso e rugoso. O rugoso chámase así por estar cuberto por ribosomas.

O retículo ten varias funcións: transportar substancias por toda a célula, darlle

consistencia á célula e almacenar substancias.

Os ribosomas son pequenos orgánulos que poden aparecer cubrindo o

retículo ou ben libres no citoplasma. A súa función é a síntese de proteínas.

O aparello de Golgi está constituído por sáculos amoreados, nos que se

almacenan glícidos e proteínas que poden ser liberados en forma de vesículas. A

súa función é secretora, polo que está moi desenvolvido en células que producen

secrecións.

As mitocondrias atópanse tanto en células animais como vexetais. Teñen

forma alongada e presentan dúas membranas.A membrana interna está pregada

cara ao interior formando as chamadas cristas mitocondriais, que delimitan un

espazo ocupado pola matriz. A súa función é realizar a respiración celular e

subministrarlle enerxía á célula.


16

Os cloroplastos son exclusivos das células vexetais, xa que son os

encargados de realizar a función clorofílica ou fotosíntese, grazas a que conteñen un

pigmento fotosensible de cor verde chamado clorofila. A súa forma, o seu tamaño e

o seu número varían dunhas células a outras, aínda que todos os cloroplastos

presentan dúas membranas e, no seu interior, unhas granulacións ou grana onde se

atopa a clorofila. O espazo interior está ocupado polo estroma.

Os lisosomas son exclusivos das células animais. Son pequenos orgánulos

esféricos rodeados por unha membrana impermeable e que conteñen encimas

dixestivos, que son necesarios para realizar a dixestión de substancias nutritivas,

para destruír partículas nocivas ou mesmo para eliminar orgánulos celulares

deteriorados.

Os vacúolos son pequenas cavidades rodeadas por unha membrana e que

almacenan substancias moi diversas, segundo o tipo de célula. Existen en todas as

células pero son especialmente grandes na célula vexetal, onde chegan a ocupar

unha gran parte do espazo citoplasmático.

O centrosoma ten unha importante función na reprodución celular. Está

constituído por un par de cilindros dispostos perpendicularmente chamados

centríolos. Pola súa vez, cada cilindro está formado por nove grupos de

microtúbulos, cada un con tres fibras.


17

Os cilios e flaxelos son orgánulos vibrátiles, responsables dos movementos

da célula, que están relacionados cos centríolos, xa que teñen unha estrutura interna

moi semellante. Os cilios son pequenos e numerosos e os flaxelos son poucos

(xeralmente un) e longos.

O núcleo ocupa xeralmente o centro da célula, pero pode estar desprazado,

como sucede nas células vexetais. A súa forma predominante é a esférica, pero

poden variar tanto a forma como o tamaño dunhas células a outras. Adoita existir

unha certa relación entre o tamaño do núcleo e o do citoplasma.

O núcleo é o compoñente máis importante da célula xa que contén a súa

información xenética e, xa que logo, de cada individuo. Podemos diferenciar no

núcleo: a membrana nuclear, o nucleoplasma, a cromatina e os nucléolos. A

cromatina é unha substancia composta por proteínas e ADN. Cando a célula ten que

dividirse, a cromatina condénsase e dá lugar a unhas estruturas chamadas

cromosomas.

Os cromosomas están formados por longas cadeas de ADN que conteñen a

información dos carácteres hereditarios de cada individuo. Esta información debe

estar presente en todas as células. Polo tanto, o número de cromosomas é

constante nas células de individuos da mesma especie.

Na especie humana existen 46 cromosomas, pero cada dous teñen a mesma

forma, polo que falaremos de 23 pares de cromosomas. Cando unha célula ten o

número completo de parellas de cromosomas (específico para cada especie)

dicimos que é diploide e representámolo como 2n. Cando ten soamente un


18

cromosoma de cada par (por exemplo no caso das células reprodutoras) dicimos

que é haploide e representámolo como n.

A célula animal e a célula vexetal

A estrutura xeral das células de animais e de vexetais é moi semellante.

As células vexetais son máis ríxidas, xa que a parede celular, exclusiva

delas, actúa como un citoesqueleto. Ademais teñen orgánulos específicos debido a

que teñen funcións específicas (por exemplo, os cloroplastos, que realizan a

fotosíntese) ou ben orgánulos de maiores dimensións, como é o caso dos vacúolos.

Son exclusivos das células vexetais a parede celular e os cloroplastos.

Esquema dunha célula vexetal.


19

A célula animal, cando está illada, ten forma globosa, pero este modelo non

é tan frecuente, xa que a maior parte destas células están formando tecidos e

adoptan formas características.

Son exclusivos das células vexetais os lisosomas, os centríolos e os cilios e

flaxelos.

Esquema dunha célula animal.

5. A NUTRICIÓN CELULAR

A nutrición comprende unha serie de procesos mediante os que as células

adquiren materia e enerxía do seu medio, que utilizan para realizar as súas funcións

vitais.

Segundo como as células obteñan a enerxía, poderemos falar de nutrición

autótrofa e nutrición heterótrofa. A nutrición autótrofa realízana as células vexetais

fotosintetizadoras que, mediante pigmentos fotosensibles (como a clorofila) situados

nos cloroplastos, captan a enerxía luminosa para transformala en enerxía química,

que é almacenada en forma de compostos orgánicos.

Para sintetizar compostos orgánicos a célula autótrofa necesita, ademais de

enerxía luminosa, compostos inorgánicos simples como CO2, H2O e sales minerais.

Algunhas bacterias son autótrofas pero, en lugar de utilizar a enerxía

luminosa, utilizan a enerxía liberada en certas reaccións químicas.

A nutrición heterótrofa realízana especialmente as células animais, que

necesitan captar do medio os nutrientes que lles subministran tanto a materia como

a enerxía. Trátase da enerxía química contida nos compostos orgánicos (glícidos,

lípidos ou proteínas) como os que elaboran as células autótrofas.


20

As células animais obteñen a enerxía mediante a respiración celular, que ten

lugar nas mitocondrias. Algunhas bacterias heterótrofas poden obter enerxía nun

proceso máis simple chamado fermentación.

6. A RELACIÓN CELULAR

As respostas das células fronte aos estímulos ou cambios do medio que as

rodea coñécense como funcións de relación. As máis frecuentes son os

movementos.

Podemos considerar dous tipos de movementos: endocelulares, é dicir, dentro

da célula (movementos citoplasmáticos), e celulares.

As células poden desprazarse por movemento “ameboideo” emitindo

prolongacións ou pseudópodos (por exemplo, o protozoo ameba).

Poden ter tamén movemento contráctil se presentan miofibriñas contráctiles

(por exemplo, o protozoo vorticella), e movemento vibrátil se posúen cilios ou

flaxelos.

7. A REPRODUCIÓN CELULAR

A reprodución é unha función vital imprescindible, xa que asegura a

continuidade da especie. Para garantir esta continuidade, os novos seres deben ser

semellantes aos seus proxenitores.

Pero non só se reproducen os organismos senón tamén as células, xa que se

deterioran co tempo e é necesario renovalas. A reprodución celular consiste, por

tanto, na división dunha célula para orixinar dúas ou máis células fillas.

A reprodución implica que a información xenética da célula nai, contida no seu

ADN, se transmite íntegra ás células fillas, polo que é necesario que se copien con

precisión estas macromoléculas.

Nas células procariotas e nalgúns organismos unicelulares a reprodución

celular consiste nun simple reparto do material xenético e do citoplasma. Pode

realizarse por bipartición, xemación ou división múltiple.


21

Na bipartición a célula nai divídese en dúas células fillas aproximadamente

iguais, como sucede no caso de moitas bacterias.

Na xemación o núcleo da célula nai divídese en dúas partes, de xeito que

unha delas emigra cara á membrana, onde se formará unha xema que, unha vez

que conteña o núcleo, se desprenderá e organizará unha nova célula.

Reprodución celular por xemación.

Na división múltiple o núcleo divídese repetidas veces dando lugar a

numerosas células fillas que saen ao exterior por rotura da membrana celular.

Reprodución celular por esporulación.

Nas células eucariotas a reprodución é máis complexa e precisa, e nelas

divídense tanto o núcleo como o citoplasma en dúas partes exactamente iguais.

