tefsir ders kİtabi

İMAM-HATİP LİSELERİ

TEFSİR

DERS KİTABI

YAZARLAR

Dr. Ramazan YILDIRIMDr. Eşref ALTAŞ

Musa ŞİMŞEKÇAKANDr. Mehmet AKGÜLDr. İlhami GÜNAY

Mehmet Akif ÖZKİRAZ

DEVLET KİTAPLARIBİRİNCİ BASKI................., 2010

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ................................................................................. : 4829DERS KİTAPLARI DİZİSİ ...................................................................................... : 1420

10.06.Y.0002.3971

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz.

Editör : Eyüp KOÇ

Dil Uzmanı : Dr. Secaattin TURAL

Görsel Tasarım : Ertuğrul ÇAKIR

Dilek ANDER

Emre ANDER

Rehberlik Uzmanı : Erdal USLUER

Program Geliştirme Uzmanı : Dr. Yalçın BAY

Eğitim Teknolojisi Uzmanı : Ahmet KOPMAZ

Veysel KUBAT

ISBN: 978-975-11-3339-7

Millî Eğitim Bakanlığı, Talim Terbiye Kurulunun 17.12.2009 gün ve 254 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Yayımlar Dairesi Başkanlığının 03.03.2010 gün ve 873

sayılı yazısı ile birinci defa 40.400 adet basılmıştır.

..MMUSTAFA KEMAL ATATURK

VII

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE: KUR’AN-I KERİM TARİHİ1. Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Ortamı ve Gönderiliş Amacı...........................................................102. İlk Vahiy ve Vahyin Geliş Şekilleri ...................................................................................... ....133. Vahyin Yazılması ve Korunması...............................................................................................154. Kur’an-ı Kerim’in Mushaf Hâline Getirilmesi.........................................................................175. Mushafın Çoğaltılması.............................................................................................................196. Kur’an-ı Kerim’in Noktalanması ve Harekelenmesi................................................................207. Kur’an-ı Kerim’in Diğer İsimleri.............................................................................................21

2. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI1. Tefsir İlminin Tanımı ve Temel Kavramları.............................................................................252. Tefsir İlminin Amacı ve Kur’an’ı Anlamadaki Önemi.............................................................303. Tefsir İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi.......................................................................................32

3. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ1. Hz. Peygamber’in Yaşadığı Dönemde Tefsir.......................................................................392. Sahabe Döneminde Tefsir.........................................................................................................423. Tabiîn Döneminde Tefsir..........................................................................................................454. Tefsirin Tedvin Dönemi............................................................................................................465. Kaynak ve Yöntem Bakımından Tefsir Çeşitleri.....................................................................48

5.1. Rivayet Tefsirleri..............................................................................................................485.2. Dirayet Tefsirleri...............................................................................................................50

6. Başlıca Tefsir Kaynakları.........................................................................................................546.1. Arapça Tefsirler................................................................................................................546.2. Türkçe Tefsirler.................................................................................................................60

7. Türkçe Meal Çalışmaları.........................................................................................................638. Tefsirde Yeni Yaklaşımlar.........................................................................................................66

4. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ 1. Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve Gelişmesi.................................................................................722. Kur’an’ın İndiriliş Süreci ile İlgili Özellikleri.........................................................................73

2.1. Mekki ve Medeni.............................................................................................................732.2. Esbab-ı Nüzul...................................................................................................................752.3. Nasih ve Mensuh..............................................................................................................76

3. Kur’an İfadelerinin Sınıfl andırılması.......................................................................................773.1. Kıraat Farklılıkları............................................................................................................773.2. Garibu’l-Kur’an...............................................................................................................793.3. Müşkilu’l-Kur’an.............................................................................................................803.4. Mücmel ve Mübeyyen......................................................................................................813.5. Mübhemler........................................................................................................................823.6. Muhkem ve Müteşabih....................................................................................................833.7. Vücuh ve Nezair...............................................................................................................85

VIII

4. Kur’an’ın Üslup Özellikleri........................................................................................................864.1. İ’cazu’l-Kur’an..................................................................................................................874.2. Huruf-ı Mukattaa................................................................................................................884.3. Sure Başlangıçları...............................................................................................................894.4. Yeminler............................................................................................................................904.5. Meseller.............................................................................................................................914.6. Kıssalar..............................................................................................................................934.7. Mecazlar............................................................................................................................944.8. Hitaplar..............................................................................................................................944.9. Tekrarlar.............................................................................................................................954.10. Sorular ve Cevaplar...........................................................................................................96

5. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA1. Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Temel İlkeler...................................................................100

1.1. Kur’an’ı Kendi Bütünlüğü İçinde Anlama...................................................................1001.2. Tarihsel Bağlamı Dikkate Alma.....................................................................................1041.3. Sünnetin Açıklayıcılığından Yararlanma........................................................................1061.4. Bilimsel Verilerden Yararlanma......................................................................................107

2. Kur’an’ın Ana Konuları..........................................................................................................1092.1. Yaratılış ve Evren............................................................................................................1102.2. İman................................................................................................................................1122.3. İbadet..............................................................................................................................114Okuma Metni.........................................................................................................................1152.4. Ahlak...............................................................................................................................1162.5. İnsan İlişkileri.................................................................................................................1182.6. Tarih (Kıssalar)...............................................................................................................119

6. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER1. Meali ve Tefsiri Yapılacak Sureler..........................................................................................124

1.1. Fâtiha Suresi...................................................................................................................1241.2. Fil Suresi.........................................................................................................................1271.3. Kureyş Suresi.................................................................................................................1301.4. Maûn Suresi....................................................................................................................1311.5. Kevser Suresi..................................................................................................................1341.6. Kafi rûn Suresi................................................................................................................1361.7. Nasr Suresi......................................................................................................................1381.8. Leheb Suresi...................................................................................................................1411.9. İhlâs Suresi.....................................................................................................................1431.10. Felâk Suresi.................................................................................................................1451.11. Nas Suresi.....................................................................................................................148

2. Örnek Tefsir Metinleri............................................................................................................1502.1. Bakara, 1-5.....................................................................................................................1502.2. İsrâ, 23-39.......................................................................................................................1512.3. Mü’minûn, 1-10..............................................................................................................1532.4. Hucurât, 6-12..................................................................................................................155

SÖZLÜK....................................................................................................................................161KAYNAKÇA.............................................................................................................................168

I. ÜNİTE I. ÜNİTEKUR’AN-I KERİM TARİHİKUR’AN-I KERİM TARİHİ

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM

1. İslamiyet öncesi Arap Yarımadası’nda hangi dinler vardı? Araştırınız.

2. Vahiy kelimesinin anlamını sözlüklerden bulup öğreniniz.

3. Kur’an’ın Hz. Peygamberimiz zamanında hangi malzemelere yazıldığını araştırınız.

4. Hz. Osman Mushafı hakkında bilgi edininiz.

5. Furkân suresi 1; Âl-i İmrân suresi 138; Yûnus suresi 57. ayetlerin anlamlarını Kur’an-ı Kerim meallerinden okuyunuz.

TEFSİR

9

10

TEFSİR

1. Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Ortamı ve Gönderiliş Amacı

Kur’an’ın inişiyle birlikte insanlık tarihinde büyük değişimler olmuştur. Bu değişimlerin gerektiği şekilde kavranılabilmesi için, Arap Yarımadası’nda kültürel, dini ve sosyal yaşantının bilinmesi önemlidir.

Vahyin gelmeye başladığı Arap Yarımadası, Asya Kıtası’nın güneybatısında bulunur. Doğuda Um-man Denizi ve Basra Körfezi, batıda Kızıldeniz, güneyde de Aden Körfezi ve Hint Okyanusu ile çevrili olan bir yarımadadır.

Arap Yarımadası’nda insanların bir kısmı göçebe, diğer bir kısmı da yerleşik bir hayat sürdürmek-teydi. Göçebe olanlar hayvancılık; yerleşikler ise tarım ve ticaretle geçimlerini sağlarlardı. Kabileler kan davası ve sınır anlaşmazlıkları yüzünden sık sık savaşırlardı.

İslamiyet öncesi Arap Yarımadası’nda farklı inanç grupları vardı fakat putperestlik daha yaygındı.İnsanlar, kendi elleriyle yaptıkları putlara tapar ve bunlar için kurbanlar keserlerdi. Putperestler, putların kendilerini Allah’a yaklaştırdığına ve Allah’ın onlara yardımcı olacağına inanırlardı. Onların bu durumu, Kur’an-ı Kerim’de, “…Biz bunlara (putlara) sadece bizi Allah’a yaklaştırmaları için tapıyoruz…”1 şeklinde ifade edilmiştir.

Arap Yarımadası’nda putperest Araplar dışında, Yahudi, Hristiyan, Mecusi, Sabii ve Hanifler vardı. Hanifler, Hz. İbrahim’in dinî geleneğini sürdüren ve tevhit inancını benimseyen kimselerdi.

1 Zümer suresi, 3. ayet.

İslam’ın ilk geldiği yıllarda Arap Yarımadası’nın genel görünümü.

11

I. ÜNİTE: KUR-AN’I KERİM TARİHİ

Mekke’nin ticari, sosyal ve siyasi bakımdan önemli bir yer olmasının en önemli nedeni ise yeryüzünde Allah’a ibadet için yapılan ilk bina olan Kâbe’nin burada bulunmasıydı. Kur’an’da geç-tiği üzere Allah (c.c.)2’ın emriyle Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail tarafından Mekke’de yapılan Kâbe, insanların zamanla “Tevhit İnancı”nı unutmasıyla gerçek kimliğini yitirmiş ve putlarla doldurulmuş-tu. Böylece Mekke âdeta putperestliğin merkezi hâline gelmişti. Kâbe ve çevresinin kutsal kabul edilmesi nedeniyle Arap Yarımadası’ndaki kabileler, taptıkları putları getirip buraya koyar, senenin belli günlerinde bu putları ziyarete gelirlerdi. Kâbe’yi ziyarete gelenler, Mekke’de kurulan panayır-larda alışveriş yaparlardı. Bundan dolayı Mekke halkı, ticaret yoluyla zenginleşmiş ve ayrıcalıklı bir konuma gelmişti.

Araplar arasında şiir ve güzel söz söyleme sanatı (belagat) oldukça ileri durumdaydı. Kurulan panayırlarda şiir yarışmaları düzenlenir, birinci gelen şiirler Kâbe’nin duvarına asılırdı. Sözlü edebi-yat geleneği gelişmiş olmasına karşın, okuma yazma bilenlerin sayısı azdı.

İslam öncesinde Araplar, birçok yönüyle ahlakı, adaleti ve özgürlüğü dışlayan bir yaşayış içe-risindeydi. Bu yüzden Kur’an’ın indiği bu döneme “Cahiliye Dönemi” denilmektedir. Bu dönemde insanlar, âdeta hürler ve köleler olmak üzere iki sınıfa ayrılmıştı. Köleler, yoksullar ve güçsüzler eziliyor, insan hakkına ve onuruna değer verilmiyordu. Kadına ise toplum içinde söz hakkı tanınma-yarak mirastan mahrum ediliyordu. Bunun yanında kız çocuk doğuran kadın hor görülüyordu. Hatta kız çocuğu olan babalar, bunu utanılacak bir durum olarak kabul etmekte ve bazıları kız çocuklarını diri diri toprağa gömmekteydi. Cahiliye Döneminin genel özellikleri Kur’an-ı Kerim’de şöyle dile getirilmiştir: “Onlardan biri, kız ile müjdelendiği zaman içi öfke ile dolarak yüzü simsiyah kesi-lir! Kendisine verilen kötü müjde (!) yüzünden halktan gizlenir. Şimdi onu, aşağılanmış olarak yanında tutacak mı, yoksa toprağa mı gömecek? Bak, ne kötü hüküm veriyorlar!”3 Bunun yanında içki, kumar, hırsızlık, tefecilik gibi kötü alışkanlıklar da giderek yaygınlaşmış ve toplumda adalet duygusu yok olmuştu. Ancak bütün bu olumsuzlukların yanında, Araplar arasında cömertlik, misafirperverlik, cesaret, sözünde durma, kendilerine sığınanları koruma gibi erdemler de yaygındı.

2 Celle celaluhu: Şanı yücedir.3 Nahl suresi, 58, 59. ayetler.

SOSYAL ORTAM

Kabile hayatı ve kan davalarının olması

İnsanların sınıflara ayrılması

İçki ve kumarın yaygın olması

İnsan haklarının ihlal edilmesi

EKONOMİK ORTAM

Kervancılık

Tarım

Ticaret

Hayvancılık

KÜLTÜREL ORTAM

Okuryazarlığın az olması

Şiire önem verilmesi

Sözlü kültürün yaygın olması

DİNÎ ORTAM

Hristiyanlık

Mecusilik

Putperestlik

Yahudilik

KUR’AN’IN İNDİRİLDİĞİ ORTAM

Sabiilik

Haniflik

12

TEFSİR

Kur’an-ı Kerim, sözü edilen olumsuz niteliklere sahip insanları vahyin eğitiminden geçirmeyi; sorumluluk sahibi, bilgili, doğru, dürüst ve adaletli bireyler yetiştirmeyi hedeflemiştir. Bu bakımdan Kur’an-ı Kerim’in ilk dönemdeki çağrısı, toplumda sosyal ve iktisadi adaletin sağlanması yönünde olmuştur. İlk inen ayetlerde yardımlaşma, sorumluluk duygusu, doğruluk ve adalet gibi ahlaki ilkeler yer almıştır.4 Ama bu ayetlerdeki asıl vurgu, tevhit ve ahiret inancına yöneliktir ve putperestliğin reddi üzerinedir.

Bu sebeple vahyin gönderiliş amacı: İnsanların inançlarını düzeltmek, ahlakını güzelleştir-mek, dünya hayatlarını düzene koymak ve bu sayede onlara ebedî saadetlerini kazandırmaktır.

4 Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 35, 36.

İLKELER ÇIKARALIM

1. “Şüphesiz ki bu Kur’an en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan müminlere, kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeler.” (İsrâ suresi, 9. ayet.)

2. “Bu Kur’an, Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, mutlak güç sahibi ve övgüye layık, göklerdeki ve yerdeki her şey kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır…” (İbrahim suresi, 1. ayet.)

3. “Ey Muhammed! De ki: “Ruhu’l-Kudüs (Cebrail), inananların inançlarını sağlamlaştırmak, Müslümanlara doğru yolu göstermek ve onlara bir müjde olmak üzere Kur’an’ı Rabb’inden hak olarak indirdi.” (Nahl suresi, 102. ayet.)

4. “Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden bir öğüt, kalplere bir şifâ ve inananlar için yol gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.” (Yûnus suresi, 57. ayet.)

5. “…Ey iman etmiş olan akıl sahipleri, Allah’a karşı gelmekten sakının! Allah, size bir zikir (Kur’an) indirdi.” (Talâk suresi, 10. ayet.)

6. “Böylece biz sana Arapça bir Kur’an vahyettik ki şehirlerin anası olan Mekke’de ve çevresinde bulunanları uyarasın. Hakkında asla şüphe olmayan toplanma günüyle onları uyarasın. Bir grup cennette, bir grup ise cehennemdedir.” (Şûrâ suresi, 7. ayet.)

Yukarıdaki ayetlerden hareketle Kur’an’ın gönderiliş amacını gösteren ilkeleri aşağıya çıkarınız.

İLKELER

1. Kur’an insanları doğru yola iletir.

2............................................................

3............................................................

4............................................................

13


2. İlk Vahiy ve Vahyin Geliş Şekilleri

Vahiy kelimesi, Arapça ‘‘وحى / v-h-y’’ kökünden türetilmiştir. Kelime olarak, gizli konuşma,

fısıldama, ilham etme, emretme, ima ve işaret etme, seslenme, acele etme, ortaya çıkarma, mektup

yazma ve elçi gönderme gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Terim olarak vahiy; Allahuteala’nın in-

sanlara iletmek istediği mesajlarını peygamberlerine iletmesine denir.

Vahiy kelimesi sözlük anlamı ile Kur’an-ı Kerim’de pek çok yerde kullanılmıştır. Örneğin, “Der-

ken Zekeriya ibadet yerinden halkının karşısına çıktı. (Konuşmak istedi, konuşamadı.) ve on-

lara ‘Sabah akşam Allah’ı tesbih edin.’ diye işaret etti.”5 ayeti kerimesindeki vahiy, ima ve işaret

anlamında kullanılmıştır. “İşte böylece biz her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman

kıldık. Bunlar aldatmak için birbirlerine yaldızlı laflar fısıldarlar. Rabb’in dileseydi, bunu ya-

pamazlardı. O hâlde, onları iftiralarıyla baş

başa bırak.”6 ayetinde şeytanların birbirine

vahyetmesi; fısıldama, gizli konuşma, vesve-

se anlamlarında kullanılmıştır. Nahl suresinin

68. ayetinde de vahiy, “Rabb’in, bal arısına

şöyle ilham etti: “Dağlardan, ağaçlardan ve

insanların yaptıkları çardaklardan (kovan-

lardan) kendine evler edin.” ilham ve içgüdü

şeklinde ifade edilmiştir.

Allah vahiy meleği ile pergamberlerine de vahiy gönderir. Allah, vahiy meleği ve peygamber

arasında geçen bu ilişkiye bir başka kişinin müdahalesi söz konusu değildir. Peygamberler vahye

hiçbir tasarrufta bulunmadan insanlara aktarmışlardır. Kur’an-ı Kerim’de bu husus şöyle dile getiril-

miştir: “Eğer (peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu kudre-

timizle yakalardık. Sonra da onun şah damarını mutlaka koparırdık. Hiçbiriniz de bu cezayı

engelleyip ondan savamazdı.”7

Mahiyeti itibariyle vahiyde iletişim çok gizli ve son derece süratli bir şekilde gerçekleşmek-

tedir. Hz. Peygambere (s.a.v.) vahiy, ashabıyla ve ailesiyle aynı ortamda bulunduğu zamanlarda da

geliyordu. Onlar vahyin geldiğini anlıyor fakat ne olup bittiğini fark edemiyorlardı. Çünkü vahiy

meleğinin melek şekliyle görülmesi ve sesinin işitilmesi mümkün değildi. Peygamberler dışında

hiçbir insan, o süratte konuşmayı takip edecek olağanüstü bir tabiatta yaratılmamıştır.8

5 Meryem suresi, 11. ayet.6 En’âm suresi, 112. ayet. 7 Hâkka suresi, 44-47. ayetler.8 Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, s. 55.

BELİRTELİM

Aşağıdaki ayetlerde vahiy kavramının hangi anlamlarda kullanıldı-ğını belirtiniz.

En’âm suresi, 121. ayet; Fussilet suresi, 12. ayet; Zilzâl suresi, 5. ayet; Mâide suresi, 111. ayet; Kasas suresi, 7. ayet; Tâ-Hâ suresi, 38. ayet.

14

TEFSİR

Vahyi gönderen Allah, muhatap ise peygamberler vasıtasıyla insan ve toplumdur. Aradaki ile-tişimi de melek gerçekleştirmiştir. Bu durumda vahiy, Allah – Melek – Peygamber – insan arasında gerçekleşen bir iletişimdir. Vahiyde iletişim tek yönlüdür. Peygamber bilgiyi alan konumundadır.

Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah (c.c.)’ın insanlara vahyi üç şekilde gönderdiği bildirilmektedir.

“Allah, bir insanla ancak vahiy yoluyla yahut perde arkasından konuşur. Yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. Şüphesiz o yücedir, hüküm ve hikmet sahibidir.”9

Ayette ifade edildiği şekilde Allah’ın vahiy yoluyla bir insanla konuşması; bildirmek istediği bir bilgiyi insana/peygambere ilham etmesi, kalbine yerleştirmesi anlamına gelmektedir. Meleğin görün-meden Allah’ın kelamını Resulullahın kalbine düşür-mesi şeklinde gelen vahyi bu grupta değerlendirmek mümkündür.

Yukarıda verilen ayette yer alan ikinci vahiy yolu, Allah’ın perde arkasından peygamberle konuşmasıdır. Bu çeşit vahye Hz. Musa’nın Allah ile bir ağaç arkasından konuşmasını örnek olarak verebiliriz. Üçüncü vahiy yolu ise, Allah’ın bir elçi (melek) göndermesi şeklinde olmuştur. Nitekim Hz. Muhammed (s.a.v.)’e ilk vahiy de melek vasıtasıyla indirilmiştir. Şöyle ki; Peygamberin içinde doğduğu ve yaşadığı o zamanki Arap toplumuna hakim olan haksızlık, zulüm ve ahlaki çöküntü onu derinden etkiliyordu. Şahit olduğu adaletsizlikler karşısında bunalan Hz. Peygamber, bu sıkıntılı or-tamdan uzaklaşmak için yanına azığını da alarak Mekke yakınlarında bulunan Nur Dağı’ndaki Hira Mağarası’na gider, orada düşüncelere dalardı.

9 Şûrâ suresi, 51. ayet.

PAYLAŞALIM

Kasas suresinin 30-35. ve Necm suresinin 1-18. ayetleri me-alden okuyarak öğrendiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

BİLGİ KUTUSU

ALLAH

MELEK (CEBRAİL)

PEYGAMBER İNSAN

T E B L İ Ğ

VAHİY{ {

15


Hz. Peygamber, 610 yılının ramazan ayının Kadir Gecesi’nde, Hira Mağarası’nda iken vahiy meleği Cebrail (a.s.) gelerek ona “Oku!” diye seslendi. Peygamberimiz “Ben okuma bilmem.” dedi. Cebrail ikinci kez ona “Oku!” dedi. Hz. Peygamber yine “Okuma bilmem.” dedi. Cebrail üçüncü kez aynı istekte bulununca Peygamberimizin cevabı yine “Ben okuma bilmem.” oldu. Bunun üzerine Cebrail, Alak suresinin şu ilk beş ayetini ona okudu:

” اقرأ باسم ربك الذي خلق * خلق االنسان من علق * اقرأ وربك االكرم * الذي علم بالقلم * علم االنسان ما لم يعلم““Yaratan Rabb’inin adıyla oku! O, insanı bir aşılanmış yumurtadan yarattı. Oku! İnsana

bilmediklerini belleten, kalemle (yazmayı) öğreten Rabb’in, en büyük kerem sahibidir.”10

Hz. Muhammed (s.a.v.) bu ayetleri tekrarladı. Biraz korku biraz da heyecanla evine geldi. He-men yattı ve eşi Hz. Hatice’den üzerini örtmesini istedi. Sakinleşince ona başından geçenleri anlattı. Hz. Hatice: ‘‘Sen daima eli açık ve cömertsin, iyilik yaparsın; fakir ve muhtaçlara yardıma koşarsın, misafiri ağırlarsın. Böyle bir insanı Allah yalnız bırakır mı?’’ diyerek ona destek oldu…11 Böylece Hz. Peygambere nazil olan bu ayetlerle 23 yıllık vahiy süreci başlamış oldu.

3. Vahyin Yazılması ve Korunması

Hz. Peygamber, vahiy yoluyla gelen ayetleri bir yandan insanlara tebliğ ederken diğer yandan da sahabeye ezberletiyordu. Yazılı kültürün gelişmediği ve sözlü kültürün hâkim olduğu o günün top-lumu için ayetleri ezberlemek, yazıdan daha pratik ve güvenilir bir yol olarak kabul ediliyordu. Hz. Peygamber bununla yetinmeyip risaleti boyunca gelen ayet veya sureleri okuma yazma bilen saha-beye yazdırdıktan sonra, “Bunu falan sureye koyunuz.” demek suretiyle de kayıt altına aldırıyordu.12 İslam tarihinde vahiy kâtipleri olarak adlandırılan bu sahabeler “Kur’an-ı Kerim”in yazılı olarak korunmasına hizmet ediyorlardı.

10 Alak suresi, 1-5. ayetler.11 Buharî, Bedü’l-Vahy, 3; Müslim, İman, 25.12 Ahmed b.Hanbel, el-Müsned I, 57.

Vahyin ilk geldiği Mekke’deki Nur Dağı

16

TEFSİR

Vahiy kâtibi, yazdıklarını Hz. Peygambe-

re yüksek sesle okuyor, böylece yazılan metin-

de eksiklik, fazlalık varsa veya yanlışlık ya-

pılmışsa Hz. Peygamber onu tashih ediyordu.

Hz. Peygamberin tashihinden geçen ayetler,

yine onun emriyle çoğaltılarak Müslümanla-

ra dağıtılıyordu. Yazılan ayet ve surelerin asıl

nüshası Hz. Peygamberin evinde veya vahiy

katipleri tarafından muhafaza ediliyordu.13

Vahiy kâtipleri gelen ayetleri, işlenmiş ince derilere, kabuğu soyulmuş hurma dallarına, be-

yaz ve yassı taşlara, kürek kemikleri gibi yazı yazmaya elverişli nesneler üzerine yazmışlardır. Bu-

nun yanında “kırtas” denilen kâğıt parşömenler de az da olsa kullanılmıştır. Bunlar arasında özel

işlenmiş hayvan derisi ise hem dayanıklılık hem de o günler için elde edilmesi en kolay malzeme

olması bakımından, özellikle hicretten sonra daha fazla kullanılmaya başlanmıştır. Böylece Kur’an-ı

Kerim’in bizzat Hz. Peygamberin yol göstericiliği ve çabasıyla hiçbir değişime uğramadan sonraki

nesillere aktarılması sağlanmıştır.

Kur’an metninin Hz. Peygamber za-

manındaki tespitinde takip edilen usullerden

biri de “arz”dır. Hz. Peygamber, her sene

ramazan ayında o zamana kadar nazil olan

bütün sure ve ayetleri vahiy meleği olan

Cebrail’le karşılıklı okurdu. Hz. Peygambe-

rin vefat ettiği yılın son ramazan ayında bu

karşılıklı okuma iki defa yapılmış ve buna

son sunuş anlamında “son mukabele” de-

nilmiştir. Bu usul, hem ezberleme hem de

yazı yoluyla yapılan tespitin bir bakıma son

kontrolü anlamına gelmektedir. Bu açıdan

vahyin korunmasında mukabelenin önemi

büyüktür.

13 Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, s.79-83.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Vahiy kâtiplerinin sayısının kır-

ka kadar ulaştığını, Mekke’de ilk vahiy

kâtibinin Abdullah b. Said, Medine’de

ise Ubey b. Ka’b olduğunu, daha son-

ra da bu işi devamlı olarak Zeyd b.

Sabit’in yaptığını biliyor muydunuz?

DEĞERLENDİRELİM

“Şüphesiz o Zikr’i (Kur’an’ı)

biz indirdik, biz! Onun koruyucu-

su da elbette biziz.”

(Hicr suresi, 9. ayet.)

Ayette verilen mesajı okuyarak

arkadaşlarınızla değerlendiriniz.

17


4. Kur’an-ı Kerim’in Mushaf Hâline Getirilmesi

Hz. Peygamber döneminde Kur’an’ın tamamı yazılmış ve ezberlenmiş, ancak bir kitap hâline getirilmemişti. Çünkü Hz. Peygamber hayatta idi ve vahiy gelmeye devam ediyordu. Onun vefa-tıyla birlikte vahiy kesilmiş ve Müslümanların elinde Allah’ın kitabı Kur’an kalmıştı. O da dağı-nık birtakım malzemeler üzerinde yazılı ve hafız sahabelerin ezberindeydi. Malzemelerin eskiyip kaybolması, hafızların vefat etmesi Kur’an’ın bir sonraki nesle aktarılmasını tehlikeye düşürebilir ve ilahî mesajın yerini bulmasını zorlaştırabilirdi. Nitekim Hz. Ebu Bekir (r.a.) döneminde yalancı peygamber Müseyleme’ye karşı 633 yılında yapılan “Yemame Savaşı’’nda birçok hafız sahabenin şehit düşmesi diğerleri gibi Hz. Ömer’i de kaygılandırmış ve halife makamında olan Hz. Ebu Bekir’e durumun önemini anlatarak Kur’an’ın bir araya toplanmasının gerekliliği hususunda onu ikna etmiş-ti. Bunun üzerine Hz. Ebu Bekir de vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sabit’i Kur’an’ın toplanması işinde görevlendirmişti.

Kur’an’ı derleme işini üzerine alan Zeyd, bu hususta son derece sağlam bir yol izlemiştir. Çünkü o, kendisine geti-rilen Kur’an ayetlerinin Hz. Peygamber tarafından okunmuş ve yazdırılmış bir metin olduğunu iki şahitle birlikte kabul etmiştir.14 Böylece Kur’an-ı Kerim “son mukabele”deki ayet tertibine riayet edil-mek suretiyle düzgün bir şekilde yazılıp ek-siksiz olarak toplanmış ve Hz. Ebu Bekir’e teslim edilmiştir. Hz. Ebu Bekir’den sonra Hz. Ömer’e onun vefatı ile kızı ve aynı za-manda Rasulullahın eşi olan Hz. Hafsa’ya intikal etmiştir. İki kapak arasındaki bu derlemeye “Mushaf” adı verilmiştir.

Hz. Ebu Bekir’in talimatıyla toplanan Kur’an başta Hz. Ömer ve Hz. Ali olmak üzere bütün sahabelerin onayını almış, kimseden bir itiraz gelmemiştir.

14 Muhsin Demirci, Kur’an Tarihi, s. 122.

TARTIŞALIM

Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine neden ihtiyaç duyulmuştur? Tartışınız.

18

TEFSİR

OKUYALIM - DEĞERLENDİRELİM

Hz. Muhammed’in vahiy kâtibi Zeyd b. Sabit diyor ki:

“Yemame Savaşı’nda ashabın öldürülmesinin ardından Ebu Bekir (r.a.) beni çağırttı. Yanına vardım, Ömer (r.a.)de oradaydı. Hz. Ebu Bekir bana dedi ki: Hz. Ömer gelip bana, ‘Yemame’de Kur’an hafızları çok zayiat verdi. Bu gibi durumlarda hafızların ölmesiyle Kur’an’ın birçoğunun zayi olmasından endişe ederim. Bana kalırsa Kur’an’ın bir araya getirilmesi için bir emir çıkarman gerekir.’ dedi. Ben de Hz. Ömer’e şöyle cevap verdim: ‘Resulullahın yapmadığı bir işi nasıl yapabilirsin?’ Hz. Ömer, ‘Vallahi, bu hayırlı bir teşebbüstür.’ dedi. Sonra bu iş üzerinde o kadar durdu ki bana söyleye söyleye sonunda Allah, kalbimi bu işe ikna etti, ben de onun görüşünü benimsedim.

Bu sözlerden sonra Hz. Ebu Bekir, bana, ‘Sen akıllı ve güvenilir bir gençsin. Resulullah (s.a.v.)a gelen vahyi yazıyordun. Kur’an’ı araştır ve onu bir araya topla!’ dedi. Bunun üzerine ben, ‘Ebu Bekir (r.a.) bana dağlardan birini taşıma vazifesi verse bu teklif ettiği işten daha ağır gelmezdi.’ diye düşündüm. Sonra onlara, ‘Sizler, Resulullahın yapmadığı bir işi nasıl yapıyorsunuz?’ dedim.

Hz. Ebu Bekir, bana, ‘Allah’a yemin ederim ki bu hayırlı bir iştir.’ dedi.

Hz. Ebu Bekir ısrarında devam edip durdu. Nihayet Allah, Ebu Bekir’le Ömer’in akıllarını yatırdığı ve göğüslerini ferahlandırdığı bu işe, benim de gönlümü ferahlandırdı. Bunun üzerine ben de Kur’an’ın peşine düşüp gereği gibi araştırdım ve onu yazılı bulunduğu hurma dallarından, ince taş levhalardan ve hafızların ezberlerinden topladım…”

(Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3.)

Yukarıdaki metni Kur’an-ı Kerim’in Mushaf hâline getirilmesinin önemi açısından okuyarak değerlendiriniz.

19


5. Mushaf’ın Çoğaltılması

Hz. Ömer zamanında artan fetihlerle genişlemeye başlayan İslam coğrafyası, Hz. Osman dev-rinde daha da büyümüştür. Fethedilen bu beldelere ashaptan Kur’an’ı iyi bilenler gidiyor, oralardaki yeni Müslüman olanlara ellerinde bulunan Kur’an nüshalarından veya ezbere dayalı okuyuşlarından öğretiyorlardı. Şahsi nüshalarda ve okuyuşlarda bulunan bazı anlam farklılıkları yeni Müslüman olanlar tarafından tam anlaşılamıyor ve aralarında önemli ihtilaflar görülüyordu. Bu ihtilaflar zaman-la ciddi tartışmalara dönüştü.

H 25 (646) yılında Azerbaycan ve Ermenistan seferlerine katılan ashap arasındaki kıraat ih-tilaflarına şahit olan ordunun komutanı Hz. Hüzeyfe b.Yeman endişelendi. Halife Hz. Osman’ın yanına gelerek, “Ey mü’minlerin Emiri! Kur’an hakkında Yahudiler ve Hristiyanlar gibi ihtilafa düş-meden, bu ümmetin imdadına yetiş.”, diyerek bu konuya bir çözüm bulmasını teklif etti.15

Hz. Osman, kıraattaki farklılıkları göz önünde bulundurdu ve Hz. Hafsa’nın elindeki “Mushaf”ı çoğaltarak belli başlı merkezlere göndermeye karar verdi. Çoğaltma işi için yine başkan-lığını Hz. Zeyd b.Sabit’in yaptığı Hz. Abdullah b. Zübeyr, Hz. Saîd b. As, Hz. Abdurrahman b. Haris b. Hişam’dan oluşan bir heyeti görevlendirip yazımda ihtilafa düştüklerinde Kur’an’ın nazil olduğu Kureyş lehçesini esas almalarını emretti. Heyet çalışmalarını başarıyla tamamladı ve orijinal nüsha Hz. Hafsa’ya teslim edildi. H 25-30 (M 646-651) yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışmada, tefsir ve açıklama maksadıyla tutulan bir takım özel notlar yazılmadı.

Çoğaltılan yedi adet Kur’an nüshasından biri Medine’de bırakıldı. Diğerleri birer öğretici ile birlikte Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderildi. Hz. Osman, ileride Müslümanlar arasında bir ihtilaf çıkmasını önlemek ve ümmet arasında birliği sağlamak amacıyla bunların dışında yazılmış Kur’an sayfalarının ve özel mushafların, imha edilmesini emretti.16

15 Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3. 16 Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 3.

Hz. Osman’ın yazdırdığı mushaflardan biri

20

TEFSİR

6. Kur’an-ı Kerim’in Noktalanması ve Harekelenmesi

Hz. Osman zamanında çoğaltılan mushaflar, hare-kesiz ve noktasız bir şekilde yazılmıştı. Muhtelif harflerin aynı şekilde yazılmalarından dolayı birbirine benzeyen bu harfleri ayırt edebilmek için noktalama işaretleri konul-mamıştı. O dönemde nokta-sız ve harekesiz Kur’an’ı sa-habeler, Hz. Peygamberden duyduğu için hatasız oku-yorlardı. Fakat fetihlerin art-ması neticesinde İslam top-lumunun çoğunluğunu Arap olmayan milletlerin oluştur-maya başlaması yeni bir sorunu da beraberinde getiriyordu. Çünkü Kur’an nüshalarının harekesiz ve noktasız olması Arap olmayan Müslümanların Kur’an-ı Kerim’i doğru bir biçimde okumasını ve anlamasını zorlaştırıyordu.

Bu meseleyi çözmek için ilk harekete geçen ise Irak valisi Ziyad b. Sümeyye (öl. 53/673) oldu. Ziyad, yanlış okumaların önlenmesi için Ebu’l-Esved ed-Düelî (öl. 69/688)’den yardım istedi. Ebu’l-Esved, gelen teklifi önce kabul etmedi. Daha sonra bir şahsın Tevbe suresinin üçüncü ayetinde yer alan “ve rasuluhu” kelimesini “ve rasûlihi” diye okuyarak, “Allah ve Resulu müşriklerden beridir.” şeklindeki anlamın “Allah müşriklerden de Resulünden de beridir”e dönüşmesini görmesiyle duru-mun ciddiyetini anlayan Ebu’l-Esved ed-Düelî, verilen görevi kabul ederek Kur’an’ı harekeleme işine girişti.

Ebu’l-Esved ed-Düelî, mushafı baştan sona kadar harekelemiş, kırmızı mürekkeple fetha için harfin üstüne, esre için altına, ötre için önüne bir nokta koymuş, tenvin için de iki nokta kullanmıştır. Kur’an’ın harekelenmesi her ne kadar okuma kolaylığı getirmiş olsa da yanlışların önüne tam olarak geçilememiştir. Çünkü Kur’an’ı yeni öğrenenlerin benzer harfleri birbirinden ayırt etme güçlükleri devam etmiştir. Irak valisi Haccac b. Yusuf (öl. 95/713) bu problemi çözmek için Yahya b. Ya’mer (öl. 129/746) ve Nasr b. Asım (öl. 89/707)’ı görevlendirmiş, onlar da hocaları Ebu’l-Esved’den öğ-rendikleri noktalama işlemini bütün Kur’an’a uygulamışlardır. Noktalama işinde metin için siyah mü-rekkep kullanılırken harekeler için renkli mürekkep tercih edilmiştir. Kur’an’ı noktalama işi daha sonra Medine’ye ve diğer İslam beldelerine yayılmıştır. Halil b. Ahmed (öl. 175/791) ise günümüzde kullanı-lan harekeleri ve diğer noktalama işaretlerini geliştirerek bu çalışmaların son şeklini vermiştir.17

17 Abdülhamit Birışık, Kıraat İlmi ve Tarihi, s. 48, 49.

İlk dönem Kur’an yazmalarından bir sayfa.

21


7. Kur’an-ı Kerim’in Diğer İsimleri

Kur’an, Allah tarafından Cebrail vasıtasıyla son peygamber Hz. Muhammed’e indirilen, okun-masıyla ibadet edilen, başkalarının benzerini getirmekten âciz kaldığı Arapça bir kelamdır.

Kur’an kelimesinin türediği kök konusunda farklı görüşler olmakla birlikte yaygın olan görüşe göre, kelime “okumak” manasına gelen “karae” fiilinden isimdir. Vahyin “ikra” (oku) emri ile baş-laması ve Kur’an’ın çok okunması tavsiye edilen bir kitap olması gibi sebepler dikkate alındığında Kur’an isminin “okumak” anlamına gelen “karae” fiilinden türediğini kabul etmek daha doğru gö-rünmektedir. Kur’an’ın kendisi de kelimeyi aynı anlamda kullanmıştır. “Şüphesiz onu toplamak ve okumak bize aittir. O hâlde, biz onu okuduğumuz zaman, onun okunuşuna uy.”18

Kur’an ismi, Yüce Allah tarafından verilmiştir. Buna işaret eden birçok ayet vardır. Bazıları şunlardır: “O, elbette değerli bir Kur’an’dır.”19 , “Şüphe yok ki, Kur’an’ı sana elbette biz in-dirdik, biz.”20 , “Kur’an okunduğu zaman ona kulak verip dinleyin ve susun ki size merhamet edilsin.” 21

18 Kıyâme suresi, 17, 18. ayetler.19 Vâkı’a suresi, 77. ayet.20 İnsan suresi, 23. ayet. 21 A’râf suresi, 204. ayet.

KUR’AN’IN MUSHAF HÂLİNE GETİRİLME SÜRECİ

M 610-632 Hz. Peygambere Nüzul (Hıfz, Kitabet, Arz)

M 632-634 Hz. Ebu Bekir,

Zeyd b. Sabit’in Zeyd b. Sabit’in başkanlığında başkanlığında Mushaf hâline

getirilmesi

M 644-656 Hz. Osman

Mushafların Çoğaltılması

Ziyad b. Sümeyye (675)’nin Ebu’l-Esved ed-Düelî

(688)’ye Kur’an’a nokta şeklinde hareke

koydurması

Haccac b.Yusuf (714)’un Yahya b. Ya’mer (746) ve Nasr b. Asım

(707)’a Kur’an’a noktalama İşaretleri

koydurması

Halil b. Ahmed (751)’in

hareke ve noktalamaya

son şeklini vermesi

BİLGİ KUTUSU

Altıncı asırda yaşamış olan Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî (öl.560/1165)’nin, yazmış olduğu “Vakıf ve İbtida” eserinde, ortaya koymuş olduğu esaslar ve remizler, elimizde basılı Mushaflarda tatbik edilmiştir. Bu remizlere (işaretlere) kuralı ortaya koyanın ismine izafeten “Secâvend” denmektedir.