Como o ADN está contido nos cromosomas do núcleo, é necesario que estes se

dupliquen e se repartan equitativamente nas células fillas.


22

Existen dous tipos de división celular: a mitose e a meiose.

Mitose

A mitose consiste na división da célula nai en dúas

células fillas idénticas entre si e idénticas á célula nai, é

dicir, co mesmo número de cromosomas e o mesmo

contido xenético.

Ten lugar en todas as células do organismo excepto nas

células nai das células reprodutoras ou gametos.

Na mitose distínguense catro fases:

- Profase. Nesta fase duplícase o ADN en dúas

moléculas idénticas e os cromosomas divídense

lonxitudinalmente en cromátidas, de modo que cada

unha teña o mesmo ADN. Ademais duplícanse os

centríolos, fórmase o fuso acromático e desaparece a

membrana nuclear.

- Metafase. Os cromosomas sitúanse no plano central da

célula unidos aos microtúbulos do fuso acromático, que

se prolongan ata os centríolos situados nos polos da

célula.

- Anafase. Cada cromátida ou metade lonxitudinal do

cromosoma sepárase cara aos polos da célula, atraída

polos microtúbulos.

- Telofase. Fórmanse as membranas nucleares dos

novos núcleos, divídese o citoplasma e sepáranse as

dúas células fillas.

Meiose

A meiose realízase só nas células nai dos gametos e consiste na división da

célula nai en catro células fillas coa metade de cromosomas.

Na meiose teñen lugar dúas divisións celulares sucesivas. Na primeira

prodúcese unha redución do número de cromosomas, de xeito que as dúas células

fillas (haploides = n) teñen a metade de cromosomas da célula nai (diploide = 2n). A

segunda división meiótica é semellante a unha mitose, orixinándose catro células

fillas (n) a partir de dúas células nai (n).


23

Esquema da meiose.

8. OS MICROORGANISMOS

O termo microorganismo comprende todos os organismos que non se ven a

simple vista pero poden verse con microscopio óptico ou electrónico.

Son organismos moi numerosos e heteroxéneos, cunha alta velocidade de

multiplicación e que poden vivir en todos os medios (aire, auga, solo e interior dos

seres vivos). Algúns son patóxenos, producen enfermidades, e outros poden ser

útiles ao ser humano, como os fermentadores. Presentan unha organización celular

variada: os protozoos, os fungos e as algas unicelulares teñen organización

eucariota, as bacterias organización procariota e os virus organización subcelular ou

macromolecular.

As bacterias. Estrutura da célula procariota

As bacterias son o grupo máis numeroso e diverso de organismos

procarióticos. Poden ser autótrofas ou heterótrofas.

Son autótrofas aquelas que realizan a fotosíntese ou a quimiosíntese. As

heterótrofas poden ser parasitas, se causan enfermidades; saprófitas, se


24

descompoñen a materia orgánica; e simbióticas, se viven asociadas con outros

seres vivos. Son moi importantes na natureza as bacterias descompoñedoras, xa

que descompoñen os restos de seres vivos e permiten que se recicle a materia nos

ecosistemas.

En condicións ambientais favorables as bacterias reprodúcense moi

rapidamente, pero se son desfavorables pasan a vida latente, diminuíndo a súa

actividade, e permanecen neste estado durante moito tempo. O tamaño e a forma

das bacterias é variado. Pola súa forma poden ser: cocos, bacilos, vibrios e espirilos.

Tipos de bacterias.

A célula bacteriana, como prototipo de estrutura de célula procariota,

caracterízase pola ausencia de membrana nuclear e, xa que logo, de núcleo

definido. Non existen nestas células os cromosomas, senón que presentan un ADN

circular disperso no citoplasma.

Presenta ademais unha parede celular de natureza glicoproteica que recobre

a membrana plasmática. Algunhas bacterias poden ter mesmo unha cápsula

rodeando a parede celular.

A membrana plasmática é semellante á da célula eucariota pero presenta

cara ao interior uns pregamentos chamados mesosomas, onde se realiza a

respiración celular.

Non existen na célula bacteriana a maior parte dos orgánulos da célula

eucariota. Só presentan ribosomas dispersos polo citoplasma, encargados da

síntese de proteínas. Algunhas bacterias poden ter cilios ou flaxelos.


25

Estrutura da célula procariota.

Os virus

Os virus son os seres vivos máis simples. Pódense observar só no

microscopio electrónico, debido a que a súa organización é subcelular e o seu

tamaño é menor que o da célula procariota.

Son parasitos obrigados, xa que carecen de orgánulos e de citoplasma. A súa

reprodución e as súas reaccións metabólicas dependen sempre da célula que

parasitan. Poden clasificarse como: bacteriófagos, se parasitan bacterias; virus

vexetais, se parasitan células vexetais; e animais, se parasitan células animais.

Os virus máis simples están constituídos por unha molécula de ácido nucleico

(ADN ou ARN) e unha cuberta proteica chamada cápsida, mais presentan unha gran

variedade de formas segundo as variacións da súa cápsida.

Bacteriófago.


26

Tamaño relativo e formas de diferentes tipos de virus. (a) Poxvirus. (b) Poxvirus (dermatite

pustular). (c) Rabdovirus. (d) Virus da parainfluenza (parotidite). (e) Bacteriófago. (g) Herpesvirus. (h)

Adenovirus. (i) Virus da influenza. (j) Virus da pataca. (k) Virus do mosaico do tabaco. (l)

Polioma/papiloma virus. (m) Virus do mosaico daalfalfa. (n) Virus da polio. (o) Fago ØX174.

O virus causante da enfermidade da SIDA ou VIH (virus da inmunodeficiencia

humana), como outros virus que parasitan animais, presenta cubrindo a cápsida

unha envoltura semellante á membrana plasmática das células que parasita. Esta

envoltura permítelle ao VIH pasar desapercibido entre as células de defensa e unirse

con facilidade aos linfocitos (un tipo de glóbulos brancos).

Ciclo biolóxico do VIH.

Cando unha persoa é infectada polo VIH, este diríxise cara á superficie dos

linfocitos. Unha vez unido á membrana do linfocito, introdúcese o ARN vírico dentro

da célula e diríxese ao núcleo, onde pode quedar integrado nos cromosomas de

forma latente durante certo tempo.


27

Nun momento determinado, o ácido nucleico vírico situado no núcleo do

linfocito induce a produción de novas moléculas de ácido nucleico e a síntese de

proteínas víricas.

Estes ácidos nucleicos e proteínas víricos ensámblanse formando novos virus

que saen da célula co fin de infectar outros linfocitos, producíndose infeccións en

cadea.

A infección polo VIH pode causar a morte da persoa enferma, xa que debilita

o seu sistema inmunolóxico e faina extraordinariamente sensible a todo tipo de

infeccións

9 A ORGANIZACIÓN PLURICELULAR

Tecidos, órganos, aparatos e sistemas

A organización pluricelular caracterízase pola división do traballo ou

especialización das células que compoñen un organismo.

Algúns seres vivos unicelulares poden mostrar unha organización pluricelular

aparente, xa que as súas células poden reunirse formando colonias con aspecto de

unidade.

Mais cada célula continúa realizando todas as funcións vitais sen que se

poida falar de división do traballo ou especialización.

Presentan organización pluricelular as algas e os fungos pluricelulares, as

metafitas (plantas) e os metazoos (animais), xa que as súas células están

especializadas nunha función determinada.

Nun organismo pluricelular chamamos células somáticas ás encargadas da

nutrición e da relación, e gametos ou células reprodutoras ás especializadas en

reprodución.

As células somáticas organízanse formando tecidos especializados nun tipo

de traballo, polo que cada tecido é diferente tanto morfolóxica como fisioloxicamente.

Do mesmo modo, existen diferenzas entre os tecidos vexetais e os animais.

Tecidos animais: a) Epitelial. b) Óseo. c) Muscular. d) Nervioso.


28

Os tecidos agrúpanse para formaren órganos especializados nunha función e

coa capacidade de realizaren actos. Por exemplo, nos metazoos o corazón realiza o

acto de impulsar o sangue no aparello circulatorio.

Organismos pluricelulares:

a) Algas: canduco

(Soccorhiza polyschides).

b) Fungos: amanita (Amanita).

c) Metafitas: trevo (Trifolium).

d) Metazoos: vaca (Bos taurus).