(İsmail Karaçam, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kâideleri, s. 60.)

22

TEFSİR

Kur’an-ı Kerim’in Kur’an dışında, başka isimleri daha vardır. Bunlardan bazısı isim, bazısı da sıfat olarak kullanılmıştır. En meşhurları şunlardır:

el-Kitab (kalemle yazılan), el-Furkan (Hak ile batılı, helal ile haramı tam anlamıyla ayı-ran), ez-Zikr (Allah’ı hatırlatıp, tanıtan), en-Nûr (apaçık aydınlatan), er-Ruh (kalpleri dirilten), el- Mev’iza (öğüt ve nasihat veren), eş-Şifâ (şifa veren), el-Hüdâ (doğru yolu gösteren), el- Beyân (her şeyi açıklayan), el-Kelam (Allah’ın sözü), er-Rahmet (tüm insanlığa rahmet olan).

A’râf Furkân

â

âİû

YAZALIM

A’AAAAAAAAAAAAAAAA rârârârârrârrârârârrâârrrrârrârârrrâr ffffffffffffffffffffffff Furkân

âââââââââââââââ

âİİİİİİİİİİİİİİİİİûûûûûûûûûûûûûû

Şûrâ

Yukarıdaki kavram haritasında geçen ayetleri meallerden bularak Kur’an-ı Kerim’in diğer isimlerinin geçtiği kelimeleri boşluklara yazınız.

23


ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM

A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. Vahyin terim anlamını açıklayınız.

2. Kur’an-ı Kerim’in hangi yollarla korunduğu hakkında bilgi veriniz.

3. Kur’an-ı Kerim’in gönderiliş amaçlarını listeleyiniz.

4. Kur’an-ı Kerim’in toplanma amacı hakkında bilgi veriniz.

5. Hz. Peygambere ilk vahiy nerede ve ne zaman geldi? Açıklayınız.

6. İslamiyet öncesi Arabistan’da dinî, siyasi ve kültürel ortamın özellikleri hakkında bilgi veriniz.

7. Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine niçin ihtiyaç duyulmuştur? Belirtiniz.

B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Kur’an-ı Kerim hangi sahabenin başkanlığında kitap hâline getirilmiştir?

A) Hz. Ebu Bekir B) Hz. Zeyd b. Sabit C) Hz. Ömer D) Hz. Ali E) Hz. Osman

2. Kur’an-ı Kerim’in “Hak ile batılı birbirinden ayıran” anlamına gelen diğer ismi hangisidir?

A) el-Furkan B) ez-Zikr C) el-Kitap D) el-Mev’iza E) el-Hüdâ

3. Kur’an-ı Kerim’e ilk hareke koyma işlemini kim yapmıştır?

A) Ziyad b. Sümeyye B) Yahya b. Ya’mer C) Nasr b. Asım

D) Ebu’l-Esved ed-Düelî E) Halil b. Ahmed

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (mukabele, Kureyş, Kırtas)

1. Hz. Peygamberin her ramazan ayında Kur’an’ı Cebrail ile karşılıklı okumalarına

…………………….denir.

2. Kur’an-ı Kerim’in çoğaltılmasında ihtilafa düşüldüğünde ……………….lehçesi esas alınmıştır.

II. ÜNİTETEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI


1. “Tefsir, te’vil, tercüme ve meal” kelimelerinin anlamlarını araştırınız.

2. Kur’an-ı Kerim’in gönderildiği toplumun diliyle inmiş olmasının sebebi ne olabilir? Düşününüz.

3. Kur’an ayetlerinin tefsir edilmesinin faydası nedir? Araştırınız.

4. Bir Kur’an mealinin konu indeksini inceleyiniz. Belirlediğiniz bir

konuyla ilgili ayetleri bulmak için uygulama yapınız.

5. Kur’an-ı Kerim ayetlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olabilecek dersler hangileri olabilir? Araştırınız.

TEFSİR

24

25

II. ÜNİTE: TEFSİR İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI

I. Tefsir İlmi ve Temel Kavramları

Kur’an-ı Kerim, Allah tarafından indi-rilmiş1, tüm insanlık için bir öğüt ve şifa, ina-nanlar için ise rehber ve rahmet kaynağı bir kitaptır.2

Kur’an-ı Kerim Müslümanlar için din-lerini öğrenme açısından temel kaynaktır. Müslümanlar hayatın anlam ve amacını ve nasıl yaşanması gerektiğini Kur’an’dan öğ-renirler. İyi-kötü; doğru-yanlış; güzel ve çir-kinin ölçüsü olarak Kur’an’ı kabul ederler. Duygu ve düşüncelerini; söz ve davranışlarını onun rehberliğinde geliştirir, şekillendirirler. Bu nedenle Kur’an’ın doğru anlaşılması için açıklanıp yorumlanması bir ihtiyaçtır. Tefsir ilmi de bu ihtiyacı karşılamayı amaçlar.

Kur’an’ın ilk müfessiri Hz. Peygamberdir. O, yüce Allah’tan aldığı vahyi insanlara ak-tarmış ve anlamadıkları konuları da açıklamıştır. Hz. Peygambere yüklenen bu görev bir ayet-te şöylece açıklanmaktadır:

رون“ يتفك ولعلهم إليهم ل نز ما للناس لتبين كر الذ إليك وأنزلنا بر والز ”بالبينات “Apaçık mucizeler ve kitaplarla (gönderildiler). (Ey Muhammed) İnsanlara kendi-

lerine ne indirildiğini açıkça anlatasın diye sana da Kur’an’ı indirdik.”3

Her ilim dalının olduğu gibi tefsir ilminin de kendine özgü kavramları vardır. “Tefsir”, “te’vil”, “tercüme” ve “meal” tefsir ilminin temel kavramlarından bazılarıdır.

Tefsir, başlangıçtan günümüze kadar Kur’an’ı anlama konusunda yapılan çalışmaları, belirli bir disiplin anlayışı içinde ele alan ilim dalıdır. Tefsir ilmi, Allah’ın kitabını onun mu-radına uygun şekilde açıklamaya çalışır.

Tefsir, “fe-se-ra” kökünden türemiş bir kelimedir. Sözlükte, “keşfetmek, üzeri kapa-lı bir şeyi açmak, aydınlatmak” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.4 Bir ilim dalı olarak tefsir, Kur’an lafızlarının okunuşlarını, anlamlarını ve delalet et-tikleri hükümleri inceler.5 Amacı, Kur’an-ı Kerim ayetlerinin mana ve maksatlarını açıklamaktır.

1 Şuarâ suresi, 192. ayet.2 Yûnus suresi, 57. ayet.3 Nahl suresi, 44. ayet.4 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, IV, s. 367; V, s. 55.5 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak dini Kur’an Dili, I, s. 20, 21.

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayeti, Kur’an-ı Kerim’in

insanlar için anlam ve önemi açısından

yorumlayınız.

“Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden

bir öğüt, kalplere bir şifa ve inananlar

için yol gösterici bir rehber ve rahmet

kaynağı olan Kur’an geldi.”

(Yûnus suresi, 57. ayet.)

26

TEFSİR

Te’vil, “evl” kökünden türemiş

bir kelimedir. Sözlükte, “bir şeyi aslına,

kaynağına döndürmek” demektir. Terim

olarak ise, “bir sözün muhtemel anlam-

larından birini seçerek o sözle ilgili asıl

manaya ulaşmak demektir.6 Bu bilimle

uğraşana ise müfessir denir. Müfessir,

te’vil yaparken ayetin muhtemel mana-

larından birini seçer. Aynı zamanda asıl

manaya ulaşmak için belirli usul ve kai-

delere uyar. Ancak sonuçta, ayetle ilgili

yorumlardan birini seçerken kişisel ter-

cihte bulunur. Tefsir ve te’vil, başlangıçta

aynı anlamda birbirinin yerine kullanıl-

maktayken zamanla farklı anlamlarda

kullanılan iki kavrama dönüşmüştür.7

Tercüme, sözlükte “bir sözü bir dil-

den başka bir dile çevirmek, nakletmek”

anlamına gelir. Tercüme yapan kişiye ise

“mütercim” denir.8 Terim olarak tercü-

me, bir sözün başka bir dildeki karşılığını

bularak manasını o dile aktarmaktır. Ter-

cümede iki yöntem uygulanır: Bir metnin

bütün özellikleriyle başka bir dile aynen

tercüme edilmesine “lafzî (harfî) tercü-

me” denirken, asıl metnin sadece manası-

nın başka bir dile aktarılmasına “manevi

(tefsîrî) tercüme” denir.

6 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, XI, s. 32, 33.7 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 214, 215.8 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 215, 216.

YORUMLAYALIMAşağıdaki ayet mealinde geçen

“te’vil” kelimesiyle ne kastedilmektedir?

Araştırarak yorumlayınız.

“Sana Kitabı indiren odur. Onun

ayetlerinin bir kısmı muhkem olup bun-

lar kitabın esasıdır. Ayetlerin bir kısmı ise

müteşabihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar

sırf fitne çıkarmak ve kendi arzularına

göre yorumlamak için müteşabih olan

kısmının peşine düşerler. Hâlbuki on-

ların te’vilini Allah’tan başkası bilemez.

İlimde derinleşenler ise ‘Biz ona inan-

dık, tümü Rabb’imizin katındandır.’ der-

ler. Bunları ancak derin kavrayış sahip-

leri düşünüp anlarlar.”

(Âl-i İmrân suresi, 7. ayet.)

NOT EDELİM

Tercümede uyulması gereken şartlar:

1. Mütercim her iki dilin özelliklerini iyi bilmelidir.

2. Asıl metnin anlam ve gayesine bağlı kalınmalıdır.

27


Meal, “evl” kökünden türetilmiş bir kelimedir. Bir şeyin amacı, varacağı sonuç anlamında kullanılır.9 Meal, bir sözün anlamını yaklaşık olarak vermek-tir. Terim olarak ise Kur’an-ı Kerim’in kısa açıklamalarla bir başka dile çevril-mesidir.

Kur’an’ı bütün incelikleriyle, tüm mana ve maksadıyla bir başka dile tercüme etmek mümkün değildir. Bu nedenle, Kur’an’ın çevirisini açıklama-larla desteklemek gerekir. Kur’an’ın bir başka dile çevirisine “tercüme” değil de “meal” denmesinin nedeni budur.

Her insan Kur’an ayetlerini indi-ği dilden anlamak ya da tefsirlerden de-rinlemesine araştırmak imkânına sahip olmayabilir. Bu durumda meal okumak Kur’an’ı anlamak için bir adım niteliğin-dedir.

Meal, Kur’an’ın kendisi değil çevirenin Kur’an’dan anladığıdır. Bu nedenle meallerde bazı farklılıklar gö-rülebilir. Bu farklılıklar çelişki değil, Kur’an’ın aslına uygun olarak yorum farklılığıdır.

Meallerde görülen farklılıkların nedenleri şunlardır:

1. Kur’an ayetlerindeki kelimelerin bazen çevrildiği dilde bire bir karşılığı olmayabilir. Bu durumda ayetin anlamı çevrildiği dildeki yakın anlamlı kelimelerle verilmeye çalışılır. Bu da me-allerde bazı farklılıklara yol açar.

2. Çevirmenlerin farklı sosyal ve kültürel yapılarda yetişmiş olmaları, ayetleri anlama ve ifade etmelerinde bazı farklılıklara sebep olmaktadır.

3. İnsanların algılama düzeyi ve ifade etme gücü farklıdır. Bu farklılık Kur’an’ı bir başka dile çeviren kimseler için de geçerlidir. Meallerde bazı farklılıkların görülmesinin nedenlerinden biri de budur.

4. Ayetlerin anlam zenginliği ve derinliği sebebiyle, çevirmenler bazen anlamlardan birini tercih etmek zorunda kalırlar. Bu da meallerde bazı farlılıklara neden olur.

9 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, XI, 32.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıda verilen sözü, Kur’an’ı bir başka dile çevirmenin zorluğu açısından değerlendiriniz.

Kur’an’ın İngilizce çevirmeni Marma-duk Piktal:

“Kur’an çok sesli senfonik besteye benzer. Büyük bir orkestra için bestelenmiş olan bir müzik eserini tek sazla çalmaya kalktığımız zaman nasıl bir durum ortaya çıkarsa, Kur’an’ı bir başka dile tercüme etmeye kalktığınız zaman da öyle bir durumla karşılaşırsınız. Bu nedenle elinizdeki bu meal, Kur’an’ın ihtişamını tanıtmak için değil, sadece onun hakkında size bir fikir vermek içindir.”

(Emin Işık, Kur’an’ı

Anlamaya Doğru, Sempozyum,

“Kur’an’ın Tercüme ve

Tefsiri Meselesi”, s. 198. )

28

TEFSİR

Kur’an-ı Kerim’in mealini okurken bazı konulara dikkat edilmelidir. Her şeyden önce meal okumanın anlam ve öneminin bilincinde olmak gerekir. Zira Allah’ın sözüne muhatap olmak ve bunu anlamaya çalışmak çok önemlidir.

Kur’an’daki bazı ayetlerin maksatlarının anlaşılması uzmanlık gerektirir. Bu nedenle okuyucu bu tür ayetleri anlamaya çalışırken ilgili tefsirlere ya da o konunun uzmanlarına başvurmalıdır.

Kur’an’ın kendine has bir anlatım biçimi vardır. Genellikle aynı konuyu ilgilendiren ayetler bir arada verilmez. Bu nedenle, okuyucunun Kur’an meali okurken ayetlerle ilgili notlar alması, kar-şılaştırmalar yapması ve aynı konudaki ayetleri bir bütün olarak değerlendirmesi önemlidir.

YORUMLAYALIM

“İşte kitap, onda

şüphe yok. Hidayettir

müttakilere.”

Elmalılı M. Hamdi Yazır

Kur’an-ı Kerim Meali

“Üzerinde hiçbir şüpheye yer olmayan bu ilahi kitap, Allah’a karşı

sorumluluklarının bilincinde olanlara bir rehber (olarak

indirilmiş) dir.”

Muhammed Esed,

Kur’an Mesajı

“Bu, kendisinde şüphe

olmayan kitaptır.

Allah’a karşı gelmekten

sakınanlar için yol

göstericidir.”

Diyanet İşleri Başkanlığı,

Kur’an-ı Kerim Meali

Bakara suresinin 2. ayetinin anlamı üç ayrı mealden verilmiştir. Farlılıkları karşılaştıralım.Sebeplerini yorumlayınız.

1. Rahmân (ve) rahîm (olan) Allah’ın adıyla.

2. Hamd (övme ve övülme), âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.

3. O, rahmândır ve rahîmdir.

4. Ceza gününün mâlikidir.

5. (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yal-nız senden yardım isteriz.

6. Bize doğru yolu göster.

7. Kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yolunu; gazaba uğramışların ve sapmışla-rın yolunu değil!

1. Elif. Lâm. MÎm.2. O kitap (Kur’an);

onda asla şüphe yoktur. O, müttakîler (sakınanlar ve arınmak isteyenler) için bir yol göstericidir.

3. Onlar gayba ina-nırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.

4. Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesin-kes inanırlar.

5. İşte onlar, Rable-rinden gelen bir hidayet üzeredirler ve kurtuluşa erenler de ancak onlardır.

29


BAŞLIK OLUŞTURALIMAşağıdaki metinleri okuyarak uygun başlıklar oluşturunuz.

……………………….................................

Bir ayeti tefsir ederken o ayetin indiği dönemi de gözönünde bulundurarak gerçek

anlamına ulaşmak amaçlanır. Bu anlama ulaşmak için o ayetle ilgili diğer ayetleri bir bütün

olarak değerlendirmek gerekir. Bu nedenle müfessir tarihi süreç içerisinde ayete sonradan

yüklenmiş olan yorumlarla yetinmeyip ilk ve gerçek anlamına ulaşmaya çalışır. Bu anlama

ulaşmak için öncelikle ayet ilgili diğer ayetlerle birlikte bir bütün olarak değerlendirilir.

Çünkü Kur’an kendi kendisini tefsir eden bir kitaptır. Daha sonra Kur’an’ın ilk ve en

güvenilir müfessiri olan Hz. Peygamberin sünnetine başvurmak gerekir. Ancak bu noktada

da dikkat edilmesi gereken husus; başvurulan rivayetlerin gerçekten Hz. Peygambere

ait olup olmadığını belirlemektir. Unutulmamalıdır ki, bir ayeti tefsir ederken bir bilgiye

dayanmadan tamamen kişisel yorum yapmak doğru değildir.

Te’vil ise daha çok ayetlerin yoruma açık kısmı ile ilgilidir. Te’vil, ayetin muhtemel

manalarından birini tercih etmeyi gerektirir. Bazen zorunlu bir nedenle ayetin zahiri manası

terk edilip ilk bakışta anlaşılamayan farklı bir anlam tercih edilebilir. Burada belirleyici

olan müfessirin yorumudur. Bu nedenle te’vilde, “Allah’ın maksadı kesin olarak budur.”

iddiasında bulunulamaz.

…………………………………..

Bir sözü bir dilden başka bir dile aktarırken amaç, asıl sözün anlamını, edebî

inceliklerini ve sanatsal değerini aslına uygun olarak çeviriye yansıtmaktır. Ancak bu,

tercümelerde genellikle mümkün olmaz. Çünkü asıl metnin kelimelerinin, çevrildiği dilde

bire bir karşılığını bulmak her zaman mümkün olmaz. Tercümede açıklamalara da yer

verilmez.

Kur’an’ın bir başka dile tercümesi mümkün değildir. Zira Kur’an, lafzı ve manası

itibarıyla eşsiz bir kitaptır. Çünkü o, Allah sözüdür. Bu nedenle Kur’an çevirilerinde anlamı

doğru verebilmek için, tercüme ile yetinmeyip kısa açıklamalara yer verilir. Kur’an’ın bir

başka dile çevirisine “tercüme” değil de “meal” denmesinin nedeni de budur.

30

TEFSİR

2. Tefsir İlminin Amacı ve Kur’an’ı Anlamadaki Önemi

İnsanı diğer varlıklardan ayıran özelliklerin başında, vahye muhatap olması gelir. Çünkü in-san, algıladığı şeyler üzerinde düşünme ve değerlendirme yeteneğine sahiptir. Yani insan akıl sahibi bir varlıktır. Yüce Allah’ın uçsuz bucaksız kâinatın içinden insanı seçip mesajlarını ona iletmesinin sebebi budur.

Kur’an insana rehberlik eder ve onu yönlendirir. Ancak bu yönlendirme onun doğru anlaşılması ve yaşanılan çağla ilişkisinin doğru kurulmasına bağ-lıdır. Bunun için öncelikle Kur’an’ın insan hayatındaki rolünün kavranması ve Kur’an’la günümüz insanı arasında sağlıklı ve canlı bir ilişkinin kurulabil-mesi gerekir. İşte tefsir bu amacın ger-çekleşmesini sağlayan bir ilim dalıdır.

Kur’an, indirildiğinden bu yana sürekli okunan ve yorumlanan bir kitaptır. İnsanlık tarihinin en fazla yorumlanan kitaplarından biri olan10 Kur’an-ı Kerim’in ayetleri kimi zaman yanlış tefsir edilmiştir. Bunun nedeni insanların Kur’an ile ilgili algılama, kavrama ve bilgi düzeylerinin farklı ol-masıdır. Bu nedenle Kur’an’ın Müslümanlar tarafından doğru bir biçimde anlaşılması için açıklanıp yorumlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Tefsir ilmi de bu ihtiyacı karşılamaya yönelik bir çaba olarak ortaya çıkmıştır.

Her insan Allah’ın kitabını in-dirildiği dilden okumak ve anlamak imkânına sahip olamayabilir. Bu ne-denle Kur’an Arapçayı bilmeyenler için farklı dillere çevrilmiştir. Bu çevi-riler, Kur’an’ın anlaşılmasında önemli bir adım olmakla birlikte tek başına yeterli değildir. Çünkü Kur’an, lafzı ve anlam derinliğiyle eşsiz bir kitaptır. Anlamının ve edebî inceliklerinin çevi-riye aktarılabilmesi için tefsir edilmesi, yani yorumlanması gerekir.

10 Muhammed Hamidullah, Kur’an-ı Kerim Tarihi, s. 23.

PAYLAŞALIM

Aşağıdaki ayet meallerini, Kur’an’ın indiriliş amacı açısından yorumlayarak düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

“Biz her peygamberi ancak kendi kavminin dili ile gönderdik ki onlara iyice anlatabilsin …” (İbrahim suresi, 4. ayet.)

“Bu Kur’an, ayetlerini düşünsünler ve akıl sahipleri öğüt alsın diye sana indirdiğimiz mübarek bir kitaptır.” (Sâd suresi, 29. ayet.)

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayet mealini yorumlayınız.

“De ki, Rabb’imin sözlerini yazmak için denizler mürekkep olsa hatta bir o kadar da eklense, denizler tükenir, Rabb’imin sözleri yine tükenmez.”

(Kehf suresi, 109. ayet.)

31


Kur’an’ın bir çok ayetinde Allah’ın sözleri üzerinde derinlemesine düşünmemiz istenir.11 Bu tür ayetlerin çokluğu; Kur’an’ın açıklanıp yorumlanması gereken bir kitap olduğunu açıkça gös-termektedir. Bu nedenledir ki Kur’an’ın ilk ve en yetkin müfessiri olan Hz. Peygamberle başlayan tefsir faaliyeti onun vefatı sonrasında da devam etmiş ve tarihî süreç içerisinde bir ilim dalı hâline dönüşerek günümüze kadar gelmiştir.

İlk Müslümanlar Kur’an ayetlerini kendi dillerinde olduğu için kolayca anlıyorlardı. Ayrıca onlar ayetlerin iniş sebeplerini de biliyorlardı. Bazen gelen ayetlerde anlamadıkları bir şey olursa Hz. Peygambere soruyor ve ondan öğreniyorlardı.

Hz. Peygamberin vefatından sonra Kur’an ayetlerinin tefsir edilmesi ihtiyacı hasıl oldu. Çünkü İslam hızla yayılmaktaydı ve yeni Müslüman olan toplumlar Kur’an’ın indirildiği dili bil-miyorlardı. Ayrıca bu insanların ayetleri doğru anlamaları için vahyin geldiği ortamı ve ayetlerin iniş sebeplerini de bilmeleri gerekiyordu. Bu süreç içerisinde tefsir ilmi daha kapsamlı ve uzman-lık gerektiren bir ilim dalına dönüştü ve zamanla farklı yöntemleri benimseyen tefsir akımları ortaya çıktı.

Tefsir ilminin Kur’an’ı anlamadaki önemi, bu ilmin belirlediği ilke ve yöntemlerde kendisini göstermektedir. Kur’an tefsirinde bu ilke ve yöntemlere bağlı kalmak, ayetlerin iniş amaçlarına uy-gun gerçek anlamlarına ulaşabilmek açısından çok önemlidir.

Tefsir ilmi oluşturduğu alt disiplinlerle Kur’an’ı her yönüyle derinlemesine inceler, Kur’an üslubunun niteliklerini açıklar. Kelimelerin ve terkiplerin hakiki, mecazi ve kinayeli manalarını, işa-retlerini, delaletlerini gösterir. Anlaşılabilirlik seviyelerine göre Kur’an lafızlarını tasnif eder ve in-celer. Anlam yönünden kapalı lafızlara açıklık getirir. Kıssalara, olaylara dair yeterli derecede bilgi verir. Kur’an’da yer alan Arapça olmayan kelimeleri, eş sesli ve eş anlamlı ifadeleri inceler. Ayetlerin indiriliş sebeplerini, nasih ve mensuhunu açıklar. Böylece Kur’an ayetlerinin doğru anlaşılmasında önemli bir katkı sağlamış olur.

11 Muhammed suresi, 24. ayet.

KONUŞALIM

Aşağıdaki hadiste verilmek istenen Aşağıdaki hadiste verilmek istenen mesaj hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz. mesaj hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz.

Hz. Muhammed buyuruyor:Hz. Muhammed buyuruyor:

“Bir grup, Allah’ın kitabını okuyup “Bir grup, Allah’ın kitabını okuyup müzakere etmek üzere bir araya gelecek müzakere etmek üzere bir araya gelecek olsalar, üzerlerine bir huzur ve güven olsalar, üzerlerine bir huzur ve güven duygusu iner ve onları Allah’ın rahmeti duygusu iner ve onları Allah’ın rahmeti bürür. Melekler de onları kanatlarıyla bürür. Melekler de onları kanatlarıyla sararlar. sararlar. Allah da onları katındaki değerli Allah da onları katındaki değerli kimselerle anar.kimselerle anar.”

(Müslim, Zikir, 38.)(Müslim, Zikir, 38.)

32

TEFSİR

3. Tefsir İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi

Kur’an’ı anlama ve yorumlama konusunda, Hz. Peygamberden günümüze kadar çalışmalar de-vam etmiş ve bu amaçla bir çok ilim dalı ortaya çıkmıştır. Bu ilim dallarının her biri Kuran’ı farklı bir yönüyle incelemiş, vardığı sonuçları insanların istifadesine sunmuştur.

Tefsir bir bütün olarak Kur’an-ı Kerim’i inceleyen bir ilim dalıdır ve bu özelliğiyle diğer İsla-mi ilimler için vazgeçilmez bir kaynaktır. Tefsir ilmi Kur’an’ı açıklayıp yorumlarken her ayetin ilgili olduğu ilim dalının verilerinden faydalanır. Çünkü bu ilimlerin her biri Kur’an’ın itikat, muamelat ve ahlak gibi farklı konularıyla ilgili ayetlerini konu edinmiştir. Bu nedenle Kur’an ayetlerini tefsir eden kimselerin diğer İslami ilimlerden faydalanması gerekir. Örneğin, “hadis ilmi” Hz. Peygamberin söz ve uygulamalarıyla ilgili rivayetleri senet ve metin yönüyle inceler. Bu rivayetlerin güvenilir olanlarını, uydurma ve zayıf olanlarından ayırmaya çalışır. Böylece Kur’an’ın ilk ve en güvenilir müfessiri olan Hz. Peygambere ait söz ve uygulamaları ortaya koymuş olur. Hadis ilmi ayrıca Kur’an’ın indiği dö-neme ışık tutarak ayetlerin iniş sebeplerinin öğrenilmesine de katkıda bulunur. Tüm bu çalışmalarıyla Hadis ilmi, Kur’an’ın anlaşılmasında temel kaynak olan “sünnet”i ortaya koyarak tefsir ilmine kaynak-lık etmektedir.

“Fıkıh usulü” ayet ve hadislerden hüküm çıkarmanın yöntemlerini belirler. “fıkıh ilmi” ise bu yöntemleri kullanarak ayetlerden hukuk ve ibadetle ilgili hükümler çıkarır. Fıkıh usulü ve fıkıh gerek yöntem ve gerekse hüküm çıkarma yönüyle özellikle ahkam ayetlerinin yorumlanması konusunda tef-sir ilmine kaynaklık etmektedirler.

Kur’an’da yer alan itikad ve ahlak konularıyla ilgili ayetleri inceleyen ilim dalı ise “kelam ilmi”dir. Bu nedenle tefsir ilmi bu konularla ilgili ayetleri yorumlarken kelam ilminin ortaya koyduğu verilerden faydalanır.

Tefsir ilminde sıkça müracaat edilen bir diğer ilim dalı ise “kıraat ilmi”dir. Bu ilim dalı Kur’an’ın okunuşunun incelikleri-ni ortaya koyar. Kur’an ayetlerinin anlamla-rı, kelimelerin okunuşlarıyla yakından ilgi-lidir. Bu nedenle kıraat ilmi, ayetlerin doğru anlaşılmasında büyük bir öneme sahiptir.

Kur’an ayetlerini tefsir ederken yapıl-ması gereken önemli işlerden biri de ayetin indiği zaman ve mekân bağlamını doğru bir şekilde belirlemektir. Bu nedenle ayetin ilgi-li olduğu tarihî alanı bilmek, Kur’an’ın nasıl bir topluma indirildiğini ve hangi şartlarda neleri değiştirdiğini anlamamıza ve bundan hareketle ayetlerin verdiği mesajları doğru olarak kavramamıza yardımcı olmaktadır.12 Bu ihtiyaç tefsir ilminin, “İslam tarihi” ve “siyer” gibi ilimlerden sürekli olarak fayda-lanmasını zorunlu kılmaktadır.

12 Halis Albayrak, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Yöntem”, “Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar”, s. 22-23.

DEĞERLENDİRELİMBir ayeti doğru tefsir etme konusunda,

o ayetin iniş sebebini bilmenin önemini aşağıdaki örnek ışığında değerlendirelim.

“…İyilik evlere arkalarından girmeniz değildir. Evlere kapılarından girin ve Allah’tan sakının ki kurtuluşa eresiniz.”

(Bakara suresi, 189. ayet.)

Rivayete göre İslam öncesi bir kimse, hac için ihrama girdiğinde evine kapısından girmez, evinin arkasından açtığı bir yoldan girip çıkardı. Bakara suresinin 189. ayeti bu cahiliyye âdetine işaret eder ve onu kaldırır.

(Taberî, Camiu’l- Beyan, C 2, s. 188.)

33


Aynı şekilde Kur’an’ı Kerim’in bazı ayetlerinin doğru anlaşılması için Kur’an’ın indirildiği dö-nemden önceki yüzyıllara ait tarihî bilgilere ulaşmak gerekebilir. Zira Kur’an’da en fazla yer tutan konulardan biri de geçmiş topluluklardan bahseden kıssalardır. Kur’an bu kıssalar aracılığıyla muha-tabına mesajlar ve dersler vermeyi amaçlar. Ancak bu mesajların doğru algılanması ayetlerin kastettiği anlamların doğru kavranmasıyla ilgili bir durumdur. Bunun için tefsir ilmi, genel tarih bilgisine, insanın kökeni ve kültürel gelişimini inceleyen, “antropoloji”nin verilerine başvurur.

Tefsir, Kur’an ayetlerini açıklarken “dil bilimleri”nden de yararlanır. Müfessir, ilk olarak Kur’an’ın cümlelerini dil açısından inceler. Ayrıca ayette geçen kelimelerin, Kur’an’ın indirildiği dö-nemde, hangi anlamda kullanıldıklarını belirlemeye çalışır. Çünkü bu kelimelere tarihî süreç içerisinde farklı anlamlar yüklenmiş olabilir. Bu nedenle müfessirin Arap dilininin gramerini iyi derecede bilmesi, hatta Arap edebiyatı hakkında bilgi sahibi olması, ayetlere doğru anlamlar verebilmesi açısından çok önemlidir.

Kur’an ilahî vahyin sözlü mesajlarına “ayet” derken, Allah’ın yarattığı varlıkları da aynı şe-kilde “ayet” olarak isimlendirir.13 Bu durumda Kur’an Allah’ın sözlü ayetlerinden oluşurken, kâinat da Allah’ın kevnî ayetlerinden oluşmaktadır. Bu nedenle tefsir ilmi, varlıkların yaratılışı ve düzeni, sosyal olayların sebep ve sonuçlarıyla ilgili ayetleri açıklarken fizik, kimya, astronomi, tıp, biyoloji, psikoloji ve antropoloji gibi bilim dallarından istifade eder. Çünkü, fen bilimleri ve sosyal bilimler, Kur’an’ın bu konularla ilgili olan ayetlerinin doğru anlaşılmasına katkı sağlayacak bilgileri üretirler.

Tefsir ilminin fen ve sosyal bilimleriyle ilişkisi çift yönlüdür. Kur’an-ı Kerim, fen ve sosyal bilimlerinin ilgilendikleri konulara değinir; ancak bu konularla ilgili ayrıntıya girmez. Kur’an’ın bu konulara değinmesinin amacı, yaratılıştaki düzen ve ahenge dikkat çekmek, insanı bu konularda düşündürmek ve böylece Allah’ın varlığının ve gücünün kavranılmasına yardımcı olmaktır. Diğer bir amaç ise insanı araştırmaya ve öğrenmeye yönlendirmek, böylece yaratılışın sırlarının kavranmasına yardımcı olacak bilimsel çalışmalara teşvik etmektir.

13 Şûrâ suresi, 29. ayet.

ARAŞTIRALIM

Aşağıdaki ayetlerin anlamlarını, fen bilimlerinden yararlanarak araştırınız.

“Dönüşlü olan göğeant olsun.”

(Târık suresi, 11. ayet.)

“O inkâr edenler, görmüyorlar mı ki, göklerle yer bitişik iken biz onları ayırdık. Hayat sahibi olan her şeyi sudan yarattık

Hâlâ inanmıyorlar mı?

(Enbiyâ suresi, 30. ayet.)

34

TEFSİR

Fen bilimlerinden “fizik”, maddeyle ilgili olayları ve bu olayların bağlı oldukları fizik kanun-larını ele almaktadır; Kimya ise cisimlerin yapısını ve atom düzenini incelemektedir. Yüce Allah Kur’an’da evrenin yaratılışı, işleyişi, varlıkların fiziki ve kimyevi yapısı ile ilgili konulara değinmek-te ve bu konularda bazı somut bilgiler vermektedir. İşte bu bilgileri veren ayetlerin doğru anlaşılması için fizik ve kimya bilimlerinin verilerinden faydalanmak gerekir. Örneğin, bir ayet mealinde şöyle buyrulur: “Şanı ne yücedir onun ki yeryüzünün tüm bitkilerini, insanların bizzat kendilerini ve hakkında henüz hiçbir bilgiye sahip olmadıkları şeyleri çifter çifter o yarattı.”14 Ayette ifade edilen, her şeyin çift olarak yaratılmasının cansız varlıklarla ilgili ne anlama geldiğini fizik ve kimya biliminin verilerine baktığımızda daha iyi anlamaktayız. Zira bu bilimlerin bugün vardığı sonuçlara göre her varlığın, hatta enerjinin bile zıt ikiziyle birlikte var olduğu anlaşılmıştır.15

14 Yâsîn suresi, 36. ayet.15 Yılmaz Muslu, Yaşayan Gezegen, s. 47- 49.

PAYLAŞALIM

Aşağıdaki ayeti ve ayetle ilgili yapılan yorumu değerlendiriniz. Siz de bu konuda bir örnek bularak arkadaşlarınızla paylaşınız.

“Görüyorsun ya! Allah, bulutlardan yağmur indirmektedir. Sonra biz onunla çeşit çeşit ürünler yetiştirdik. Dağlardan da kimi beyaz, kimi kırmızı, türlü renklerde kapkara yollar var ettik. İnsanlardan, yerde yürüyen hayvanlardan ve davarlardan da yine böyle çeşit çeşit renk renk cinsler yarattık. Kulları içinde Allah’a karşı ancak ilim sahipleri derin saygı duyarlar. Şüphesiz Allah mutlak güç sahibidir, çok bağışlayandır.”

(Fâtır suresi, 27-28. ayetler.)

“Dağ geçitlerinde yolların veya ırmakların aşındırmasıyla meydana gelen yar kesitlerinden oranın jeolojik yapısını tanımak, renkli kayaların hangi madenlere ve minerallere işaret ettiğini anlamak için jeolog olmak gerekir. Bu tür ayetlerde işaret edilen konular, başta coğrafya olmak üzere, astronomi, meteoroloji, jeoloji, fizik, botanik, sosyoloji, hatta genetik gibi ayrı ayrı ilim dallarının sahasına girmektedir. Tabiattaki incelikler, ancak bu konularda ciddi araştırmalar yapan ilim adamlarınca yakından gözlenir. Bu gözlemler de onları ilahî kudretle yüz yüze getirir.”

(Emin Işık, “Kur’an’ın Tercüme ve Tefsiri Meselesi, Sempozyum, s. 189.)

35


Gökyüzünü ve her türlü gök cismini inceleyen ilim dalı astronomidir. Kur’an’da astronomi ile ilgili bir çok ayet bulunmaktadır. Kur’an göklerin ve yerin yaratılışından ve gökyüzündeki sayısız varlığın düzenli hareketlerinden sıkça bahseder ve bunlar hakkında somut bilgiler verir. Bu bilgilerin doğru anlaşılmasında astronomi ilminin verdiği bilgilerden faydalanmak gerekir. Örneğin, bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “Güneş ve Ay’ın hareketi bir hesaba göredir.”16 Ayetteki “hesap” ifadesiyle kastedilen planlamanın ne ölçüde mükemmel olduğunu astronominin bu konuda verdiği bilgilerle daha iyi anlamaktayız.17

Bitki ve hayvanların doğma, büyüme ve üremesini konu edinen biyoloji ilmi ve hastalıkların tedavi ve önlenmesi ile ilgili çalışmaları yürüten tıp ilmi de bu alanlarla ilgili Kur’an ayetlerinin tef-siri açısından önemlidir. Örneğin, bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “.... O Allah, sizi annelerinizin karınlarında üç kat karanlığın göbeğinde birbirini izleyen yaratma aşamalarından geçirerek yaratmaktadır .... ”18 Ayette geçen “üç kat karanlık” ifadesinin döllenmiş yumurta hücresinin anne rahminde geçirdiği üç aşamayı anlattığını ve bu aşamaların neler olduğunu tıp ve biyolojinin ulaştığı bilgilerle bugün daha iyi anlamaktayız.19

Aynı durum, insanı ruhsal yönüyle inceleyen “psikoloji” ve insanın toplumsal hayatını ele alan “sosyoloji” gibi ilim dalları için de geçerlidir. Zira Kur’an bir çok ayette bu ilim dallarının ilgilendiği konulara değinmiştir. Duygu, düşünce ve inanç yapılarına göre insan tiplemeleri ve bun-larla ilgili psikolojik tahliller; yine bunun yanında geçmiş toplumları konu edinen kıssalar Kur’an’da önemli bir yer tutmaktadır. Bu konularla ilgili ayetleri tefsir ederken bu ilim dallarının verilerinden faydalanmak ayetlerin doğru yorumlanması açısından yararlı olmaktadır.

16 Rahmân suresi, 5. ayet.17 Taşkın Tuna, Güneş Sistemi, s. 37- 41. 18 Zümer suresi, 6. ayet.19 İlhami Kiziroğlu, Genel Biyoloji, s. 254, 255.

36

TEFSİR



1. Tefsir ilminin tanımını ve amacını açıklayınız.

2. Tefsir ve te’vilin temel farkını söyleyiniz.

3. Tercüme ve mealin farklı özelliklerini sıralayınız.

4. Meallerde görülen bazı farklılıkların sebeplerini söyleyiniz.

5. Kur’an’ın bir başka dile tam bir tercümesi yapılabilir mi? Açıklayınız.


1. Ayetlerin indiği zaman ve mekân bağlamını belirlemek için Tefsir ilminin başvurduğu ilim

dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kelam B) Fıkıh C) İslam tarihi D) Kıraat E) Dil bilimleri

2. Kur’an-ı Kerim’in kısa açıklamalarla bir başka dile çevrilmesine ne denir?

A) Tefsir B) Te’vil C) Tercüme D) Meal E) Yorum

3. Tefsir ilmi varlıkların yaratılışı ve düzeni ile ilgili Kur’an ayetlerini incelerken hangi bilim

dallarının verilerinden faydalanır?

A) Psikoloji B) Tarih C) Dil bilimleri D) Fen bilimleri E) Kelam

4. Tefsir de dâhil olmak üzere bütün İslam ilimlerinin ayetlerden hükümler çıkarırken takip

etmeleri gereken yöntemleri belirleyen ilim dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hadis B) Kıraat C) Dil bilimleri D) Fıkıh usulü E) Siyer

5. Bir metni bir başka dile açıklama yapmadan olduğu gibi çevirmeye ne denir?

A) Meal B) Tefsir C) Tercüme D) Te’vil E) Yorum

37


C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.

(Hz. Peygamber, te’vil, hadis ilmi, dil ilimleri, İslam tarihi ve siyer, tercüme)

1. Bir ayetin asıl anlamına ulaşmak için muhtemel anlamlarından birini tercih edip yorumlamaya

……………… denir.