Tecidos vexetais:

a) Tecidos condutores(floema e xilema).

b) Epiderme e parénquima.

c) Tecidos de sostén (colénquima).

d) Tecidos de sostén (esclerénquima).

Os órganos cunha mesma función pero constituídos por diferentes tecidos

forman os aparellos, en tanto que os que teñen a mesma función e un só tipo de

tecido constitúen os sistemas. Por exemplo, son sistemas o sistema nervioso dos

animais, que está constituído por neuronas, e os vasos condutores de zume bruto

das plantas, que están constituídos por vasos leñosos ou xilema.

Clasificación de tecidos animais e vexetais.


29

As funcións vitais: nutrición, relación e reprodución

Para ser considerado ser vivo, un organismo debe realizar as tres funcións

vitais fundamentais: nutrición, relación e reprodución; pero non se trata de procesos

illados senón que dependen uns doutros. Por exemplo, para que un ser vivo poida

nutrirse é necesario que se relacione co medio no que vive.

Nos organismos pluricelulares as funcións vitais son realizadas por aparellos

e sistemas específicos coordinados entre si.

Mediante a nutrición os organismos intercambian materia e enerxía co

medio. Non debe confundirse nutrición con alimentación, xa que esta consiste só na

inxestión de alimentos, entanto que a nutrición comprende os procesos de obtención

e transformación de materia e enerxía, así como o de excreción.

Chamamos nutrientes ás substancias (glícidos, lípidos, proteínas, etc.)

contidas nos alimentos e que lle proporcionan a materia e a enerxía ao organismo.

Os vexetais e algunhas bacterias poden obter a enerxía por outros procesos, como a

fotosíntese.

A función de relación é moi importante, xa que controla as outras funcións.

Comprende todas as reaccións ou respostas dun organismo fronte a estímulos tanto

exteriores como interiores, por exemplo os movementos dos animais buscando o

alimento ou dos vexetais cara á luz.

Mediante a función de reprodución os organismos orixinan outros seres

vivos semellantes a eles, co que permiten a perpetuación da especie.

Existen dous tipos de reprodución:

a) Sexual, se o organismo produce dúas células reprodutoras ou gametos

masculino e feminino (como o espermatozoide e o óvulo). Os gametos

caracterízanse por teren a metade de cromosomas que as demais células do

organismo, xa que ao unírense mediante a fecundación orixinarán un novo individuo,

que debe ter o mesmo número de cromosomas que os seus proxenitores. Por

exemplo, as células do ser humano teñen 46 cromosomas, agás os óvulos e

espermatozoides, que teñen 23.

b) Asexual, se os organismos proceden dunha célula ou de fragmentos dos

seus proxenitores. Por exemplo, algúns vexetais poden reproducirse plantando os

seus gallos.


30

A organización animal e a vexetal

Os vexetais presentan dous tipos de organización: cormo e talo. As algas, os

fungos e os liques presentan organización tipo talo, na que as células están

relacionadas entre elas pero non están especializadas en tecidos e órganos.

As plantas superiores presentan organización tipo cormo, con órganos

especializados chamados raíz, talo e follas. A organización animal é máis complexa

que a vexetal, especialmente nos grupos máis evolucionados.

Organización vexetal tipo cormo.

A diferenza fundamental entre animais e vexetais está en como realizan as

súas funcións vitais, especialmente a nutrición. Os vexetais son autótrofos, entanto

que os animais son heterótrofos, polo que dependen dos primeiros, e a diferenza

non é só fisiolóxica senón tamén anatómica, por se desenvolveren en ambos os

casos tecidos, órganos e aparellos característicos.

Os animais obteñen os nutrientes do exterior, mentres que os vexetais poden

fabricar nutrientes nas súas follas e distribuílos aos tecidos que os necesiten.

A organización animal é máis complexa que a vexetal. Os animais son seres

vivos moi activos que presentan múltiples accións de relación, xa que están en

continuo movemento e chegan a desenvolver pautas de conduta (por exemplo, a

aprendizaxe de certas habilidades ou o coidado da prole). Por este motivo posúen

un sistema nervioso que vai adquirindo complexidade segundo avanzamos na

escala evolutiva, chegando ao máximo desenvolvemento no ser humano.

O crecemento está máis limitado no caso dos animais, nos que as células

poden reproducirse ao longo da súa vida pero o organismo ten unha idade límite a

partir da que non crece máis e os seus órganos non poden ser rexenerados.

En xeral, nos animais tan só o embrión ten células capaces de orixinar os

diferentes tecidos e órganos. As plantas, en cambio, teñen a capacidade de crearen


31

órganos novos cada ano, como sucede coas follas nas árbores de folla caduca, e

ademais posúen na vida adulta tecidos meristemáticos, é dicir, tecidos que poden

orixinar novos tecidos, órganos ou incluso un novo organismo.

A maior parte dos seres vivos necesitan estruturas que lles dean consistencia

ou rixidez. No medio terrestre son necesarias estruturas máis consistentes, como

son os esqueletos dos animais, que poden ser externos (exoesqueleto), como as

cunchas dos moluscos ou a cutícula de quitina dos insectos, ou internos

(endoesqueleto), como caso dos vertebrados. Outros tecidos, como o muscular ou o

cartilaxinoso, colaboran tamén nesta función.

Endoesqueletos e exoesqueletos.

Todos os vexetais presentan, a nivel microscópico, unha estrutura constituída

por celulosa e que lle dá rixidez a cada célula.Trátase da parede celular (consultar o

apartado 4 da unidade 1). Presentan ademais tecidos especializados nas funcións

de sostén (colénquima e esclerénquima) e mesmo os vasos condutores colaboran

con esta función, xa que están reforzados con diferentes substancias.

A reprodución sexual, tanto nos animais como nos vexetais, é a mais

xeneralizada e require a existencia de dous aparellos especializados, masculino e

feminino. A asexual non require a existencia de sexos e a preséntana

especialmente as plantas.

Cos avances da xenética e da embrioloxía, a finais do século XX

conseguíronse reproducir organismos por clonación, é dicir, obtivéronse copias

xeneticamente exactas de animais e vexetais.

Pódese clonar unha molécula, un xene, todo o ADN, unha célula, un tecido,

un órgano ou un individuo completo. Pero a clonación está a crear graves problemas

de tipo social e ético, especialmente as manipulacións xenéticas de seres vivos con

fins alimentarios e a clonación humana.


32

A clonación de plantas vénse facendo desde hai moito tempo na agricultura

tradicional, xa que a partir dun simple gallo se pode reproducir unha planta completa,

xeneticamente idéntica á planta de procedencia.

A clonación dos animais é máis recente e moito máis complexa. Pódese

realizar inducindo divisións nun embrión para que se desenvolva, ou facendo

transferencias de núcleos dunhas células a outras.

a) Clonación por transferencia de

núcleos celulares.

b) A clonación da ovella Dolly realizouse

mediante técnicas de

transferencia de núcleos.

10. FUNCIÓN DE NUTRICIÓN NOS VEXETAIS

Todos os vexetais presentan nutrición autótrofa xa que realizan a función

clorofílica ou fotosíntese, proceso mediante o que captan enerxía luminosa (luz

solar) e a transforman en enerxía química (contida nas substancias orgánicas).

Para realizar a fotosíntese as plantas deben tomar do seu medio compostos

inorgánicos, como o dióxido de carbono (CO2) do aire, e a auga (H2O) e os sales

minerais do solo. Estas substancias inorgánicas son transformadas, xunto coa

enerxía luminosa, en substancias orgánicas como a glicosa.

O vexetal utiliza as substancias orgánicas fabricadas nas súas follas para o

seu propio crecemento, para realizar as súas funcións vitais e tamén como fonte de

enerxía no seu metabolismo, xa que as súas células levan a cabo tamén a

respiración.


33

Os vexetais carecen de órganos especializados na excreción, aínda que

algúns tecidos secretores segregan substancias que se consideran refugos do seu

metabolismo pero que son de gran utilidade industrial ou farmacéutica. Por exemplo,

os aceites e bálsamos de moitas plantas, a resina dos piñeiros ou o látex da árbore

do caucho.

Para realizar as funcións de nutrición os vexetais con organización de tipo

cormo desenvolven tres tipos de órganos: a raíz, o talo e as follas.

As follas

As follas son órganos fundamentais, xa que son as encargadas de realizar a

función clorofílica. Porén, teñen unha vida limitada e deben ser renovadas

continuamente. As árbores de folla caduca perden as follas no outono, todas a un

tempo, mentres que as de folla perenne as perden ao longo do ano. Nas follas

existen tres tipos de tecidos:

- Tecido protector ou epiderme, que protexe a folla pero permitindo o paso

de luz cara ao seu interior. A epiderme presenta unhas estruturas cun burato

regulable chamadas estomas, máis numerosos no envés (parte inferior da folla), por

onde intercambian anhídrido carbónico (CO2) e osíxeno (O2).

- Tecido parenquimático, especializado na función clorofílica. Posúe nas

súas células numerosos cloroplastos que son os que lles dan a cor verde ás plantas.

- Tecidos condutores, que conducen os zumes a través da planta. Son os

chamados “nervios” da folla e poden ser de dous tipos: xilema e floema. O xilema ou

leño está constituído por células mortas formando un conduto continuo polo que

circulan auga e sales minerais (zume bruto) desde a raíz ata as follas. O floema ou

líber está formado por células vivas alongadas e comunicadas entre si por

perforacións da súas paredes celulares. A función do floema é transportar as

substancias elaboradas nas follas (zume elaborado) ata os demais órganos da

planta. O zume elaborado contén azucres, lípidos, aminoácidos, etc., mentres que o

zume bruto está constituído tan só por (H2O) e sales minerais.

Corte transversal dunha folla.


34

Tecidos condutores: floema e xilema.

Aínda que a estrutura e as funcións das follas son iguais en todas as plantas,

existen formas e adaptacións ao medio moi diversas. Por exemplo, os cactos

adáptanse a lugares con escaseza de auga transformando as súas ollas en

espiñas, de modo que a función clorofílica é realizada polo talo, que ademais posúe

estruturas para acumular auga.

A raíz

A raíz é un órgano subterráneo que fixa a planta ao solo e absorbe a auga e

os sales minerais que formarán o zume bruto.

A absorción de H2O e sales realízase nos pelos absorbentes, que son

prolongacións celulares que parten da epiderme cara á terra húmida, polo que están

en continuo crecemento.A raíz ten ademais estruturas para filtrar e seleccionar os

nutrientes que toma do solo disoltos na auga. Unha vez filtrados, transpórtaos en

sentido ascendente polos vasos leñosos ou xilema cara ás follas.

Tamén existen na raíz vasos condutores de tipo floema que transportan os

nutrientes fabricados nas follas, que subministran a enerxía e a materia necesarias

para realizar as súas funcións. A raíz non pode realizar a fotosíntese por falta de luz

pero si pode realizar a respiración. Cando o vexetal vive só un ano, a raíz presenta a

chamada estrutura primaria, cunha organización característica dos tecidos. Se vive

máis dun ano ten estrutura secundaria, con tecidos de crecemento ou meristemas,

que lle permiten o crecemento en lonxitude e en grosor.

Epiderme da raíz.


35

Estrutura interna da raíz. Tecidos de crecemento ou meristemas.

O talo

O talo conecta as follas coa raíz, transportando os nutrientes por toda a

planta. Presenta, xa que logo, vasos condutores leñosos (xilema) e liberianos

(floema).

O talo actúa como soporte de follas, gromos, flores e froitos, pero non sempre

é aéreo, senón que existen tamén talos subterráneos, rastreiros, acuáticos, etc.O

seu aspecto é moi variable; existen numerosas modificacións segundo a súa

adaptación ao medio.

O mesmo que a raíz, o talo presenta estrutura primaria e o vexetal vive só un

ano. Se vive máis dun ano ten estrutura secundaria, con tecidos de crecemento ou

meristemas (denominados cambium e felóxeno). Cada ano, na primavera, créanse

novos tecidos de crecemento en grosor que van formando bandas circulares

concéntricas que poden observarse como aneis anuais nos troncos cortados das

árbores.

Se a epiderme do talo está formada por células mortas con paredes

impregnadas de suberina, transfórmase en cortiza, que protexe o vexetal pero non

pode realizar a fotosíntese.

Estrutura do talo. Aneis de crecemento nunha árbore de tres anos.


36

11. FUNCIÓN DE NUTRICIÓN NOS ANIMAIS

Ao contrario que os vexetais, os animais caracterízanse por presentaren

nutrición heterótrofa, na que distinguimos tres procesos:

a) Obtención, mediante a dixestión dos alimentos, dos nutrientes que

subministran a materia e a enerxía que precisa o organismo.

b) Transformación dos nutrientes mediante os procesos bioquímicos que

constitúen o metabolismo.

c) Eliminación ao exterior do organismo dos produtos non residuais do

metabolismo.

Nos animais pluricelulares de pequeno tamaño e organización simple, os

nutrientes poden chegar con facilidade a todas as células e producirse unha

dixestión intracelular.

Nos de organización máis complexa as células non poden realizar

intercambios directamente co medio exterior, relacionándose unicamente co medio

interno do organismo.

O medio interno necesita, xa que logo, relacionarse co exterior para poder

captar os nutrientes, e o osíxeno e eliminar refugallos e dióxido de carbono

procedentes das células. A dixestión neste caso é extracelular e realízaa o aparello

dixestivo.

Na función de nutrición están implicados catro aparellos coordinados entre si.

Son os aparellos dixestivo, respiratorio, circulatorio e excretor.

Aparellos que interveñen na función de nutrición nos animais.


37

Aparello dixestivo

No aparello dixestivo os nutrientes son transformados en moléculas simples

para poder ser absorbidos polo organismo e incorporarse ao seu medio interno.

Segundo o tipo de alimento, distínguense dous tipos de animais: macrófagos

e micrófagos.

Animais micrófagos: a miñoca aliméntase de partículas nutritivas

microscópicas da terra, e a balea e o mexillón filtran organismos microscópicos da

auga.Animais macrófagos: araña, réptil e rato.

Os macrófagos nútrense de alimentos de gran tamaño, seleccionados

previamente, polo que necesitan estruturas especializadas para trituralos. Os

micrófagos aliméntanse de todo tipo de partículas, de tamaño moi pequeno, que

captan directamente do medio, por exemplo, mediante filtraxe.

A primeira fase da dixestión é a trituración dos alimentos ou “dixestión

mecánica”. A maior parte dos animais presentan na boca estruturas especializadas

na trituración, como as pezas mastigadoras dos insectos ou os dentes dos

vertebrados, así como glándulas salivares, que humedecen ou abrandan o alimento.

As aves presentan no seu tubo dixestivo unha cavidade chamada boche onde

se acumula e abranda o alimento (sementes principalmente) e ademais unha

estrutura trituradora situada no estómago chamada moega.

Os tubos dixestivos dos animais están rodeados por músculos que ao

contraérense facilitan o movemento progresivo do alimento.

A dixestión iníciase no comezo do tubo dixestivo, pero realízase

primordialmente no estómago e no intestino, nos que se verten as secrecións das

células das súas paredes. Poden existir ademais glándulas anexas, como o fígado

ou o páncreas, que subministran encimas dixestivos capaces de romper os enlaces

das moléculas complexas para así convertelas en moléculas simples.

En moitos animais o fígado, no que teñen lugar gran cantidade de procesos

bioquímicos, colabora tamén na dixestión achegando a bile que, a pesar de ser un

refugo dixestivo, intervén na dixestión das graxas.

A absorción dos nutrientes ten lugar nas pregaduras das paredes do

intestino (chamadas vilosidades intestinais) onde son filtrados cara aos finos vasos

do aparello circulatorio, que os transportarán por todo o organismo.Os restos dos

alimentos que non foron dixeridos concéntranse na parte terminal do tubo dixestivo e

son expulsados ao exterior a través do ano.


38

Esquema do tubo dixestivo.

Aparello respiratorio

O aparello respiratorio é o encargado de tomar osíxeno (O2) do medio e

expulsar dióxido de carbono (CO2). Está ademais en contacto directo cos vasos do

aparello circulatorio que levan o O2 ata as células e recollen o CO2 que estas

eliminan na respiración.