2. Kur’an’ın ilk müfessiri .................…...……’ dir.

3. Hz. Peygamberin Kur’an’ı açıklayıcı söz ve davranışlarını inceleyen ilim dalı ...............’tir.

4. Tefsir ilmi, Kur’an lafızlarının anlamları ve kullanımlarını açıklamak için ...............................

faydalanır.

5. Tefsir ilmi, Kur’an’da oldukça fazla yer tutan kıssalarda verilen bazı tarihi bilgilerin doğru

anlaşılmasını sağlamak için ………….. ve ……………… ilimlerinden faydalanır.


1. Peygamberimizin Kur’an’ın insanlara ulaştırılması ve açıklanmasındaki rolünün ne olduğunu araştırınız.

2. Sahabenin Kur’an’ı anlama noktasında sonraki nesillere göre avantajları neler olabilir? Araştırınız.

3. “Rivayet ve dirayet” kelimelerinin anlamlarını sözlüklerden araştırınız.

4. Bildiğiniz tefsir kitaplarından birkaçını söyleyiniz.

III. ÜNİTE TEFSİR TARİHİ

TEFSİR

38

39

III. ÜNİTE: TEFSİR TARİHİ

1. Hz. Peygamberin Yaşadığı Dönemde Tefsir

Arapça olarak indirilen Kur’an-ı

Kerim, Peygamberimiz tarafından anla-

şılmış ve sahabeye aktarılmıştır. Peygam-

berimiz indirilen ayetler hakkında zaman

zaman açıklamalar da yapmıştır. Ayetlerin

anlaşılmasına yardımcı olan bu açıklama-

ların nedenleri arasında Kur’an’ın eskiden

de kullanılan bazı kelimelere yeni anlam-

lar yüklemesi, bazı ayetlerde kıssaların

özlü bir şekilde anlatılması, bazı emir ve

yasakların kapalılığı sayılabilir.

Hz. Muhammed’in peygamber-

likle ilgili iki temel görevi kendisine in-

dirilen vahyi insanlara iletmek (tebliğ)

ve açıklamaktır (tebyin). Bu nedenle

Kur’an’ın tefsiri Peygamberimizle başla-

mıştır. Çünkü Peygamberimiz, vahyin ilk

muhatabıdır. Kur’an, Peygamberimize

indirildiğinden en iyi ve en doğru açıkla-

masını da o bilmektedir.

Kur’an’ın ilk muhatapları olan sahabiler onun ruhuna vakıf oldukları hâlde, ayetleri iyice an-

lamak ve doğru amel etmek konusunda zaman zaman Hz. Peygamberin tefsirine ihtiyaç duymuş-

lardır. Peygamberimiz de lüzum gördükçe ayetleri tefsir etmiştir. Yaptığı açıklamalarla Kur’an’ın

anlaşılmasını ve yaşanmasını sağlamış, amelî konulardaki davranışlarıyla da ayetlerin uygulanışını

göstermiştir.

Kur’an-ı Kerim’de namazın emredilmiş olduğunu, ancak namazın vakitleri, rekât sayıları ve

diğer detaylarının Peygamberimiz tarafından açıklandığını bu duruma örnek olarak gösterebiliriz.

Yine Kur’an’da hac emredilmiş, ancak haccın nasıl uygulanacağı peygamberimiz tarafından uygu-

lamalı olarak gösterilmiştir. Buna göre Peygamberimizin Kur’an’ı tefsiri, sadece sözle değil, aynı

zamanda davranışlarıyla da fiilî bir tefsirdir.

TARTIŞALIM

“Ey Resûl! Rabb'inden sana indirile-ni tebliğ et...”

(Mâide suresi, 67. ayet.)

“...Sana da bu Kur’an’ı indirdik, insanlara kendilerine indirileni anlatasın diye. Belki düşünürler.”

(Nahl suresi, 44. ayet.)

“Biz bu Kitab’ı sana sırf hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklaya-sın ve iman eden bir topluma da hidayet ve rah-met olsun diye indirdik.”


“Ve biz her gönderdiğimiz peygambe-ri, ancak bulunduğu kavminin diliyle gön-derdik ki onlara iyice açıklasın…”

(İbrahim suresi, 4. ayet.)

Yukarıda mealleri verilen ayetlerde peygamberimizin hangi görevine vurgu ya-pılmaktadır? Arkadaşlarınızla tartışınız.

40

TEFSİR

İlahî hitabın, indirildiği toplumun seviyesini ve anlayışını gözetmesi, onların ayetleri anlama-da fazla bir açıklamaya ihtiyaç duymadıklarını gösterir. Bu yüzden Peygamberimizin müfessir özel-liğinden daha çok mübelliğ özelliği ön plana çıkar. Ancak ihtiyaç duyulduğunda anlayış farklarından doğan soru ve sorunları çözmüş olduğu gerçeğini de unutmamak gerekir. Örneğin; Peygamberimiz bazı kelime ve ayetleri bazen doğrudan, bazen soru üzerine, bazen de kendisi sorup ardından cevap-lamak suretiyle açıklamıştır. Bununla birlikte Peygamberimizin tefsiri, lügat, belagat gibi ilimlerden hareketle yapılmış sistematik ve ayrıntılı bir tefsir de değildir. O, daha ziyade indirilen ayetlerin ilahî maksadının daha iyi anlaşılmasını sağlamak, insanları ibadete teşvik etmek ve güzel ahlaka yönlen-dirmek amacıyla açıklamalar yapmıştır.

KONUŞALIM

BİR AYET BİR HADİS

“Biz, Beyt (Kâbe)'i insanlara toplanma mahalli ve güvenli bir yer kıldık. Siz de

İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın). İbrahim ve İsmail’e:

Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için evimi temiz tutun, diye

emretmiştik.”


Câbir b. Abdullah (r.a.) Peygamberimizin haccının bir bölümünü şöyle anlatmıştır:

“Rasulullah (s.a.v.), Mekke’ye gelince mescide girdi, önce Hacerü’l-Esved’i istilam etti

(yani eliyle selamladı), sonra Kâbe’yi sol yanına alarak üç sefer hızlıca yürüyerek dört

sefer de normal yürüyerek tavafı tamamlamış oldu. Sonra Makam-ı İbrahim’e gelerek,

“...İbrahim’in makamını namazgâh edinin...” (Bakara suresi, 125. ayet.) ayetini okudu.

Makamı kendisi ile Beyt arasına alarak iki rekât namaz kıldı. İki rekâtlık namazdan sonra

Hacerü’l-Esved’e gelerek eliyle selamladı. Sonra Safa Tepesi'ne çıktı. “Safa ve Merve

Allah’ın sembollerindendir...” (Bakara suresi, 158. ayet.) ayetini okudu.

(Tirmizî, Kitabu’l-Hacc, 33.)

Yukarıdaki ayetin Peygamberimiz tarafından tefsir ediliş şekli üzerinde konuşunuz.

41


فيه ايات بينات مقام إبرهيم ومن دخله كان امنا وهللا على الناس حج البيت من استطاع إليه سبيال ومن كفر

فإن اهللا غني عن العالمين

“Orada apaçık nişaneler, (ayrıca) İbrahim’in makamı vardır. Oraya giren emniyette olur. Yoluna gücü yetenlerin o evi haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır...”

(Âl-i İmrân suresi, 97. ayet.)

ياأيها الذين امنوا…

اإلثم على تعاونوا وال والتقوى البر على وتعاونوا والعدوان واتقوا اهللا إن اهللا شديد العقاب

“Ey iman edenler! … İyilik ve (Allah’ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın. Allah’tan korkun çünkü Allah’ın cezası çetindir.” (Mâide suresi, 2. ayet.)

ة وسطا لتكونوا شهدآء على الناس وكذلك جعلناكم أمويكون الرسول عليكم شهيدا

“Böylece sizi orta bir ümmet yaptık ki insanlara şahit olasınız. Elçi de size şahit olsun.” (Bakara suresi, 143. ayet.)

5

4

3 Peygamberimiz, ayet-teki سبيال “yol” keli-mesini

احلة : اد والر الز

“azık ve binek” olarak tefsir etmiştir.

(Tirmizî, Kitabu’t-Tefsir, 4.)

Bu ayette ve başka ayetlerde de geçen البر : “iyilik” hakkında soru sorulduğunda Hz. Peygamber şöyle cevap vermiştir:

البر حسن الخلق :

“İyilik, güzel ahlaktır.’’ (Müslim, Kitabu’l-Birr, H.No; 14.)

Hz. Peygamber, الوسط ”.Orta, adalettir“ العدلbuyurarak ayette geçen orta” kelimesini“ : وسطا adalet olarak : العدلtefsir etmiştir. (Tirmizî, Kitabu’t-Tefsir, 3.)

Hz. Peygamber mücmel ayetleri (delaleti açık olmayan, açıklamaya ihtiyaç duyulan ayetleri) tefsir etmiştir.

Hz. Peygamber, bazen de kavramı tarif ederek tefsir etmiştir.

Hz. Peygamber, bir kelimenin anlamını açıklamıştır (lügavî beyan).

الة الوسطى وقوموا هللا قانتين لوات والص حافظوا على الص

“Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın.” (Bakara suresi, 238. ayet.)

Tefsir Edilen Ayet

وأذان من اهللا ورسوله إلى الناس يوم الحج األ كبر أن اهللا بريء من المشركين ورسوله

“Hacc-ı ekber (en büyük hac) gününde Allah ve Resulünden insanlara bir bildiridir: Allah ve Resulü müşriklerden uzaktır…”

(Tevbe suresi, 3. ayet.)

2

1 صلوة : (ص) اهللا رسول قال الوسطى صلوة العصر

Allah’ın elçisi buyurdu ki: “Orta namaz, ikindi namazıdır.”


Tefsir

Hz. Ali Hz. Peygambere bu ayetteki يوم الحج األكبر “Hacc-ı Ekber günü”nün hangi gün olduğunu sormuş, Hz. Peygamber de Kurban Bayramı’nın birinci günü olduğunu söylemiştir.


Peygamberimiz kapalı (müphem) bir ifadeyi açıklamıştır (beyan).

Tefsir Şekli

Peygamberimiz kendisine sorulan sorular üzerine bazı kelime ve ayetlerin anlamını açıklamıştır.

PEYGAMBERİMİZDEN TEFSİR ÖRNEKLERİ

42

TEFSİR

2. Sahabe Döneminde Tefsir

Kur’an, Peygamberimize sahabenin yaşadığı ortamda ve onların konuştukları dil-de peyderpey nazil oluyordu. Bu nedenle sa-habenin büyük çoğunluğu hangi ayetin nere-de, nasıl, ne hakkında ve hangi sebeple nazil olduğunu biliyordu. Hatta ayetlerin indirilme-sine neden olan olayların içinde yaşıyorlardı. Örneğin; sahabe, içkinin yasaklanması süre-cindeki ayetlerin indirilmesine şahitlik etmiş ve birebir uygulamıştı. Kur’an’ın ilk muha-tapları olarak Kur’an’ın okunması, ezberlen-mesi, yazılması, açıklanması, anlaşılması ve uygulanmasında Peygamberimizin yürüttüğü tüm faaliyetlere bizzat katılmışlardı. Anlaya-madıkları bir ayeti doğrudan Peygamberimi-ze sorup dinliyorlar. Böylece ayetlerde kas-tedilen anlamları bilginin asıl kaynağından öğreniyorlardı.

Sahabe, ayetlerin yorumlanmasında Kur’an’ın bütünlüğünü ve konuyla ilgili di-ğer ayetleri dikkate almanın yanında, Pey-gamberimizin söz ve uygulamalarından da faydalanmıştır. Böylece ayetlerin indirilme sebebini ve Peygamberimizin onlara öğret-tiği her türlü bilgiyi naklederek tefsir ilmi-nin temelini atmışlardır. Kur’an, sahabenin konuştuğu dilde indirildiğinden, Peygambe-rimizden doğrudan duymamış olsalar bile, onların ayetlerin kelime ve terkiplerindeki manalarını açıklamaları önemlidir. Yeterli açıklamanın bulunmadığı durumlarda sa-habenin kendi görüş ve düşüncelerini esas alarak yaptıkları içtihat da Kur’an’ın ilk mu-hataplarının onu nasıl anladığını göstermesi bakımından önem arz eder.

DÜŞÜNELİM-BELİRTELİM

“Tefsire gelince bil ki Kur’an, Arap dili ve Arap dilinin üslup ve belagatiyle indirilmiştir. O indirildiğinde Arapların hepsi Kur’an’ı anlıyorlardı ve onun bütün ayrı ayrı kelime ve terkiplerindeki manalarını biliyorlardı. Kur’an tevhidi ve dinî farzları hadiselere uygun olarak beyan etmek maksadıyla cümle cümle, ayet ayet inzal ediliyordu. … Nebi (s.a.v.), kapalı (mücmel) olanı açıklıyor, nasih ve mensuhunu ayırt ediyor, sahabelere öğretiyor ve onlar da öğreniyorlardı. Ayrıca sahabeler, ayetlerin nüzul sebebini ve bunun gerektirdiği durumları da öğreniyorlardı.”

(İbn Haldun, Mukaddime, C 1, s. 553, 554.)

İbn Haldun, sahabenin tefsirle il-gili hangi özelliklerine dikkat çekmiştir? Düşüncelerinizi belirtiniz.

Hz. Ali şöyle demiştir: “Allah’a yemin ederim ki hangi ayet indi ise ben onun nerede ve ne hakkında indiğini bilirim. Şüphesiz Rabb'im bana iyi anlayan bir kalp ve çok soran bir lisan lütfetmiştir.” “… Bana Allah’ın kitabından sorunuz. Allah’a yemin ederim ki inen her ayetin gece mi, gündüz mü, ovada mı yoksa dağda mı indiğini bilirim.”

(Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, C 1, s. 89, 90.)

Hz. Ali bu sözüyle Kur’an tefsiri ile ilgili kendisinin ve sahabenin hangi özelliğine vurgu yapmak istemiştir? Yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

43


Allah ve Resulüne mutlak bağlılıkları ve saf imanları, sahabe tefsirini önemli kılan bir başka

noktadır. Böylece sonraki nesillerde ortaya çıkan mezhep taassubu ya da siyasi çıkar ilişkileri gibi

olumsuz etkenler, onların zihinlerini bulandırmamış ve tefsirlerini etkilememiştir.

Sahabelerin Kur’an tefsirindeki bilgisi ve yeteneği aynı değildi. Çünkü bilgi düzeylerinin fark-

lılığı, dilin inceliklerine vakıf olma, Peygamberimizin sohbetine sürekli katılma gibi etkenler saha-

benin tefsir düzeyini etkilemiştir. Bundan dolayı bazı sahabiler, yanlış yapabilecekleri endişesiyle

Kur’an’ı açıklamaktan çekinirken bazıları da Kur’an’ı açıklama konusunda gayret göstermişlerdir.

Sahabe arasında özellikle Ali b. Ebi Talip, Abdullah b. Mesud, Abdullah b. Abbas ve Ubeyy

b. Kâ’b gibi bazı kişiler tefsir konusunda öne çıkmışlardır. “Tercümanü’l-Kur’an” adıyla da anılan

Abdullah b. Abbas (öl. 68/687), tefsirle ilgili rivayetleri oldukça fazla olan sahabilerden biridir. İbn

Abbas, öğrencileri vasıtasıyla Mekke tefsir ekolünün kurucusu sayılmıştır. İbn Abbas’ın tefsir riva-

yetlerine, “kevser” kelimesini “hayır, iyilik” olarak yorumlaması örnek olarak verilebilir.

Kur’an ve tefsir bilgisi en fazla olan sahabilerden biri de Abdullah b. Mesud (öl. 32/652)’dur.

Kûfe tefsir ekolünün kurucusu sayılan İbn Mesud, müteşabih ayetleri daha çok rey ve içtihatla te'vil

yoluna gitmiştir. Onun rey ve içtihada dayanan tefsir ekolü daha sonra Hanefî mezhebinin doğma-

sında etkili olmuştur. Örneğin; İbn Mesud, yemin kefaretinden bahseden, “...Bunları bulamayan üç

gün oruç tutar...”1 ayetini متتابعات : “art arda” ifadesiyle tefsir etmiştir. Bunun için Hanefi mezhebine

göre yemin kefareti için oruç tutmak isteyen bir kimse orucunu üç gün peş peşe tutmak zorundadır.

1 Mâide suresi, 89. ayet.

BİLGİ KUTUSU

Sahabe tefsirinin bazı özellikleri:

- Sahabe döneminde Kur’an baştan sona tefsir edilmemiştir.

- Sahabeler, ayetlerin genel manasını vermekle yetinmişlerdir.

- Sahabe döneminde ahkâm ayetlerinden az sayıda fıkhî hükümler

çıkarılmıştır.

- Sahabe döneminde yapılan tefsirler kendi dönemlerinde tedvin edilmemiştir.

44

TEFSİR

KARŞILAŞTIRALIM

Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsirini yazarken pek çok konuda araştırma yapmıştır. Sahabeler ise belirtilen konularda araştırma yapmaya gerek duymamışlardır. Sahabelerin araştırma yapmaya gerek duymamalarının nedenleri ve onları tefsir konusunda sonraki nesillerden farklı kılan özellikleri nelerdir? Karşılaştırıp yazınız.

SAHABEYİ AYETLERİ ANLAMA KONUSUNDA SONRAKİ NESİLLERDEN ÜSTÜN KILAN BAZI ÖZELLİKLER

ELMALILI HAMDİ YAZIR’IN AYETLERİ ANLAMA KONUSUNDA YAPTIĞI BAZI ÇALIŞMALAR

Sahabeler, ayet ve surelerin nüzul sebeplerini yaşamış, görmüş ve duymuştur.

Bazı sure ve ayetlerin nüzul sebeplerini ilgili kaynaklardan araştırmıştır. (bk. Tebbet suresinin tefsiri ve Kevser suresi 3. ayetin tefsiri)

Bazı kelimelerin Peygamberimiz dönemindeki anlamlarını öğrenmek için Cahiliye şiirine (bk. Yûsuf suresi 1. ayetin ve Kalem suresi, 42. ayetin tefsiri) ve kelimelerin o tarihteki kullanımlarına sözlüklerden bakmıştır. (bk. Şûrâ suresi, 20. ayetin tefsiri)

Ayetlerde kastedileni Peygamberimize doğrudan soramayacağı için Peygamberimiz-den ve sahabeden nakledilenlere müracaat et-miştir. (bk. Bakara suresi 1. ayetin tefsiri)

Bazı ayetlerin Peygamberimiz tarafın-dan uygulanış biçimini yazılı kaynaklardan araştırmıştır. (bk. Bakara suresi, 158. ayetin tefsiri)

Bedir Savaşı gibi bazı ayetlerin nü-zul sebebi olan tarihi bir olayın içinde olma-sı mümkün değildir. (bk. Enfâl suresi, 41-44. ayetlerin tefsiri)

Bazı ayetlerin eleştirdiği Cahiliye örf ve adetleriyle ilgili araştırma yapmıştır. (bk. Necm suresi, 9. ayetin tefsiri, Tekvîr suresi, 8-9. ayetlerin tefsiri)

45


3. Tabiîn Döneminde Tefsir

Hz. Peygamber zamanında Arap Yarımadası’nın en uzak sınırlarına kadar ulaşan İslamiyet, onun vefatından sonra da hızlı bir biçimde yayılmaya devam etti. Mısır, Suriye, Irak ve İran top-raklarının fethi bu ülkelerde vali, kadı ve muallimlere ihtiyacı gündeme getirdi. Gittikleri ülkelerde Kur’an’ı ve Peygamberin uygulamalarını öğreten sahabe Medine ve Mekke dışında Kûfe ve Şam gibi şehirlerde de ilmî faaliyetlerin başlamasına ve gelişmesine katkıda bulundular. Böylece İbn Abbas’ın öğrencileri Said b. Cübeyr, Mücahid ve İkrime gibi tabiînin önde gelen müfessirleri nakle dayalı rivayet yöntemini esas alan “Mekke ekolü”nü, Ubey b. Ka’b’ın öğrencileri, Zeyd. b. Eslem ve Muhammed b. Ka’b el Kurazî gibi tabiîler ise “Medine ekolü”nü oluşturdular. İbn Mesud’un öğren-cileri İbrahim en Nehaî, Muhammed b. Sirin ve Hasan el-Basrî gibi tabiinin önde gelen müfessirleri ise nakil yanında reye dayalı dirayet yöntemini kullanan “Kûfe ekolü”nü oluşturdular.

Peygamberimizle bizzat karşılaşmamış ve ayetlerin indirilişine tanıklık etmemiş oldukların-dan tabiin dönemi müfessirleri, ayetleri yorumlarken daha fazla açıklama yapma gereği duymuşlar-dır. Benzer şekilde sahabe döneminde sınırlı sayıdaki ayetlerin tefsiri yapılmışken tabiîn döneminde Kur’an tamamen tefsir edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla henüz tüm usulleri belirlenmemiş olmakla birlikte tefsir bağımsız bir ilim olma yolunda ilerlemiştir.

Sahabe döneminde sözlü olarak devam eden tefsir hareketi, tabiin dö-neminde de bazen sahifelere yazılmış olmakla birlikte, çoğunlukla sözlü ola-rak devam etmiştir. Tabiin, içtihatların-da bir yandan Kur’an lafızlarının ilk kullanılışını esas alırken diğer yandan da lügat, sarf, nahiv ve belagat gibi dil bilimi ve anlam biliminden faydalan-mışlardır. Bunun yanı sıra tarihsel ve toplumsal bilimlerin ilkelerini gözet-tikleri de görülmektedir. Böylece ayet-lerin yorumunda rey ve içtihadın kul-lanılmaya başlanması farklı görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Müslümanların farklı kültürlerle karşılaşması da bu anlayış farklılıklarının doğmasına neden olmuştur. Arap olmayan milletlerden Müslüman olanların (mevâlî) tefsirle daha çok uğraşmaya başlamaları onların kültürlerinin Müslü-manlar arasında yaygınlaşmasına imkân vermiştir. Bazı Müslümanlar da kıssaların tefsirinde ehl-i kitap denilen Yahudi ve Hristiyan kültürünü kullanmışlar. Böylece İsrailiyyat adı verilen haberler tefsirde yer almaya başlamıştır. Bu tür haberler özellikle Tevrat, İncil ve Kur’an’da ortak geçen pey-gamberlerin hayatlarıyla ilgili olarak tabiin döneminden itibaren sıkça kullanılmıştır. Tabiin dönemi tefsir faaliyetleri sonucunda bütün Kur’an ayetleri çeşitli bilimlerden faydalanılarak açıklanmış ve

PAYLAŞALIM

Hz. Peygamberin vefatından yaklaşık 30 yıl sonra Müslümanlar, İran topraklarının tamamını ve Bizans İmparatorluğu’na bağlı Mısır, Suriye, Kudüs ve Irak topraklarını fethetmişlerdi. Bunun sonucunda o bölgelerdeki Yahudi, Hristiyan, Zerdüşt ve Sabiilerden bazıları Müslüman olmuşlardı.

Farklı kültürlerden olup da İslam'a giren insanların daha önce Müslüman olan insanlar arasında ne gibi kültürel etkileri olmuş olabilir? Fikirlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

46

TEFSİR

böylece tefsir bir ilim olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca bazı sahabilerin tefsir yöntemlerini takip eden tabiiler, rivayet ya da dirayet yöntemlerini kullanan Mekke, Medine ve Kûfe tefsir ekol-lerini oluşturmuşlardır.

4. Tefsirin Tedvin Dönemi

Toplamak, kaydetmek, yazıya geçirmek anlamındaki tedvin; rivayet yoluyla hafızadan ha-fızaya nakledilen ve çeşitli yazı malzemeleri üzerinde dağınık hâlde bulunan tefsirle ilgili söz ve metinleri toplamak, düzenli bir şekilde yazıya geçirerek tefsir kitaplarını oluşturmak anlamına gelir. Buna göre tefsirin tedvini denilince Kur’an tefsiriyle ilgili rivayetlerin düzenli bir şekilde kitaplarda toplanması anlaşılır.

Tefsirle ilgili rivayetlerin tedvin edilmesine kadar tefsir faaliyeti çeşitli aşamalardan geç-miştir. Bu aşamaların ilki, Peygamberimiz ve sahabenin dönemindedir. Sözlü kültürün daha yaygın olduğu Peygamberimiz döneminde Kur’an’la karışması ihtimali nedeniyle Kur’an dışında genellikle başka bir şey yazılmamıştır.

KARŞILAŞTIRALIM

ÖZELLİKLER SAHABE DÖNEMİ TEFSİRİ

TABİİN DÖNEMİ TEFSİRİ

Kur’an’daki bütün ayetlerin tefsiri yapılmıştır.

Ayetlerin indirildiği ortamı yaşamaları tefsirlerinin bir özelliğidir.

Arap olmayanlar (mevâlî), tefsir hareketinde daha fazla rol almaya başlamıştır.

Mekke ve Kûfe gibi tefsir okulları oluşmaya başlamıştır.

Yaratılış ve kıssalarla ilgili ayetlerin tefsirinde İsrailiyyat haberleri yaygınlaşmıştır.

Farklı kültürlerle karşılaşmalar sonunda farklı görüşlere zemin teşkil eden tefsir anlayışları yaygınlaşmıştır.

Ayetlerin tefsirinde Peygamberimizin sünnetinden gör-düklerini ve hadislerinden doğrudan duyduklarını aktarmışlardır.

Aşağıda sahabe ve tabiîn döneminin tefsir özelliklerinden bazıları verilmiştir. Bu özelliklerden hareketle sahabe ve tabiîn dönemi için doğru olanlarını (√) ile yanlış olanı (X) ile işaretleyiniz.

47


İkinci aşamada ise Peygamberimiz dönemin-

de yazılmış az sayıdaki hadis sahifeleri ve muhad-

dislerce ezberlenen hadisler çeşitli mecmualarda

toplanılmaya başlandı. Bu hadis mecmualarının

bazı bölümleri ayetlerin tefsirleriyle ilgili olduğun-

dan hadis kitaplarında ''kitabu't-tefsir'' olarak ad-

landırıldı. Böylece tefsir rivayetleri, hadis kitapları

içerisinde de olsa bağımsız bölümler oluşturmaya

başladı. Yine bu dönemde Kur’an’daki kelimeler,

başka dillerden Kur’an’a giren kelimeler, eş sesli

ve eş anlamlı kelimeler üzerine araştırmalar yoğun-

laştı. Bunların bir kısmı da yazıldı. Bu döneme tef-

sirin kitabeti adı verilmiştir.

Üçüncü aşama ise tabiin döneminin son-

larından itibaren başlayan tedvin dönemidir. Bu

dönemde tefsir rivayetleri, hadis kitaplarının birer

bölümü olmaktan çıktı. Kur’an’ı baştan sona tefsir

eden bağımsız tefsir çalışmaları kitaplarda toplan-

maya başlandı. Bu anlamda Kur’an-ı Kerim’i baştan sona tefsir eden ilk yazılı kitap, Mukâtil b. Sü-

leyman (öl. 150/767)’ın “Kitabu’t-Tefsiri’l-Kebir”idir. Tefsiri dışında onun Kur’an’daki eş sesli ve

eş anlamlı kelimeleri ve ahkâm ayetlerinin açıklamasını derleyen iki eseri günümüze yazılı olarak

ulaşmış ilk tefsir vesikalarıdır. Mukâtil’in tefsirinde kelimelerin farklı anlamları, ilk dönem kıraat

farklılıkları verilmiş, sebeb-i nüzul, tarihî haberler ve şahıs isimleri çokça nakledilmiştir. Örneğin;

Mukâtil, “ور رك“ yalan sözden sakının.”2 ayetini...“ ”...واجتنبوا قول الز Şirk“ ”واتقوا قول الكذب وهو الش

olan yalan sözden korkun.” şeklinde tefsir etmiştir.3

Bunun dışında en eski yazılı tefsir vesikaları şunlardır:

Ali b. Ebi Talha (öl. 143/760)’nın tefsir risalesi: Bu tefsir risalesinden Buharî hadis kitabında ve

Taberî de tefsirinde çeşitli nakiller yapmışlardır.

Süfyan es-Sevrî (öl. 161/778)’nin Arap dilinin filoloji kurallarına ve sebeb-i nüzule dayanarak

ayetleri açıklayan eseri “Kitabu’t-Tefsîr” ilk yazılı tefsirlerdendir. Bu eser Kur’an’daki bütün ayetleri

tefsir etmemektedir.

2 Hac suresi, 30. ayet.3 Mukâtil b. Süleyman, Tefsiru Mukâtil b. Süleyman, C 3, s. 123; Tefsir-i Kebir, C 3, s. 97.

Mukâtil b. Süleyman’ın “Kitabu’t, Tefsiri’l -Kebir” adlı eserinin Türkçe tercümesinin kapağı

48

TEFSİR

5. Kaynak ve Yöntem Bakımından Tefsir Çeşitleri

Tefsirin kaynakları başlangıçta Kur’an, Peygamberimizin hadisleri, sahabe ve tabiin sözü ola-rak belirlenmiştir. Bu kaynaklara dayalı tefsirler, rivayet tefsirleri olarak adlandırılır. Bu kaynaklar yanında zamanla müfessirler Arap dili ve edebiyatının imkânlarından faydalanmışlar, rey ve içtihada başvurmuşlardır. Böylece akıl ve bilimler de tefsirin kaynakları arasında yer almıştır. Bu kaynaklara dayanan tefsir çalışmalarına da dirayet tefsirleri adı verilmiştir.

Müfessirler, Kur’an’ı tefsir faaliyetlerinde iki yönteme başvurmuşlardır. Ayetlerle ilgili daha önce söylenenleri naklederek kendi görüşünü belirtmekten kaçınanların yaptıkları tefsirler “riva-yet tefsirleri” olarak adlandırılır. Ayetlerle ilgili rivayetler yanında dil bilim ve diğer bilimlerden faydalanıp kendi görüşlerini aktaranların tefsirleri ise “dirayet tefsirleri” olarak adlandırılır. Ancak bu iki yöntem, birbirinden tamamen ayrılamaz. Çünkü rivayet tefsirlerinde belli bir görüşün tercihi düzeyinde de olsa dirayet yöntemi kullanılmışken dirayet tefsirlerinde de konuyla ilgili rivayetler kullanılmıştır. Buna göre kullanılan yöntemin özelliğine göre tefsir, kaynak ve yöntem bakımından rivayet ve dirayet tefsirleri olmak üzere ikiye ayrılmıştır:

5.1. Rivayet Tefsirleri

Tefsir başlangıçta, Peygamberimiz ve sahabilerden rivayet edilen sözlerden ibaretti. İlk dö-nem müfessirleri Peygamberimiz ve sahabeden nakledilen sözlerle tefsir yapıyor ve kendi görüşle-rine yer vermiyorlardı. Bu tür tefsirler, rivayet tefsiri olarak isimlendirilmiştir. Rivayet tefsirlerine me’sur, menkûl ya da naklî tefsir adı da verilmiştir.

Rivayet yönteminde bir ayet tefsir edilirken önce konuyla ilgili daha açıklayıcı başka ayetler nakledilir. Bunun ardından konuyla ilgili Peygamberimizin sünnetinden örnekler ve hadisler sırala-nır. Sonra konuyla ilgili sahabe sözleri ve bazen de tabiîn sözleri nakledilir.

Rivayet tefsirleri Peygamberimizin ve sahabenin Kur’an ayetlerini nasıl anladıklarını ve uy-guladıklarını anlatmaları bakımından önemlidir. Bununla birlikte bu tefsirlerden yararlanırken gerek

NOT EDELİM

Yöntem Bakımından

Tefsirler

Rivayet Tefsirleri

Dil Bilimsel Tefsirler

Fıkhî Tefsirler

Kelamî Tefsirler

Tasavvufî Tefsirler

Dirayet Tefsirleri

49


Hz. Peygambere ve gerekse sahabe ve tabiîne isnad edilen uydurma sözlere dikkat edilmesi gerekir.

Rivayet tefsirleri arasında Muhammed b. Cerir et-Taberî’nin “Câmiu’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’an” adlı eseri ilk tefsir rivayetlerini nakletmesi bakımından önemli bir yere sahiptir. Bunun dışında başlıca rivayet tefsirleri olarak şunlar sıra-lanabilir:

Ebu’l-Leys es-Semerkandî (öl. 375/985): Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm

Ebu Muhammed el-Huseyn el-Bagavî (öl. 516/1122): Meâlimu’t-Tenzîl

İbn Kesîr (öl. 774/1373): Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm

Ebu Tâhir el-Firûzâbâdî (öl. 816/1413): Tenvîru’l-Mikbâs min Tefsir-i İbn Abbas

Celaleddin es-Suyûtî (öl. 911/1505): ed-Durru’l-Mensûr

R i v a y e t Tefsirleri

Yöntemi:

Konuyla ilgili haberleri

nakletmek

Örnekleri:

Taberî Tefsiri

Suyutî Tefsiri

Verilen İsimler:

Menkul Tefsir

Me’sur Tefsir

Naklî Tefsir

Kaynakları:

Hadis, sahabe ve tabiîn sözleri, diğer

tarihî haberler

BULALIM

“… Tefsir ilminin gelişimini denetlemek amacıyla bazı bilimsel araçları geliştirmeye ihtiyaç duyuldu. Bu nedenle ilim olarak Arap dilini değil, aynı zamanda Hz. Peygamber zamanındaki Arapça deyişleri de bilmenin Kur’an’ı doğru olarak anlamak için gerekli olduğu ilkesi kabul edildi. Bunun sonucu olarak Arap grameri, lügat ilmi ve Arap edebiyatı yoğun bir şekilde işlendi. Daha sonra illetü’l-vahy adı verilen, Kur’an ayetlerinin iniş sebepleri, Kelamullah’ın doğru anlamını belirlemek için lüzumlu bir yardımcı olarak kayda geçirildi. Üçüncü olarak Kur’an’la ilk kez karşı karşıya gelen kimselerin onun emir ve deyişlerinin nasıl anladıkları hakkında söylenenleri içeren tarihî rivayetlere büyük ağırlık verildi. Bu koşullar yerine getirildikten sonra insan aklının serbestçe faaliyet göstereceği bir saha açılmış oldu…”

(Fazlur Rahman, İslam, s. 56.)

Yukarıdaki metinden hareketle tefsir çalışmaları ile ilgili hangi ilkelerin esas alındığını bulunuz.

50

TEFSİR

5.2. Dirayet Tefsirleri

Dirayet sözlükte anlama, idrak ve kavrayış anlamlarına gelmektedir. Başlangıçta müfessirler, sadece Peygamberi-mizin hadislerini, sahabe ve tabiinin sözlerini aktarıyor-lardı. Zamanla İslam toplumunun genişlemesi, yeni ülkelerin fethi, değişik ilimlerin ve yaklaşımların doğması sonucu müfessirler rivayetle yetinemeyeceklerini gördüler. Bunun üzerine nakledilenlerin yanında müfessirler, Kur’an ve sünnete dayanarak re’y ve içtihadda bulunmak zorunda kaldı-lar. İşte Kur’an tefsirinde Peygamberimiz ve ashabından gelen rivayetler dışında kendi görüş ve düşüncelerini de aktaran akla dayalı bu yeni yönte-me “dirayet yöntemi” adı verildi. Bu yöntemle yazılan tef-sirler de “dirayet tefsiri” olarak adlandırıldı. Dirayet tefsirine ‘‘ma’kul’’ ve ‘‘re’y’’ adları da verilmiştir.

Dirayet yöntemini kullanan müfessirler, tefsirde lügat, gramer ve edebiyat gibi dil bilimle ilgili ilimlere önem verdiler. Ayrıca tefsirde hadis, fıkıh ve kelam gibi ilimler yanında felsefi ilimleri ve müspet bilimi de kullandılar.

Müfessirler, dil bilim, fıkıh, kelam ve diğer dinî ilimler çerçevesinde geliştirdikleri görüş ve yaklaşımlarına tefsirlerinde yer verdiler. Böylece dirayet tefsirlerinden dil bilimsel tefsir, fıkhi tefsir, kelamî tefsir ve tasavvufî tefsir ortaya çıkmış oldu.

Dil Bilimsel Tefsir: Peygamberimiz, ashabının anlamakta güçlük çektiği kelimelerin anlam-larını açıklamıştır. İlk tefsir çalışmaları da Kur’an’ın kelimelerinin anlamlarını araştıran “Meâni’l-Kur’an” isimli kitaplar olmuştur. Anlaşılması zor olan ve yabancı kökenli kelimelerin anlamlarını araştıran çalışmalar “Garîbu’l-Ku’ran”; eş sesli ve eş anlamlı kelimelerini araştıran çalışmalar ise “el-Vücûh ve’n-Nezâir” adlı kitaplarda toplanmıştır. Diğer yandan Kur’an’da geçen kelime ve kav-ramların Peygamberimiz zamanındaki anlamının tespiti ve yorumlanması gerekmiştir. Bunun için ise müfessirler Cahiliyye Dönemi şiirine başvurmuşlar ve böylece şiir ve belagat gibi edebî sanatların gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Böylece dirayet yöntemiyle yapılan ilk tefsir faaliyetleri dil-bilimsel çalışmalar olmuştur.

Farklı milletlerden insanların Müslüman olmaları ve Kur’an’ı anlama istekleri de dil bilimsel tefsir çalışmalarını hızlandırmıştır. Çünkü onlar Arapça bilmiyorlar ve Kur’an’ı anlamak istiyorlardı. Kur’an’ın gramerini çözmeye yönelik çalışmalar, Arapçanın sarf ve nahiv kurallarının tespiti bu etkenlerle oluşmuş-tur. Böylece Kur’an’ın bu yöntemle açıklanmasına ve dil bilimin gelişmesine katkıda bulunan Halil b. Ahmed (öl. 175/791) ve Sibeveyh (öl. 180/796) gibi dil bilimciler yetişmiştir.

D i r a y e t Tefsirleri

Kaynakları:

Kur’an ve sünnete dayanan içtihat

Pozitif ve sosyal bilimler

İsimleri:

Ma‘kul Tefsir

Re’y ile Tefsir

Örnekler:

Zemahşerî Tefsiri

Râzî Tefsiri

Türleri:

Dil bilimsel Tefsir

Fıkhî Tefsir

Kelamî Tefsir

Tasavvufî Tefsir

51


Kur’an-ı Kerim’i dil bilimsel yöntemle tefsir edenlerin başında el-Ferra (öl. 207/822) gel-mektedir. Onun “Meâni’l-Kur’an” adlı eseri Kur’an’da bazı kelimeleri lugavî açıdan tefsir eden ilk eserlerdendir. Yine bu yöntemle yazılmış Ebu Ubeyde (öl. 210/825)’nin “Mecâzü’l-Kur’an”ı, İbn Kuteybe (öl. 276/889)’nin “Te’vîlü Müşkili’l-Kur’an”ı ve Zemahşerî’nin “el-Keşşâf”’ı önemli eser-lerdendir. Râgıp el-Isfehânî’nin “el-Müfredât fi Gârîbi’l-Kur’an” adlı eseri de Kur’an kelimelerini ve anlamlarını içeren bir sözlük niteliğindedir.

Kelamî Tefsir: Dirayet tefsirinin bir başka alandaki gelişimi de kelamî tefsir çalışmalarıdır. Bu tefsirin doğuşundaki başlıca etken, inanç esaslarıyla ilgili ayetlerin yorumlanmasına duyulan ihtiyaçtır. Çünkü Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın birliği, melekler, kitaplar, peygamberler, ahiret ve kader ile ilgili pekçok ayet vardır. Bu ayetlerin anlaşılması ve yorumlanması, Müslümanların inançlarının sağlam te-mellere dayanması ve inanç esaslarının savunulması, kelamî tefsirin başlıca amaçları arasında yer alır.

Kelamî tefsirin doğuşunda Müslümanların yeni kültür ve dinlerle karşılaşmaları da etkili olmuş-tur. Bu karşılaşmalar sonucunda Müslümanlar arasında farklı inanç sorunları oluşmuş ve bu sorunların çözümü için çeşitli kelamî mezhepler ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda da kelamî konuların daha yoğun bir şekilde yer aldığı kelamî tefsirler yazılmıştır.