A estrutura do aparello respiratorio depende do medio en que vive o animal.

Os animais acuáticos toman o osíxeno disolto na auga e os terrestres o oxíxeno do

ire.

Os animais acuáticos intercambian os gases a través da pel (respiración

cutánea) ou ben mediante branquias, que son estruturas laminares moi ramificadas

e con gran cantidade de vasos sanguíneos. Nos anélidos e nalgúns anfibios as

branquias son externas, pero nos peixes sitúanse en cavidades ou cámaras

branquiais protexidas polos opérculos.

Estes animais teñen que remover continuamente a auga que os rodea co fin

de renovar o seu contido en O2. Por exemplo, os peixes abren continuamente a boca

para tomaren auga con osíxeno e dirixila cara ás branquias, de onde sae cargada de

CO2.

Algúns animais terrestres poden captar o osíxeno atmosférico a través da pel

se está permanentemente húmida, como lles sucede ás miñocas, pero o intercambio

gasoso é sempre moi limitado.

No medio terrestre o máis frecuente é a respiración por traqueas e por

pulmóns. As traqueas son pequenos condutos que comunican co exterior

ramificándose cara ao interior do organismo para levaren osíxeno directamente aos

tecidos, polo que a respiración deixa de depender do aparello circulatorio. É a

respiración característica dos artrópodos terrestres, como os insectos.

Os pulmóns son sacos aéreos ou cavidades internas comunicadas por un

conduto co exterior e nas que se intercambian O2 e CO2. O seu obxectivo é

incrementar a superficie de intercambio, polo que as súas paredes se repregan


39

dando lugar a pequenas cavidades ou alvéolos, máis numerosos canto máis

evolucionado sexa o animal. E

Tipos de aparellos respiratorios.

Respiración pulmonar (mamíferos).

Ata as paredes dos pulmóns chegan numerosos

vasos sanguíneos que intercambian o CO2 procedente

das células co O2 procedente do exterior e que enche os

alvéolos.

Para que se produza a ventilación pulmonar e a

renovación do osíxeno, existen nos animais mecanismos

que permiten a expansión ou contracción dos pulmóns,

como son os movementos musculares da caixa torácica

dos mamíferos ou os movementos da boca dos anfibios.

Aparello circulatorio

O aparello circulatorio encárgase do transporte de

substancias por todo o organismo. Consta de tres

elementos fundamentais: unha rede de vasos, un líquido

circulante (sangue) e unha bomba impulsora (corazón).

No líquido distínguense unha fracción líquida e

outra sólida formada por células. A súa cor depende dos

pigmentos que conteña. Por exemplo, nos vertebrados é

de cor vermella debido á presenza dun pigmento


40

chamado hemoglobina, que é a encargada do transporte do osíxeno.

Noutros animais o líquido circulante é de cor azul, verde ou translúcido,

segundo o pigmento.

Nos aparellos circulatorios pechados existen tres tipos de vasos: as veas, que

recollen o sangue do organismo e o levan ata a bomba impulsora; as arterias, que o

levan desde a bomba ata os tecidos; e os capilares, vasos moi finos relacionados

coas células e que unen as veas coas arterias pechando así o circuíto. Se a

circulación é aberta, non existen os capilares.

A bomba impulsora ou corazón é un órgano muscular oco dividido polo

menos en dúas cavidades: unha aurícula, por onde entra o sangue, e un

ventrículo, por onde sae impulsado debido á contracción muscular. Para facilitar a

circulación só nun sentido, existen nas cavidades e nos vasos de entrada e saída

unha serie de válvulas que impiden o retroceso do líquido.

O corazón dos peixes está formado por unha aurícula e un ventrículo, e o dos

anfibios e réptiles por dúas aurículas e un ventrículo. Trátase dunha circulación

incompleta, xa que o sangue rico en O2 procedente dos pulmóns se mestura co

sangue con CO2, polo que é menos efectiva a súa distribución de osíxeno ás células.

O das aves e mamíferos presenta dúas aurículas e dous ventrículos, de modo

que o sangue de alto contido en osíxeno non se mestura co de baixo contido. Neste

caso a circulación é completa.

Se nun aparello circulatorio pechado o sangue pasa unha soa vez polo

corazón para dar unha volta completa a todo o circuíto, considérase que a

circulación é simple. Se pasa dúas veces dise que é dobre.

Aparello excretor

O aparello excretor filtra o líquido do medio interno (do sangue, se existe

aparello circulatorio), selecciona as substancias tóxicas eliminadas polas células e

expúlsaas ao exterior. Os produtos tóxicos disoltos en auga constitúen os ouriños,

que se poden expulsar de forma continua ou acumularse en cavidades (vexigas)

para seren expulsados a un tempo.

Algúns animais teñen tubos excretores moi simples dispersos por todo o

organismo. Outros presentan os tubos ou unidades excretoras organizados en

aparellos máis ou menos complexos, como poden ser os nefridios dos anélidos, os

tubos de Malpighi dos insectos ou os riles dos vertebrados.


41

12. FUNCIÓN DE RELACIÓN NOS ANIMAIS

Nos animais a relación co medio interno e externo realízana os sistemas

nervioso e hormonal.

A coordinación hormonal realízase mediante substancias chamadas

hormonas que son “mensaxeiros químicos” segregados nas glándulas endócrinas

como resposta a un estímulo interno ou externo (por exemplo, as hormonas sexuais

dos mamíferos segréganse en dúas glándulas endócrinas: os testículos e os

ovarios). As glándulas endócrinas caracterízanse porque non presentan condutos

cara ao exterior, senón que verten as súas secrecións directamente no sangue ou

no medio interno.

A función das hormonas consiste en exercer unha acción específica nun

tecido ou órgano determinado, polo que necesitan ser transportadas polo aparello

circulatorio desde a glándula ata calquera punto do organismo.

A acción das hormonas é lenta, xa que tardan en chegar desde as glándulas

aos tecidos, pero é duradeira, xa que se manteñen certo tempo no medio interno.

Despois de levar a cabo a súa acción, son eliminadas e o organismo volve fabricalas

cando as necesita, polo que as glándulas endócrinas están en continua actividade.

Poden existir tamén hormonas liberadas por tecidos non glandulares ou por

neuronas secretoras (células nerviosas con capacidade de secreción). Existe outro

tipo de hormonas chamadas feromonas, que son liberadas ao exterior por glándulas

exócrinas e que teñen relación con moitos comportamentos animais.

Nos invertebrados, como os artrópodos, é frecuente a presenza de neuronas

secretoras, que poden liberar hormonas responsables dos cambios de cor, da muda

ou da metamorfose. Nos vertebrados as hormonas segréganse en glándulas

endócrinas específicas (como son a hipófise, a tiroide, o páncreas, as cápsulas

suprarrenais, os ovarios e testículos, etc.).

A coordinación nerviosa realízase mediante o sistema nervioso, formado

por células especializadas chamadas neuronas.

O impulso nervioso é un proceso electroquímico que se vai transmitindo ao

longo das neuronas, pasando dunha neurona a outra. A pesar de que as neuronas

non están unidas entre si, establécese unha comunicación entre elas mediante as

chamadas sinapses.

Na maior parte dos animais as neuronas non poden reproducirse, de modo

que o seu número non varía durante toda a súa vida.


42

As neuronas agrúpanse formando os nervios e os ganglios nerviosos. O

sistema nervioso dos animais máis simples consta tan só dunha rede de neuronas

interconectadas. Consonte aumenta a complexidade de organización, van

aparecendo nervios e ganglios e, finalmente, centros nerviosos que coordinan as

informacións e elaboran as respostas.

Os animais invertebrados presentan centros nerviosos moi simples, como son

os ganglios cefálicos dos anélidos ou os ganglios cefálicos e ventrais dos insectos.

O sistema nervioso dos vertebrados sitúase en posición dorsal e é moito máis

complexo, con centros nerviosos moi diferenciados e protexidos por estruturas

óseas. Consta do sistema nervioso central, formado polo encéfalo (cerebro, cerebelo

e bulbo raquídeo, protexidos polo cranio) e a medula espiñal (protexida pola

columna vertebral), e o sistema nervioso periférico, formado por nervios e ganglios.

Sistemas nerviosos de vertebrados e invertebrados.

Os animais posúen órganos dos sentidos sensibles aos estímulos externos

e que están subministrando continuamente información sobre o medio que os rodea.

Esta información transmítese ás neuronas, que a levan ata os centros nerviosos, e

estes envíana aos músculos e ás glándulas, que executan a resposta do organismo

aos estímulos.

ESTÍMULOS →Órganos dos sentidos → Nervios (neuronas sensitivas) →

CENTROS NERVIOSOS → Nervios (neuronas motoras) → Músculos e glándulas →

RESPOSTA

A elaboración dunha resposta nos centros nerviosos pode ser voluntaria ou

involuntaria, segundo o animal desexe ou non efectuala, e consciente ou

inconsciente, se se decata ou non da súa acción.

Os órganos dos sentidos son moi sensibles aos cambios que experimenta o

medio externo ou interno, como variacións de temperatura, de luz, de concentración

de osíxeno, etc. Existen órganos especializados na audición, na vista, no equilibrio,

no tacto, na presión, no gusto, no olfacto, etc.

Dependendo da sensibilidade e da complexidade destes órganos, será maior

ou menor a información que o animal teña do seu medio. Poden estar formados por


43

unha soa célula nerviosa, con limitada capacidade de información, ou constituír

órganos complexos, como os ollos compostos dos insectos ou o ollo dos mamíferos.

Sistema nervioso central e periférico.

13. FUNCIÓN DE REPRODUCIÓN NOS VEXETAIS

Os vexetais considéranse seres vivos sen movemento. Porén para se

reproduciren teñen que utilizar axentes de transporte ou ben presentar células

reprodutoras con mobilidade. A súa reprodución pode ser sexual ou asexual.

Reprodución asexual

Moitos vexetais pódense reproducir asexualmente por “multiplicación

vexetativa”, é dicir, que é posible reproducir un individuo completo a partir dun

simple anaco del, obténdose novos organismos xenericamente idénticos aos seus

proxenitores. Por exemplo, a pataca reprodúcese plantando simplemente anacos do

tubérculo.

Os vexetais pódense reproducir mediante gallos (anacos de ramas que

enraízan ao soterralos, por exemplo, os xeranios); por soterramento de rebentos

(enraizamento das polas máis baixas da planta por soterramento, por exemplo, as

roseiras, o acivro, etc.); por enxerto (unión dunha estaca cunha póla dunha árbore,

por exemplo, a maceira, a vide, etc.). Neste último caso, é aconsellable que o

fragmento da planta teña algún gromo, que pode orixinar todo tipo de órganos

debido a que contén tecidos meristemáticos.

Reprodución sexual

Todos os vexetais, tanto as talófitas como as cormófitas, presentan células

reprodutoras ou gametos masculino e feminino e, xa que logo, reprodución sexual.

No caso das algas a fecundación ten lugar na auga e os gametos acostuman ser

móbiles.


44

A unión dos gametos orixina a célula ovo ou cigoto, que dará lugar ao

embrión por divisións celulares sucesivas. O embrión orixinará un novo individuo

que herdará características tanto dun proxenitor como do outro, favorecéndose

deste xeito a diversidade xenética.

Ciclo vital do piñeiro.

No medio terrestre os gametos ou células reprodutoras prodúcense na flor,

estrutura constituída por follas modificadas co fin de protexer os gametos, facilitar a

fecundación e orixinar os froitos. As plantas fanerógamas son as chamadas “plantas

con flores”, mentres que os fentos e musgos presentan outras estruturas

reprodutoras características.

As flores poden ser unisexuais (femininas ou masculinas) ou hermafroditas,

cos dous sexos. Adoitan presentar follas modificadas con función protectora, como

son o cáliz e a corola.

O aparello reprodutor feminino ou xineceo está constituído polo carpelo, no

que se atopa o ovario. Os óvulos conteñen os gametos femininos.

O aparello reprodutor masculino ou androceo está formado polos estames.

Nas anteras dos estames están os grans de pole que conteñen o gameto masculino.

Flor hermafrodita.


45

Para que se produza a fecundación o gran de pole ten que ser transportado

ata o xineceo por medios como o vento (polinización anemógama), os insectos

(polinización entomógama), outros animais (polinización zoógama), etc.

Moitas plantas que teñen flores hermafroditas, como o toxo, poden

autofecundarse. A fecundación ou unión dos gametos masculino e feminino

realízase no óvulo, no interior do ovario. Para este fin o gran de pole, unha vez que

chega ao xineceo ou flor feminina, ten que emitir unha prolongación ata o óvulo

chamada tubo polínico.

A fecundación dá lugar, no xineceo, á célula ovo ou cigoto que orixinará o

embrión. Ao mesmo tempo os estames e os pétalos sécanse e caen, o óvulo

convértese en semente e as paredes do ovario engrosan e transfórmanse en froito.

Algunhas partes do óvulo transfórmanse ademais en substancias de reserva e

tecidos protectores. Polo tanto nunha semente podemos diferenciar: as cubertas ou

tegumentos, o albume (con substancias nutritivas de reserva) e o embrión. O

embrión dará lugar a unha nova planta e presenta os seus mesmos órganos pero

reducidos.

As estruturas protectoras permítenlle á semente manterse inactiva durante

moito tempo e soportar condicións ambientais extremas. As substancias de reserva

permítenlle ao embrión nutrirse nas primeiras etapas de desenvolvemento.

Por outra parte, é necesario que a planta desenvolva estratexias para facilitar

a dispersión ou o desprazamento das sementes, para colonizar así novos espazos.

As sementes poden presentar expansións a modo de ás que lles permiten planear

ou ganchos cos que se agarran aos pelos ou ás plumas das aves, poden ser

comidas por animais e transportadas nos excrementos, etc.

Para que se produza a xerminación é indispensable a presenza de auga, xa

que activa o embrión e hidrata os tecidos rompendo así os tegumentos. Para que o

embrión se poida desenvolver son necesarias unhas condicións axeitadas de

humidade, temperatura, osíxeno, luz, etc.

Estrutura da semente. Exemplos de dispersión de sementes.


46

O froito está formado polas sementes e polo pericarpo, que son as paredes

que rodean a semente. A estrutura e o grosor destas paredes son moi variados.

Pódense clasificar os froitos en carnosos ou secos segundo o seu grosor, ou

en monospermos ou polispermos segundo o número de sementes que conteñan.

Cando un froito madura e se separa da planta xa leva no seu interior un

embrión dun novo organismo, polo que contribúe á súa dispersión cando é comido

polos animais.

14. FUNCIÓN DE REPRODUCIÓN NOS ANIMAIS

Reprodución asexual

A reprodución asexual non é moi frecuente nos animais. A bipartición, é dicir,

a obtención de dous individuos por partición dun proxenitor, é posible nos anélidos e

nos celentéreos. É máis frecuente a división dun embrión para dar lugar a dous

individuos idénticos (semellante ao caso dos xemelgos monocigóticos na especie

humana). Outros animais, como a hidra de auga doce, poden reproducirse por

xemación, producindo xemas que se separan do organismo e dan lugar a novos

individuos.

Reprodución sexual

Os animais poden reproducirse sexualmente se producen células

reprodutoras ou gametos masculino e feminino. Os gametos proceden de células

nai que sofren un proceso de meiose, polo que son haploides, é dicir, posúen a

metade dos cromosomas característicos da especie. Por exemplo, todas as células

da especie humana teñen 46 cromosomas, agás os gametos masculino e feminino,

que teñen só 23.

O aparello reprodutor dos animais está formado polos órganos sexuais ou

gónadas, por condutos e por órganos copuladores. Os ovarios son gónadas

femininas que producen gametos femininos ou óvulos. Os testículos son gónadas

masculinas que producen gametos masculinos ou espermatozoides.

Algúns animais son hermafroditas, é dicir, producen tanto gametos

masculinos como femininos.Mais a maioría das especies presentan sexos

separados, podendo falarse de “dimorfismo sexual” se os individuos se diferencian

en tamaño, coloración, forma, etc., segundo o seu sexo.

Excepcionalmente, algúns animais como os pulgóns ou as cochinillas nalgún

momento da súa vida reprodúcense por un mecanismo chamado partenoxénese, no

que unha femia pode ter descendencia sen participación do sexo masculino.