Tefsir tarihinde kelamî tefsir yöntemini kullanan ilk ekol Mutezile’dir. Zemahşerî (öl. 538/1143) de “el-Keşşâf” adlı tefsirinde Mutezile’nin düşüncelerini destekleyen yorumlar yapmıştır. Fahreddin er-Râzî (öl. 606/1210) ise “Mefâtihü’l-Gayb” adlı tefsirinde Eş’arî kelam ekolünü destekleyen yo-rumlar yapmış ve Mutezile düşüncesini eleştirmiştir. Şia mezhebine mensup müfessirler de tefsirle-rinde Hz. Ali ve ehl -i beyt sevgisine, on iki imam ve mehdilik inancına yer vermişlerdir. Muhammed Hüseyin Tabâtabâî’nin “el-Mizân fi Tefsîri’l-Kur’an” adlı eseri buna örnek olarak verilebilir. Önemli kelamî tefsirlerden biri de Zeydiyye mezhebine mensup eş-Şevkânî (öl. 1250/1834)’nin “Fethü’l-Kadir” adlı tefsiridir.

ARAŞTIRALIM

Zemahşerî ve Râzî, “...سورة أنزلناها” Nûr suresinin 1. ayetinin tefsirini şu şekilde yap-maktadırlar:

Kıraat imamlarının büyük çoğunluğu, “سورة” kelimesini ref ile okurlar. Bunu ref ile okuyan âlimler görüşlerini şöyle savunurlar: Nekrenin mübteda olması caiz değildir. Bu durumda “سورة أنزلناها” sıfat ve mevsuftan oluşan bir haberdir. Mübtedası ise hazfedilmiş-tir. Buna göre ayetin anlamı, “Bu, indirdiğimiz bir sûredir.” şeklindedir veya “سورة أنزلناها” ifadesi sıfat ve mevsuftan oluşan bir müptedadır. Haberi ise hazfedilmiştir. Buna göre ayetin anlamı “İndirdiğimiz şu sure, sana vahyettiklerimiz arasında bulunmaktadır.” şeklindedir. Ahfeş ise “Nekrenin müpteda olması mümkündür ve buna göre “سورة” mübteda, “أنزلناها” ise haberdir.” demiştir.

(Zemahşerî, el-Keşşâf, C 3, s.46; Râzî, Tefsir-i Kebîr, C 23,s. 130' dan düzenlenerek tercüme edilmiştir.)

1. Ayetin tefsirinde daha çok hangi ilimden yararlanılmıştır?2. Bu metin hangi tür tefsire örnek verilebilir? Araştırınız.

52

TEFSİR

Fıkhî Tefsir: Dirayet tefsiri olarak adlandırılan bir diğer tefsir türü de fıkhi tefsirdir. Fıkıh, İslam’ın bireysel ve toplumsal hayata ilişkin pratik hükümlerini bilmeyi ve bu konuyu inceleyen ilim dalını ifade eder. Kur’an’da inanç ve ahlaka dair ayetler yanında namaz, oruç, hac gibi ibadetleri ve çeşitli toplumsal ilişkileri ele alan ayetler vardır. Bu ayetlerin anlaşılması ve yorumlanması, Müs-lümanların ibadetlerini nasıl yapacaklarının açıklanması ve çeşitli toplumsal ilişkilerin (muamelat) nasıl yürütüleceğinin açıklanması fıkhî tefsirlerin başlıca amacı olmuştur. Bu nedenle ibadet ve mu-amelatı içeren ahkâm ayetlerinin tefsiri, fıkhî tefsirlerin en önde gelen özelliğidir.

Zaman ve mekân faktörüne bağlı olarak İslam âlimlerinin değişen görüşleri zamanla fıkhî mezheplerin oluşmasına neden olmuştur. Bu çerçevede ahkâm ayetlerinin tefsirini yapan Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhebine mensup her müfessir, tefsirinde kendi mezhebî görüşünü yan-sıtmıştır.

Fıkhî tefsirler, Kur’an’daki ahkâm ayetlerini açıklamalarından dolayı genellikle “Ahkâmü’l-Kur’an” diye isimlendirilmişlerdir. Mukâtil b. Süleyman (öl. 150/767)’ın “Tefsirü’l-Hams Mie Âye mine’l-Kur’an” adlı eseri ilk yazılı fıkhî tefsir olarak kabul edilmektedir. İmam eş-Şafii’nin (öl. 204/819) “Ahkâmu’l-Kur’an”ı, Hanefi âlim Cessas (öl. 370/981)’ın “Ahkâmü’l-Kur’an”ı, Maliki mezhebine mensup Ebû Bekir İbnu’l-Arabî (öl. 543/1148)’nin “Ahkâmü’l-Kur’an”ı ile yine Endü-lüslü Maliki âlim Kurtubî (öl. 671/1273)’nin “el-Câmî li Ahkâmi’l-Kur’an”ı fıkhî tefsirlere örnek olarak verilebilir.

Tasavvufî Tefsir: Dirayet tefsiri kategorisinde bulunan diğer bir tefsir çeşidi de tasavvufî tef-sirdir. Tasavvufî tefsir, Müslümanlar arasında özellikle dünyevileşmeye tepki olarak yayılan ahlaki bir hayat sürme ve ruhu arındırma anlayışının gelişmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda tasavvufî tefsirler, ahlaki özellikleri içeren ayetleri yorumlayarak, bir yandan Kur’an’ın erdemli in-san vurgusuna dikkat çekmişler; diğer yandan da bu çerçevede geliştirilen görüşlerini ayetlerin tefsiri yoluyla ispat etmek istemişlerdir.

Tasavvufî tefsirler, tefsir usulünde öngörülen çeşitli kuralları zaman zaman ihmal ederek ayet-lerin görünen (zahir) anlamlarının dışında gizli (batın) anlamlarının da olduğunu belirtmişlerdir. Bunun için çoğunlukla ayetlerin zahiri anlamlarını ve sebeb-i nüzullerini araştırmak yerine gizli anlamları bulup çıkarma ve ilham yöntemiyle elde edilen bilgilerle ayetler tefsir edilmiştir. Bu tefsir-ler, dilden anlaşılan anlamın yanında, kelime ya da harflerin işaret ettiği düşünülen başka anlamlar üzerinde de durmuşlardır. Bundan dolayı da tasavvufî tefsire “İş’ârî Tefsir” adı da verilmiştir.

Tasavvufî tefsirin kabul edilebilmesi için tefsir âlimleri bazı koşullar ileri sürmüşlerdir. Bunlar ayetlerin doğru anlamlarını koruyabilmek için konulmuştur.

“Batın mananın doğru kabul edilebilmesi için dört şart gereklidir:1. Batın mananın, lafzın zahir manasına aykırı olmaması.2. Başka bir yerde bu mananın doğruluğuna bir delil bulunması.3. Bu manaya dinî ve akli bir zıtlığın bulunmaması.4. Batın anlamın tek anlam olduğunun ileri sürülmemesi.”(Süleyman Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, s. 25’ten düzenlenmiştir.)

BİLGİ KUTUSU

53


İlk tasavvufî tefsir, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (öl. 283/986)’nin “Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim” adlı eseridir.

Tasavvufî tefsirlerin en önemlileri şunlardır:

Ebu Abdurrahman es-Sülemî (öl. 412/1021)’nin “Hakâiku’t-Tefsir” adlı eseri

Kuşeyrî (öl. 465/1072)’nin “Letâifü’l-İşârât bi Tefsîri’l-Kur’an” adlı eseri

İsmail Hakkı Bursevî (öl. 1724)’nin “Ruhu’l-Beyân” adlı eseri.

NOT EDELİM

İlk tasavvufî tefsirin sahibi Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, “Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim” adlı eserinde, “بسم اهللا” “Bismillah” ifadesini şöyle tefsir etmiştir:

ين سناءاهللا والميم مجداهللا واهللا هواالسم األعظم الباء بهاءاهللا والس

“Be” harfi, Allah’ın güzelliğidir (bahâ); “Sin” harfi Allah’ın yüceliğidir (senâ); “Mim” harfi Allah’ın şânıdır (mecd); “Allah” lafzı ise onun en yüce ismidir (el-İsmü’l-a‘zam).

(İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C 2, s.17.)

Tüsterî’nin bu yorumunun, “Bismillah”ın “Allah’ın adıyla” şeklindeki lafzî anlamıyla bir ilişkisi yoktur. Burada Tüsterî, harflerden hareketle Allah’ın bazı sıfatlarına işaret etmek istemektedir. Bunun için bu yorumlara işârî tefsir adı verilmiştir.

Aşağıda, tefsirlerden besmeleye ilişkin bazı kısa açıklamalar verilmiştir. Bu açıklamalar rivayet, dil bilimsel, fıkhî, kelamî ve tasavvufî tefsir yöntemlerinden hangisine ait olabilir? Karşılığını bulup yazınız.

Besmeledeki “Allah” lafzı, Allah’ın zatının özel ismi, Rahman ve Rahîm ise onun merhametini anlatan en güzel isimlerinden ikisidir.

Besmelede açıkça zikredilmeyen fakat her besmele okuyanın yaptığı işe göre niyetinde bulunan “...okuyorum, başlıyorum, yapıyorum, yiyorum” gibi bir yüklem vardır.

Ebu Hanife’ye göre besmeleler surelerin başında ayrı ayetler olduğu için namazda yalnızca Fâtiha’dan önce sessiz olarak okunur. Fâtiha’yı takip eden ve zamm-ı sure denilen sure ve ayetlerden önce ise besmele okunmaz.

Besmeledeki “be” harfi Allah’ın güzelliğine, “sin” harfi onun yüceliğine, “mim” harfi ise onun şanına işaret eder.

Besmele hakkında Peygamberimiz buyurmuştur ki: “Besmele ile başlanmayan her iş bereketsiz ve eksiktir.” (Acluni, Kefşü’l-Hafâ, C 2, s.174, H. No: 1964.)

BULALIM-YAZALIM

54

TEFSİR

6. Başlıca Tefsir Kaynakları

Kur’an, indirilmeye başlandığı andan itibaren onu en iyi şekilde anlama ve uygulama Müslü-manlar tarafından ortak bir amaç olarak kabul edilmiştir. Bu amaca yönelik olarak Peygamberimiz zamanından başlayarak Kur’an’ı anlamak için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunların başında da Kur’an’ın tefsir edilmesi çabası gelmektedir. Belli bir usul çerçevesinde Kur’an’ı tefsir eden müfes-sirler, yaşadıkları zaman ve mekâna, kültürel birikimlerine, uzman oldukları bilim dallarına ve kav-rayışlarına göre birbirilerinden ayrılmaktadırlar. Bu müfessirlerin bazıları rivayet, bazıları da dirayet yöntemini kullanmışlardır. Bunun sonucunda da çeşitli tefsir kaynakları ortaya çıkmıştır.

6.1. Arapça Tefsirler

Kur'an-ı Kerim, Arapça olarak indirildiği için onun tefsiri ile ilgili ilk yazılan eserler de Arap-çadır. Bu çerçevede yazılan çok sayıda Arapça tefsir olmasına rağmen bunlar arasından bir kısmı çeşitli özellikleri nedeniyle Kur'an'ın anlaşılmasında başvuru eseri niteliğindedir.

Peygamberimizin hadislerini, sahabe ve tabiinin ayetler hakkındaki yorumlarını akta-ran Taberî'nin tefsiri, Kur'an'da geçen kelime ve terkiplerin kökenlerini göstermesi bakımından Zemahşerî'nin tefsiri, ansiklopedik tarzıyla Râzî'nin tefsiri, konuları özet bir şekilde sunan Beyzâvî'nin tefsiri, ahkâm ayetlerini açıklayan Kurtubî'nin tefsiri, kelime ve ayetlerin anlamlarını veren Celaleyn tefsiri ve ehlisünnetin yorumlarını içeren Maturidî'nin tefsiri Arapça tefsirler içerisinde en yaygın kullanıma sahip olanlardır.

Taberî Tefsiri: Taberî, tefsir ta-rihindeki önemli müfessirlerden biridir. Çünkü o, kendi zamanına kadar gelen da-ğınık rivayetleri tefsirinde toplayarak bu rivayetlerin bize ulaşmasını sağlamıştır. Bundan dolayı tefsirine, “Kur’an ayetle-rinin yorumlarına ait açıklamalar ansik-lopedisi” şeklinde ifade edebileceğimiz "Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyil-Kur’an" adını vermiştir. Bu tefsir, 19. yüzyıldan bu yana çeşitli defalar basılmıştır.

Taberî, tefsirinin girişinde Kur’an’ın Arapça nazil olmasının nedeni ve ayetlerin yorumlanmasının caiz olup olmadıkları üzerinde durmuştur. Taberî, hadislerden, sahabe ve tabiin sözlerinden, kıraat fark-lılıklarından, dil bilimlerinden, şiirden, fıkıh ilminden, tarihten ve kelamî görüş-lerden istifade etmiştir. Bununla birlikte Taberî özellikle bazı kısa ayetleri tefsir et-memiş, ayetlerin anlamlarına işaret etmek-le yetinmiştir.

TABERÎ KİMDİR?

Muhammed b. Cerir et-Taberî, 225/839 yılında Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Taberistan’ın Âmûl şehrinde doğmuştur. İlim elde etmek için Rey, Basra, Kûfe, Medine, Suriye ve Mısır gibi beldeleri dolaştıktan sonra Bağdat’a yerleşmiştir. Burada dersler vermiş ve kendi fıkhi görüşlerini öğretmiştir. Bağdat’ta 310/923 yılında vefat etmiştir.

Kur’an-ı Kerim, kıraat, hadis, tarih ve fıkıh alanlarında çeşitli eserleri vardır. Bunlar arasında en bilinenleri, tarih alanındaki “Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk” ve tefsir alanındaki “Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyil-Kur’an” adlı eserleridir.

(Taberî, Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi,

C 7, s. 340, 341'den düzenlenmiştir.)

55


Maturidi Tefsiri: İmam Maturidî’nin tefsir alanındaki eseri, “Te’vilâtü Ehli’s-Sünne” olarak da bilinen “Kur’an’ın yorum-ları” anlamındaki “Te’vîlâtü’l-Kur’an”dır. Maturidi, Kur’an-ı Kerim’i dirayet meto-duyla tefsir etmiş, naklin yorumlanmasında akla başvurmuş bir âlimdir.

Maturidilik adıyla bilinen itikadî mezhebin kurucusu olan İmam Maturi-di, tefsirinde kelamî konulara yer ver-miş, Mutezile düşüncesini eleştirmiştir. Ahkâm ayetleri üzerinde durmuş ve fıkıh konusunda Ebu Hanife’nin görüşlerini benimsemiştir.

Te'vilâtü’l-Kur’an, dirayet yönte-miyle yazılmıştır. Bununla birlikte eser-de ayetler, öncelikle ilgili ayetlerle tefsir edilmiş, hadislere, sahabe sözüne ve başka müfessirlerin görüşlerine de yer verilmiştir. Ayetlerin tefsiri dil bilimlerine ve Arapların kelimeyi kullanış tarzına dayandırılmış ancak şiir nadir olarak kullanılmıştır. Maturidi, tefsirinde kıraat fark-lılıklarına da yer vermiştir.

MATURİDİ KİMDİR?Ebu Mansur el-Maturidî, bugün

Özbekistan sınırları içerisinde bulunan Semerkand kentinin Maturid köyünde doğmuştur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte bir asra yakın bir ömür sürmüştür. Kelam, mezhepler tarihi, usûl-i fıkıh ve tefsir konularında yetkinleşmiştir. Ehl-i sünnet inancını savunmak için çeşitli eserler kaleme almıştır. İnanç alanındaki Maturidilik mezhebinin kurucusudur.

İmam Maturidi’nin elimize ulaşan eserleri kelama dair “Kitabu’t-Tevhid” ve “Te’vilâtü’l-Kur’an” adlı tefsiridir.

İmam Maturidi 333/944 yılında Semer-kand’da vefat etmiştir.

(Maturidi, Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi,

C 28, s. 146-149' dan düzenlenmiştir.)

İmam Ebu Mansur el-Maturidi’nin Özbekistan’ın Semerkand şehrinde bulunan türbesi

56

TEFSİR

Zemahşerî Tefsiri: Zemahşerî tef-sirinin tam adı “indirilmiş sırların hakikat-lerini ve yorumun yöntemleri hakkındaki görüşlerin özlerini açıklayan” anlamındaki “el-Keşşâfu an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvil fî Vucûhi’t-Te’vîl”dir. el-Keşşâf bir dirayet tefsiridir. Bununla bir-likte ayetlerin yorumunda, sebeb-i nüzulle-rinin ve surelerin faziletinin belirlenmesin-de hadisler ve sahabe sözleri nakledilmiştir.

Zemahşerî, tefsirinin girişinde Kur’an’ı tefsir etmenin zorluğuna dikkat çeker. Ona göre, Kur’an’ı tefsir edecek müfessirin Arap dili ve edebiyatında ve diğer ilimlerde derin bilgi sahibi olması, zihnî melekelerinin ve sezgi yeteneğinin güçlü olması gerekir.4

el-Keşşâf’ta ayetler, öncelikle dil ve belagat kaideleriyle eski Arap şiirleri dikka-te alınarak aklın ilkeleri ışığında tefsir edi-lirken çok ince tahlillerle kelimelerin içer-diği mecazi anlamlar keşfedilmeye çalışılır. Tefsirde kıraat farklılıkları dikkate alınır; nasih ve mensuh ayetler belirtilir. Çelişkili görünen ayetlerin tevilleri yapılarak Kur’an’da çelişkili bilgiler bulunmadığı ifade edilir. Ahkâm ayetlerinde Hanefi görüşleri, itikadi konularda da Mutezili görüşler tercih edilir.

Akılcılığı nedeniyle eleştirilen Zemahşerî, Kur’an’ın lügat, nahiv, belagat ve icaz yönlerinden incelenmesine büyük önem vermiştir. Bu özelliğinden dolayı kendinden sonraki müfessirler, Kur’an’ın, dil bilim açısından incelenmesinde el-Keşşâf’ı dikkate almak zorunda kalmışlardır. Tefsirde kullanılan hadislerin kaynaklarının gösterilmesi, Mutezilî görüşlerinin ayıklanması, cümlelerinin irabının yapıl-ması ve şiirlerinin toplanması çerçevesinde el-Keşşâf üzerine elliden fazla şerh, haşiye ve talik tarzında çalışmalar yapılmıştır.

Râzî Tefsiri: Fahreddin er-Râzî tefsir dışında kelam, fıkıh, felsefe, tıp, matematik alanlarında da uzmanlaşmış bir âlimdir. Onun bu özelliği, “Tefsir-i Kebir” adıyla da bilinen, “gaybın anahtarları” anlamındaki “Mefâtihu’l-Gayb” adlı eserinde görülebilir. Bu yönüyle Mefâtihu’l-Gayb, tefsirle birlikte zamanının her türlü bilimini de içeren ansiklopedik bir eser niteliğindedir. Örneğin; Fâtiha suresinin bir cilt tutan tefsirinde Râzî lügat, sarf, nahiv, belagat, edebiyat gibi dil bilimlerinden; fıkıh, hadis, kelam, mezhepler tarihi gibi dinî ilimlerden faydalanmıştır. Yine Fâtiha suresinin tefsirinde Râzî, zamanının felsefi bilimleri olan mantık, fizik, astronomi, matematik, metafizik, ahlak ve siyasetten; sihir, astro-loji, tasavvuf gibi diğer ilimlerden uzun nakiller yapmıştır. Bundan dolayı bazı bilginler “Mefâtihu’l-Gayb”da tefsir yanında her şeyi bulmanın mümkün olduğunu söyleyerek onun ansiklopedik tarzına dikkat çekmişlerdir.

4 Zemahşerî, el-Keşşâf, C 1, s.15, 16.

ZEMAHŞERÎ KİMDİR?

Carullah Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, bugün Türkmenistan sınırları içerisinde bulunan Harizm bölgesindeki Zemahşer kasabasında doğ-muştur. 467/1075 yılında doğan Zemahşerî’nin hayatı Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın hüküm sürdüğü yıllarda geçmiştir. Buhara, Ho-rasan, İsfahan, Bağdat, Şam, Mekke, Yemen gibi şehirleri dolaşarak ilmini geliştirmiştir. Dil çalış-malarını geliştirmek için vaha ve çöllerdeki Arap kabilelerini ziyaret etmiştir.

Arap edebiyatı, lügat, belagat, tefsir, hadis ve fıkıh alanlarında altmıştan fazla eseri bulunan Zemahşerî’nin en bilinen eseri “el-Keşşâf” adlı tefsiridir.

Zemahşerî, 538/1143 yılında Harizm’in Cürcâniyye kasabasında vefat etmiştir.

(Zemahşeri, Şamil İslam Ansiklopedisi,C 8, s. 340-342'den düzenlenmiştir.)

57


Râzî, Kur’an’ı ayetlerle ve hadislerle tefsir etmiş, bunun dışında ayet ve sureler arasında-ki uyumları göstermiş; dinî ha-kikatleri akılla da ispat etmeye çalışmıştır. Râzî, ayetlerin nüzul sebeplerine yer vermiş, fıkhi ko-nulara temas etmiş, naklî ve aklî delillerle sünnî görüşü savunarak Mutezile’yi eleştirmiştir.

Kur’an tefsirlerinin en bü-yüklerinden olan ve pek çok defa basılan “Mefâtihu’l-Gayb”, Türk-çeye de tercüme edilmiştir.

Beyzâvî Tefsiri: Beyzâvî’nin tefsi-rinin adı “vahyin nurları ve yorumun sır-ları” anlamına gelen “Envâru’t-Tenzil ve Esrâru’t-Te’vîl”dir. Beyzavî’nin tefsir kay-nakları Zemahşerî’nin ve Râzî’nin tefsirleri ile Ragıp el-Isfehânî’nin “el-Müfredat” adlı eseridir. Bu eserlerin bir derleme ve özeti şeklindeki eser, bu özelliğinden dolayı çok ilgi görmüş, medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş ve üzerine yüzlerce şerh ve ha-şiye yazılmıştır. Avrupa’da ve İslam dünya-sında birçok defa basılmıştır.

Beyzâvî, ayetlerin tefsirinde dirayet yöntemini kullanır ve mecazlara dayanarak bazı te'viller yapar. Tefsir yaparken bir su-renin önce adı ve sebeb-i nüzulü üzerinde durur. Ayetlerin tefsirinde dil bilim, kelam, tarih ve kıraatten özlü bir şekilde faydalanır. Ayetleri geçmiş dönem tefsirlerinin özetini verecek şekilde ayrıntılara dalmadan tefsir eder. Sure sonunda ise o surenin fazileti ile ilgili haberleri nakleder. Beyzâvî, yoğun özet tarzının kapalılığı ve surelerin faziletine dair naklettiği uydurma olduğu düşünülen bazı haberler nedeniyle eleştirilmiştir.

BEYZÂVÎ KİMDİR?Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-

Beyzâvî, bugün İran sınırlarında bulunan Şiraz şehri yakınlarındaki Beyzâ’da doğmuştur. Ailesi ve eğitimi hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız Beyzâvî, Şiraz’a baş kadı olmuş bundan dolayı da Kâdî Beyzâvî diye ünlenmiştir.

Kâdî Beyzâvî, tefsir, fıkıh, kelam, mantık, nahiv ve belagatte yetkinleşmiş ve bu alanlarda eserler vermiştir. Eserlerinden en bilineni kelama dair “Tevâliü’l-Envâr” ile adı geçen tefsiridir.

Beyzâvî hayatının sonunda yerleştiği Tebriz’de 685/1286 yılında vefat etmiştir.

(Beyzavi, Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi,

C 6, s. 100-102' den düzenlenmiştir.)

FAHREDDİN ER-RÂZÎ KİMDİR?Fahreddin er-Râzî, 543/1149 yılında Hazar

Denizi’nin güneyinde bulunan Rey şehrinde doğmuştur. İlk eğitimini Rey şehrinin önde gelen âlimlerinden biri olan babasından almıştır. Felsefe, kelam, fıkıh, edebiyat, tıp ve zamanının diğer ilimlerini tahsil etmiştir. Merağa, Buhara, Semerkand, Gazne, Herat gibi şehirlerde, Harizm ve Hind beldelerinde dolaşıp vaazlar vermiş, ilmî tartışmalara katılmıştır.

Başta kelam, tefsir, fıkıh, mantık ve felsefe olmak üzere mezhepler tarihi, tıp, sihir, astronomi dâhil çeşitli alanlarda yüze yakın eser yazmıştır. Râzî 606/1210 yılında Herat’ta vefat etmiştir.

(Fahr. Râzî, Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedsi,

C 12, s. 89-91'den düzenlenmiştir.)

DÜŞÜNELİM“Beyzâvî; tefsirinde, okyanusu âdeta bir sürahiye sığdırmaya gayret gösterir.”

(İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C 2, s. 267.)

Bu sözle Beyzâvî tefsirinin hangi yönüne dikkat çekilmek istenmiş olabilir?

58

TEFSİR

Kurtubî Tefsiri:

Kur’an’daki ahkâm ayetlerini ele alan Kurtubî, tefsirini konusuna uygun olarak “el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an” diye adlandır-mıştır. İbnu’l-Arabî’nin “Ahkâmu’l-Kur’an” adlı tefsiri onun tefsirinin başlıca kaynak-larından biridir. Tefsirin girişi, “Ulûmu’l-Kur’an” olarak bilinen bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümde Kurtubî, Kur’an’ın fazileti, ti-laveti, ezberlenmesi, yazılması, toplanması, tertibi, tefsiri, harekelenmesi, i‘cazı gibi ko-nuları ele alır.

Celaleyn Tefsiri: Celaleddin el-Mahallî Kur’an-ı Kerim’i Bakara suresinin başından İsra sure-sinin sonuna kadar kelime kelime tefsir etmiştir. Ölümünden sonra yarım kalan eserini, öğrencisi Ce-laleddin es-Suyûtî, aynı yöntemle Kehf suresinin başından Kur’an’ın sonuna kadar tamamlamıştır.5 Bundan dolayı tefsire “iki Celal’in tefsiri” anlamında “Tefsîrü’l-Celaleyn” adı verilmiştir.

Celaleyn tefsiri, Kur’an’ı kelime kelime, cümle cümle tefsir etmiştir. Kelimelerin anlamları, cümleyi tamamlayan kelimeler, atıflar ve kısaltmalar gösterilmiş, bazı kelimelerin cümle içindeki yerlerine göre muhtemel anlamlarına işaret edilmiştir. Hurûf-u mukattaa hakkında tefsirin tamamın-da “Allah, bununla neyi kastettiğini daha iyi bilir.” demekle yetinilmiş, kıraat farklılıklarına işaret edilmiştir. Tefsir öğrenmek isteyenlerin kolayca okuyabildikleri Celaleyn tefsiri üzerine şerh ve ha-şiye tarzında çeşitli çalışmalar da yapılmıştır.

5 Tefsîru’l-Celaleyn, C 1, s. 237, 238.

KURTUBÎ KİMDİR?Muhammed b. Ahmed Kurtubî, Endülüs’ün

ilim merkezlerinden biri olan Kurtuba’da doğ-muştur. Birçok İslam şehrini dolaşarak ilmini ge-liştirdikten sonra Mısır’a yerleşmiş ve 671/1273 yılında orada vefat etmiştir.

Malikî mezhebine mensup olan Kurtubî, zühd ve takva hayatı yaşayan bir zahit, aynı za-manda da din ilimlerinde taassuptan uzak bir âlimdir.

(Kurtubî, Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi,

C 26, s. 455'ten düzenlenmiştir.)

KONUŞALIM

Kurtubî, tefsirde uyguladığı yöntemi kitabının girişinde şöyle anlatır:

“… Ömrüm boyunca Allah’ın kitabı ile meşgul oldum ve bütün gücümü ona harcadım. Bu çabalarımın sonuçlarını tefsir, lügat, i‘rab, kıraat ilimlerindeki incelikleri içerecek şekilde yazdım. Yine yanlış yolda olanları reddeden, ahkâm ve diğer ayetlerin nüzulünü içeren ve ayetleri açıklayan hadisleri, selefin ve onlara tabi olanların sözlerini özlü bir şekilde yazdım. … Sözü söyleyene, hadisleri de musanniflerine dayandırdım. … Kıssaların çoğunu yorumlamadan bıraktım. Bunun yerine ahkâm ayetlerinin açıklamasını içeren konuları yazdım. Bu konularda hüküm ihtiva eden her ayetin nüzul sebeplerini, yorumunu, yabancı kelimelerini ve hükümlerini açıkladım. Şayet, ayet bir hüküm ihtiva etmiyorsa tefsir ve te’vilini zikretmekle yetindim.”

(Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an, C 1, s. 3' ten uyarlanarak tercüme edilmiştir.)

Kurtubî’nin tefsirinde izlediği yöntem hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz.

59


CELALEDDİN EL-MAHALLÎ KİMDİR?Celaleddin el-Mahallî, 791/1389 yılında Kahire’de doğmuş ve orada yaşamıştır. Mantık,

dil bilim ve din ilimlerinde kendini geliştirmiş, Kahire’deki medreselerde fıkıh dersleri okutmuştur. 864/1460 yılında Kahire’de vefat etmiştir.

(Mahallî, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 27, s. 326-327' den düzenlenmiştir.)

CELALEDDİN ES-SUYÛTÎ KİMDİR?Abdurrahman b. Ebubekir b. Muhammed es-Suyûtî, 849/1445 yılında Kahire’de

doğmuştur. Hadis, tefsir, lügat, usul ilimlerinde derinleşmiş, hadis ezberiyle meşhur olmuştur. Çeşitli bilginlerden ve Celaleddin el-Mahallî’den dersler almış, el-Mahallî’nin ölümüyle yarım kalan tefsirini tamamlamıştır. Çok sayıda eseri olan Suyutî, 911/1505 yılında vefat etmiştir.

(Suyûtî, İslam Alimleri Ansiklopedisi, C 14, s. 356-359' dan düzenlenmiştir.)

NOT EDELİM

Taberî Tefsiri

Taberî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetlerin tefsiri ile ilgili Peygamberimizin hadislerini, sahabe ve tabiin sözlerini bize nakletmesidir.

Maturidi Tefsiri

Maturidi tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetleri tefsir ederken Ehlisünnetin yorum-larını içermesidir.

Zemahşerî Tefsiri

Zemahşerî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, Kur’an’ın i’cazı ve dil bilimleri açısın-dan bütün yönleriyle ele alınmasıdır.

Râzî Tefsiri

Râzî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ayetlerin yorumuyla ilgili bütün bilgileri içeren ansiklopedik bir eser olmasıdır.

Beyzâvî Tefsiri

Beyzâvî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, kendinden önceki tefsirleri özlü bir şekilde özetlemiş olmasıdır.

Kurtubî Tefsiri

Kurtubî tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, ahkâm ayetlerini tefsir ederek onlardan çı-karılabilecek fıkhi hükümleri açıklamasıdır.

Celaleyn Tefsiri

Celaleyn tefsirinin en önemli özelliklerinden biri, Kur’an’da geçen kelime ve ayetlerin an-lamlarını kısa ve kolay bir şekilde açıklamasıdır.

Celaleyn tefsirinin metodunu gösteren iki örnek: Onlar hakka (sağırdırlar), dolayısıyla onu kabul etmek amacıyla duymazlar.

(Dilsizdirler) hayra laldırlar dolayısıyla onu söylemezler. Hidayet yoluna (kördürler) dolayısıyla onu görmezler. (Bu sebeple onlar) sapıklıktan (geri dönmezler). (Bakara suresi, 18. ayet.)

(Ey insanlar), yani Mekke halkı, hiçbir şey değil iken sizi meydana getiren (sizi yaratan ve sizden öncekileri de) yaratan (Rabb'inize kulluk ediniz) birleyiniz. (Ki) Onun azabından ona ibadet etmek suretiyle (Korunanlardan olasınız.) Buradaki لعل aslında umut içindir, Allahu Teala’nın kelamında ise tahkik içindir. (Bakara suresi, 21. ayet.)

(Tefsiru’l-Celaleyn, C 1, s. 4.)

BİLGİ KUTUSU

60

TEFSİR

6.2. Türkçe Tefsirler

Kur’an Arapça olarak indirilmiştir. Ancak onun mesajlarının bütün insanlara hitap etmesi, bu mesajların diğer dillerde de ifade edilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede Türkçe olarak bazı surelerin tefsirleri yanında Kur’an’ı baştan sona tefsir eden eserler de yazılmıştır. Bunların en önemlileri arasında “Hülâsatü’l-Beyan”, “Hak Dini Kur’an Dili”, “Kur'an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri” ile “Kur’an Yolu” adlı tefsirler sayılabilir.

Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an: “Kur'an tefsiri hakkındaki açıklamanın özü/özeti” an-lamındaki Hülâsatü’l-Beyân, Mehmet Vehbi Efendi’nin hayatının son dönemlerinde yazdığı Türkçe tefsirdir. Dirayet yöntemine uygun olarak yazılan bu tefsirde önce ayetler yazılmış, mealleri verilmiş ve sonra da tefsirine geçilmiştir. Kelimelerin çeşitli anlamları ve ifadelerdeki edebî sanatlar göste-rilmiş, Kur’an’ın eşsiz bir kitap olduğu vurgulanmıştır. Konuyla ilgili hadisler, fıkıh, kelam, tarih ve ahlaka dair açıklamalar çeşitli tefsirlerden nakledilmiştir. İnançla ilgili konularda özellikle ehli-sünnetin görüşleri desteklenerek diğer görüşler tenkit edilmiştir. Ayet sonunda da yapılan tefsirin bir özeti verilmiştir.

Hülâsatül-Beyân’ın en önemli özel-liklerinden biri de oldukça fazla sayıda hadis ihtiva etmesidir. Esbab-ı nüzul ve ayetlerin açıklanması için Buharî ve Müslim’den ve diğer kaynaklardan nakledilen hadisler tef-sirde önemli bir yer tutmaktadır. Bu eserin diğer kaynakları arasında ise Taberî, Râzî, Beyzâvî ve Ebussuud Efendi’nin tefsirle-ri sayılabilir. “Hulâsatu’l-Beyân”, dilinin ağırlığı ve tefsir tekniği açısından eleştiril-mesine rağmen, halk tarafından çok sevil-miş ve tutulmuştur.

“Hülâsatü’l-Beyân”, 1911-1915 yıl-ları arasında on beş cilt hâlinde iki ayrı za-manda basılmış, Latin alfabesiyle ilk yayını ise 1966-1969 yılları arasında yapılmıştır.

Hak Dini Kur’an Dili: Kur’an’ın Türk okuyucusu tarafından anlaşılmasını sağlamak ve yabancıların iddialarına cevap vermek üzere TBMM’nin isteğiyle Diyanet İşleri Başkanlığı Türkçe bir tefsir yazdırma kararı almıştır. Bu amaçla Muhammed Hamdi Yazır’ın 12 yılda (1926-1938) yazdığı tefsir, 1935-1939 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından dokuz cilt olarak basılmıştır.

Eserin girişinde tercüme, te’vil ve tefsir arasındaki farklar üzerinde duran M. Hamdi Yazır, tefsirde bağlı kalacağı esasları ve kaynaklarını nakletmiştir. Ayet, sure gibi bazı kavramlar üzerin-de durmuş, Kur’an’ın faziletini ele almıştır. Tefsirin yazımında Taberî, Cessas, Zemahşerî, Râzî, Beyzâvî ve Ebussuud tefsirleri ile “Kütüb-i Sitte”den faydalanmıştır.

MEHMET VEHBİ EFENDİ KİMDİR?

Mehmet Vehbi Efendi, 1862 yılında Konya’nın Hadım ilçesinin Kongul kö-yünde doğdu. Kur’an, kıra-at, Arapça ve fıkıh öğrendi. Müderrislik ve hâkimlik yaptı. II. Meşrutiyet’in ila-nıyla Konya mebusu seçildi. Meclis-i Mebusan’ın kapatılmasından sonra tefsirini yazdı.

Kurtuluş Savaşında Kuvay-ı Milliye’yi des-teklemek için vaazlar verdi. Konya valisi oldu. I. TBMM’de Konya milletvekilliği ve meclis baş-kanlığı yaptı. Evkaf ve Şeriye vekili oldu. 27 Ka-sım 1949’da Konya’da vefat etti.

(Mehmet Vehbi Efendi,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ans.,

C 28, s. 540'tan düzenlenmiştir.)

61


MUHAMMED HAMDİ YAZIR KİMDİR?Muhammed Hamdi, Antalya’nın Elmalı ilçesinde ilimle ilgilenen bir

ailenin çocuğu olarak 1878 yılında doğdu. İlk ve orta öğrenimini burada tamamladı, hafızlık yaptı. Daha sonra İstanbul’da dinî ilimler, edebiyat, felsefe ve musiki öğrendi.

Süleymaniye müderrisi oldu. Medreselerde mantık, usûl-ı fıkıh ve fı-kıh; Mülkiye Mektebi’nde vakıf hukuku dersleri verdi.

Elmalılı Muhammed Hamdi, II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Meclis-i Mebusan’da Antalya mebusu ve Evkaf Nazırı oldu. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte kendini ilme adadı. Metâlib ve Mezâhib adlı eseri ile adı geçen tefsiri bu dönemin ürünlerindendir.

1942’de vefat eden Elmalılı, İstanbul Sahrayı Cedit mezarlığına defnedildi.

(M. Hamdi Yazır, Diyanet İslam Ans., C 11, s. 57-60'tan düzenlenmiştir.)

BİLGİ KUTUSU

Muhammed Hamdi Yazır, tefsirini yazarken aşağıdaki esasları dikkate almıştır. Bu

esaslar, aynı zamanda Diyanet İşleri Başkanlığı ve M. Hamdi Yazır arasında imzalanan

protokol maddelerini göstermektedir.

1. Ayetler arasında münasebetler gösterilecek.

2. Ayetlerin nüzul sebepleri kaydedilecek.

3. Kıraat-i aşereyi geçmemek üzere kıraatler hakkında bilgi verilecek.

4. Gerektiği yerlerde kelime ve terkiplerin dil izahı yapılacak.

5. İtikatta Ehlisünnet ve amelde Hanefi mezhebine bağlı kalınmak üzere ayetlerin

içerdiği dinî, şer’i, hukuki, içtimai ve ahlaki hükümler açıklanacak. Ayetlerin ima ve işarette

bulunduğu ilmî ve felsefi konularla ilgili bilgiler verilecek. Özellikle tevhit konusunu ihtiva

eden ibret ve öğüt mahiyeti taşıyan ayetler genişçe izah edilecek. Konuyla doğrudan ya da

dolaylı ilgisi bulunan İslam tarihi olayları anlatılacak.

6. Batılı müelliflerin yanlış yaptıkları konularda okuyucunun dikkatini çeken gerekli

açıklamalar yapılacak.

7. Eserin başında Kur’an hakikatini açıklayan ve Kur’an’la ilgili önemli konuları izah

eden mukaddime (ön söz) yazılacak.

(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1, s. 19, 20.)

62

TEFSİR

Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri: Ömer Nasuhi Bilmen’in yazdığı “Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri”, Kur’an’ın hem meal hem de tefsirini içermektedir. Surelerin tefsi-rine, o surenin nüzul yeri, nüzul zamanı, isimleri, içeriği ve ayet sayısı verilerek başlanmıştır. Ayetlerin önce Arapça asılla-rı, ardından Türkçe mealleri ve daha sonra da izah başlığıyla tefsirleri yapılmıştır.

Ayetlerin tefsirini kısaca veren Ömer Nasuhi Bilmen, ayetlerdeki kelime ve kav-ramları açıklamış, kişi ve varlıklar hakkın-da kısaca bilgiler vermiştir. Yer yer güncel konulara değinmiş, izah sonlarında konuy-la ilgili şiirler yazmış ve başka şairlerden şiirler aktarmıştır. Her cilt sonunda konu-lar okuyucuya kolaylık sağlamak amacıyla sayfa numarasına göre “münderecât” (için-dekiler) başlığıyla aktarılmıştır.

1964-1966 yılları arasında sekiz cilt olarak İstanbul’da yayınlanan bu tefsirin kaynakları arasında Beyzavî ve Ebussuud tefsirleri sayılabilir.

Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tef-sir: Çağdaş bir tefsir konusunda çeşitli toplumsal talepler üzerine Diyanet İşleri Başkanlığı 1998 yılında bir tefsir hazır-lanması için karar almıştır. Bu karar doğ-rultusunda oluşturulan komisyon tarafından yazılan tefsir, Din İşleri Yüksek Kurulunun onayından geçerek “Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir” ismiyle 2004 yılında basılmıştır.

Tefsirin girişinde Kur’an’ın indirilişi, ezberlenmesi, yazılması, tedvini, tilaveti, toplanması ve çoğaltılması konuları kısaca işlenmiştir. Surelerin tefsirinde, nüzul yeri ve sebebi, surenin adı, ayet sayısı, surenin konusu ve faziletleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra ayetler anlamlı bir bütün oluş-turacak şekilde gruplandırılıp mealleri verilmiş ve tefsirleri yapılmıştır.

Bu tefsirin amacı komisyon tarafından, Kur’an’ın okunup anlaşılması çerçevesinde inanca, düşünceye ve hayata pratik katkıda bulunmak olarak belirlenmiştir. Bu nedenle anlaşılır bir dil kulla-nılmış ve farklı kültür düzeylerine sahip olsa da insanların dini öğrenmedeki genel ihtiyacı göz önü-ne alınmıştır. Geçmiş tefsirler gözden geçirilerek günümüzün ihtiyaçlarına göre tercihler yapılmış,

ÖMER NASUHİ BİLMEN KİMDİR?

Ömer Nasuhi Bilmen 1882 yılında Erzurum’da doğdu. İlk eğitiminden sonra İstanbul’da hukuk öğrenimi-ni tamamladı. Arapça, Fars-ça ve Fransızca öğrendi.

Medreselerde, İstanbul İmam-Hatip Okulunda ve Yüksek İslam Enstitüsünde fıkıh usulü ve kelam dersleri okuttu. Dâruşşafaka Li-sesinde yirmi yıla yakın ahlak derslerine girdi. İstanbul Müftülüğü ve Diyanet İşleri Başkanlı-ğı yaptı. Emekli olduktan sonra tefsirini yazdı. 1971’de İstanbul’da vefat etti. Edirnekapı me-zarlığına defnedildi.

Edebiyat ve dinî ilimler alanında birçok eseri olmakla birlikte Bilmen, Müslümanların pratik dinî ihtiyaçlarına cevap arayan “Büyük İslam İlmihâli” ile şöhret kazanmıştır. Bu eser-leri dışında Bilmen’in “Hukuk-i İslamiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu” ile “Büyük Tefsir Tarihi” gibi eserleri de bulunmaktadır.

(Ömer Nasuhi Bilmen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 6, s. 162, 163'ten

düzenlenmiştir.)

63


teknik ayrıntılara yer verilmemiştir. Besmele, hamd, şükür gibi bazı kavramların üzerinde daha fazla durulmuş, Kur’an’ın öncelikle ilk muhatapları tarafından nasıl anlaşıldığı tespit edilmeye çalışılmış-tır. Bunun için de onların kültür, dil, dünya görüşü, sosyal yapısı dikkate alınmıştır. Bununla birlikte Kur’an mesajının evrenselliği gereği genel ilkeler de verilmiştir. Tefsirde ayetlerden, hadislerden, dinî ilimlerden, tarihten, bilimsel eserlerden faydalanılmış, dinlerle ve kıssalarla ilgili bölümlerde ise mukayese imkânı için Kitab-ı Mukaddes’ten İslam inancıyla çelişmeyen bilgiler aktarılmıştır.6

7. Türkçe Meal Çalışmaları

Kur’an, insanları doğru yola iletmek için gönderilmiş bir kitaptır. Bu bakımdan insanlar ta-rafından okunup anlaşılması gerekmektedir. Kur’an, ilk muhatapları olan Arapların diliyle Arapça indirilmiş ve böylece onların bu mesajı anlamaları sağlanmıştır. Bu konuda Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyrulmuştur:

”وما أرسلنا من رسول إال بلسان قومه ليبين لهم فيضل اهللا من يشاء ويهدي من يشاء وهو العزيز الحكيم“

“Biz, her peygamberi, ancak bulunduğu kavmi-

nin diliyle gönderdik ki, onlara apaçık anlatsın. Allah dilediğini saptırır ve dilediğini de doğru yola eriştirir. Güçlü olan, hakîm olan odur.”7

Ancak Kur’an sadece belli bir ırka değil bütün in-sanlığa gönderilmiştir. Onun mesajlarının evrensel özelli-ği insanların anlaması için Kur’an’ın başka dillere çevril-mesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede Türklerin Müslüman oluşlarından itibaren birçok âlim Kur’an’ı Türkçeye çevirmek için çaba göstermiştir. Bunların en yaygınları Hasan Basri Çantay’ın yazdığı meal ile Diya-net İşleri Başkanlığı ve Diyanet Vakfının komisyona yaz-dırdığı meallerdir.

6 Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, C 1, s. 11, 12.7 İbrahim suresi, 4. ayet

YORUMLAYALIM

“...İnsanlara, kendileri-ne indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’an’ı indirdik.”


“Biz seni ancak bütün insanlara bir müjdeci ve bir uyarıcı olarak gönderdik...”

(Sebe’ suresi, 28. ayet.)

Bu ayetlerde sırasıyla hangi konulara değinilmekte-dir? Yorumlayınız.

BİLGİ KUTUSUKur’an-ı Kerim yeryüzündeki dillerin çoğuna tercüme edilmiştir. Türkler de İslam’ı

kabul edip Arapçayı öğrendikten sonra Kur’an’ı kendi dillerine çevirmeye başlamışlardır. İlk kısmi tercümeler Uygur alfabesiyle yapılmıştır. Kur’an-ı Kerim’in mevcut Türkçe çevirilerinin en eskisi ise 734/1334 yılında Şirazlı Hacı Devletşah oğlu Mehmet tarafından Oğuz lehçesi ile yazılmıştır. Selçuklular ve Osmanlılar dönemi boyunca da tercümelerin yapılmasına devam edilmiştir.

64

TEFSİR

Kur’an-ı Hâkîm ve Meal-i Kerim: Hasan Basri Çantay’ın yazdığı bu meal, ilk defa 1953 yılında üç cilt hâlinde basılmış-tır. Genel konu fihristi birinci cildin, özel isim indeksleri ise her cildin sonunda ve-rilmiştir.

Hasan Basri Çantay mealinin giri-şinde geçmiş dönemlerde yapılmış tercü-meler üzerinde durmakta ve sade bir dille, hurafelerden arındırılmış bir meal yazma-yı arzu ettiğini söylemektedir.8 Kur’an-ı Kerim’in iki sayfası genellikle yan yana konulmuş, altına ve karşı sayfasına da ayetlerin tercümesi yapılmıştır. Kaynak metinden olmayan açıklayıcı ifadeler pa-rantez içine alınmış ve başka gerekli ge-niş açıklamalar dipnotlarda gösterilmiştir. Dipnotlardaki açıklamalar bazen kısa ba-zen de oldukça uzun olduğundan bu meal, yer yer tefsir niteliği kazanmıştır. Dipnotta verilen bu açıklamalar çoğunlukla Beyzâvî ve Celaleyn gibi tefsir kaynaklarından, Buharî gibi hadis kitaplarından ve konuyla ilgili başka kitaplardan alınmıştır.

Kur’an-ı Kerim Meali: Diyanet İşleri Başkanlığı adına Din İşleri Yüksek Kurulu tarafın-dan yapılan bu meal, Ankara’da 2003 yılında Diyanet İşleri Başkanlığınca yayımlanmıştır. Girişte Kur’an’ın tarihi, icazı, tercüme ve meal arasındaki farkların neler olduğu üzerinde kısaca durulmuş-tur. Ayrıca Kur’an’ın konularına göre alfabetik bir fihristi ve surelerin indeksleri hazırlanarak mealin kullanımının kolay olması amaçlamıştır.

Arapça aslının çevresine yapılan mealde günümüz okuyucusunun anlamasını kolaylaştıracak sade bir dil kullanılmıştır. Surelerin adı, ayet sayısı, nüzul yeri ile ilgili bilgiler kısaca verilmiş; içe-rikleri kısaca tanıtılmıştır. Anlamın daha açık olması için kaynak metinde olmayan ifadeler, az da olsa parantez içinde verilmiştir.

Bu mealin en önemli özelliklerinden biri de dipnot açıklamalarıdır. Ayetlerde geçen kelime ve kavramlar dipnotlarda kısaca açıklanmış, konuyla ilgili kısa açıklamalar yapılarak verilen anla-mın daha kolay anlaşılması sağlanmıştır. Ayetin konusuyla ilgili başka ayetlere de atıfta bulunularak ayetlerin bütünlüğüne dikkat çekilmiştir. Dipnot özelliklerinden biri de ayetlerin farklı mealleriyle ilgilidir. Metinde geçen meal yerine dipnotta “Bu ayet … şeklinde de tercüme edilebilir.” denilerek

8 Hasan Basri Çantay, Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, C 1, s. 8, 9.

HASAN BASRİ ÇANTAY KİMDİR?

Hasan Basri Çantay 1887 yılında Balıkesir’de doğdu. İlk tahsilinden sonra Arapça ve Farsça öğrendi. Edebiyat, felsefe, hukuk, iktisat ve maliye tahsili gördü.

Balıkesir ve Nasihat gazetelerinde yazılar yazdı. Yıldırım ve Kerasi gazetelerini yayımladı. Lisede dersler verdi. Ses gazetesini yayımlayarak halkı Millî Mücadele için örgütledi. I. Mecliste Balıkesir milletvekili oldu. Mehmet Âkif Ersoy ile yakın arkadaşlık kurdu. Daha sonra Balıkesir’de şehit çocukları için eğitim veren bir lisenin müdürlüğünü üstlendi.

Hayatının son dönemlerinde bir yandan ziraat ve ticaretle uğraşan Çantay, diğer yandan kendini ilmî çalışmalara adadı. 1964’te İstanbul’da vefat etti. Edirnekapı mezarlığına defnedildi.

(Hasan Basri Çantay, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

C 8, s. 218, 219'den düzenlenmiştir.)

65


muhtemel ikinci anlamları da verilmiştir. Örneğin; Tevbe suresi 112. ayetinde “oruç tutanlar” şeklin-de tercüme edilen “es-Sâihûn” kelimesinin “(Allah yolunda) seyahat edenler.” şeklinde de tercüme edilebileceği dipnotta belirtilmiştir.9

Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali: Bir komisyon10 tarafından daha önce yapılan bu tercü-me, Türkiye Diyanet Vakfı adına ilk defa 1993 yılında yayımlanmıştır. Girişte Kur’an tarihi ve meal üzerine kısa bilgiler verilmiştir. Mealin kullanım kolaylığı için ayrıntılı konu fihristi ve sureler indeksi hazırlanmıştır.

Sure girişlerinde surenin adı, nüzul sebepleri ve ayet sayısı üzerine kısa bilgiler verilmiştir. Mealde yer yer parantezler kullanılarak bazı kısa eklemelerle anlamın daha iyi anlaşılması sağlan-mıştır. Ayetlerin anlamları verildikten sonra parantez içinde küçük puntolarla bazı kelime ve kav-ramların açıklamaları yapılmıştır. Aynı yöntemle ayetlerin indirildikleri ortam ve ayette geçen tarihi hadiselerle ilgili bazı kısa bilgiler de verilmiştir. Böylece okuyucunun ayette anlatılmak isteneni daha iyi kavraması amaçlanmıştır.

9 Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Meali, s. 204.10 Komisyon: Ali Özek, Hayrettin Karaman, Mustafa Çağrıcı, Ali Turgut, Saadettin Gümüş.

KARŞILAŞTIRALIM

Kur’an-ı Hâkîm ve Meal-i Kerim (Hasan Basri Çantay Meali):

Kur’an-ı Kerim Meali (Diyanet İşleri Başkanlığı Meali):

Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali (Diyanet Vakfı Meali):

“1. Allah'ın nusreti ve fetih gelince, 2. sen de insaların fevc fevc Allah'ın dinine

gireceklerini görünce, 3.hemen Rabb'ini, hamt ile tesbih (ve tenzih) et. Onun yarlığamasını

iste. Şüphesiz ki o tevbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)

“1,2,3 Allah’ın yardımı ve fetih (Mekke fethi) geldiğinde ve insanların bölük bölük

Allah’ın dinine girdiğini gördüğünde, Rabb'ine hamt ederek tespihte bulun ve ondan bağışlama

dile. Çünkü o tövbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)

“ (1-3) Allah’ın yardımı ve zaferi gelip de insanların bölük bölük Allah’ın dinine girmekte

olduklarını gördüğün vakit Rabb'ine hamdederek onu tesbih et ve ondan mağfiret dile. Çünkü

o, tevbeleri çok kabul edendir.” (Nasr suresi, 1-3. ayetler.)

Aşağıda Hasan Basri Çantay, Diyanet İşleri Başkanlığı ve Diyanet Vakfı meallerinden Nasr suresinin anlamı aynen iktibas edilmiştir. Karşılaştırıp farklılıklar üzerinde konuşalım.

66

TEFSİR

8. Tefsirde Yeni Yaklaşımlar

Sosyal ve siyasi nedenlerle son iki yüz yılda ortaya çıkan yeni sorun-lar, gelişen yeni anlayışlar ve bilimdeki ilerlemeler Müslümanlar arasında yeni tefsir anlayışlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece yeni yaklaşımlarla yazılan tefsirlerin bir kısmı bilimdeki yeni gelişmelerin verilerinden faydalanmış, bir kısmı sosyal sorunların çarelerini araştırmış, bir kısmı da pratik nedenlerle tarihi birikimi yeniden değerlendirmek istemiştir.

İlmî Tefsir: İlmi tefsir Kur'an'ı ilmî veriler ışığında tefsir etmeye çalışan bir disiplindir.Gazzâlî, “Cevâhirü’l-Kur’an” adlı eserinde, Fahreddin er-Râzî de “Mefâtihu’l-Gayb” adlı tefsirinde kendi çağlarındaki ilimlerden hareketle ilmî tefsir diyebileceğimiz bazı yorumlara gitmişlerdir. Fakat Kur’an ayetlerinin bilimsel buluşları içerdiğini savunan ilmî tefsir, son iki yüz yılda gelişmiştir.

İlmî tefsir anlayışına göre Kur’an’da bütün bilimler yer alır. Buna göre, 19. yüzyıldan itibaren batıda gelişen bilimler ile Kur’an arasında bir çatışma yoktur. Üstelik Kur’an bazı bilimlere ve bilim-sel buluşlara kaynaklık etmiştir. İlmî tefsir alanındaki ilk eserlerden biri el-İskenderanî (öl. 1888)’nin “Keşfu’l-Esrâri’n-Nurâniyye” adlı eseri, diğeri de Gazi Ahmet Muhtar Paşa (öl. 1918)’nın “Serâiru’l- Kur’an” adlı eseridir. İlmî tefsirin en meşhur temsilcisi ise Tantavî el-Cevherî (öl. 1940)’dir.

el-Cevherî önceki müfessirlerin çoğunlukla ahkâm ayetleri üzerine yorum yaptıklarını, Kur’an’da ahkâm ayetlerinden daha çok bulunan kevnî ayetleri ihmal ettiklerini belirtir. Bundan dolayı onun yazdığı “el-Cevâhir fi Tefsiri’l-Kur’an” adlı eser tefsir çalışmasından çok, bilimler an-siklopedisi gibidir. Eserde astronomi, tıp, kimya, biyoloji, fizik gibi bilim dallarına ait bilimsel ma-kalelere, resim, grafik ve istatistiklere ve birçok bilimsel verilere yer verilmiştir.

İlmî tefsir anlayışı, vahyin anlaşılması ve yorumlanmasında varsayımları zamanla değişen bilimi esas aldığı için ve Kur’an’da geçen kelimelere yeni anlamlar yüklediği için eleştirilmiştir. İlmî tefsir anlayışını bu şekilde eleştirenlerin başında gelen Emin el-Hûlî, bu yönteme karşılık Kur’an’ın anlaşılmasında edebî tefsir denilen yeni bir yöntem önermiştir.

Edebî tefsir: İlmî tefsir yöntemi eleştirilerinden hareket eden Emin el-Hûlî (öl. 1966), edebî tefsir yöntemini geliştirmiştir. Buna göre edebî tefsir, Kur’an’da geçen kelime ve terkiplerin onun ilk muhataplarının anladıkları gibi anlaşılmasını esas alır.

Edebî tefsir metodunu geliştiren Emin el-Hûlî, bir tefsir yazmamıştır. Ancak onun eşi Aişe Abdurrahman’ın “et-Tefsîru’l-Beyânî li’l-Kur’ani’l-Kerim” adlı tefsiri bu yönteme uygun olarak

yazılmıştır.

PAYLAŞALIM

İlmî, edebî, sosyolojik konulu, tarihsel tefsir hakkında bilgi toplamak için çalışma grupları oluşturunuz. Araştırmalarınızı arka-daşlarınızla paylaşınız.

67


Sosyolojik Konulu Tefsir: Bu tefsir türü Kur'an ayetlerini sosyoloji ilminin esas-larını ele alarak anlamaya çalışır. Sosyolojik konulu tefsirin doğuşunda son yüzyıllarda Müslüman toplumların değişen dünya şart-larına ayak uyduramamalarının nedenlerini arama çabası etkili olmuştur. Bu çerçevede Muhammed Abduh (öl.1905), Reşid Rıza (öl. 1935) ve Mustafa el-Merağî (öl. 1952) Müs-lümanların bidat ve hurafelerden kaçınması ve Kur’an’ın insanları doğru yola ulaştıran hidayet kitabı olması düşüncesinin öne çıka-rılması gerektiğini belirtmişlerdir. Sosyolojik konulu tefsirin en meşhur örneği, yazımı-na Muhammed Abduh’un başladığı, Reşid Rıza’nın tamamladığı “Tefsirü’l-Menâr”dır.

Sosyolojik konulu tefsir çalışmaları, geçmişteki bazı tefsirleri uydurma haberler ve israiliyyatı içerdikleri için eleştirmektedir. Bu anlayışa göre, eski tefsirlerin birçoğu, Kur’an’ın insanı hidayete ve rahmete sevk eden yönü yerine nahiv, belagat ve diğer ilimleri içeren kuru tefsirlerdir. Sosyolojik ko-

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI YARDIMCI ÇALIŞMALAR

-Geçmiş dönem tefsirlerine eleştirel bir yaklaşımda bulunulması,-Kur’an’ın konulu tefsirinin yapılması ve bu yapılırken konuyla ilgili ayetlerin nüzul sırasına göre sıralanması, -Psikoloji ve sosyoloji gibi bilimlerden faydalanılması gerekir.

Fiziki ortamın araştırılması: Kur’an’ın indirildiği çevrenin dağları, ovaları, çölleri, nehirleri, iklim şartları gibi coğrafi şartlarının araştırılması gerekir.

Sosyal, siyasi ve kültürel ortamın araştırılması:Kur’an’ın indirildiği Arapların sanat, tarih, edebiyat gibi kültürlerinin araştırılması,Yönetim, aile, kabile gibi sosyal ilişkilerinin araştırılması gerekir.Örneğin; Kur’an’da geçen Medyen, Eyke gibi yer isimleri, Âd ve Semud gibi kabileler bu çerçevede araştırılmalıdır.

-Kur’an’ın indiriliş sürecinin araştırılması,-Kur’an’ın yazılış sürecinin araştırılması,-Kur’an’ın toplanma sürecinin araştırılması,-Kur’an kıraatlerinin araştırılması gerekir.

-Kur’an kelimelerinin ilk muhatapları tarafından nasıl anlaşıldığının tespit edilmesi,-Kur’an kelimelerinin indiği dönemden bugüne ne gibi anlam değişikliklerine uğradığının tespit edilmesi,-Kelimelerin, Kur’an içinde farklı yer ve zamanlarda hangi bağlamlarda kullanıldıklarının araştırılması,-Kelimelerin anlam tespitleri için eş zamanlı (senkronik) ve art zamanlı (diyakronik) kelime sözlüklerinin hazırlanması gerekir.

-Kur’an terkiplerinin nahiv, belagat gibi edebî ilimler çerçevesinden ele alınması,-Kur’an’da görülen edebî sanatların tespit edilmesi,-Kur’an’ın üslup özelliklerinin tespit edilmesi gerekir.

KUR’AN’IN İNDİRİLDİĞİ ÇEVRENİN VE KUR’AN TARİHİNİN ARAŞTIRILMASI

KUR’AN’DA GEÇEN KELİME VE TERKİPLERİN İNCELENMESİ

Edebî tefsir yöntemine göre Kur’an’ın tefsiri için yapılacak çalışmalar, bir tablo yardımıyla, şöyle gösterilebilir:

NOT EDELİM

Muhammed Abduh, eski tefsirlere neden başvurmak istemediğini şöyle açıklar:

“Allah, bize kıyamet gününde insanların sözlerinden ve anlayışlarından sormayacaktır. Bizi doğru yola iletmek ve bize hidayet etmek için indirdiği kitabından ve peygamberinin sünnetinden soracaktır.”

(Tefsirü’l-Menâr, C 1, s. 26)

68

TEFSİR

nulu tefsir çalışmalarının amacı ise insanı inanç ve amele sevk etmektir. Bunun için Muhammed Abduh ve Reşid Rıza, “Tefsirü’l-Menâr”da Müslümanlardan geçmiş dönemi taklit etmekten vazgeçmelerini, tembellik ve donukluktan kurtularak akıllarını kullanmalarını istemektedirler.

Sosyolojik konulu tefsir, geçmiş dönemlerde yapılan tefsirlere müracaat etmemesi ve tefsirde aklın hürriyetini esas alması nedeniyle eleştirilmiştir. Bu tefsir anlayışına yöneltilen bir başka eleştiri de Kur’an’daki bazı ayetlerin modern düşünceye uygun olarak yorumlanması çabalarıdır.

Son yüzyıllarda beliren sorunlara çözüm bulmak iddiasıyla pekçok görüş ortaya atılmıştır. Müs-lümanlar arasında da İslam’ın bu tür sosyal problemlere cevabının ne olabileceği araştırılmıştır. Bu tarz yaklaşımlar zamanla Kur’an’ın tefsirinde de ifadesini bulmuştur. Bu tür tefsirler arasında Seyyid Kutub (öl. 1966)’un “Fizilâli’l-Kur’an” ve Mevdûdî (öl. 1979)’nin “Tefhîmü’l-Kur’an” adlı eserleri sayılabilir. Bu eserler, insanlığın problemlerinin en iyi şekilde İslam’ın ilk dönemlerinde çözümlen-diğini belirterek bugünün problemlerinin çözümlerinin de Peygamberimizin çağının esas alınmasıyla bulunabileceğini ve tarihsel mirasın yeniden değerlendirilmesi gerektiğini ifade ederler.

Tarihsel Tefsir: Kur’an’ın belli bir tarihte belli bir kültür alanına indirildiğinden hareketle Kur’an’daki bazı hükümlerin tarihsel olduklarını ifade eden Kur’an’ı tefsir biçimidir. Bu anlayışa göre Kur’an, kendilerine özgü bir algılama, örf, âdet, kültür ve medeniyet biçimleri olan ve belli bir coğraf-yada yaşayan muhataplara, onların dilini kullanarak belli bir tarihte hitap etmiştir. Dolayısıyla Kur’an, yerel bir kültürün izlerini taşımaktadır. Bu nedenle, modern dünyada yaşayan Müslümanlar, Kur’an hükümlerini, kendi tarihselliklerinden hareketle modern hayatın zorunlulukları karşısında yeniden ele almalıdırlar.

Tarihsel yaklaşım, özellikle belli bir kültürün izlerini taşıyan sosyal kurumlara ilişkin emir, ya-sak ve cezaları tarihsel olarak görmekte; Kur’an’ın inanç, ibadet ve ahlakla ilgili naslarını ise evrensel olarak kabul etmektedir. Örneğin; bu anlayışa göre; çok eşlilik, kadının şahitliği, miras ve ribayla ilgili hükümler tarihsel olarak kabul edilirken inanç, ibadet ve ahlakla ilgili prensipler evrenseldir.

Tarihsel okuma biçimini öneren Fazlur Rahman (öl. 1988), Kur’an’ın tefsirinde yeni bir yöntem geliştirmiştir. Buna göre bugünün okuyucusu ilk aşamada Kur’an’ın indirildiği ortamı inceleyerek o günün toplumunun problemlerini çözen hükümlerin dayandığı genel ilkeleri tespit etmek zorundadır. İkinci aşamada ise o tarihsel ortamdan bugüne gelerek tespit ettiği genel ilkelerden bugünün sorunları-na uygun özel hükümler çıkarmak zorundadır. Böylece bugünün Müslümanları geçmişin dünyasındaki sorunların çözümlerini değil, kendi dünyalarındaki sorunlara ürettikleri çözümleri esas alarak yaşaya-caklardır.

Tarihsel tefsir biçimi, Fazlur Rahman dışında Roger Garaudy (Racır Garudi), Muhammed Arko-un ve Hasan Hanefi gibi çeşitli Müslüman entelektüeller tarafından da savunulmaktadır. Hristiyanlıkta-ki kutsal metinlerde uygulanan bu tarihsel okuma biçiminin Kur’an’a uygulanması eleştirilmiştir.

69




1. Peygamberimizin tefsirine bir örnek veriniz.

2. Sahabenin tefsirini önemli kılan özellikler nelerdir? Belirtiniz.

3. Tabiin döneminin tefsir özellikleri nelerdir? Maddeler hâlinde sıralayınız.

4. İlk yazılı tefsir çalışmalarının hangileri olduğunu söyleyiniz.


1. Aşağıdakilerden hangisi tabiîn tefsirinin özelliklerinden biri değildir?

A) Kur’an’daki bütün ayetler tefsir edilmiştir.

B) Arap olmayanlar (mevâlî), tefsir hareketinde daha fazla rol almaya başlamıştır.

C) Mekke, Medine ve Kûfe tefsir ekolleri oluşmaya başlamıştır.

D) Ayetlerin tefsirinde Peygamberimizin sünnetinden gördüklerini ve hadislerinden doğrudan

duyduklarını aktarmışlardır.

E) Farklı kültürlerle karşılaşmalar sonucunda farklı görüşlere zemin teşkil eden tefsir

anlayışları yaygınlaşmıştır.

2. Aşağıdakilerden hangisi rivayet tefsiridir?

A) Taberî Tefsiri

B) Râzî Tefsiri

C) Zemahşerî Tefsiri

D) Kurtubî Tefsiri

E) Beyzâvî Tefsiri

3. Aşağıdakilerden hangisi Türkçe tefsirdir?

A) Mefâtihu’l-Gayb

B) Tefsîrü’l-Celaleyn

C) el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an

D) Tevilâtü’l-Kur’an

E) Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an

70

TEFSİR

4. Kur’an’ın yorumunda bidat ve hurafeleri nakletmekten kaçınarak onun hidayet kitabı

olmasının öne çıkarılması gerektiğini belirten, geçmişteki bazı tefsirleri uydurma haberler

içerdikleri gerekçesiyle eleştiren tefsir akımı hangisidir?

A) İlmî tefsir akımı

B) Edebî tefsir akımı

C) Sosyolojik konulu tefsir akımı

D) Tarihsel tefsir akımı

E) Rivayet tefsiri


(dirayet tefsiri, rivayet tefsiri, konulu tefsir)

1. Tefsirde kaynağı sadece Kur’an, sünnet, sahabe sözü ve tabiin sözleri olan tefsirlere

……………………….. tefsirleri adı verilir.

2. Tefsirde Kur’an ve sünnet doğrultusunda kendi rey ve içtihatlarına da yer veren tefsirlere

…………………. tefsirleri adı verilir.

Ç. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı “D”, yanlış olanı “Y” ile işaretleyiniz.

(...) Kur’an’daki namaz, oruç, hac gibi ibadetlerle ilgili ayetleri ve çeşitli toplumsal ilişkileri ele alan ayetleri açıklayan tefsirlerin genel adı Ahkâmu’l-Kur’an’dır.

(...) Müslümanlar arasında dünyevileşmeye tepki olarak yayılan daha ahlaki bir hayat sürme ve ruhu arındırma anlayışının gelişmesi sonucunda ortaya çıkan tefsir, kelamî tefsir olarak adlandırılır.

(...) Kur’an’ın tercümesini gerektiren en önemli husus onun Arapça konuşmayan milletler tarafından anlaşılmasını sağlamaktır.

D. Aşağıdaki eşleştirmeleri yapınız.

1. Aşağıda bazı müfessirler ve onların tefsirleri verilmiştir. Verilen bilgileri doğru şekilde

numaralandırarak eşleştiriniz.

No Müfessir Adı No Tefsir Adı1 Muhammed Cerir et-Taberî Tefsiru’l-Celaleyn

2 İmam Maturidî el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an

3 Carullah Ömer ez-Zemahşerî Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyil-Kur’an

4 Fahreddin er-Râzî el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzil

5 Muhammed el-Beyzâvî Tevilâtü’l-Kur’an6 Muhammed b. Ahmed Kurtubî Envâru’t-Tenzil ve Esrâru’t-Te’vîl7 Celaleddin el-Mahalli ve es-Suyûtî Mefâtihu’l-Gayb8 Mehmed Vehbi Efendi Hak Dini Kur’an Dili9 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Hülâsatu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an10 Ömer Nasuhi Bilmen Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri


1. Müzzemmil suresinin iniş sebebini Elmalılı Hamdi Yazır’ın tefsirinden okuyunuz.

2. Nisâ ve Zümer suresinin ilk beş ayetini okuyarak içerdiği konuları karşılaştırınız.

3. “Mücmel, müteşabih ve mecaz” kavramları hakkında bilgi toplayınız.

4. Bakara ve Meryem surelerinin birinci ayetlerinin meallerini okuyarak karşılaştırınız.

5. Kur’an-ı Kerim’de anlaşılmayan kelime ve ayetler var mıdır? Duhân suresinin 58 ve A’râf suresinin 52. ayetlerini bu kapsamda düşününüz.

IV. ÜNİTEKUR’AN İLİMLERİ

TEFSİR

71

72

TEFSİR

1. Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve GelişmesiKur’an-ı Kerim, doğrudan doğruya insana hitap eden ilahî bir kitaptır. İnsanın, Kur’an’ın mesajını

doğru bir şekilde anlayabilmesi Allah’a karşı sorumluluklarını yerine getirmesini sağlar. Genel olarak Kur’an’ın ayetleri açık ve maksadı anlaşılır hâlde inmiştir. Ancak bazen, bir ayette geçen kelime bizim için anlam bakımından göreceli olarak kapalı veya müphem olabilmektedir. Bu kapalılığı gidermekte baş-ka bir ayet bize yardım etmektedir. Kur’an’ın verdiği bu açıklama metodu Müslümanları, indirilişinden itibaren Kur’an’a ve onun tebliğcisine yönlendirmiştir. Bu gayretler zamanla Arapça علوم القران adı verilen Kur’an ilimlerinin doğmasını sağlamıştır.

Kur’an ilimlerinin en belirgin nüvesini Peygamberimiz (s.a.v.) in Kur’an’ı tebliği ve yaşa-yışında görmekteyiz. Şöyle ki Hz. Peygamberin tebliğ ve irşat sürecinde ayetleri okuması “kıraat” ilminin, bazı ayetleri yaşayarak göstermesi veya anlaşılmayan ayetleri açıklaması ise “tefsir” ilminin temelini oluşturmuştur.

Peygamberimizden sonra Kur’an’ı doğru anlama ve açıklama görevini sahabeler üstlenmişlerdir. Onlar, vahyin iniş sürecinde yaşadıkları için hangi ayetin hangi olay veya sebep üzerine indiğini biliyor-lardı. Sahabeler aynı zamanda Peygamberimizin ayetlerle ilgili açıklamalarına ve ayetlerin uygulama-larına şahit olmuşlardı. Bu imkana sahip olamayanların ayetleri anlamakta düştükleri hataları onlar dü-zeltmişlerdir. Sahabe, ayetlerin açıklamasını isteyen veya soru soranlara, sebeb-i nüzul, nâsih-mensuh ve kişisel yorumlarıyla cevap vermişlerdir. Bazen de ayeti ayetle, hadisle veya bilhassa kelimelerin anlamları hakkında Arap toplumunda önemli bir yere sahip olan şiirden deliller getirerek açıklamışlardır. Sahabeler, Mushaf çoğaltılırken ayetlerin yanlış okunmasını önlemek amacıyla özel imla kuralları (resmu’l-Mushaf) koymuşlardır.

İslam coğrafyası genişledikçe Kur’an’ı anlamak için daha fazla çaba harcamak gerekmiştir. Arap-çanın dışında dil konuşan ve farklı kültürlerden İslam’a girenler, Kur’an’ı okumak ve anlamakta prob-lemlerle karşılaşmışlardır. Bu yeni problemleri nakil ve akılla çözme çabaları rivayet ve dirayet tefsirini oluşturmuştur. Kur’an’ı doğru okumayı ve dolayısıyla doğru anlamayı sağlamak üzere de irab çalışma-ları yapılmıştır.1 Bunları, Kur’an lafızları/lügat, israiliyyat, kıraat, Kur’an’ın faziletleri, meani’l-Kur’an, garibu’l-Kur’an ve ahkâmu’l-Kur’an’a dair çalışmalar izlemiştir.

Hicri ikinci asırdan itibaren ise Kur’an ilimleri hakkında müsta-kil eserler yazılmaya başlanmıştır. Bu telif çalışmaları, hem ilahî me-sajın doğru anlaşılması ve hem de İslam dışı yorumlanma tehlikesine karşı bir çaba olarak görülmelidir. Zira İslam dünyası genişledikçe karşılaşılan yeni medeniyetlere ait inanç unsurlarının, İslam’ın süz-gecinden geçirilmesi gerekiyordu.

İslam tarihinde bunun örneklerinden biri Hasan el-Basri (öl. 110/728)’nin Hz. Peygamber, sahabe ve tabiinden nakledilen tefsi-re ait rivayetleri bir araya toplamış olmasıdır. Bu dönemde yapılan fıkıh, kelam ve siyaset konularının Kur’an’a dayalı yorumları, fıkhi, kelami ve mezhebi tefsirlerin de altyapısını oluşturmuştur. Hicri üçüncü asra gelindiğinde ise Kur’an’ın dil incelikleri tespit edilmeye ve ahkam ayetleri yorumlanmaya başlanmıştır. Ayrı-ca Kur’an’ın dil ve içerik üstünlüğü, kıraat, vücûh-nezâir, nâ-sih-mensuh, müşkilu’l-Kur’an konularında eserler yazılmıştır. Böylelikle Kur’an ilimlerinin sahası gittikçe genişlemiştir.2

1 Abdulazim ez-Zerkani, Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’an, C I, s. 23.2 Erdoğan Baş, Tefsir İlimlerinin Doğuşu ve Tarihî Gelişimi, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları, s. 30-38.

73

IV. ÜNİTE: KUR’AN İLİMLERİ

Sonraki asırlarda Kur’an ilimlerine; sebeb-i nüzul, muhkem-müteşabih, huruf-ı mukattaa, kıssalar, yeminler gibi konular da eklenmiştir. Kur’an ilimlerini inceleyen usul kitapları ise hicri beşinci yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Bunun sonucunda Kur’an ilimleri, gittikçe daha kapsamlı ve zengin bir literatüre sahip olmaya başlamıştır. Böylece Kur’an-ı Kerim’i her çağın aktüel bilgileriyle anlama ve yo-rumlama çalışmaları, Kur’an ilimlerini daha kapsamlı ve zengin halde günümüze kadar getirmiştir.

2. Kur’an’ın İndiriliş Süreci ile İlgili ÖzellikleriKur’an-ı Kerim’i doğru olarak anlamak için bazı kavramları bilmek gereklidir. Bu kavramlar;

Kur’an’ın indirildiği zaman ve mekânı ifade eden Mekkî ve Medenî, indiriliş sebeplerini ve aşamalarını inceleyen esbâb-ı nüzul ve nâsih-mensuhtur.

2.1. Mekkî ve MedenîKur’an-ı Kerim, Mekke ve Medine’de

nazil olmuştur. Hicretten önce Mekke ve çevre-sinde inen ayet/sureye Mekkî; sonrasında Medi-ne ve çevresinde inenlere de Medenî ayet/sure denir. Bu ayet veya sureler, bütün olarak indiril-diği gibi farklı zamanlarda bölümler hâlinde de nazil olmuştur. Mesela Bakara suresi on yıl bo-yunca ayet ayet Medine’de indirilmiştir.

Mekkî surelerde, tevhit ve ahiret inancı konularına ağırlık verilmiş ve Müslümanlar ibadete alıştırılmıştır. Yine bu surelerde, güçsüzü, zayıfı koruyan ahlak anlayışı getirilmiştir. Müşriklerin şiddetli tepkisiyle karşılaşan müminlere sabır ve direnç göstermeleri tavsiye edilmiştir. Kur’an’ın 114 suresinin yaklaşık dörtte üçünü, kısa ve zengin ifadeli bu Mekkî sureler oluşturmuştur.

Medenî surelerde ise toplum hayatını düzenleyen ilkeler getirilmiştir. Namaz hariç diğer ibadetler bu surelerde farz kılınmıştır. Medenî surelerde Müslümanların; ehlikitap, müşrik Araplar ve diğer milletlerle olan münasebetleri düzenlenmiştir. Aynı şekilde bu surelerde örnek bir İslam toplumunun oluşturulması hedeflenmiştir. Medenî sureler genelde uzundur ve sayıları, toplam sure sayısının yaklaşık dörtte birini bulmaktadır.

74

TEFSİR

Ayetlerin veya surelerin indirildiği ortamı bilmek, Kur’an’ın doğru anlaşılmasına yardım eder. Dinî hükümlerin daha kolay anlaşılmasına imkân verir. Peygamberimizin ahlak ve yaşayışını öğrenmeye yardım eder.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Mekkî surelerde:Ayetler genellikle الناس أيها Ey/ يا

insanlar!” çağrısıyla başlamıştır.Surelerin başında kasem/yemin sık sık

kullanılmıştır.Önceki peygamberlerin kıssaları daha

çok bu surelerde anlatılmıştır.

Medenî surelerde:Ayetler آمنوا الذين أيها ”Ey İnananlar/ يا

veya “يا أهل الكتاب /Ey kitap ehli” çağrısıyla başlamıştır.

Evlilik, miras ve cihat gibi konularda hükümler getirilmiştir.

Münafıklardan bahsedilmiştir.

İLKELER ÇIKARALIM

Yukarıdaki Mekkî-Medenî ayetleri inceleyerek içerdikleri ilkeleri bulunuz ve altlarındaki boşluklara yazınız.

Mekkî:

1. “Firavun’a git! Çünkü o çok azdı. De ki: Arınmayı ve seni Rabb’imin yoluna ilet-memi ister misin?…” (Nâziat suresi, 17-19. ayetler.)

2. “Nihayet o gün (dünyada yararlandı-ğınız) nimetlerden elbette ve elbette hesaba çekileceksiniz.” (Tekâsür suresi, 8. ayet.)

3. “Asra yemin ederim ki insan gerçekten ziyan içindedir. Bundan ancak iman edip iyi ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesna-dır.” (Asr suresi,1-3. ayetler.)

1. Ayet, önceki peygamberlerin kıssasın-dan söz etmektedir.

.....................................................................................................................................

Medenî:

1. “Şüphesiz münafıklar… namaza kalk-tıkları zaman üşenerek kalkarlar, insanlara gösteriş yaparlar, Allah’ı da pek az hatıra ge-tirirler.” (Nisâ suresi, 142. ayet.)

2. “Ey ehlikitap! Neden doğruyu eğriye karıştırıyor ve bile bile gerçeği gizliyorsu-nuz?” (Âl-i İmrân suresi, 71. ayet.)