47

A fecundación consiste na unión dos gametos masculino e feminino para dar

lugar á célula ovo ou cigoto. Ten que realizarse nun ambiente con certa humidade,

de modo que no medio acuático pode ser externa pero no medio terrestre adoita ser

interna.

Os animais con fecundación externa liberan os gametos masculinos e

femininos directamente ao medio acuático.

Para que aumenten as posibilidades de encontro duns gametos cos outros

adoita producirse simultaneamente un número moi elevado de células reprodutoras

ou ben, en especies de pouca mobilidade, a proximidade de individuos que viven

agrupados facilita a fecundación.

Os animais acuáticos que se desprazan non producen tantos gametos xa que

poden aproximarse entre eles. Xeralmente desenvolven estratexias de

recoñecemento e de cortexo para garantir a súa reprodución.

Algúns animais acuáticos e practicamente todos os terrestres presentan

fecundación interna.Ten a vantaxe de que a produción de gametos é máis reducida,

pero son necesarios condutos que comuniquen as gónadas co exterior e estruturas

ou órganos copuladores que permitan que os espermatozoides cheguen aos

órganos reprodutores femininos.

A célula ovo ou cigoto é o resultado da fusión dun óvulo e dun

espermatozoide. Esta célula experimenta sucesivas divisións celulares nun proceso

denominado desenvolvemento embrionario, que consta de tres fases: mórula,

blástula e gástrula. As súas células organízanse en capas ou follas embrionarias,

que irán diferenciándose para dar lugar aos órganos, aparellos e sistemas que

constituirán o individuo adulto.

A célula ovo orixina o embrión e máis tarde un novo individuo, polo que ten

que ter protección e dispoñer de reservas alimentarias. Nos ovos de moitos animais,

como as aves, o embrión está protexido por varias capas de tecidos e cubertas

endurecidas con sales minerais. Dispón ademais de reservas nutritivas (xema e


48

clara ou albume) que permiten o seu desenvolvemento, así como de cámaras de

aire que lle subministran osíxeno.

Ovo de ave: estrutura e desenvolvemento embrionario.

Os animais ovíparos, como os peixes, as aves ou as tartarugas, desenvolven

os cigotos fóra do corpo da nai.

Os ovovivíparos, como as víboras ou as quenllas, desenvólvenos en

condutos xenitais no interior da nai, pero sen ter relación nutricional con ela. Algúns

animais que non son ovovivíparos protexen os ovos ou a prole no seu corpo, pero

sen gardar relación co aparello reprodutor.

Os vivíparos, como os mamíferos, desenvolven o cigoto en órganos do

aparello reprodutor da nai, que mantén relación nutricional co embrión a través

dunha estrutura chamada placenta.

Os réptiles, as aves e os mamíferos presentan un desenvolvemento directo, é

dicir, que o cigoto orixina directamente individuos semellantes aos adultos. Noutros

animais, como os insectos ou algúns vertebrados de auga doce, o ovo ten escasas

reservas nutritivas, polo que o embrión non dá lugar directamente ao individuo adulto

senón á larva, que ten que pasar por unha serie de fases de desenvolvemento ata

converterse por metamorfose en adulto definitivo.

Metamorfose de insecto.

Logo do nacemento das crías, moitos animais ofrécenlles coidados posnatais,

dándose unha gran variedade de relacións e comportamentos, desde preparar

lugares de refuxio ata desenvolver condutas de aprendizaxe.


49

15. PRESENZA DOS MICROORGANISMOS NA VIDA COTIÁ

Os microorganismos son seres vivos de tipo moi diverso que teñen en común

o seu pequeno tamaño (medímolos en microns, 1 μ = 10-6 m ).

Caracterízanse tamén porque son moi numerosos e poden desenvolverse en

todos os medios. Poden vivir a temperaturas entre o punto de conxelación da auga e

o punto de ebulición, en auga salgada ou en auga doce, en presenza ou en ausencia

de osíxeno (aerobios ou anaerobios), ou en condicións moi extremas. Algúns poden

sobrevivir a cambios ambientais adversos, e permanecer inactivos durante anos.

O carácter versátil dos microorganismos débese á facultade de variar o seu

metabolismo e de poder acometer unha extensa gama de reaccións metabólicas,

elixindo as idóneas para determinadas condicións ambientais ou para diferentes

fontes de nutrición. Esta posibilidade de elección metabólica permite a súa

adaptación a calquera medio; de aí que existan microorganismos autótrofos,

heterótrofos, saprófitos, simbióticos, parasitos, etc.

Tipos de Microorganismos

Os seres humanos respiramos, comemos, bebemos e desenvolvemos as

nosas actividades rodeados de microbios, pero tan só unha pequena cantidade

deles producen enfermidades. Uns poucos microorganismos son prexudiciais para

os animais, as plantas e os seres vivos, pero a maioría son beneficiosos e de gran

repercusión social e económica.

Microorganismos prexudiciais

Dicimos que un microorganismo é patóxeno se é capaz de producir

enfermidades noutros seres vivos, ás que chamamos enfermidades infecciosas.

Os microorganismos patóxenos poden actuar directamente ou fabricar

toxinas, que son substancias tóxicas para os organismos infectados. As toxinas

poden aumentar a gravidade do proceso infeccioso, ou ben ser as únicas

responsables da enfermidade (este é o caso do cólera, do tétano ou do botulismo).


50

Como os microbios patóxenos abundan en todos os lugares, os seres vivos

están permanentemente expostos a un contaxio. Para loitar contra eles o ser

humano e moitos animais contan con sistemas de inmunidade constituídos por

células e substancias de defensa. A inmunidade pode inducirse tamén mediante a

aplicación de vacinas.

Ás veces os xermes patóxenos forman parte da nosa flora normal (por

exemplo, o Streptococcus pyogenes atópase normalmente na farinxe e nun

momento determinado pode producir farinxite). Da mesma maneira,

microorganismos da flora normal poden volverse patóxenos e causar unha

enfermidade a persoas coas barreiras defensivas diminuídas.

Os virus son sempre prexudiciais, xa que son parasitos intracelulares de

animais e vexetais. Son a causa de moitas enfermidades humanas comúns, como o

arrefriado, a gripe ou o sarampelo, e doutras que poden ser mortais.

Estímase que existen preto de 1.500 tipos de virus, dos que

aproximadamente 250 son patóxenos para o ser humano.

Os fungos causan moitas enfermidades en plantas e animais e poden

destruír alimentos e recursos gandeiros ou agrícolas, ocasionando grandes perdas

económicas.

No ser humano as infeccións por fungos (por exemplo a tiña ou o pé de atleta)

non adoitan ser graves e poden resolverse espontaneamente. Porén, poden persistir

durante moito tempo nas persoas cun sistema inmunolóxico deteriorado, como os

doentes de SIDA ou os sometidos a radiacións ou quimioterapia.

Os hábitats máis frecuentes dos protozoos son a terra e a auga. Ao ser

humano poden pasar a través da auga, dos alimentos, das picaduras de insectos

portadores ou mediante relacións sexuais. Unha das enfermidades máis comúns

que producen é a malaria, transmitida aos humanos pola picadura do mosquito

Anopheles. Outra frecuente é a disentería amebiana, transmitida por augas

contaminadas por amebas.

As bacterias son uns dos organismos máis numerosos e estendidos, pero só

unha pequena parte dos miles de especies de bacterias causan enfermidades

humanas coñecidas, como a tuberculose, o tétano, a lepra, o cólera, a meninxite,

etc.


51

Algunhas enfermidades producidas por virus, bacterias, fungos e protozoos.

Os microorganismos patóxenos pódense transmitir polo aire, por contacto

humano con animais ou con plantas, ou ben a través da auga e dos alimentos.


52

A OMS (Organización Mundial da Saúde) declara anualmente miles de casos

de enfermidades de orixe microbiana causadas pola contaminación de alimentos e

estímase que tan só reflicten o 10 % dos casos que se producen. Máis do 50 % dos

casos rexistrados en España sobre este tipo de enfermidades débense á

Salmonella.

Son moitas as circunstancias que favorecen a contaminación alimentaria. En

moitos casos débese á contaminación microbiolóxica, pero noutros é producida

polos residuos de medicamentos veterinarios ou por aditivos utilizados na

alimentación de animais, contaminantes existentes no ambiente, produtos de

transformacións tecnolóxicas, etc.