3. “Ey iman edenler! Belli bir süre için birbirinize borçlandığınız zaman bunu yazın. Aranızda bir yazıcı adaletle yazsın. Yazıcı, Allah’ın kendisine öğrettiği şekilde yazmak-tan kaçınmasın, (her şeyi olduğu gibi dos-doğru) yazsın. Üzerinde hak olan (borçlu) da yazdırsın ve Rabb’i olan Allah’tan korkup sakınsın da borçtan hiçbir şeyi eksik etmesin (hepsini tam yazdırsın)…” (Bakara suresi, 282. ayet.)

1. Ayet münafıkların bazı özelliklerini ha-ber vermektedir.

.....................................................................................................................................

75


2.2. Esbâb-ı Nüzul

Kur’an-ı Kerim’in büyük bölümü, herhangi bir soru veya neden olmaksızın, bir kısmı ise sebeplere bağlı olarak indirilmiştir. Bir veya daha fazla ayetin inmesine sebep olan olay veya soruya sebeb-i nüzul denir.

Bir olay veya soru sebebiyle inen ayetler, bazen muhataplarını eğitmek amacı taşımaktadır. Mesela, Hz. Paygambere kıyametin ne zaman kopacağı, hem samimi bir niyetle vaktini merak edenlere hem de onu kendilerine göre sınamak isteyenler tarafından sorulmuştur. Allah (c.c.), “…Onun bilgisi Allah katındadır. Ne bilirsin belki de zamanı yakındır.” ayetiyle3, her iki maksatla soranlara da gerekli cevabı vermiştir. Bu cevap, şu eğitici unsurları taşımaktadır: Peygamber de olsa Allah bildirmedikçe kıyametin vaktini kimse bilemez. Kişi, (küçük kıyameti sayılan ölümünü de hesaba katarak) kıyameti uzakta görmemeli ve sonsuz hayatı için her an hazırlık yapmalıdır.

Bazen kişisel sorular ve sorunlara cevap olarak inen ayetler, genel bir hükmü içermiştir. Mesela sahabeden ağır hasta olan Câbir (r.a.), öleceğini tahmin ederek malını ne yapması gerektiğini Peygamberimize sormuştur. Bu soru üzerine Nisâ suresinin 11-12. miras ayetleri indirilmiştir.4 Bu ayetler, miras bırakılan malların kimlere hangi oranda paylaştırılması gerektiği konusunda genişçe bilgi vermiştir.

Nüzul sebepleri Kur’an’da yer almamış, olayı bizzat yaşayan veya ona şahit olan sahabe5 tarafından nakledilmiştir. İlk dönemlerde yapılan tefsirler, çoğunlukla bu rivayetlerden oluşmaktadır. Esbâb-ı nüzul hakkında, Mekke dönemiyle ilgili az, Medine dönemiyle ilgili çok bilgi bulunmaktadır. Bu bilgiler, tedvin döneminde hadis kitaplarının tefsir kısmında toplanmıştır.

Nüzul sebebini bilmenin birçok faydası vardır. Bir ayetin hangi olayla ilgili indirildiğini bilmek, onun ilahî maksada uygun yorumlanmasını sağlar ve yanlış anlamaları önler. Mesela, hac/umre yaparken Safâ-Merve arasında sa’y yapılması gerektiğini, “…Safâ ve Merve Allah tarafından konulmuş sembollerdendir; böylece, hac veya umre için Mabede gelen birinin bu ikisi arasında gidip gelmesinde bir mahzur yoktur …”6 ayeti bildirmektedir. Bu ayet, Cahiliye Döneminde bu iki tepeye put konulduğu için sa’y yapmak istemeyen ensarın tereddüdünü gidermek üzere indirilmiştir. Sebeb-i nüzulünden habersiz olan tabiinden Urve, bu ayetin hac veya umre yapan kimseye sa’y yapıp yapmama serbestliği verdiğini sanmıştır. Hz. Aişe bu anlayışın doğru olmadığını yukarıdaki nüzul sebebini anlatarak açıklamıştır.7

Sebeb-i nüzulü bilmek, ayet veya sure açıklanırken muhataplarda dinleme arzusu uyandırarak onun daha güzel anlaşılmasını da sağlamaktadır. Fil kıssası hakkında inen Fil suresi bu konuda güzel bir örnektir. Aynı şekilde, “Rabb’in seni bırakmadı ve sana darılmadı.” ayetini8 okurken ‘Acaba ne oldu ki Allah böyle bir ifadeye yer verdi?’ türünden merak uyandıran sorular akla gelmektedir. Peygamberimize vahyin bir süre gecikmesinden dolayı müşriklerin ‘Rabb’i Muhammed’i terk etmiş, ona gücenmiş.’ söylentisini kesmek üzere bu ayet indirilmiştir. Böylece sebeb-i nüzul bilgisi, merakı gidermekle ayetin daha güzel anlaşılmasını sağlamıştır.

3 Ahzâb suresi, 63. ayet.4 el-Vâhidi, Esbâbü’n-Nüzûl, s. 83.5 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’an’ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, s. 40.6 Bakara suresi, 158. ayet.7 Celalüddin es-Suyuti, Lübâbü’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, s. 30.8 Duhâ suresi, 3. ayet.

76

TEFSİR

2.3. Nâsih ve Mensuh

Nesh, bir nassın hükmünün, daha sonra gelen bir nassla kaldırılmasıdır. Hükmü kaldırılan ayete mensûh, kendinden önceki hükmü kaldıran ayete nâsih, yapılan bu işe de nesh denir.

Kur’an’da nesihten bahseden ayetlerden birisi şöyledir:

ما ننسخ من آية أو ننسها نأت بخير منها أو مثلها ألم تعلم أن اهللا على كل شيء قدير“Biz bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak (ertelersek) mut-

laka daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye kadirdir.”9

Kur’an-ı Kerim, insan ve toplumu eğitmek ve geliştirmek için indirildiği toplumun doğrularını onaylamış, yanlışlarını yeni hükümlerle tedricen kaldırmıştır.10 Bu, önceki dinlerin hükmünün kaldı-rılması şeklinde olabildiği gibi aynı din içerisinde de olabilmektedir. Çünkü insanlar, önceden sahip oldukları örf ve adetlerini kolay terk edemezler. 11 İnsanlar ancak, yeni dinin ruhunu ve ilkelerinin yüceliğini kavradıkça değişimi kabul edebilirler. Nesh, insanların hükümlere alışmalarını sağlayan bir kolaylıktır. Nesh asla, Allah’ın bir şeyi önceden bilmeyip iyice anladıktan sonra önceki hükmü değiştirmesi olarak değerlendirilemez. Bilakis Allah, nesih yoluyla toplumun şartlarına uygun hü-kümler koymuş ve onu sağlam bir ahlak oluşturmanın en güzel yöntemi olarak kullanmıştır. Buna alkollü içkinin kaldırılması misalini verebiliriz.

Alkollü içki tüketimi müşrik Araplar arasında oldukça yaygındı. Kur’an-ı Kerim bu kötü alışkanlığı bir anda kesin bir emirle kal-dırmamıştır. Bunun yerine, toplumu eğiterek onu aşamalı şekilde kaldırmayı tercih etmiştir. Birinci adımda alkollü içkinin büyük zararını vurgulamış, fakat bazı faydalarının olduğu da ifade edilmiştir.12 Bu uyarı, içki içen Müslüman-ların zihnine ‘İçkinin zararı büyüktür.’ fikrini yerleştirmiştir. İkinci adımda, sarhoş hâldeyken namaz kılmak yasaklanmıştır.13 Bu ayetin indi-

9 Bakara suresi,106. ayet.10 Talip Özdeş, Kur’an ve Nesh Problemi, s. 16.11 İsmail Cerrahoğlu, Şevki Saka, Tefsir 12. Sınıf. s. 5, 6.12 Bakara suresi, 219. ayet.13 Nisâ suresi, 43. ayet.

DEĞERLENDİRELİM

Neshten bahseden Nahl su-resi, 101.; Ra’d suresi, 39.; Nisâ suresi, 160-161.; Enfâl suresi, 65.; Yûnus suresi, 15 ve A’lâ suresi, 6-7. ayetlerini mealden bularak sı-nıfta değerlendiriniz.

NOT EDELİM

Esbab-i Nüzul hakkında en kapsamlı Türkçe eser, Bedreddin Çetiner’in ‘‘Esbab-i Nüzul’’ isimli kitabıdır.

77


rilmesiyle alkol kullanan Müslümanlar, namazların öncesinde içki içmemeye başlamış ve böylece içki içmenin vakti daraltılmıştır. Son adımda ise bu alışkanlık kesin bir şekilde yasaklanmıştır:

“Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz.

Şeytan içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi, Allah’ı an-maktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık (bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?”14

Bu ayetlerin indirilmesiyle Müslümanlar içki içmeyi tamamen bırakmışlar ve ellerinde kalan şarapları dökerek imha etmişlerdir.

Örneklerden de anlaşıldığı üzere, Kur’an-ı Kerim’in tefsiri yapılırken veya ondan hüküm çıkarılırken neshi dikkate almak gerekmektedir. Böylece, Kur’ani hükümlerin birbirine karışmaması sağlanmakta ve insanlar için faydalı sonuçlar çıkarılabilmektedir.

3. Kur’an İfadelerinin Sınıflandırılması

Tefsir ilmi, Kur’an’ın doğru anlaşılmasını konu edinmiştir. Bu yüzden müfessirler, doğru an-lamayı engelleyen hususları ortadan kaldırmaya ve yardımcı olan unsurlardan faydalanmaya çalış-mışlardır. Bu çalışmalar zamanla gelişmiş, belirli esaslarla sınıflandırılmış ve Kur’an ifadelerinin özelliklerini inceleyen ilim dalları ortaya çıkmıştır.

3.1. Kıraat Farklılıkları

Kıraat ilmi, Kur’an’ın okunuşuyla ilgili farklılıkları ve bunların kimlerden nakledildiğini bil-mektir. Kur’an’ı, kıraat ilminin esaslarıyla okuyan kimseye kâri, çoğuluna kurrâ ve bu ilmi öğrete-ne de mukri denilmektedir.

14 Mâide suresi, 90, 91. ayetler

ARAŞTIRALIM - KARŞILAŞTIRALIM

İçkinin Haram Kılınması

Bakara suresi, 219. ayet

Nisâ suresi, 43. ayet

Mâide suresi, 90, 91. ayetler

Faizin Haram Kılınması

Rûm suresi, 39., Nisâ suresi, 160, 161. ayetler

.........................................................................

.........................................................................

Merhaleleri

I. Merhale

II. Merhale

III. Merhale

Faizin haram kılınma aşamalarını “Rûm suresi, 39; Nisâ suresi, 160, 161; Âl-i İmrân suresi, 130. ve Bakara suresi, 275-279. ayetlerinden” araştırınız. İçkinin haram kılınma merhaleleriyle karşılaştırarak bu ayetleri uygun olan yerine koyunuz.

78

TEFSİR

Allah, Kur’an’ı Kureyş lehçesinde

indirmiş, onun bazı kelimelerini telaffuz

edemeyenlere de kolaylaştırarak okuma

izni vermiştir.15 Kur’an’ın zamanla dil

ve gönüllere yerleşmesiyle, bu izne ge-

rek kalmamıştır. Bu yüzden Hz. Osman,

Kureyş lehçesinin dışındaki kelime fark-

lılıklarını kaldırtarak Mushafları çoğalt-

tırmıştır.

Hz. Osman’ın çoğalttırdığı Mus-

hafların yazısı, noktasız ve harekesiz ol-

duğundan harf ve harekede farklı kıraate

imkân verir tarzdaydı.16 Örneğin; أيها يا الذين آمنوا إذا ضربتم في سبيل اهللا فتبينوا وال تقولوامؤمنا لست الم الس إليكم ألقى ayetindeki17 لمن

kelimesini noktasız ve harekesiz فتبينوا

olarak düşünürsek فتثبتوا okumak da mümkündür. Nitekim bu iki farklı şekilde de okunmuştur. Bu

takdirde ayetin manası da elbette değişecektir. Birinci okuyuşa göre ifade, ‘‘O hâlde iyi anlayıp

dinleyin, kesin bilgiyle hareket edin.’’ anlamını kazanmaktadır. İkinci kıraate göre ise, ‘‘İhtiyatlı

olun, sağlam yere basın ve teenni ile hareket edin.’’ manasına gelmektedir.18

Kıraat ilmi sayesinde kelimenin farklı okunması, Kur’an’a mana zenginliği kazandırmaktadır.

Örneğin; “ا تبين له قال أعلم أن اهللا على كل شيء قدير ayetindeki19 ”… وانظر إلى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما فلم

şeklinde harf ننشر ها ,okuyuşu ayete ‘kemikleri, yerli yerine koyarak birleştirmek’ anlamını ننشزها

farkıyla (ru) okuyuşu ise ‘diriltmek, ölüye can vermek’ manasını kazandırmıştır.

Kıraat farkı bazen harfin uzatılması/med veya uzatılmaması/kasr şeklinde görülmektedir.

Örneğin, Fâtiha suresinin الدين يوم Kur’an’da yer aldığı gibi hem medli ve مالك ayetindeki .4 مالك

hem de “melik” (ملك) şeklinde kasr edilerek okunmuştur. Bu kelime birinci şekilde okunduğunda

‘‘Allah’ın, mülk üzerindeki yetkisi’’, ملك şeklinde okuyuşa göre ise, ‘‘Allah’ın insanlar üzerindeki

yetkisi’’ ifade edilmektedir.20 Bu örneklerde açıkça görüldüğü üzere kıraat farklılıkları, anlamda

zıtlık oluşturmamakta ve ayetin manasını zenginleştirmektedir.

15 Mehmet Ünal, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, s. 133.16 İsmail Karaçam, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri, s. 61, 62.17 Nisâ suresi, 94. ayet.18 Fatih Çollak, Kıraat İhtilaflarının Karekteristiği, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları, s.237.19 Bakara suresi, 259. ayet.20 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1 s. 92.

NOT EDELİM

Kıraatler, ana hatlarıyla mütevatir ve şâz olmak üzere iki kısımdır. Mütevatir kıraat; Arapça gramerine, Hz. Osman’a nispet edilen mushaflardan birinin hattına uygun olan ve sahih/muttasıl bir senetle Resulullaha ulaşanlardır. Bu kıraatlerin sayısı, yedisi meşhur olmak üzere on tanedir. Mütevatir kıraatin bu üç şartından birisi eksik olana da ‘‘şaz kıraat’’ denir.

Mütevatir kıraat, kendilerine isnad edilen güvenilir kimselere “imam”, kıraat imamlarının râvileri arasındaki ihtilafa “rivayet” ve okuyanın tercihine yönelik ihtilafa da “vecih” denilmektedir.

79


Mütevatir kıraatlerin kazandırdığı anlam zenginliği, o ayette Allah’ın muradının ne olduğunu da vermektedir. Şöyle ki, bir kelimeyi farklı okumakla elde edilen iki anlam da geçerli sayıldığında, Allah hangi anlamı kastetmişse o alınmış olacaktır. Şu da unutulmamalıdır ki kıraat farklılıkları haram ve helalleri bildiren ayetlerde bulunmamaktadır.21

3.2. Garibu’l-Kur’an

Kur’an-ı Kerim, Kureyş lehçesinde indirilmiştir. Kureyş lehçesiyle konuşan bir kimsenin, Kur’an’da yer alan başka bir lehçeye ait kelimeyi anlayamadığı olmuştur. Örneğin, Abdullah b. Abbas ماوات واألرض ın manasını, bu kelimenin ait olduğu lehçeyle konuşan”فاطر“ ayetindeki22 الحمد هللا فاطر السiki kişiden öğrenmiştir. Doğal olarak bütün diller, yabancı dillerden kelimeler almış ve onları kendi potasında eriterek kelime hazinelerine katmıştır. Arap dili de yabancı millet ve medeniyetlerden aldığı bazı kelimeleri Arapçalaştırarak kullanmıştır. Kur’an-ı Kerim’de indirildiği dönemin günlük konuşma dilindeki bu Arapçalaşmış kelimeler mevcuttur. Fakat doğal olarak bazı kimseler, bu kelimelerin bir kısmının manasını bilememiştir. Bugün, terim olarak garib diye tabir edilen bu kelimelerin tamamı tespit edilmiştir.23 Kur’an-ı Kerim’de de bu tür kullanımlar vardır ve bunlara ‘‘Garibu’l-Kur’an’’ denilmektedir.

21 Abdurrahman Çetin, Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, s. 215, 216.22 Fâtır suresi, 1. ayet.23 Semih Ebu Muğuli, Kur’an’ın Dilleri Kur’an’da Arapça Olmayan Kelimeler, s. 60.

Sefih (Bakara, 2/13) Kinâne Lehçesi Cahil Sâika (Bakara, 2/55) Umman Lehçesi Ölüm Bağy (Bakara, 2/90) Temîm Lehçesi Hased Yemm (A’râf, 7/136) Kıpt Lehçesi Deniz Erâik (Yâsîn, 36/56) Habeşçe Koltuklar Esbât (Bakara, 2/236) İbranice KabilelerĞassâk (Nebe’, 78/25) Türkçe Kokuşmuş su, irinRakîm (Kehf, 18/9) Rumca Levha Siccîl (Fîl, 104/4) Farsça Pişerek taşlaşmış çamurEkvâb (Bakara, 2/236) Nabatça TestilerEsfâr (Cum’a, 62/5) Süryanice Kitaplar

NOT EDELİM - BULALIM

Kur’an’da yer alan garib kelimelerin bazıları şunlardır.

Bu kelimelerin geçtiği ayetleri meal veya tefsirlerden bulunuz ve okuyunuz.

80

TEFSİR

Kur’an-ı Kerim’deki bazı kelimelerin anlamının herkes tarafından bilinememesi, Kur’an’ın ona yüklediği yeni anlam sebebiyle de olabilmektedir. Örneğin, وعلى سمعهم وعلى قلوبهم على اهللا ختم nin “mühürledi” anlamı bilinmesine rağmen, ayetteki ’ختم ayetindeki24 أبصارهم غشاوة ولهم عذاب عظيم“Allah onların kalplerini mühürledi.” ifadesinin anlamı bazı kimselerce anlaşılamamıştır.25

Kelimelerin Kur’an’da nadir kullanılması da o kelimenin anlamının bazı kimselerce bilinememesine sebep olmuştur. Örneğin, sadece وحنانا من لدنا وزكاة وكان تقيا ayetinde26 geçen “merhamet, ruh inceliği ve kalp yumuşaklığı” anlamındaki حنانا kelimesi böyledir. Nitekim Abdullah b. Abbas bile bu kelimeyi, Kur’an’da anlamını bilmediği dört kelime arasında saymıştır.27

Yabancı dillerden ve lehçelerden Arap diline geçerek Arapçalaşmış kelimeleri anlama çalışmaları daha sahabe döneminde başlamıştır. Anlamın tespitinde Arap şiirinden de faydalanılmıştır. Bu çalışmalar, erken dönemden itibaren غريب القران isimli sözlüklerde toplanmıştır. Bu kelimelerin çoğunluğunun halkın geneli tarafından bilindiği de unutulmamalıdır. يل ayetindeki28 ترميهم بحجارة من سجFarsça asıllı “seng kîl”in يل telaffuzuyla herkes tarafından kullanılması bunun en güzel misalini سجoluşturmaktadır.

Tefsir ilmi, öncelikle kelimelerin lügat manasına yöneldiğinden, müfessirlerin garip kelimeleri nüzul zamanındaki anlamıyla tespit etmeleri önemlidir. Aksi takdirde Kur’an’ın doğru anlaşılması ve yorumlanması zorlaşır.

3.3. Müşkilu’l-Kur’an

Müşkilu’l-Kur’an, bazı ayetlerin ve kelimelerin anlaşılma güçlüğünü ortadan kaldırmayı amaçlayan bir ilim dalıdır. Kur’an-ı Kerim’de gerçek manada bir ihtilafın olamayacağını

أفال يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير اهللا لوجدوا فيه اختالفا كثريا “Hâlâ Kur’an’ı düşünüp anlamaya çalışmıyorlar mı? Eğer o, Allah’tan başkası

tarafından (indirilmiş) olsaydı, mutlaka onda birçok çelişki bulurlardı.”29 ayeti bildirmektedir. Bu anlaşılma zorluğu, dilin inceliklerini, Kur’an’ın bütününü ve Hz. Peygamberin sünnetini dikkate almakla giderilmeye çalışılmıştır.

24 Bakara suresi, 7. ayet.25 Hüseyin Yaşar, Kur’an’da Anlamı Kapalı Ayetler, s. 160.26 Meryem suresi, 13. ayet.27 İsmail, Cerrahoğlu, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13. s. 380.28 Fîl suresi, 4. ayet.29 Nisâ suresi, 82. ayet.

Garibu’l-Kur’an hakkındaki en meşhur eser, Râğıb el-Isbehânî (öl. 502/1108)’nin ‘‘el-Müfradât fî Garibi’l-Kur’an’’ isimli kitabıdır.

NOT EDELİM

81


Ayetlerin anlaşılma zorluğu, ayetin bir ifadesinden de kaynaklanabilmektedir. Buna örnek olarak, “Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, (halis Müslüman olun da) Rabb’inizden size indirilenin en güzeline tabi olun.” ayetini30 verebiliriz. Kur’an’ın her ayeti en güzel olduğu hâlde “size indirilenin en güzeline” buyrulmasının sebebi üzerinde durulmuş ve şöyle yorumlanmıştır: Kur’an’ın her emir ve yasağı, kıssa ve hükmü en güzel olma vasfına sahiptir. Ancak herkesin ayetleri uygulama konumu farklıdır. Yani kimin neyi uygulayacağı değişebilir. Söz gelimi zengin için Allah yolunda infak etmek, hayırda bulunmak en güzel ameldir. Hasta için ruhsatlardan yararlanmak en güzeli, günahkârlar için de tövbe ayetlerine sarılmak en güzel olanıdır.31

Ayetleri anlama zorluğu bazen de iki ayet arasında sanki zıtlık varmış gibi ortaya çıkmaktadır. “Doğrusu biz sana (taşıması) ağır bir söz vahyedeceğiz.”32 ve “Ant olsun biz Kur’an’ı öğüt alınsın diye kolaylaştırdık…”33 ayetleri buna örnektir. İlk ayette Kur’an’ın ağır bir söz olduğu, ikinci ayette ise onun kolaylaştırıldığı beyan edilmiştir. Bu durum ilk bakışta çelişki izlenimi vermektedir. Hâlbuki ilk ayet, Kur’an’ın getirdiği hayat düzeninin tebliğinin ve uygulanmasının ağır bir sorumluluk olduğunu bildirmiştir. İkinci ayette belirtilen Kur’an’ın kolaylaştırılması ise okunması, anlaşılması ve ezberlenmesidir. Kur’an’ı teorik olarak öğrenmek kolaydır. Ancak kişisel ve sosyal hayatımızı onun öngördüğü şekilde yaşamanın önünde sabrı ve iradeyi gerektiren nice zorluklar vardır.

Kur’an’da müşkil, kapalı ve hangi anlamın tercih edileceği tam belirgin olmayan lafızların bulunması, onun üzerinde daha yoğun düşünmeyi sağlamıştır. Aynı şekilde, Kur’an’ın edebî üstünlüğünün ortaya çıkmasını ve daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.

3.4. Mücmel ve Mübeyyen

Mücmel, bir açıklayıcı tarafından açıklanmadıkça, manası anlaşılmayan kapalı lafızdır. Kapalılığı gideren lafız veya uygulamaya mübeyyin denir. Mübeyyin, kapalı lafzın hemen bitişiğinde veya ondan ayrı olarak gelmektedir. Mücmel lafızların açıklanarak manası güçlü ifadelere dönüştürülmesine de “mübeyyen” denir. Mücmel lafızları açıklayan manası güçlü ifadelere de ‘‘mübeyyen’’ denir. Mübeyyen lafızların ifade ettiği anlam, şüpheye yer vermeyecek şekilde kesindir. Örneğin, ayetlerde “zekâtı verin” ifadesinden, zekatın verilmesi gerektiği anlaşılır. Zekâtı kimlerin ve ne oranda vermesi gerektiğini de sünnet açıklamıştır.

30 Zümer suresi, 55. ayet.31 Abdulcelil Candan, Kur’an Okunurken Zihne Takılan Ayetler, s. 398.32 Müzzemmil suresi, 5. ayet.33 Kamer suresi, 17. ayet.

DEĞERLENDİRELİM

“O peygamberlerin bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık…”


“…Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız…”


Yukarıdaki ayetler arasındaki ilişkiyi değerlendiriniz.

82

TEFSİR

Ayetlerdeki kapalılık bazen lafzın yaygın kullanılmamasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, هلوعا خلق اإلنسان lafzı böyledir. “Helû”daki هلوعا İnsan, helû’ olarak yaratıldı.”34 ayetindeki“ إن kapalılığın, hırslı ve sabrı az anlamına geldiğini,منوعا الخير ه مس وإذا جزوعا ر الش ه مس ayetleri إذا açıklamıştır.

Görüldüğü gibi هلوعا mücmeli, bu iki mübeyyin ayetle açıklanarak (müfesser/mübeyyen) hâlini almıştır.

Ayetlerdeki lafızlar bazen birden çok anlam taşımakla da kapalı hâle gelebilmektedir. Lafzın eşit seviyedeki bu anlamlarından hangisinin alınması gerektiği açık değildir. Örneğin, والليل إذا عسعس ayetindeki35 عسعس kelimesi, gitmek ve gelmek manalarındadır. Dolayısıyla ayete giden gece veya gelen gece anlamlarından hangisini kazandırdığı belirgin değildir.

Lafzın, sözlük manası bilinmekle birlikte özel anlamda kullanılması da kapalılığa sebep olmaktadır. Bu çeşit mücmelin örneği, salat, zekât ve hac gibi kavramlardır. Örneğin, الة وأقيموا الصاكعين كاة واركعوا مع الر ayetindeki36 “salat” kelimesinin sözlük manası “dua” iken, Allah onu şart وآتوا الزve rükünleri olan “namaz ibadeti” anlamında kullanmıştır. Bu kapalılığı Hz. Peygamber, uygulamalı olarak açıklamış ve böylece bu lafızlar müfesser/mübeyyen hâline gelmiştir. Örneklerde de açıkça görüldüğü üzere, mücmelin Kur’an’da yer alması, ona ifade zenginliği kazandırmıştır.

3.5. Mübhemler

Mübhem, Kur’an’daki yer, zaman, kişi ve eşya isimlerinin açıkça zikredilmeksizin, ismi mevsul, ismi işaret ve zamirle üstü kapalı ifade edilmesidir. Böyle durumlarda ayetlerin kimi ve neyi kastettiği tam olarak anlaşılmayabilir. Müphemleri açıklayabilmek için yine Kur’an’a, sünnete ve sahabe sözlerine bakılır. Ayrıca tarih araştırmalarından ve ilmî verilerden de faydalanılabilir. Örneğin, والتي أحصنت فرجها فنفخنا فيها من روحنا وجعلناها وابنها آية للعالمين ayetindeki37 التي ism-i mevsulü ile, namusunu koruyan bir kadından bahsedilmektedir. Allah, ومريم ابنت عمران التي أحصنت فرجها “İffetini korumuş olan, İmran kızı Meryem’i de (Allah örnek gösterdi.)…” 38 ayetinde bu kadının İmran kızı

34 Meâric suresi, 19. ayet.35 Tekvîr suresi, 17. ayet.36 Bakara suresi, 43. ayet.37 Enbiyâ suresi, 91. ayet.38 Tahrîm suresi, 12. ayet.

AÇIKLAYALIM

Kur’an’da temizlemek anlamında geçen zekât mücmelinin, nasıl mübeyyen hâline geldiğini sınıfta tartışarak mübeyyini ile birlikte açıklayınız.

“Ona bir sıkıntı dokunursa feryad eder.”

Sabrı az

“Ona hayır (mal) isabet ederse cimrilik eder.”

Hırslı

} }(Meâric suresi, 20, 21. ayetler.)

83


Meryem olduğunu ismen belirtmiştir. Yine ويقول الذين آمنوا أهؤالء الذين أقسموا باهللا جهد أيمانهم إنهم لمعكم ... “…Bunlar mıdır sizinle beraber olduklarına bütün güçleriyle yemin edenler?”39 ayetinde ismi işaretiyle gösterilen kimselerin münafıklar olduğu söylenmiştir. Bu durum, Tevbe هـؤالءsuresinin 42. ayetinde şöyle açıklanmıştır:

Gücümüz yetseydi‘…“ ... وسيحلفون باهللا لو استطعنا لخرجنا معكم يهلكون أنفسهم واهللا يعلم إنهم لكاذبونmutlaka sizinle beraber (cihada) çıkardık.’ diye kendilerini helak edercesine Allah’a yemin edecekler. Hâlbuki Allah onların mutlaka yalancı olduklarını biliyor.”

Ayetteki kapalılığı bazen de Hz. Peygamber kaldırmıştır. Örneğin, وزيادة الحسنى أحسنوا للذين “Güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası vardır…” ayetindeki40 زيادة/fazla kelimesinin manasını Peygamberimiz şöyle açıklamıştır: “Allah, muhsin kullarını cennetle ödüllendirdikten sonra onlara, fazladan, cemalini de gösterecektir.”41

Kur’an bu anlatım tarzıyla, az söze zengin manalar yüklemiş, kişi ve eşya teferruatına girmeden öncelikle mesaja dikkat çekmiştir.42

3.6. Muhkem ve Müteşabih

Muhkem, Kur’an-ı Kerim’in kolaylıkla anlaşılan açık ifadeleridir. Müteşabih ise Kur’an’ın, birden fazla anlama geldiği için kesin bir anlama ulaşılamayan ifadeleridir. Muhkem ve müteşabihin sözlük anlamları; Kur’an’ın lafızlarının ve manalarının sağlamlığını, kusursuzluğunu ve güzelliğini ifade etmektedir.43 Âl-i İmrân suresinin 7. ayetinde hem muhkem hem de müteşabih ayetlere vurgu yapılmaktadır: “…(Kur’an’ın) bazı ayetleri muhkemdir ki bunlar kitabın esasıdır. Diğerleri de müteşabihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu tevil etmek için ondaki müteşabih ayetlerin peşine düşerler. Hâlbuki onun tevilini ancak Allah bilir…”

Muhkem ayetlerin anlamı açıktır ve te’vile ihtiyacı yoktur. Müteşabihler ise başka sözlerle desteklenmiş olsa bile manaları kesin olarak bilinemez. Buna rağmen müteşabihler, muhkem ayetler ışığında akli ilkeler ve dil incelikleri dikkate alınarak yorumlanabilir.

Muhkem ayetlerde ibadet, helal, haram ve amellere dair hususlar yer almaktadır. Bu ayetler; gördüğümüz, yaşadığımız, hissettiğimiz, sayabildiğimiz ve akıl yürütebildiğimiz konularda bilgi vermektedir.

39 Mâide suresi, 53. ayet.40 Yûnus suresi, 26. ayet.41 Suat Yıldırım, Peygamberimizin Kur’an’ı Tefsiri, s.184.42 Halis Albayrak, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri, s.107.43 Hûd suresi, 1. ayet; Yûnus suresi, 1. ayet; Zuhruf suresi, 4. ayet, Zümer suresi, 23. ayet.

ARAŞTIRALIM-ÖĞRENELİM

Sizi oradan yarattık, oraya döndüreceğiz ve“ منها خلقناكم وفيها نعيدكم ومنها نخرجكم تارة أخرىtekrar oradan çıkaracağız.” (Tâ-Hâ suresi 55. ayet.) Bu ayetteki altı çizili, ها zamiri ile anlatılan müphemlerin anlamını, Mü’min suresi 67. ve Rûm suresi 25. ayetlerin yardımıyla bulunuz.

84

TEFSİR

Gaybe ait konular müteşabih ayetlerde ele alınmaktadır. Müteşabihler çoğunlukla Allah’ın zat

ve sıfatları, iman, ahiret gibi gaybi konuları içermektedir. Müteşabihler, gayb âlemine ait bu konuları

doğrudan değil, hayatımızdaki benzerleriyle anlatmıştır. Çünkü bilinemeyen bu âlem, insana ancak

bildiği ve kavrayabildiği nesnelerle anlatılabilir. Örneğin, Allah’ın her şeye hükümran olduğu, Rab

ve Melik isimleriyle ifade edilmiştir. Aynı şekilde insan aklının kavrayabilmesi için cennet dünyanın

güzelliklerine ve cehennem ateşe benzetilerek anlatılmıştır.

Ayetlerdeki müteşabihlik, bazen lafızda bulunmaktadır. Mesela, وفاكهة وأبا ayetindeki44 أبا lafzı,

devamındaki وألنعامكم لكم Sizi ve hayvanlarınızı yararlandırmak için” ayetinin yardımıyla“ متاعا

onun “otlak/mera” anlamına geldiği anlaşılmıştır.

Müteşabihlik bazen manada bulunabilmektedir. Bu tür müteşabihler, duyularımızla

hissedemediğimiz gayb âleminden bahseden ayetlerin anlamında bulunur. İnsan aklının kavrayamadığı

konu ve olaylarla ilgili ayetlere ‘‘hakiki müteşabih’’ denir. Yüce Allah’ın; hakikati, kudreti, sevmesi

gibi vasıfları bu gruba girmektedir. İnsan dili, Allah’ın sıfatlarını anlatmakta aciz kaldığından benzetme

ile anlatmak mümkün olabilmektedir. Örneğin, ... يد اهللا فوق أيديهم ... “…Allah’ın eli onların ellerinin

üzerindendir…”45 ifadesi, Allah’ın kudretini ele benzeterek anlatmıştır. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın

görmesi, bilmesi gibi sıfatları da bizim görmemize, bilmemize benzetilerek anlatılmıştır.

Müteşabihlik lafız ve mananın ikisinde de olabilmektedir. Örneğin, “…İyi davranış, asla

evlere arkalarından gelip girmeniz değildir…”46 ifadesi böyledir. Ayetin manasını bilmek için

cahiliye Araplarının ihrama girdiklerinde evin kapısından girmeyip arkasından açtıkları delikten

girme âdetlerini bilmek lazımdır. Ayetin lafzı bu detayı vermediği için lafzında ve manasında gizlilik

oluşmuştur.47

Müteşabihlerin bir kısmını (kıyametin vakti gibi) sadece Allah bilir. Bir kısmını (garîb lafızlar

ve kapalı hükümler gibi) insanların çoğu bilebilir. Bir kısmını ise ancak derin bilgiye sahip olanlar

bilebilirler.48

Müteşabihleri anlamak için akli ilimlere yönelmek ve araştırmalar yapmak gerekmiş, böylece

soyut düşüncenin gelişmesi sağlanmıştır. Bunun yanında müteşabihler, Kur’an’ın edebî üstünlüğünün

ortaya çıkmasına da yardımcı olmuştur.49

44 Abese suresi, 31. ayet.45 Fetih suresi, 10. ayet.46 Bakara suresi, 189. ayet.47 İsmail Cerrahoğlu, Şevki Saka, Tefsir 12. Sınıf, s. 19, 20.48 Ragıb Isfehani, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, s. 373, 374.49 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Müteşabihleri Üzerine, s. 54, 56.

85


3.7. Vücûh ve Nezâir

Vücûh eş sesli demektir. Kur’an-ı Kerim’de, aynı kelimenin değişik ayetlerde farklı anlamlarda kullanılmasıdır. Her dilde eş sesli kelimeler vardır. Türkçemizdeki “yüz” kelimesi, ‘başın ön kısmı, dış taraf, yön’ anlamlarında eş seslinin misalidir. Vücuha, Kur’an-ı Kerim’den “hüdâ” kelimesini örnek gösterebiliriz.

Yukarıdaki beş farklı ayette geçen “hüdâ” kelimesi, her birinde şemada gösterilen anlamda kullanılmıştır. Aynı şekilde, “küçük insan topluluğu, millet, müddet” anlamlarına gelen “ümmet” kelimesi de Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılmış ve vücûhun başka bir misalini oluşturmuştur.

İFADELER Muhkem Müteşabih

Birden fazla manaya gelebildiği için kesinliğe ulaşılamayan ifadelerdir.

Anlamı kesin, ibadet, helal-haram ve amele ait temel prensipleri koyan ayetlerdir.

Kolaylıkla anlaşılan açık ifadelerdir .

Gayb âlemine ait konuları, hayatımızdaki benzerleriyle anlatan ayetlerdir.

Allah’ın zat ve sıfatları, iman, ahiret, gibi bilinmesi mümkün olmayan konuları anlatmaktadır.

Dini, akli ilkeler ve dil incelikleri dikkate alınarak te’vil edilmeye elverişli ayetlerdir.

Aşağıdaki ifadelerin muhkemle ilgili olanına (X), müteşabihle ilgili olanına () işaretini koyunuz.

İŞARETLEYELİM

Hüdâ kelimesi

Beyan(Bakara, 2/5)

Din(Âl-i İmrân, 3/72)

İman(Meryem, 19/76)

Sebat(Fâtiha, 1/5)

Hz.Muhammed(Bakara, 2/159)

ŞEMA OLUŞTURALIM

Bakara suresi, 2. ayette “Kur’an”; Bakara suresi, 235. ayette “bekleme müddeti”; An-kebût suresi, 27. ayette “Tevrat”; İnşikâk suresi, 7, 10. ayetlerde “amel defteri” anlamlarına gelen “kitap” vücûhunu yukarıdaki gibi şema üzerinde gösteriniz.

86

TEFSİR

Nezâir ise eş anlamlı kelimeler için kullanılan bir kavramdır. Diğer bir ifade ile lafız, şekil, bazen de mana bakımından birbirine benzeyen lafız ve ayetlerdir. Ana dilimizdeki “çabuk, tez, seri, hızlı” kelimeleri de eş anlamlı kelimelerin örnekleridir. Aynı anlama geldiği hâlde farklı kelimelerle ifade edilen nezâire, “Kur’an” kelimesinin kendisini örnek verebiliriz:

Görüldüğü gibi kitap, furkan, zikir, rahmet, şifa kelimeleri, geçtiği bu ayetlerde Kur’an-ı Kerim’le eş anlamlıdır. Aynı şekilde; “hesap günü, din günü, dirilme günü, kavuşma günü, pişmanlık günü” kelimeleri de ahiret günüyle eş anlamlı (nezâir) olarak kullanılmıştır.

Lafız veya manada birbirine benzeyen ayetlere de nazîr/nezâir denilmektedir. Örneğin; وجوه :Nice yüzler o gün ışılar, parlar.”50 ayetinin benzerleri (nezâir), şu şekillerde gelmiştir“ /يومئذ ناضرة سفرة O gün bir takım yüzler de“ وجوه يومئذ ناعمة .O gün yüzler vardır ışıldar.”51“ وجوه يومئذ مvardır ki mutludurlar.”52

Vücûh ve nezâirin Kur’an’ın anlaşılmasında çok önemli bir yeri vardır. Ayet ve surelerde tekrar edilen birçok kelime, kullanıldığı her yerde ayrı bir anlama gelmektedir. Bu anlam zenginliği, ayetleri açıklamada ifade zenginliği kazandırmaktadır. Vücûh ve nezâiri dikkate almamak ise ayetlerin manasını yanlış veya eksik anlamaya sebep olmaktadır.

4.Kur’an’ın Üslup Özellikleri

Kur’an-ı Kerim’in cümlelerinin oluşturulmasında ve kelimelerinin seçilmesinde kendine has anlatım tarzı ve üslubu vardır. O, şiir ve nesrin üstün özelliklerini kendinde toplayan ilahî bir kitaptır. Kur’an’ın ses dizgisi ve lügat güzelliklerinin ahengi, kulağa hoş gelen ve ruhu büyüleyen musiki

50 Kıyâme suresi, 22. ayet.51 Abese suresi, 38. ayet.52 Gâşiye suresi, 8. ayet.

ŞEMA OLUŞTURALIM

Kureyş suresi 3. ayette “Beyt”; Hac suresi 33. ayette “ Beytul-Atik”; Mâide suresi 2. ayette “Beytu’l-Haram”; Bakara suresi 144. ayette “Mescidu’l-Haram” isimleriyle de gelen “Ka’be’’ kelimesinin (Mâide,5/95) nezâirini (eş anlamlısını) bir önceki şemadaki gibi gösteriniz.

Kur’an Kelimesi

Kitap(Bakara, 2/2)

Furkan(Furkân, 25/1)

Zikir(Hıcr, 15/9)

Rahmet(Nahl, 16/89)

Şifa(İsrâ, 17/82)

87


gibidir. İçerdiği bilgi ve onu ifade farkı sebebiyle, benzerinin getirilemeyeceği konusunda meydan okumaktadır.53 Kıssa, tasvir, münazara gibi farklı edebî türleri ve beyan çeşitlerini en mükemmel derecede kullanmaktadır. Lafız ve mana uyumu öylesine mükemmeldir ki maksadı anlatmakta ne noksanlık ne de fazlalığa yer bırakmaktadır.54

Tefsir ilminde Kur’an-ı Kerim’in üslup özelliklerini ifade eden belli başlı kavramlar vardır. Bunları sırayla açıklayalım.

4.1. İ’cazu’l-Kur’an

İ’caz, aciz bırakmak, ikna etmek ve muhatabın delillerini çürütmektir. Terim olarak ise Kur’an’ın, kendi benzerini getirmede insanları aciz bırakması anlamına gelmektedir. Kur’an-ı Kerim, Arap lisanının mesel, yemin, kıssa gibi bütün dil inceliklerini kullanmakla birlikte, kendine özgü kullanımıyla da mucizedir. Kur’an’ın meydan okumasına rağmen aynı dilin belagatine sahip olanlar benzerini asla getirememişlerdir. Müşrikler, Kur’an’ı kendilerine okuyan Peygamberimizin risaletini kabul etmemişlerdir. Fakat, Kur’an’ın verdiği bilgi ve ses fonetiğinin cazibesine kapılarak onu gizlice dinlemekten de kendilerini alamamışlardır.

Kur’an’ın etkileyiciliğinin bir sebebi, ilahî kaynaktan çıktığı gibi insanlara ulaşması, diğeri de yirmi üç yılda parça parça inmesine rağmen ayet ve sureleri arasındaki mükemmel ahenktir. Benzerini getirmekten aciz kalanlar, Kur’an’ın nurunu söndürmek istemişler ama başaramamışlardır: “Allah’ın nurunu ağızlarıyla (üfleyip) söndürmek istiyorlar. Hâlbuki kafirler hoşlanmasalar da Allah nurunu tamamlamaktan asla vazgeçmez.”55 Bazıları da gürültü kopararak onu susturmak istemişlerdir:

وقال الذين كفروا ال تسمعوا لهذا القرآن والغوا فيه لعلكم تغلبون “İnkâr edenler! Bu Kur’an’ı dinlemeyin, okunurken gürültü yapın. Umulur ki

bastırırsınız, dediler.”56

Kur’an’ın icaz yönlerini sınırlandırmak mümkün değildir. Ancak en fazla işaret edilenler şöyle sıralanabilir: İndirildiği gibi muhafaza edilmiş, anlam ve konu içeriği okundukça zenginleşmekte ve daima taze kalmaktadır. Kur’anda ayet ve surelerin kendine has bir dizilişi, okunuşu ve konuyu işleyiş tarzı vardır. İnsanın; iman, ibadet, ahlak, düşünce ve sosyal hayattaki ihtiyaçlarını karşılama yönünden eşsizdir. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bu hükümler çağlar üstüdür. Beyan ettiği yaratılışla ilgili ayetler ise ufuk açıcıdır. İndiriliş amacına uygun olarak insanın hayatını anlamlı kılan ve onu olgunlaştırarak yücelten ilkeler içermektedir.

53 İsrâ suresi, 88. ayet; Kasas suresi, 49. ayet; Hûd suresi, 13. ayet; Yûnus suresi, 38. ayet; Tûr suresi, 33-34. ayetler; Bakara suresi, 22, 23. ayetler.54 Abdulazim ez-Zerkâni, Menahilu’l-İrfan, C 2. s. 205-222; Suat Yıldırım, Ana Hatlarıyla Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş , s. 118.55 Tevbe suresi, 32. ayet.56 Fussilet suresi, 26. ayet.

88

TEFSİR

4.2. Hurûf-ı Mukattaa

Hurûf, harf kelimesin çoğuludur. Mukattaa ise “kesilmiş şey” anlamındadır. Terim manası, bazı sure başlarındaki tek tek okunan harflerdir. Mukattaa harflerine hecâ harfleri de denilmiştir.

Mushaflarımızda; ق ,ن ,ص ,طس ,املر,الر ve ص harfleri ayetin bir parçası olarak görülmüştür. Diğer surelerdeki bu harfler ise müstakil bir ayet olarak numaralandırılmıştır.

Genellikle tefsirciler, hurûf-ı mukattaayı, manasını yalnızca Allah’ın bildiği müteşabihlerden saymışlar ve onları yorumlamamışlardır. Ancak kelamcılar Kur’an’ın tamamı insan için hidayet rehberi olmasından hareketle bu harfleri tevil etmeye çalışmışlardır. Allah, Araplara konuştukları dilin alfabesinin bazı harflerini vererek sanki şöyle buyurmuştur: ‘‘Bunlar sizin kullandığınız harflerdir, onlarla kelime ve cümleler oluşturarak haydi Kur’an’ın benzerini getirin.’’ Allah bu meydan okumayla muhatapların dikkatini Kur’an’a çekmiştir. Huruf-ı mukattaanın başka tevilleri

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Hurûf-ı mukattaa on dört harf-tir ve bu sayı Arap alfabesinin yarı-sına tekabül etmektedir. Bu hafler Kur’an’da, harf sayıları bir ile beş arasında değişen on üç ayrı kalıpta kullanılmıştır. Bunların, yirmi yedisi Mekki ve ikisi Medeni olmak üzere, yirmi dokuz surenin başında yer al-mıştır.

Bu harfler, نص حكيم قاطع له سر cümlesinde toplanmıştır.

BULALIM -YAZALIM

Numaraları verilen ayetlerin icaz yönlerini bulunuz ve örnekteki gibi tablo oluşturarak karşısına yazınız.

İcaz Yönleri

“Rumlar, yakın bir yerde yenilgiye uğratıldılar. Onlar yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir.…”

(Rûm suresi, 2-5. ayetler)

Geçmiş ve gelecekten haber vermektedir.

Bakara suresi, 23, 24. ayetler; Enbiyâ suresi, 30. ayet; Enfâl suresi, 31, 32. ayetler; Yûnus suresi, 15. ve 38. ayetler.

......................................

......................................

......................................

......................................

Ayetler

89


de yapılmıştır. Bu harflerin, Allah’ın isim ve sıfatlarına işaret ettiği ve Allah’ın bunlarla yemin ettiğine dair yorumların yanında, bunların Kur’an-ı Kerim’in veya surelerin isimleri olduğu da iddia edilmiştir.57

4.3. Sure Başlangıçları

Bir sözün giriş kısmı, dinleyicinin durumu ve seviyesine uygun olması bakımından önemlidir. Bu nedenle dinleyicinin ilgisini ve dikkatini çekebilmek için konuşmaya latif, güzel ve ilginç bir üslupla başlanır. Sureler de; hamd, yemin, nida/çağrı edatı, hecâ harfleri gibi üsluplarla başlamıştır. Bu üslup, ifade, şekil ve mana bakımından muhatabın ilgisini çekecek ve onu âdeta dinlemeye zorlayacak niteliktedir. Nebe’ suresinin hayret uyandıran bir soruyla başlaması buna güzel bir örnektir:

Birbirlerine neyi soruyorlar? O büyük haberi mi?”58“ عم يتساءلون عن النبإ العظيم

Kur’an’ı bir bütün olararak düşündüğümüzde muhatabının dikkatini çekme ve hayret uyandırma özelliği girişteki Fatiha suresinde de kendini açıkça göstermektedir. Uzayın küçük bir noktasında kabiliyet ve imkânları sınırlı olarak yaşayan insana, âlemler ve bütün övgülerin onun sahibine ait olduğuyla söze başlanmıştır. Dikkatler, bir anda dar maddi âlemden geniş manevi âleme çekilmiştir. Devamında, Allah’ın merhametinden, hesap gününden, kulluktan ve insanın maddi manevi desteğe muhtaç olmasından bahsedilmiştir. İnsanın kâinattaki ve inanç sistemindeki konumu belirlenmiş, yaşarken yaptığı tercihler paralelinde sonsuz hayatında karşılık göreceği bildirilmiştir. Ele alınan bütün bu konular, putlara tapan, dünya hayatından başka hayatı kabul etmeyenlerin düşünce ve inancını alt-üst eden ifadelerdir.

Kur’an’daki bazı sureler de Allah’ı övücü ve yüceltici (hamd, tesbih, tebarake) kelimelerle başlamıştır. Surelerin yaklaşık dörtte biri, hurûf-ı mukattaa ile başlamıştır. Bazılarında söz insanlara, Müslümanlara ve Peygamberimize nida ile açılmıştır. Diğer bazı surelerin başında ise haber, yemin, emir, soru ve dilek cümleleri kullanılmıştır.

Sure başlangıçları, muhatabın dikkatini çekerek onu surenin muhtevasına yönlendirmektedir. Böylece, ayetlerin maksadının anlaşılmasını daha da kolaylaştırmaktadır.

57 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 138-147.58 Nebe’ suresi, 1, 2. ayetler.

YAZALIM

Hurûf-u Mukattaa 4’lü

...............

3’lü

...............

2’li

...............

1’li

.… ن

5’li

ا ح ر س ص ط ع ق ك ل م ن ه يكهيعص

Yukarıdaki toplu olarak verilen hurûf-u mukataanın sure başlarındaki birden beşe kadar harften oluşan kalıplarından bazılarını bularak altındaki boşluğa yazınız.

90

TEFSİR

4.4. Yeminler

Kur’an-ı Kerim’de yeminler, kasem kelimesiyle ifade edilir ve Aksâmu’l-Kur’an ismi altında incelenir. Allah Kur’an-ı Kerim’de, kendi yüce ismi üzerine, resullere, Kur’an’a, meleklere, kıyamet gününe ve tabiattaki önemli varlıklara yemin etmiştir.

Cahiliye Arapları, bir sözün, haberin veya işin doğruluğunu ve değerini pekiştirmek istediklerinde yemin ifadelerini kullanırlardı. Yalan yere yemin etmekten de çekinirlerdi. Kur’an da dilin bu ifade tarzını korumuş, ayetlerini yeminlerle teyit etmiş ve öngördüğü hususları vurgulamıştır. Allah, yemin edilen varlıkların önemine işaret etmiştir. Örneğin; Şems suresi 1-7. ayetlerinde, gök cisimleri, onların işleyiş mükemmelliği, insan ve onu yaratan üzerine yemin edilmiştir: “Ant olsun güneşe ve parıltısına. Güneşe uyduğu zaman aya. Güneşi açtığı zaman gündüze. Güneşi sararken geceye. Göğe ve onu bina edene. Yere ve onu döşeyene. Kişiye ve onu şekillendirene.”

Evrenle ilgili bu ayetler bir taraftan gök cisimlerinin mükemmel işleyişini bildirmekte, diğer yandan bu varlıkları insanın yapamayacağını, o hâlde onların yaratıcısına inanması gerektiğini de vurgulamaktadır.

Allah, üzerine yemin ettiği varlıklarla, dinleyenlerin dikkatlerini çekmiş ve onların üzerinde düşünmelerini sağlamıştır. Örneğin, güneşin her gün düzenli şekilde doğması, gece ve gündüzün canlılara hayat vermesi üzerine yemin edilmiştir. Gecenin dinlenme vakti kılın-ması ve semanın yıldızla süslenmesine dikkat çekilmiştir. İncir, zeytin gibi gı-daların lezzeti ve faydası üzerine kasem edilmiştir. İnsanın gündelik hayatıyla iç içe olan bütün bu varlıklar ve nimetlere yemin edilmekle ona, “Bu harika denge ve düzen nasıl sağlanabiliyor, bu lezzetler topraktan nasıl çıkabiliyor?” düşüncesini vermektedir.

Allah, yukarıda belirtilen maksatları gerçekleştirmek için on yedi sureyi, farklı varlıklara yemin ederek başlatmıştır. Sure içerisinde de kendi ismi, Ka’be ve değişik varlıklar üzerine yemin etmiştir.

ARAŞTIRALIM

Fecr suresi, 1-6.; Beled suresi, 1-4.; Şems suresi, 1-10.; Tîn suresi, 1-3. ayetleri-ni göz önünde bulundurarak, üzerine yemin edilen varlıkları araştırınız.

BULALIM-YAZALIM

Tablodaki örneklerden hareketle (Tebbet, Yâsîn, Fâtiha, Tahrîm, Fîl, Kıyâme, Kâfirûn) surelerden, başlayış şekillerine göre uygun olanları bularak karşısındaki boşluğa yazınız.

“Hamd, tesbih, tebarake”ile başlayanlar sureler En’âm ......................................Huruf-u mukattaayla başlayan sureler Bakara ......................................Nida ile başlayan sureler Hucurât ......................................Yeminle başlayan sureler Tîn ......................................Çoğunlukla “kul” emriyle başlayan sureler Cin ......................................Soruyla başlayan sureler İnşirâh ......................................Dilekle başlayan sureler Hümeze ......................................

91


Ayrıca, tevhit ve ahirette ceza ve mükâfatın kesinliği için de yemine yer vermiştir.

Allah yeminlerle inanan kullarını, iman esasları, ahlaki ilkeleri kazanma ve hidayet konularında bilinçlendirmiştir. İnkârcı kullarını ise yeminler vasıtasıyla düşündürerek bu hususları kabul etmeye çağırmıştır.

4.5. Meseller

Mesel; halk arasında kabul görüp yayılmış, benzetmeye dayalı hikmetli ve kinayeli veciz sözlerdir. Çoğulu ‘‘emsâl’’dir. Kur’an ilimlerinde Emsâlü’l-Kur’an; ayetlerdeki mana ve maksadın, insan ruhunda iz bırakan ve hayranlık uyandıran biçimde özlü olarak ifade edilmesidir. Kur’an’da bu kavram, darb-ı mesel tamlamasıyla kullanılmıştır ve “açıklamak” manasına gelmektedir. Dilimizde de atasözü veya vecize anlamında kullanılmıştır.

Kur’an-ı Kerim, Arap dilinin en etkili ifade biçimi olması sebebiyle temsille anlatıma yer vermiştir. Akılla kavranabilen soyut kavramların zihinde tutulması hayli zordur. Meseller bunu duyularla daha anlaşılır şekle sokarak hafızada kalıcı hâle getirmektedir. Mesellerin büyük çoğunluğu başta tevhit olmak üzere itikadi konulardadır. Amelî ve ahlaki mesellere de yer verilmiştir.59 Anlaşılması bakımından meseller iki gruba ayrılmıştır.

Birinci kısım açık/sarih mesellerdir. Bu mesellerde benzetmenin amacı kişinin zihninde kolayca beliriverir. Geçimini ziraattan sağlayan halkın yaşadığı Medine’de inen Bakara 261. ayeti60 buna örnektir. Ayette, mallarını ihlasla Allah yolunda harcamak, yüz taneli yedi başak bitiren tohum ekmeye benzetilmiştir. Böylece bu amelin, bire en az yedi yüz kat sevap kazandıracağı muhataplara kolayca anlatılmıştır. Aynı şekilde, insan hayatının kısalığı; fide, çiçek açma, meyve verme ve kuruma aşamalarından geçerek rüzgârın önünde savrulan bitkiye benzetilmiştir. Malın ve fani dünyanın tatlı meyvesi sayılan evlatların geçiciliği de kısa ömürlü süse benzetilmiştir.61

Mesellerin ikinci grubu ise kâmin/gizlidir. Bunları kavramak, daha derin düşünmeyi gerektirmektedir. Örneğin, “Rabb’inin izniyle güzel memleketin bitkisi (güzel) çıkar; kötü olandan ise faydasız bitkiden başka bir şey çıkmaz…”62 ayetindeki güzel toprak mümine, iyi

59 Bedrettin Çetiner, Kur’an’da Meseller, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 29, s. 299, 300.60 Şadi Eren, Kur’an’da Teşbih ve Temsiller, s. 55, 56.61 Kehf suresi, 45, 46. ayetler.62 A’râf suresi, 58. ayet.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Kur’an-ı Kerim’de yeminler en çok sure başlarında و harfiyle yapılmıştır. Kıya-me suresinin 1. ayetinde olduğu gibi ب ve Nahl suresinin 56. ayetindeki gibi ت harfi kullanılarak da yemin edilmiştir.

ARAŞTIRALIM

Ankebût suresi, 41. ayet; Hadîd sure-si, 20. ayet; Bakara suresi, 264, 265. ayetler; Kehf suresi, 32-44. ayetler; Sâffât suresi, 62-68. ayetler.

Yukarıdaki ayetlerde bulunan mesellerin maksatlarını araştırarak üzerinde düşününüz.

92

TEFSİR

mahsul de onun salih ameline benzetilmiştir. Çorak toprak ise kafire, kıt ve kötü ürün de onun kötü ameline benzetilmiştir. Aynı şekilde:

والذين إذا أنفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا وكان بين ذلك قواما“…harcadıklarında ne israf ne de cimrilik ederler…”63 ayeti, harcamalarda ölçülü olma

mesajını, zihinde daha kalıcı hâle getirmiştir.

Kur’an’da farklı lafızla geldiği hâlde, halk arasında yaygın mesellerin manasına uyanlar da vardır. Bunun en canlı misalini, “…kim bir kötülük yaparsa onun cezasını görür…”64 ayetiyle ‘‘Ne ekersen onu biçersin.’’ atasözünün birbirine olan benzerliği oluşturur..

Kur’anî kavramlarla konuşan ve düşünen Müslümanlar, bazı ayetleri mesel hâline getirmişlerdir.65 İlk anda kötü görünen işin sonunun hayırlı olabileceği manasında; ... وعسى أن تكرهوا شيئا وهو خير لكم ... “…Sizin için daha hayırlı olduğu hâlde bir şeyi sevmemeniz mümkündür…”66; Felaket veya kederlendirici bir haber duyulduğunda ...إنا هللا وإنـا إليه راجعون ... “…Biz Allah’ın kullarıyız ve ona döneceğiz.”67 ve “Elçiye zeval yoktur! manasında: ...سول إال البالغ ا على الر ,Resule düşen (vazife)“ مancak duyurmadır…”68 meselleşen ayetlerin birkaç örneğini oluşturmaktadır.

63 Furkân suresi, 67. ayet.64 Nisâ suresi, 123. ayet.65 Veli Ulutürk, Kur’an’da Temsili Anlatım, s. 23.66 Bakara suresi, 216. ayet.67 Bakara suresi, 156. ayet.68 Mâide suresi, 99. ayet

KARŞILAŞTIRALIM

Kur’an’da mesellerin başlıca kullanım maksatları şöyle sıralanabilir:Bir fikri açıklamak için örnek göstermek (Nûr suresi, 39, 40. ayetler.). Mananın iyice anlaşılması ve zihinde derin iz bırakmasını sağlamak (Haşr suresi, 21. ayet.). İyiliği özendirmek, kötülükten caydırmak (İbrahîm suresi, 14-16. ayetler.). Dince yasak olan hususlardan nefret ettirmek (Hucurât suresi, 12. ayet.). Hakkın kalıcı ve batılın yokluğa mahkum olduğunu bildirmek (İsrâ suresi, 81, 82. ayetler;

İbrahim suresi 24-26. ayetler.). Hatırlatma, insanı ruhen eğitmek (Fâtır suresi, 19-22. ayetler.). Bir fikri veya gerçeği muhataba kabul ettirmek (Nahl suresi,73-76. ayetler; Yâsîn suresi,

77-82. ayetler.). Edep ve hayayı korumak (Bakara suresi, 187. ayet.). Düşündürmek, övmek veya yermek (Cum’a suresi, 5. ayet.). İbret almak, ahlaki bir netice çıkarmak ve teşvik etmek (Hûd suresi, 24. ayet.)

Yukarıda numaraları verilen ayetleri ve mesellerin kullanım maksatlarını mealden bularak karşılaştırınız.

93


4.6. Kıssalar

Sözlükte kıssa, “birinin izini sürerek arkasından gitmek ve bir sözü birine beyan etmek” anlamın-dadır. Kur’an kıssaları, ibret alınacak olan, tarihî gerçeklik ve doğruluk niteliği taşıyan olaylardır.

Kur’an insanı eğitirken anlatım üslubunu zenginleştiren ve soyut gerçeklerin anlaşılmasını ko-laylaştıran kıssaları bir metot olarak çokça kullanmıştır. Bütün kıssalarda tema, Allah merkezlidir ve bütün peygamberlerin İslam’ı tebliğ ettiğini bildirmektedir. Kıssalar, geçmişten ders almak isteyenlere öğüt verirler. İç ve dış dünyasında buhrana düşenlere bu hâlden kurtulma yollarını göstermekte ve yeri geldikçe onu teselli etmektedir. Kıssalar dinî fikirleri, bazen insanın duygu dünyasını harekete geçirerek vermekte ve bu yolla okuyucunun zihin ve amellerini düzeltmektedir. Yusuf suresinde; vefa, sadakat, pişmanlık, yardımlaşma gibi ahlaki ilkelerde bunun en güzel misali verilmektedir.

Kıssalar Peygamberimiz ve müminlere, meşakkatlere direnmelerini telkin etmekte ve onları teselli etmektedir. Müminlerin imanda sebat etmelerini ve kendilerine güvenmelerini sağlamaktadır. İnananları mükâfatlandırmak suretiyle Allah’ın lütfunu ve yalanlayanları cezalandırmak suretiyle de adaletini açıklamaktadır. Kısacası, iyileri takdir etmekte ve nankörleri ayıplamakta, onları inkâr ve inatlarını sürdürmekten sakındırmaktadır.69

Kıssalar, tarihî gerçeklerdir. İnsana, tarihî olaylar üzerinden dinî bilinç kazandırmaktadır. Kur’an; kıssaların ibretlik, ahlaki ve eğitici yönlerini taze tutmaktadır. Bunu yaparken ona kendi bakış açısını yüklemekte, bazılarını kısaltmakta veya basitleştirmektedir. Örneğin; Âd, Semûd ve Firavun’un içinde bulundukları durumlar, Fecr suresinin 6-13. ayetleri arasındaki yedi ayette özetlemiştir.

“Görmedin mi, Rabb’in ne yaptı Âd kavmine; direkleri (yüksek binaları) olan, ülkelerde benzeri yaratılmamış İrem şehrine, o vadide kayaları yontan Semûd kavmine, kazıklar (çadırlar, ordular) sahibi Firavun’a! Ki onların hepsi ülkelerinde azgınlık ettiler. Oralarda kötülüğü çoğalttılar. Bu yüzden Rabb’in onların üzerine azap kamçısı yağdırdı.”

Kur’an’da, önceki peygamber ve milletlere dair kıssalar fazlaca yer tutmaktadır. Ayrıca, başlarından ibretlik hadiseler geçen Hz. Meryem ve Kârun gibi şahısların ve Ashab-ı Kehf gibi grupların kıssalarına da yer verilmiştir. Bazen de İsrailoğullarına semadan indirilen sofra örneğindeki gibi bazı ilginç olaylar anlatılmıştır.

Anlatım tarzı bakımından Kur’an kıssaları, Hz. Yusuf’un rüyası gibi okuyucuyu meraklandıran bir girişle başlamıştır. Önemli sahnelerde temsili anlatım tercih edilmiş, ayrıntı ise muhatabın hayal gücüne bırakılmıştır. Olaylar, canlı ve hareketli tasvirlerle anlatılmıştır. Mekkî surelerin kıssaları sert ve özlü üslupla verilmiştir. Medenî surelerin kıssalarında ise geniş açıklama ve yumuşak ifadeler kullanma metodu tercih edilmiştir.

Kıssalardaki tekrarlar; onların önemini açığa çıkarmış, kalplerde iyice yerleşmesini sağlamıştır. Dinin tebliği farklı üsluplarla tekrarlanmıştır. Aynı kıssa, farklı üsluplarla anlatılarak Kur’an’ın belagati ortaya konulmuştur.

69 Mehmet Paçacı, Ömer Dumlu, Ana Konularıyla Kur’an, s. 206.

ARAŞTIRALIMÖĞRENELİMFîl kıssası: Fil suresi, 1-5. ayet-

ler; Hz. Adem-Şeytan kıssası: A’râf suresi, 11-26. ayetler; Hz. Lokman kıssası: Lokman suresi, 12-19. ayetler; Hz. Musa kıssası: Kasas suresi, 22-28. ayetler; Bir Mü’min kıssası: Mümin suresi, 38-46. ayetler; Hz. İbrahim ve babasının kıssası: Meryem suresi, 41-50. ayetler; Ashab-ı Kehf kıssası: Kehf suresi, 10-18. ayetler.

Yukarıdaki ayet gruplarında verilen kıssalardan üç tanesini se-çiniz ve ana fikirlerini araştırarak öğreniniz.

94

TEFSİR

4.7. MecazlarMecaz, asıl manasından alınıp, ilgili bulunduğu başka bir manaya nakledilen lafızdır.

Dilimizde aynı manada kullanılmaktadır. Mecazın karşıtı hakikattir ve ‘‘lüzumlu, doğru inanç, arınmış amel, tam olarak maksada uygun düşen söz’’ demektir.

Mecaz ve hakikat, her dilin vazgeçilmez ifade zenginliklerindendir. Diller, tatlılık ve çekiciliğini biraz da bu ifade üslubuyla kazanmaktadır. İlahî bilgileri insan diliyle ulaştıran Kur’an-ı Kerim’in bu dilin inceliklerini kullanması kaçınılmazdır. Bu yüzden Kur’an anlatımında, teşbih, temsil, kinaye gibi edebî sanatlardan birisi olan mecazı da kullanmıştır.

Mecazlar; Kur’an’ın ifade ve üslup yönünden özlü, doğru ve sıkıcılıktan uzak biçimde tefsir edilmesini sağlamaktadır. Örneğin, ...قد size elbiseler indirdik…”70 ifadesini hakiki manada…“ ... أنزلنا عليكم لباسا aldığımız takdirde ‘gökten kar ve yağmur gibi…hazır elbiseler indirildiği anlamı kazanacaktır. Hâlbuki ayet, elbisenin hammaddesinden dikilmesine kadar hazırlanmasını uzun uzadıya anlatmak yerine, sonucunu mecaz yoluyla özlüce ifade etmiştir.

Kur’an’daki bir lafzın hakikat mi, mecaz mı olduğunu bilmek ayetin doğru anlaşılmasını sağlar. Mesela, ألم تر كيف فعل ربك بأصحاب الفيل “Rabb’in fil sahiplerine neler etti, görmedin mi?”71 ayetindeki “…görmedin mi?” ifadesi, hakikat manasına alındığında peygamberimize ‘Sen fil olayını gördün.’’ anlamına gelecektir. Oysa Peygamberimiz fil vakasından sonra doğmuştur.72 Bu olayı görmesi mümkün değildir. Bu ifade mecaz manasında alındığında ise Araplar arasında tazeliğini koruyan fil hadisesini “Bilmiyor musun?” anlamına gelecektir. Ayetten anlaşılması gereken de bu manadır.

4.8. Hitaplar

Hitap, ‘‘hüküm vermek ve seslenmek’’ manasınadır. Hitaplar, muhatabın dikkatini çekerek zihni söylenecek sözü algılamaya ve anılmaya hazırlar. Hitaba, genellikle يا (Ey!) nida harfiyle başlanır.

Allah, en çok ilk muhatabı olan Peygamberimize النبي أيها .ifadesiyle hitap etmiştir يا Peygamberimizin dışındaki enbiyaya, يا ابرهيم … şeklinde isimleriyle ve bütün peygamberlere topluca .hitabında bulunmuştur يا أيها الرسل

Peygamberlerin dışında insanlara, يا أيها الناس , müminlere, يا أيها الذين آمنوا ve kafirlere, يا أيها şeklinde hitap edilmiştir. İnsanlardan başka; melek, cin, hayvan ve cansız varlıklara da hitap الذين كفرواedilmiştir. Hitaplarda övme, yerme, öğüt gibi anlamlar yüklüdür.

70 A’râf suresi, 26. ayet.71 Fîl suresi, 1. ayet.72 Fayda, Mustafa, Fil Vak’ası,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, s. 71.

DEĞERLENDİRELİM

“…insanların dalga dalga Allah’ın dinine girmekte olduklarını…” (Nasr suresi, 1. ayet.), “Ebu Leheb’in iki eli kurusun…” (Tebbet suresi, 1. ayet.) ve “Şüphesiz, yeryüzün-de yürüyen canlıların Allah katında en kötüsü, akıllarını kullanmayan (gerçeği görmeyen) sağırlar, dilsizlerdir.” (Enfâl suresi 22. ayet.) “Kim bu dünyada körlük ettiyse ahirette de kördür, yolunu daha da şaşırmıştır.” (İsrâ suresi, 72. ayet)

Yukarıdaki ayetleri hakikat ve mecaz açısından arkadaşlarınızla sınıfta değerlendiriniz.

t

95


4.9. Tekrarlar

Kur’an-ı Kerim’de bazı kelime, cümle, ayet veya olayın birden çok tekrar edilmesi ‘‘Tekrâru’l-Kur’an’’ terimiyle ifade edilmiştir. Yüce kitabımız, getirdiği prensipleri insanlar iyice anlasınlar diye bazen lafız bazen de konu tekrarına yer vermiştir.73 İslam öncesi Araplar, dilin incelikleri arasında tekrarı sıklıkla kullanmışlardır. Kur’an, bu kullanım biçimini daha

da güzelleştirerek devam ettirmiştir.

Kur’an’ın tekrarındaki güzellik, tekrarlanan ayet veya ifadenin öncesiyle ahenkli bir bağlantı kurulmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla ifade/ayet,

sanki ilk defa söyleniyormuş gibi ayrı bir incelik ve tatlı bir üslup kazanmaktadır. Buna Rahmân suresinde otuz bir defa tekrar eden, “Öyleyken Rabb’inizin hangi

nimetlerini yalanlayabilirsiniz?” ayetini örnek verebiliriz. Bu ayetlerin her biri, bir önceki ayetle bağlantılıdır. Allah’ın varlığının delilleri, zikredilen nimetlerin her biriyle

yapılmakta ve insana ayrı ayrı nimetler hatırlatılarak Allah’a yönelmesi hedeflenmektedir.

Konuların tekrarı, peygamberlerin hayatları değişik surelerde çeşitli bölümler hâlinde ve yeni bir üslupta sunulmaktadır. Her surede olaya değişik yönden bakılmakta ve çeşitli dersler verilmektedir. Örneğin; Hz. Adem’in kıssasının tekrar edildiği surelerde; ‘‘Allah’ın nimetleri, bu nimetlere karşı insanların şükürlerinin azlığı, insan ve cinin birbirinden üstün olmadığı, insanların zaafları, İblisle dostluk kurmanın kötülüğü’’ gibi yönleriyle anlatılmaktadır.

Tekrarlar, tekrar edilen şeyin önemini bildirmekte ve ona dikkat çekmektedir. Muhataplarını iyiliğe teşvik etmekte, kötülükten sakındırmakta ve şükretmelerini önemle istemektedir. Geçmişteki olayların tekrarı ise insanlara daha açık ve etkili bir şekilde ibret vermeyi sağlamaktadır.74

73 Erdoğan Baş, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, s. 38.74 Erdoğan Baş, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, s. 104.

BULALIM-LİSTELEYELİM

Bakara suresi, 153, 168.; Mâide suresi, 41.; Enfâl suresi, 64.; Mü’minûn suresi, 51 ve Tahrîm suresi, 7. ayetlerindeki hi-tapları bularak listeleyelim.

İLİŞKİLENDİRELİM

Dört defa tekrarlanan, “Ant olsun biz Kur’an’ı öğüt alınsın diye kolaylaştırdık. (Ondan) öğüt alan yok mu?” (Kamer suresi 17. ayet.) ve on defa tekrar eden, “O gün (Peygamberi ve ahireti) yalan sayanların vah hâline” (Mürselât suresi, 15. ayet.) ayet-lerini, öncesindeki ayetlerle birlikte okuyunuz. Tekrarlanan ayetlerle öncesindeki ayetlerin anlamlarını ilişkilendiriniz.

96

TEFSİR

4.10. Sorular ve Cevaplar

Etkileşim ve iletişimin önemli bir vasıtası da soru ve cevaba yer vermektir. Bu manada

Kur’an-ı Kerim’de de soru ve cevaplar muhatabı yönlendirmek75, ikna etmek76 ve gerçeği öğretmek77

gibi maksatlarla kullanılmıştır.

Allah; müminlere78, ehl-i kitaba79, müşriklere80, münafıklara81 ve meleklere82 doğrudan sorular

yöneltmiştir. Onların yönelttiği soruları da bizzat kendisinin verdiği cevapla birlikte nakletmiştir.

Kur’an-ı Kerim’de sorular; soru edatları83,

fiil84, haber ve dilek kipleri şeklinde sorulmuştur.

Verilen cevaplar ise cevap edatlarıyla85 veya fiil-

leriyle86 başlamıştır. Cevabın verilişinde oldukça

farklı yöntemler kullanılmıştır: Bazen soruya aynı

ayetin içerisinde87, bazen farklı ayetlerde88 cevap

verilmiştir. Bazen bir soru, birden fazla yerde

cevaplanmıştır.89 Soruya soruyla cevap verildiği

de olmuştur. Allah, bazı yerlerde cevabı sorudan

uzun, bazı yerlerde de kısa tutmuştur.

Soru ve cevaplarda; bütün detayı ile imanın şartları, ibadet konuları, tarihten ibretlik sahneler,

cihat, aile hukuku, sahte ilahlar, ahlaki ilkeler, mucize, adâb-ı muâşeret, hak ve sorumluluklar, haram

ve helaller, azap ve mükâfat konuları işlenmiştir.90

75 Beled suresi, 12. ayet; Gâşiye suresi, 1. ayet; Hac suresi, 63. ayet; Mâide suresi, 91. ayet; Ra’d suresi, 5. ayet.76 Tûr suresi, 35, 36. ayetler; Neml suresi, 59, 60. ayetler; Âl-i İmrân suresi, 162. ayet. 77 Mâide suresi, 101. ayet; Bakara suresi, 186. ayet; A’râf suresi, 6. ayet. 78 Tevbe suresi, 38. ayet; Nûr suresi 22. ayet; Nîsâ suresi, 147. ayet; Hadîd suresi, 16. ayet; Sâd suresi, 28. ayet. 79 Nisâ suresi, 39. ayet, Bakara suresi, 140. ayet; Âl-i İmrân suresi, 25,71, 99. ayetler.; Tevbe suresi, 30. ayet.80 Neml suresi, 60. ayet; Mü’minûn suresi, 86. ayet; Ankebût suresi, 63. ayet; En’âm suresi, 143. ayet. 81 Tevbe suresi, 63, 78, 109, 126. ayetler.; Nisâ suresi, 139. ayet; Nûr suresi 50. ayet. 82 Furkân suresi, 17, 18. ayetler; Sebe’ suresi, 40, 41. ayetler. 83 Yûnus suresi, 51. ayet; Muhammed suresi, 24. ayet; Mâûn suresi, 1. ayet; Furkân suresi, 45. ayet.84 Mülk suresi, 8. ayet; Bakara suresi, 186. ayet; A’râf suresi, 6. ayet; Sâffât suresi, 11. ayet. Yûnus suresi, 53. ayet.85 En’âm suresi, 41. ayet; Kıyâme suresi, 3, 4. ayetler; Alak suresi, 14. ayet; A’râf suresi, 44. ayet.86 Bakara suresi, 67. ayet; Şuarâ suresi, 23, 24. ayetler.87 Bakara suresi, 219, 220. ayetler. 88 Furkân suresi, 7, 20. ayetler.89 Zuhruf suresi, 31, 32. ayetler; Kasas suresi, 68. ayet; En’âm suresi, 124. ayet.90 Alican Dağdeviren, Kur’an’da Sorular ve Cevaplar, s.6-10.

İNCELEYELİM

Duhâ, Tîn, Kadir, Kâri’a, Fil ve

Mâ’ûn surelerinde bulunan soru ve

cevap cümlelerini bularak; olumluluk,

olumsuzluk ve muhatap açısından in-

celeyiniz.

97


KUR’AN

KUR’AN

İLİMLERİ

İLİMLERİ

Kıraat

Farklılık

ları

Tekrarlar

Mübhemler

Nâsih ve

Mensuh

Müşkilu’l-

Kur’an

Mekkî-Medenî

Vücûh ve

Nezâir

Hurûf-ı

Mukattaa

Garibu’l-

Kur’an

Sorular-

Cevaplar

Muhkem ve

Müteşabih

İ’cazu’l-

Kur’an

Mücmel v

e

Mübeyyen

Esbâb-ı

Nüzul

Hitaplar

Sure

Başlangıç

ları

Meseller

Mecazla

r

Yeminler

Kıssalar

98

TEFSİR



1. Kur’an ilimlerinin gelişim seyrini üç madde hâlinde açıklayınız.

2. Kur’an’da nasih ve mensuh ayetlerin bulunma sebebini bir misalle açıklayınız.

3. Muhkem ve müteşabih hangi konuları anlatmakta kullanılmıştır? Birer misalle açıklayınız.

4. Kur’an-ı Kerim’deki müphem kelimelerin kapalılığını hangi yollarla giderebiliriz? Açıklayınız.

5. Kur’an-ı Kerim’de yeminlerin bulunma maksadı nedir? Açıklayınız.

6. Kur’an’daki mecazların ona ne gibi üstünlük kazandırdığını belirtiniz.

7. Kur’an-ı Kerim’in, insanları aciz bırakma yönlerini sayarak kısaca açıklayınız?

8. Kur’an-ı Kerim’in soru-cevap üslubu hakkında beş madde hâlinde bilgi veriniz.


1. Aşağıdaki hükümlerden hangisi sebeb-i nüzul ile ilgili doğru bir ifade değildir?

A) Sebeb-i nüzuller, hadis kitaplarının ‘‘tefsir’’ bölümünde yer almıştır.

B) Esbâb-ı nüzul hakkında Mekke devrinde az, Medine döneminde çok bilgi vardır.

C) Sebeb-i nüzuller Kur’an’da yer almamış, sahabe tarafından nakledilmiştir.

D) Kur’an-ı Kerim’in büyük bölümü, soru ve sebep üzerine nazil olmuştur.

E) Esbab-ı nüzulü bilmek, ayetlerin doğru anlaşılmasına yardım etmektedir.

2. “Kur’an-ı Kerim’in bazı kelimelerinin; başka bir dil veya lehçeden alınmasından veya yeni

anlam kazanmasından dolayı kapalı olmasını konu edinen ilim dalı aşağıdakilerden

hangisidir?

A) Müşkilu’l-Kur’an B) Garîbu’l-Kur’an C) Müteşâbihu’l-Kur’an

D) Mübhemü’l-Kur’an E) Meani’l-Kur’an

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (Mekkî, Medenî, esbâb-ı nüzul, vücûh ve nezâir, i’cazu’l-Kur’an, mübeyyin)

1. (………………..) hicretten sonra nazil olan ayet ve surelerdir.

2. (………………..) bazı ayet veya surelerin bir soruya veya sebebe bağlı olarak indirilmesidir.

3. (………………..) Kur’an’daki mücmel lafızları açıklayan kelime, ayet veya sünnete denir.

4. (………………..) ayetin manasının insan ruhunda iz bırakan ve hayranlık uyandıran biçimde

özlü ifade edilmesidir.

5. (………………..) Kur’an’da bulunan eş sesli ve eş anlamlı kelimelerdir.

V. ÜNİTEKUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA


1. “Siyak ve sibak” kavramlarının terim anlamları hakkında bilgi toplayınız.