Pero tamén é preciso considerar a propia complexidade da cadea alimentaria

e a falta de rigor de moitos consumidores na manipulación dos alimentos. Mediante

unha boa manipulación podemos contribuír a impedir a proliferación das bacterias e,

polo tanto, a manter a hixiene.

O Clostridium botulinum é o máis resistente dos microorganismos que

intoxican os requisitos, polo que na industria de enlatado se cumpren os requisitos

básicos para destruílo (esterilización durante 2,8 minutos a 121,1 0C). A toxina

botulina é extremadamente letal para o ser humano (destrúese por exposición

durante 10 minutos a calor húmida a 100 0C).

Enfermidades bacterianas transmitidas polos alimentos


53

Os alimentos pódense protexer da acción dos microorganismos engadíndolles

substancias ácidas que impiden a súa proliferación.O vinagre, que contén ácido

acético, é un ingrediente moi utilizado nas conservas. As froitas tamén conteñen

ácidos que impiden o desenvolvemento dos microorganismos que se nutren cos

seus azucres.

Os ácidos poden aparecer nun determinado momento nos alimentos e

exercer a súa acción protectora. É o que sucede co leite, que transformado en iogur

se conserva durante moito máis tempo.

Para combater as enfermidades infecciosas débense reforzar os mecanismos

inmnunitarios e tomar medidas de prevención como poden ser a xeneralización de

hábitos de hixiene. Moitas infeccións evítanse destruíndo os xermes con calor, como

se fai nas técnicas de esterilización e pasteurización.

Os axentes antibacterianos e antifúnxicos que utilizamos para tratar as

enfermidades infecciosas extráense de determinados fungos (son os chamados

antibióticos) ou de bacterias, ou ben obtéñense por síntese química.

As enfermidades bacterianas trátanse con antibióticos. Pero o abuso destes

compostos nos últimos anos favoreceu o desenvolvemento de cepas de bacterias

resistentes á súa acción.

Os antibióticos son compostos químicos sintetizados por algúns fungos que

teñen a particularidade de eliminar ou inhibir o crecemento doutros

microorganismos.

Caracterízanse por ter unha toxicidade selectiva, é dicir, superior para os

microbios patóxenos que para os animais, plantas ou seres humanos. Na

actualidade existen numerosos antibióticos de orixe natural ou de síntese

(penicilinas, estreptomicina, ampicilinas, tetraciclinas, etc.).

Microorganismos útiles

Son numerosos os casos de microorganismos beneficiosos tanto para o ser

humano como para os animais e as plantas.

As algas unicelulares e as cianobacterias forman parte do fitoplancto

(conxunto de organismos fotosintetizadores que flotan nas augas de ríos, lagos e

mares), que constitúe o primeiro elo nas cadeas tróficas dos ecosistemas acuáticos.

As bacterias e os fungos son organismos descompoñedores. Viven sobre

restos orgánicos de animais e vexetais, descompoñéndoos e transformando a

materia orgánica en inorgánica. Deste xeito a materia recíclase nos ecosistemas.


54

Moitos microbios viven habitualmente na nosa pel, na cavidade oral, no

aparello dixestivo ou non tracto respiratorio. Son a nosa “flora normal”.

Unha persoa sa vive en harmonía coa súa flora microbiana normal, que lle

axuda a protexerse da invasión doutros microorganismos. As especies de bacterias

e fungos que a constitúen dependen de diversos factores, como a dieta, as

condicións sanitarias, os hábitos hixiénicos, etc.

Por exemplo, os lactobacilos son microorganismos comensais que se

encontran con frecuencia no intestino de persoas que consomen gran cantidade de

produtos lácteos.

No tubo dixestivo do ser humano e de moitos animais viven de forma

simbiótica os microorganismos da chamada “flora intestinal”, encargada de sintetizar

certas substancias, como a vitamina K, que son absorbidas polo organismo. Nalgúns

animais estes microbios simbióticos facilitan a dixestión da celulosa.

Entre os máis de 100.000 microorganismos que existen, só uns centenares

teñen utilidade industrial, e son apreciados porque con eles se elaboran algunhas

substancias que non se poden obter de maneira fácil ou barata por outros métodos.

Co desenvolvemento da biotecnoloxía é cada vez maior o interese polos

microorganismos, especialmente polas súas aplicacións na industria farmacéutica e

alimentaria, na medicina, na gandería e na agricultura.

Os fungos son moi importantes na industria farmacéutica, xa que deles se

obteñen antibióticos. A penicilina, o antibiótico máis coñecido, é sintetizada polo

fungo Penicillium. Foi descuberta por A. Fleming en 1929 e experimentouse cun

gran éxito na Segunda Guerra Mundial, cando se empregou para tratar múltiples

enfermidades infecciosas.

Os lévedos utilízanse en fermentacións de interese industrial, por exemplo,

para a fabricación de pan e bebidas alcohólicas.

As bacterias utilízanse nas fermentacións do leite para obter iogur e outros

derivados lácteos, pero tamén para obter outros produtos de interese industrial.

Os fungos tamén son a base de fermentacións de produtos alimentarios,

como os queixos, ou fonte de substancias como encimas, ácidos orgánicos, etc.

Os queixos son produtos derivados do leite obtidos pola acción de bacterias e

fungos.


55

Microorganismos de interese industrial.

Tamén son útiles os microorganismos na depuración de augas residuais, no

control da contaminación ou na loita biolóxica para combater pragas de insectos.

A biorremediación é o uso de organismos vivos, como as bacterias, para

resolver problemas de contaminación ambiental. Utilízase no caso da contaminación

por petróleo nas costas ou “mareas negras”, pero tamén é útil para eliminar algúns

contaminantes específicos.

Non todos os contaminantes poden ser tratados por biorremediación. Os

metais como o cadmio e o chumbo non son absorbidos facilmente polos

microorganismos. Outros compostos sintetizados artificialmente, como os pesticidas

clorados, poderían ser descoñecidos na natureza, polo que os microorganismos

terían dificultades para metabolizalos.

Para rexenerar algunhas áreas da costa galega afectadas pola marea negra

do Prestige utilizáronse con éxito bacterias degradantes de hidrocarburos,

especialmente nas zonas de máis difícil acceso.


56

A fermentación

Pódese considerar a fermentación como unha respiración incompleta que

realizan as bacterias e os lévedos para obteren enerxía. Trátase dun proceso

catabólico semellante á respiración celular pero sen a presenza do osíxeno

(respiración anaerobia).

Fermentación alcohólica: os lévedos da panificación.

A fermentación alcohólica débese á acción dos lévedos sobre a glicosa

cando non dispoñen de osíxeno, producindo alcohol e dióxido de carbono. O lévedo

Saccharomyces pode transformar a glicosa en alcohol e substancias “volátiles”.

Segundo o tipo de nutrientes, de cepas (variedades de lévedo) e de substancias

volátiles producidas, obtéñense diferentes produtos como viños, cervexas, sidra,

pan, etc.

Na fermentación acética o viño transfórmase en vinagre (ácido acético) por

acción dos lévedos e dunha bacteria (Acetobacter) que aparece espontaneamente

cando o viño está exposto ao aire.

A fermentación láctica é producida por bacterias (como Lactobacillus

bulgaricus ou Streptococus termophilus) que transforman a lactosa do leite en ácido

láctico. Este tipo de fermentación ten unha gran repercusión económica xa que é a

base para a fabricación de produtos lácteos: queixos, iogures, etc.

A fermentación pútrida ou putrefacción prodúcese cando as bacterias actúan

sobre proteínas, en lugar de glicosa. Se actúan sobre restos de vexetais orixínase a

fermentación butírica.

Por fermentación obtéñense ademais diversos produtos que son utilizados na

fabricación de tintas, colorantes, plásticos, etc. Pódense obter tamén encimas

(engádense aos deterxentes para potenciar a acción limpadora), aditivos

alimentarios (espesantes, emulxentes ou potenciadores o sabor, como o ácido

glutámico), etc.

tema 5 - esoestudiamos.files.wordpress.com · segundo como obteña a enerxía a célula eucariota,...

Documents