2. İslam tarihi kitabınızdan “İslam Tarihinin Temel Kaynakları” konusunu okuyunuz.

3. Leheb suresinin nazil olduğu dönem ve ortam hakkında bilgi toplayınız.

4. İman, ibadet ve ahlakla ilgili birer ayet bulunuz.

5. Yûsuf suresinden hareketle Hz. Yusuf hakkında bilgi edininiz.

TEFSİR

99

100

TEFSİR

1. Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Temel İlkeler

İnsanlar için bir rahmet ve hidayet kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, anlaşılma-sı ve yaşanması için gönderilen ilahî bir kitaptır. Nazil olduğu dönemden itibaren Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması ve yorumlanması Müslümanların en temel görevi olmuştur. Kur’an-ı Kerim, muha-taplarını ayetleri anlamaya, tefekkür et-meye ve ayetlerin ortaya koyduğu ilkeleri yaşamaya çağırır. Sâd suresinin 29. aye-tinde, Kur’an-ı Kerim’in anlaşılıp yorum-lanması ve ondan öğüt alınması gerektiği vurgulanarak şöyle buyrulmuştur:

ر أولوا األلباب بروا آياته وليتذك كتاب أنزلناه إليك مبارك ليد“Bu, sana indirdiğimiz mübarek bir kitaptır ki insanlar onun ayetlerini düşünsünler ve akıl

sahipleri ibret alsınlar...”

Hz. Peygamber nazil olan ayetle-ri ashabına tebliğ etmiş, hayatıyla da bu ayetlerin nasıl anlaşılması gerektiği husu-sunda ashabına örnek olmuştur. Sahabe de anlamada ve yorumlamada zorluk çektiği ayetleri Peygamber Efendimize sorarak Kur’an’ı daha iyi anlamaya ve yaşamaya gayret göstermişlerdir.

İslamiyetin kısa bir sürede dünyanın farklı coğrafyalarına yayılmasıyla birlikte Müslümanların Kur’an’ı doğru anlama ve yorumlama ihtiyacı doğmuştur. Farklı dil, ırk ve kültürlere mensup olan yeni Müslümanların Kur’an’ı anlamaya ve yorumlamaya olan ihtiyacı da göz önünde bulundurulduğunda Kur’an’ın doğru ve anlaşılır bir şekilde açıklanması ve yorumlanması zorunluluk hâline gelmiştir.

Zaman, mekân ve diğer şartların değişmesiyle insanların vahyi daha iyi anlaması için Kur’an-ı Kerim’in yeniden yorumlanması gerekir. İstiklâl Marşı şairi Mehmet Âkif, bu gerçeği şöyle dile getirir: “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alarak ilhamı / Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.”1 Müslümanlar için temel kaynak olan Kur’an-ı Kerim’in daha doğru anlaşılıp yorumlanması ve yaşadığımız çağ ile vahyin rehberliği arasında bir ilişki kurulması için de bazı temel ilkelere uyulması gerekir.

1.1. Kur’an’ı Kendi Bütünlüğü İçinde Anlama

Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekilde anlayıp yorumlamak için uyulması gereken temel ilkelerin başında Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlamaktır. Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri de diyebileceğimiz bu ilkenin hareket noktası; bir ayette geçen kelime ve kavramı hem ayetin bütünü hem de Kur’an’daki diğer kullanımlar göz önünde bulundurarak anlamaya ve yorumlamaya çalışmaktır. Çünkü Kur’an’ın bir aye-

1 Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, (Âsım,) s. 402.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki ayetin mealini Kur’an’ın anlaşılır bir kitap oluşu açısından değerlen-diriniz.

Ant olsun biz, Kur’an’ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?

(Kamer suresi 17, 22, 32, 40. ayetler.)

l

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayeti okuyarak Kur’an-ı Kerim’in kendi içinde uyumlu ve tutarlı bir kitap oluşu açısından yorumlayınız.

“Hâlâ Kur’an üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer o, Allah’tan başkası tarafından gelmiş olsaydı onda birçok tutarsızlık bulurlardı.”

(Nisâ suresi, 82. ayet.)

101

V. ÜNİTE: KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMA

tinde kısa bir şekilde anlatılan bir konu başka ayetlerde daha geniş ve farklı boyutlarıyla yer almış olabilir. Bunun için de konuyla ilgili olarak Kur’an’ın farklı sure ve ayetlerinde parça parça verilen bilgiler bir araya getirilerek o konunun tüm detayları ve boyutları göz önünde bulundurulmalıdır.

Kur’an-ı Kerim’in ayetleri, sureleri; ayetlerde kullanılan kelime ile kavramlar ve surelerde anlatılan konular büyük bir uyumluluk ve bü-tünlüğe sahiptir. Kur’an’ın en küçük parçası olan kelimeler ve bu kelimelerden mey-dana gelen cümleler, belli konuları anlatan ayet grupları ve kıssalar gibi Kur’an pasajlarının ta-mamı birbirine son derece bağlıdır. Dolayısıyla hem kelimelerin çeşitli cümleler ve anlam çerçe-veleri içindeki sözlük anlamlarının anlaşılması hem de Kur’anî sistem içinde kazandıkları yeni anlamların anlaşılması Kur’an-ı Kerim’in kendi bütünlüğü içinde mümkün olur.

Kur’an-ı Kerim konularına göre tertip edilmiş bir kitap değildir. Bunun için de Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde ele almak gerekir. Eğer Kur’an’ın daha doğru anlaşılması için bu yön-teme başvurulmazsa yapılacak olan yorumlar ya eksik kalır ya da yanlış olur. Herhangi bir ayetin bir bölümünü veya belli bir konudan bahseden ayet gurubunun içinden yalnızca bir ayeti alarak anlamaya ve yorumlamaya çalışarak bunun üzerine bir fikir inşa etmek doğru bir yöntem değildir. Böyle bir girişim, kendi doğrularımızı Kur’an’a onaylatmaya kadar götürebilir.

Kur’an-ı Kerim dikkatlice okunduğu zaman bazı temel kelime ve kavramların birbiriyle ilişkili olduğu görülür. Örneğin, Allah kelimesi Kur’an’da sıkça kullanılan ana kelimelerden biridir. Allah ke-limesi Kur’an’ın diğer kelime ve kavramlarıyla yakın bir ilişki içindedir ve onlarla birlikte bir bütünlük oluşturur. Bunun için de Kur’an’a göre Allah’ın dilemesini bu bütünlük içinde anlamaya çalışırken onun yaratıcılığını, kudretini, adaletini, hikmetini ele alan ayetlerle birlikte insanın sorumluluğunu, iradesini, amelinden dolayı ceza veya mükâfatla karşılaşacağını dile getiren ayetleri de göz önünde bulundurmak gerekir.2

Kur’an’daki sure ve ayetler birbiriyle bağlantılı olduğu için bir ayette birkaç konuya temas edi-lebilir. Çünkü ayetlerin tamamı birbiriyle ilişkilidir. Örneğin, Fâtır suresinin 10. ayetinde, “Kim izzet ve şeref istiyor idiyse bilsin ki, izzet ve şerefin hepsi Allah’ındır. Ona ancak güzel sözler yükselir (ulaşır). Onları da Allah’a amel-i salih ulaştırır. Kötülüklerle tuzak kuranlara gelince onlar için çetin bir azap vardır ve onların tuzağı bozulur.” buyrulmaktadır. Bu ayette gerçek izzet, şeref ve

2 Halis Albayrak, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine, s. 49.

Kur’an’ı Kerim’deki birçok kelime ve kavram birbiriyle ilişkilidir.

KONUŞALIM

Aşağıdaki mısralarda anlatılanları arkadaşlarınızla konuşunuz.

“Kur’an ayetlerinin, deniz dalgaları gibi birbirini destekleyen manaları vardır, fakat onlar güzellik ve değer bakımından denizin cevherinden daha üstündür.”

(Mahmut Kaya, Kaside-i Bürdeyi Türkçe Söyleyiş, s.111.)

102

TEFSİR

gücün Allah’a ait olduğu belirtilmekle birlikte güzel ahlak kurallarına da temas edilmiş ve güzel söz söylememiz, kötü sözlerden uzak durmamız gerektiği emredilmiş ve bu davranışların Allah tarafından mükâfatlandırılacağına işaret edilmiştir.

Ayet veya surelerde anlamı kapalı veya ilk bakışta anlaşılamayan hususlar ancak Kur’an’ın kendi iç bütünlüğü içinde anlaşılabilir. Örneğin Mâide suresinin 1. ayetinde, “…Haram kılınanlar dışında hayvanların eti size helal kılınmıştır…” buyrulmuştur. Ancak bu ayette eti haram kılınan hayvanların neler olduğu belirtilmemiştir. Aynı surenin 3. ayeti eti haram kılınan hayvanları şu şekilde açıklayarak ilk ayetteki anlam belirsizliğini ortadan kaldırmıştır. “Size şunlar haram kılındı: Kendiliğinden ölen hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkasının adına kesilen, henüz canı çıkmadan yetişip şartına uygun tarzda kestikleriniz müstesna; boğulmuş, bir şey vurularak öldürülmüş, yukarıdan yu-varlanmış, boynuzlanmış yahut canavar tarafından parçalanmış olup da ölen hayvanların etleri, putlara ait sunaklarda kesilen hayvanların etleri ve zar atarak, kumar oynayarak elde edilen et-ler…” Yine Fâtiha suresinde, “nimetine erdirdiğin kimselerin yoluna…”3 şeklinde bir ifade vardır. Ancak nimete erenlerin kimler olduğu hakkındaki sorunun cevabına aynı surede yer verilmez. Bu soru-nun cevabını Nisâ suresindeki şu ayette açık bir şekilde buluyoruz: “Kim Allah’a ve Peygambere itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberlerle, sıddıklarla, şehitlerle, iyilerle birliktedir. Bunlar ne güzel arkadaştır!”4

Hz. Peygamberin, ihtiyaç duyulması hâlinde bazı ayetlerle ilgili yaptığı açıklamalar da Kur’an’ın kendi bütünlüğü içinde anlaşılması gerektiğini açıkça göstermektedir. “İman edip imanlarına zu-lüm bulaştırmayanlar var ya, işte korkudan emin olma onların hakkıdır, doğru yolda olanlar da onlardır.”5 ayeti nazil olduğu zaman bazı sahabeler, bu ayetin ne anlama geldiği konusunda sıkıntıya düşmüşler ve Hz. Peygambere gelerek şöyle demişlerdi: “Ey Allah’ın Resulü! hangimiz kendine zulmet-mez ki?” Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Ayette geçen zulüm kelimesi sizin anladığınız anlamda de-ğildir. Lokman’ın ‘…Doğrusu şirk büyük bir zulümdür…’6 dediğini duymadınız mı? Şunu bilin ki, bu ayette geçen zulüm kelimesinin anlamı şirktir.”7 diyerek bir ayeti başka bir ayetle açıklayarak Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlamanın güzel bir örneğini vermiştir.

Sahabenin ileri gelenlerinden Abdullah b. Abbas da Kur’an’ın Kur’an’la tefsirini yapmıştır. İbn Abbas, Fâtiha suresinin, “(O), din gününün sahibidir.”8 ayetini yorumlarken Kur’an’ın diğer bir ayeti-ne başvurarak Kur’an’ın kendi bütünlüğü içinde anlaşılmasının güzel bir örneğini vermiştir: “Din günü yaratılmışların hesaba çekileceği kıyamet günüdür. Allah o gün insanların yaptıklarının karşılığını iyiliğe iyilik (bağışladıkları hariç) kötülüğe kötülük olarak verecektir. Çünkü o gün emir ona aittir. Yüce Allah, ‘İyi bilin ki hem yaratma hem de emir yalnızca ona aittir.’9 buyurmaktadır.”10

Kur’an- Kerim’in en küçük kelimesinden en uzun ayetine kadar tüm kısımları bir bütünün parça-ları gibidir. Bu parçaları bir araya getirmeden bütünü elde etmek mümkün değildir. Kelimeler ayetleri, ayetler sureleri oluşturduğu gibi anlam olarak da birbirlerini bütünlerler. Kelimeler ve kavramlar birbir-lerinden bağımsız ve ilişkisiz olarak ayet ve surelerde yer almazlar. Bunun için de Kur’an’da yer alan bir kelimeyi, kavramı veya konuyu anlamaya ve yorumlamaya çalışırken Kur’an’ın bütününü göz önünde bulundurmak gerekir. Çünkü Kur’an, birçok konuyu ihtiva etmektedir. Her konu hakkında da farklı surelerde yer alan ayetlerde bilgi vardır. Ele aldığımız konuyla ilgili sağlıklı ve doğru bir sonuca ulaşa-bilmemiz için de değişik surelerde bulunan ayetlerin bir araya getirilerek kapsayıcı bir bütünlük içinde değerlendirilmesi gerekmektedir. 11 3 Fâtiha suresi, 7. ayet.4 Nisâ suresi, 69. ayet.5 En’âm suresi, 82. ayet. 6 Lokman suresi, 13. ayet.7 Buharî, Enbiyâ, 41; Tefsir, 31.8 Fatiha suresi, 4. ayet.9 A’râf suresi, 54. ayet.10 Taberi, Camiu’l-Beyan, C I, s. 144.11 Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, s. 190.

103


KUR’AN’ DA İNSANIN BAZI ÖZELLİKLERİ

Kur’an-ı Kerim’i anlama ve yorumlamadaki temel ilkelerden “Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlama” ilkesine örnek olarak insan hakkındaki bazı ayetler aşağıda verilmiştir. Kur’an’da insana ait değişik yönlerin nasıl verildiğini tespit etmek amacıyla bu ayetleri inceleyiniz ve vardığınız sonuç-lardan hareketle insanın Kur’an’da nasıl ele alındığı ile ilgili değerlendirme yapınız.

1. “Biz insanı katışık bir meniden yarattık. Onu denemek istiyoruz; bu sebeple de kendisini işiten ve gören bir varlık yaptık.” (İnsan suresi, 2. ayet.)

2. “Cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zâriyât suresi, 56. ayet.)

3. “Allah hiç kimseye gücünün yeteceğinden başka yük yüklemez. Herkesin kazandığı hayır kendisine, yaptığı kötülüğün zararı yine kendisinedir...” (Bakara suresi, 286. ayet.)

4. “İnsan hayır istemekten usanmaz. Fakat kendisine bir kötülük dokunursa hemen ümitsiz-liğe düşer, üzülüverir.” (Fussilet suresi, 49. ayet.)

5. “Hiçbir kimse başkasının günah yükünü çekemez. İnsan, emek ve gayretinin neticesinden başka şey elde edemez. Bu gayretinin semeresi de ileride ortaya çıkacaktır. Emeğinin karşılığı kendisine tam tamına ödenecektir.” (Necm suresi, 38-41. ayetler.)

6. “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kö-tülükten sakınma yeteneğini) ilham edene ant olsun ki, nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” (Şems suresi, 7-10. ayetler.)

7. “Şüphesiz insan çok hırslı ve sabırsız olarak yaratılmıştır. Kendisine kötülük dokunduğu zaman sızlanır. Ona bir hayır dokunduğunda da eli sıkıdır.” (Meâric suresi, 19-21. ayetler.)

8. “... Kim nefsinin cimriliğinden, hırsından korunursa işte onlar kurtuluşa erenlerin ta ken-dileridir.” (Haşr suresi, 9. ayet.)

9. “İnsana bir sıkıntı dokundu mu, gerek yan üstü yatarken, gerek otururken, gerekse ayakta iken (her hâlinde bu sıkıntıdan kurtulmak için) bize dua eder. Ama biz onun bu sıkıntısını ondan kaldırdık mı, sanki kendisine dokunan bir sıkıntı için bize hiç yalvarmamış gibi geçer gider. İşte o haddi aşanla-ra, yapmakta oldukları şeyler, böylece süslenmiş (hoş gösterilmiş)tir.” (Yûnus suresi, 12. ayet.)

10. “Fakat insan öyledir; Rabb’i ne zaman kendisini sınayıp ona ikramda bulunur, ona nimet verirse: “Rabb’im bana ikram etti.” der. Ama Rabb’i onu sınayıp rızkını daraltırsa “Rabb’im beni alçalttı (perişan etti).” der.” (Fecr suresi, 15, 16. ayetler.)

DEĞERLENDİRELİM

104

TEFSİR

1.2. Tarihsel Bağlamı Dikkate Alma

Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekilde anlayıp yorumlamak için ayet ve surelerin nazil olduğu tarihsel bağlamı dikkate almak gerekir. Bunun için de o dönem hakkında bizi aydınlatan tarih bil-gisine ve ayetlerin nazil olmasına sebep olan olayları bilmeye ihtiyacımız vardır. Tarihsel bağlamı dikkate almanın öneminden dolayı müfessirlerin, Kur’an’ın anlaşılmasında başvurdukları ilimlerden biri de esbab-ı nüzul ilmi olmuştur. Ayetlerin vermek istediği mesajı daha iyi anlamak için bu ayet-lerin indiği dönemin ortamını ve şartlarını bilmek önemlidir. Ayetlerin nazil olduğu zaman ve mekân bağlamını dikkate almadığımızda Kur’an’ın kastetmediği yanlış bir sonuca ulaşarak ayeti ait olduğu bağlamın dışına çıkarmış oluruz.

Tarihî seyrini dikkate aldığımızda ayetler daha kolay anlaşılır. Eğer bir olayın nerede, ne za-man ve kimler arasında geçtiğini bilemezsek o olay hakkında doğru olmayan değişik açıklama ve yorumlar yapabiliriz. Olayın gerçek boyutunu anlayabilmemiz için o olayla ilgili doğru bilgilere sa-hip olmak gerekir. Bunun için de olayın kahramanlarının kimler olduğunu, olayın nerede, ne zaman ve kimler arasında geçtiğini bilmemiz çok önemlidir. Ancak bu bilgilere sahip olduğumuz zaman o olayı doğru bir şekilde anlayabilir ve gerçek bir açıklama yapabiliriz.12

Ayetlerin nazil olduğu zaman ve mekânda meydana gelen olayların, bu olaylarda söz edilen şahısların ve gurupların bilinmesi, ayetin doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanmasına büyük katkı sağlar. Bunun için de İslam âlimleri, Kur’an’ın tarihi ve nazil olduğu coğrafya hakkındaki bilgilere önem vermişlerdir. Ayetin Mekke döneminde mi yoksa Medine döneminde mi nazil olduğu, nazil olduğu dönemin ve mekânın ayetlerin içeriği ve üslubuna nasıl yansıdığı gibi konuların ayetlerin ta-rihsel bağlamını bilmede çok önemli bir yeri vardır. Müfessirler, ayetlerin hangi olaydan sonra veya hangi olay nedeniyle nazil olduğunu belirten rivayetlerden yararlanmışlar ve bu rivayetler doğrultu-sunda ayetleri tarihsel bağlamı içinde yorumlamaya çalışmışlardır.

Hz. Ali, Abdullah b. Mes’ud ve Abdullah b. Abbas gibi bazı sahabeler her bir ayetin ne hak-kında, kim hakkında ve nerede nazil olduğunu bildiklerini söylemişlerdir. Bu da onların Kur’an’ın tarihsel bağlamı içinde anlaşılması gerektiğine verdikleri önemi, Kur’an’a ait her şeyi öğrendiklerini ve bu bilgileri kendilerinden sonraki kuşaklara aktarmak istediklerini göstermektedir. Çünkü on-lar, Kur’an’ın nazil olduğu zamanda yaşamışlar, o zamanın olayları içinde bulunmuşlar ve ayetlerle olaylar arasındaki ilişkinin nasıl kurulduğunu müşahede etmişlerdir. Bunun için de ayetlerin hangi 12 Mehmet Paçacı, Tefsir, s. 70.

KUR’AN’IN İÇ BÜTÜNLÜĞÜ

Kur’an’daki kelimelerin

kendi aralarında oluşturduğu

bütünlük

Kur’an’daki ayetlerin önceki ve sonraki ayetlerle

oluşturduğu bütünlük

Kur’an’daki cümlelerin


bütünlük

Bir konuyla ilgili ayetlerin


bütünlük

Kur’an’daki surelerin kendi

aralarında oluşturduğu bütünlük

105


olaylarla ilgili olarak nazil olduğu bilgisine sahip olan sahabe, esbâb-ı nüzul veya ayetlerin tarihsel bağlamını açıklayan bilgilerin en önemli kaynağı olmuşlardır.13

Kur’an-ı Kerim’deki bazı ayetler, Hz. Peygambere sorulan bir soru veya o dönemde meydana gelen bir olay üzerine nazil olmuştur. İşte özellikle bu gibi ayetlerin daha doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanması için o olayın veya sorulan sorunun bilinmesinde fayda vardır.14

Kur’an-ı Kerim’in nazil olduğu dönemin sosyal, siyasi ve ekonomik şartları, Arap Yarımadası’nda yaşayan diğer din mensupları, insanlar arasında egemen olan fikir ve düşünceler, Arapların İslamiyet öncesi inançları gibi konular ayetlerin tarihsel bağlamını oluşturur. Bunun için de Kur’an’ın nazil olduğu coğrafyada yaşayan Yahudilik, Hristiyanlık, Mecusilik ve Sabiilik gibi inançlar; daha önce nazil olmuş Tevrat, İncil ve Zebur gibi kutsal kitaplar hakkında bilgi sahibi ol-mamız Kur’an’ın nüzul ortamını daha iyi anlamamızı sağlayacaktır. Mekke ve Medine şehirleri tüm insanlığa seslenen Kur’an-ı Kerim’in indirildiği tarihsel coğrafyadır. Bundan dolayı da bu mekânın ve zamanın şartları dikkate alınmıştır. Mekke’de nazil olan ayetler Mekke’deki şartları göz önünde bulundurduğu gibi Medine’de inen ayetler de buranın şartlarını dikkate almıştır. Ayrıca vahye mu-hatap olan insanların içinde bulundukları şartlar ve özel durumlar da Kur’an’ın tarihsel bağlamını anlamak için önemlidir. Çünkü Kur’an’ın nazil olan ilk ayet ve sureleri bu hususu göz önünde bulun-durmuştur. Hz. Aişe’nin şu sözleri bu durumun en güzel ifadesidir: “...Kur’an’dan ilk nazil olanlar, cennet ve cehennemin anlatıldığı mufassal surelerdir. İnsanlar İslam etrafında bir araya gelmeye başlayınca helal ve haram konularını içeren sureler indirilmiştir. Eğer başlangıçta “İçki içmeyin.” şeklinde vahiy inseydi “Biz asla içki içmeyi terketmeyiz.”, “Zina etmeyin.” şeklinde vahiy inseydi “Biz asla zinayı terketmeyiz.” derlerdi...”15

Kur’an-ı Kerim, nazil olduğu dönemin ve mekânın sosyal şartlarını dikkate aldığı için bir de-fada değil peyderpey indirilmiştir. İnsanların vahyi daha iyi anlamaları ve içinde yaşadıkları şartlarla ilişkilendirmeleri için bu yönteme başvurulmuştur. Yüce Allah, “Biz Kur’an-ı, insanlara ağır ağır okuyasın diye ayet ayet ayırdık ve onu peyderpey indirdik.”16 buyurarak vahyin indiriliş amacıy-la muhatap kitlenin ortamı arasında bir bağ kurmaktadır.

Mekke’de vahiy gelmeden önce puta tapıcılık yaygınlaşmış, Allah ve ahiret inancı yok olmuş, toplumun sosyal ve ekonomik denge-si bozulmuş, ahlak düzeyi düşmüştü. Güçlü olanlar zayıfları ezmekteydi. İşte Mekke toplumunun bu ortamını dikkate alan vahiy, bu kötü durumu eleştirmiş, Allah’a ortak koşmayı ve puta tapmayı bırakarak tevhit inancını benimsemeyi, yardımlaşmayı, sorum-luluk duygusuyla hareket etmeyi, doğ-ru ve adaletli olmayı öğütlemiştir.

Kur’an’ın tarihsel bağlamını daha iyi anlamak için o dönem hakkın-da bilgi veren güvenilir kaynaklardan 13 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’an ve Bağlam, s. 17.14 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 115.15 Buharî, Fedailu’l- Kur’an, 6. 16 İsrâ suresi, 106. ayet.

PAYLAŞALIM

Aşağıdaki tarihsel bağlamı dikkate alarak Mâûn suresini yorumlayıp düşün-celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

Mekke toplumunda Allah ve ahiret inancı yok olmuş ve puta tapıcılık yaygın-laşmıştı. Yetimler, yoksullar ve güçsüzler itilip kakılmış, onlara yardım edilmemiş ve yardım edilmesi de engellenmişti. Namaz ve ibadetlerini bir oyun ve eğlenceye çevir-mişler, gösteriş ve böbürlenmeyi ön plana çıkarmışlardı.

p

106

TEFSİR

yararlanmak gerekir. Vahyin nazil olduğu dönem, o dönemin şartları, kültür ve düşünce hayatı, Pey-gamberimizin sireti, o dönemde meydana gelen olaylar, sahabenin hayatı gibi konuları anlatan eserler bu kaynaklar arasında yer alır. Bu kaynaklardan yararlanırken verilen bilgilerin doğru ve güvenilir olmasına dikkat etmek çok önemlidir. Ayrıca Kur’an’ın verdiği mesajların evrensel, bu mesajların tarihsel bağlamlarının ise yerel olduğuna, bu yerel olay ve bağlamların vahyin evrensel mesajlarını tarihin belli bir dönemiyle sınırlamayacağına dikkat etmemiz gerekir. Çünkü ayetlerin iniş sebepleri ve tarihsel bağlamları hususi olup ayetlerin verdiği mesajlar ise geneldir. Kur’an-ı Kerim’i anlama ve yorumlamada tarihsel bağlamı dikkate almak başvurulması gereken yöntemlerden birisidir.

1.3. Sünnetin Açıklayıcılığından Yararlanma

Hz. Muhammed (s.a.v.), aldığı vahyi en iyi anlayan ve en iyi yaşayan bir kişi olarak Kur’an-ı Kerim’in ilk müfessiridir. Peygamber Efendimiz kendisine nazil olan ayetleri topluma tebliğ etmek-le kalmamış, aynı zamanda o ayetlerin nasıl anlaşılması gerektiğini hem pratik hayatıyla hem de ihtiyaç duyulduğunda yaptığı açıklamalarla göstermiştir. Çünkü Kur’an’ı en iyi bilen ve en iyi anlayıp yorumlayan odur. Peygamberlik görevinin Hz. Muhammed’e yüklediği en büyük sorumluluk kendisi-ne nazil olan ayetleri olduğu gibi insanlara tebliğ etmek ve açıklamaktır. Yüce Allah, “…İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’an’ı indirdik.”17 buyurarak Hz. Peygamberin bu görevine açıkça işaret etmektedir.

Hz. Peygamberin sahabenin anlayamadığı konularla ilgili açıklamalar yapması, kendisine so-rulan sorulara cevap vermesi, ayetleri okuyarak kendiliğinden açıklaması ve bazı konularla ilgili ola-rak çevresine soru sorması, ardından da kendisinin cevap vermesi gibi davranışları onun, Kur’an’ın anlaşılmasına verdiği önemi gösterir. Hz. Peygamber, itikat, ibadet ve ahlaki konularda insanlara en güzel bir şekilde rehberlik etmiş ve önderlik yapmıştır. Kur’an’ın doğru anlaşılması ve yorumlanma-sı için sünnetin açıklayıcılığından yararlanmamız gerekir. Çünkü onun görevi yalnızca vahyi tebliğ etmekten ibaret değildir. Müslümanlar da Peygambere iman etmenin yanı sıra ona itaat etmek, emir ve yasaklarına boyun eğmek, örnek davranışlarına tabi olmak, onu örnek alıp rehber edinmek ve onun ahlakıyla ahlaklanmak zorundadır. İşte tüm bunları gerçekleştirmek, vahyi doğru bir şekilde anlayıp yorumlamak için Hz. Peygamberin sünnetine başvurmak gerekir.18 Yüce Allah vahyi doğru bir şekilde anlamak ve yorumlamak için Hz. Peygambere tabi olmamız gerektiğini şu ayetle beyan etmektedir: “Ey inananlar, Allah’a itaat edin, Resule ve sizden olan buyruk sahibine itaat edin. Eğer herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz; -Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız - onu Allah’a ve Resule götürün. Bu, daha iyidir ve sonuç bakımından da daha güzeldir.”19

Bilgi seviyeleri ve anlayış düzeyleri birbirinden farklı olan ilk Müslümanlar Kur’an’ı iyi anla-mak ve onunla amel etmek konusunda Hz. Peygamberin tefsirine ihtiyaç duymuşlardır. Hz. Peygam-ber de vahyin bu ilk muhataplarının seviye farklılıklarını göz önünde bulundurarak ayetleri doğrudan veya dolaylı olarak açıklamıştır.20 Hz. Peygamberin hayatı Kur’an’ı doğru anlamanın ve yorumlama-

17 Nahl suresi 44. ayet. 18 İsmail Karagöz, İslam’ın Ana Kaynakları Kur’an ve Sünnet, s. 101.19 Nisâ suresi, 59. ayet.20 Suat Yıldırım, Peygamberimizin Kur’an’ı Tefsiri, s. 335.

107


nın temelini oluşturur. Bundan dolayı onun hayatı Kur’an’ı anlayıp yorumlamanın Kur’an’dan son-raki ikinci kaynağı olarak kabul edilmiştir. Hz. Peygamber, Kur’an’ın anlamı kapalı olan ayetlerini açıklamış, genel olan hükümlerini tahsis etmiş, farklı anlamlara gelip sorun teşkil eden kısımlarına açıklık getirmiş, zor anlaşılan kelimelerin anlamını belirtmiş ve edebî incelikleri içeren ayetlerin amacını bildirmiştir.21

Kur’an-ı Kerim’de namaz kılmak, zekât vermek, hac ibadetini yerine getirmek ve ramazan ayında oruç tutmak gibi ibadetler farz kılınmış ancak bunların uygulanma biçimleriyle ilgili olarak detaylı bilgi verilmemiştir. İşte bu gibi ibadetlerin nasıl yapılacağıyla ilgili tek kaynak Hz. Peygam-berin söz ve fiillerinden oluşan sünnettir. Kur’an’da emredilen namaz ibadetinin nasıl yerine getiri-leceği, vakitleri ve rekât sayısı gibi tüm açıklamaları Peygamberimizin fiili uygulamaları ile açıklık kazanmıştır. Kur’an’ın anlaşılıp yorumlanmasında sünnetin açıklayıcı yönüne şu örneği verebiliriz: Bakara suresinin 238. ayetinde, “Namazlara, hele salat-ı vustaya dikkat edin ve kalkıp huşu ile Allah’ın divanında durun.” buyrulmaktadır. Bu ayette geçen salat-ı vusta yani orta namazın ne olduğu hususu açık değildir. İşte Hz. Peygamberin, “Orta namaz ikindi namazıdır.”22 sözü ayeti doğru bir şekilde anlayıp yorumlamamızı sağlamaktadır.

Kur’an-ı Kerim’in günümüzde doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanması için sünnetin açık-layıcı boyutunu dikkate almak gerekir. Çünkü vahyin günümüze seslenen evrensel mesajlarını anla-mamız için bu vahyin mübelliği ve uygulayıcısı olan Hz. Peygamber tarafından nasıl anlaşıldığı ve yorumlandığı önemlidir.

1.4. Bilimsel Verilerden Yararlanma

Kur’an-ı Kerim birçok ayette insanları akletmeye, kâinat üzerinde tefekkür etmeye çağırarak insanın dünyada karşılaştığı birçok problemi aklını kullanarak çözmeye teşvik eder. Bilim akıl, deney ve gözlem gibi yöntemleri kullanarak evrende olup bitenleri açıklamak suretiyle insanın düşüncesi-ne, yaşayışına ve sağlıklı bir hayat sürmesine katkı sağlar. Bilim, tüm bunları yaparken akla ihtiyaç duyar. İnsan da aklını kullanarak aklın bir meyvesi olan bilimden yararlanır ve bilimsel verilerden hareketle kendi varlığını, varlık amacını anlamlı bir hâle getirir. Çünkü din ile bilim arasında kopmaz bir ilişki vardır. Din akla hitap edip evren ve varlıklar üzerinde düşünmeye, evrendeki fiziksel, biyo-lojik ve toplumsal yasaları keşfetmeye çağırırken bilim de tarih, tıp, ekonomi, sosyoloji, psikoloji, biyoloji ve astronomi gibi birçok alanda araştırmalar yaparak insanlara yardımcı olur.

Kur’an-ı Kerim, insanın eşya ve kâinatla olan ilişkisini genel ilkelerle anlatmış, insanın kendi dışındaki âlemin araştırılıp öğrenilmesini onun zekâsına, becerisine ve çabasına bırakmıştır. İnsanı da bu eylemleri gerçekleştirmek için teşvik etmiştir. Tüm varlıkların niçin yaratıldığı konusu hak-kında detaylı açıklamalar yaparken nasıl oldukları sorusunun cevabını insanın deney, gözlem ve çabasına bırakmıştır.23

Kur’an’ın bazı ayetlerini anlamada astronomi, fizik, biyoloji, tıp, psikoloji, sosyoloji, tarih

21 İsmail Cerrahoğlu, İmam Hatip Lisesi Tefsir 12, s. 34.22 Tirmizî, Tefsir, sure, 2.23 Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 31.

108

TEFSİR

ve antropoloji gibi ilim dallarından ya-rarlanılabilir. Bu bilimlerin ortaya koy-duğu veriler ayetleri anlamada ve yo-rumlamada açıklayıcı olabilir. Çünkü dış âlemdeki varlıkların tamamı Allah’ın kevni ayetleridir. Bunlar üzerinde yapılan araştırmalar imanımızı güçlendirmede ve Allah’ın yaratıcılık sıfatıyla yaratılanlar arasındaki bağı kurmamızda büyük bir öneme sahiptir.

Fetihlerle birlikte Müslümanlar, farklı coğrafyalarda değişik kültür ve medeniyetlerle tanıştıklarında bunların ortaya koyduğu verilerden yararlanmış-lardır. Hatta İran, Yunan ve Mısır mede-niyet ve kültürlerine ait bilimsel eserleri Arapçaya tercüme ederek halkın yarar-lanmasını sağlamışlardır. İmam Gazali, birçok eserinde tıp ve matematik ilminin gerekli olduğunu söylemiş, dünyanın yu-varlak oluşu, Ay ve Güneş tutulmalarını o günkü mevcut bilimsel verilerle açık-lamaya çalışmıştır. Büyük İslam bilgini Fahreddin Razi, bazı ayetleri bilimsel verilerden hareketle anlayıp yorumla-mıştır. Özellikle de Aristo felsefesini ve Batlamyus’un kozmoloji görüşünü uzay ve gök cisimlerinden bahseden ayetlerin tefsirinde kullanmıştır.24 Osmanlı Dönemi âlimlerinden Kâtip Çelebi, yazdığı eserde felsefe ve matematik gibi ilim dallarının önemini belirterek varlıkların gerçeğini araştırmada bu bilimlerin gerekli olduğunu belirtmiştir. Hatta matematik bilen bir müftü ile bilmeyen bir müftünün verdikleri fetvayı karşılaştırmış ve matematik bilenin verdiği fetvanın daha isabetli olduğunu söyleyerek bu bilimlerin önemine dikkat çekmiştir.25 Yine bir Osmanlı devlet ada-mı olan Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Kur’an-astronomi ilişkisini konu edinen bir eser yazarak astrono-miyle ilgili olduğunu söylediği birçok ayeti bilimsel verilerden hareketle yorumlamaya çalışmıştır.

19. yüzyıldan itibaren Batı dünyasında meydana gelen hızlı bilimsel çalışmalar sonucunda bazı İslam âlimleri bu bilimsel çalışmaların verilerinden hareketle ilgili olduğunu düşündükleri ayetleri yorumlamışlardır. Mısırlı âlim Tantavi Cevheri yazdığı tefsirle modern bilimsel verileri kullanmış ve adına “Bilimsel Tefsir” denilen ekolün en büyük temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Elma-lılı Hamdi Yazır, bazı ayetlerin yorumunda bilimsel verilere başvurmuştur. Örneğin, “Sen dağları görürsün de yerinde durur sanırsın. Oysa onlar bulutun yürümesi gibi yürümektedirler. Bu,

24 Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 44.25 Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’l- Ahak, s. 10.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

“Kur’an-ı Kerim’de kâinatın yaradılışı,

dünyanın oluşumu, çekim kanunu, yedi kat

sema, kâinatın genişlemesi, Ay ve Güneş ışı-

ğı, Ay ve Güneşin yörüngeleri, dünyanın yu-

varlaklığı ve dönüşü gibi ‘‘astronomi’’ ilmiyle

ilgili; yeryüzündeki denge ve kömürün teşek-

külü gibi ‘‘jeoloji’’ ile ilgili; hava basıncı, eş-

yanın çift oluşu, demir ve atomun zikredilişi

gibi ‘‘fizik’’le ilgili; hava basıncı, botanik ve

genetik gibi ‘‘biyoloji’’ ile alakalı; ruh ve be-

den sağlığını koruma, zararlı yiyecek ve içe-

ceklerden sakınma, beslenme ve ‘‘jinekoloji’’

gibi ‘‘tıp’’la ilgili; insanın yaradılışı gibi ‘‘ant-

ropoloji’’ ile alakalı; din duygusu, din şuuru,

fizyolojik olan ve olmayan motivler, insan tip-

leri, karakter ve şahsiyet gibi ‘‘psikoloji’’ ile

alakalı; telepati gibi ‘‘parapsikoloji’’ ile ilgili

birçok bilgi bulunmaktadır.”

(Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, s. 39.)

109


her şeyi sapasağlam yapan Allah’ın sa-natıdır. Şüphesiz ki yaptıklarınızdan tamamıyla haberdardır.”26 ayetiyle ilgili olarak dünyanın döndüğünü, dağla-rın gezici gazlardan meydana geldiğini, kimyasal değişim ile yeni yaratılışın de-vam ettiğini, dünyada sabit gibi görünen şeylerin aslında değişim geçirerek kıya-mete doğru gittiğini, günün birinde bir üfürmeyle koca dağların bütün yoğun-luklarıyla yerlerinden sürükleneceğini ve yeryüzünün başka bir yeryüzüyle değiş-tirilebileceğini söylemiştir.27

Kur’an-ı Kerim’i doğru bir şekil-de anlayıp yorumlamak için günümüz-deki bilimsel verilerden yararlanabiliriz. Özellikle insanın dış dünyadaki varlıklar ve bu varlıkların yaradılışı, içinde bulun-dukları düzen ve intizamla Allah’ın yüce kudretine işaret etmeleri üzerinde düşünmeye teşvik eden ayetlerin anlaşılmasında ve yorumlanma-sında fizik ve astronominin verilerinden yararlanabiliriz. Kur’an kıssalarında kendilerinden bahse-dilen eski kültür ve medeniyetlerin tanınmasında, tarih, antropoloji ve arkeoloji gibi bilim dalları açıklayıcı bir rol oynar. Kur’an’da sözü edilen daha birçok konunun açıklanmasında günümüzdeki bilimsel verileri dikkate alabiliriz. Ancak bu bilimsel verileri kullanırken Kur’an mesajlarının evren-sel ve değişmez, bilimsel verilerin ise yapılan yeni araştırmalarla sürekli bir gelişim gösterdiğinden değişken olduğunu ve vahyin mesajlarını sınırlayamayacağını bilmemiz gerekir.

2. Kur’an’ın Ana Konuları

Kur’an-ı Kerim, ilahî vahiy zincirinin son halkasıdır. Nazil olduğu dönemden kıyamet gününe kadar insanlar için hidayet kaynağı olmaya devam edecektir. İnsanı doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiren konularda reberlik yapan Kur’an’ın daha iyi anlaşılıp yorumlanması için ele aldığı konu-ların ve bu konularla ilgili verdiği bilgilerin dikkate alınması gerekir. Kur’an’ın ana konularıyla ilgili farklı tasnifler yapılabilir. Çünkü konu tasnifleri, kişinin bakış açısına göre değişebilir. Kur’an’ın ana konuları insana Allah, tabiat, tabiattaki diğer varlıklar, insanın kendisi, ailesi, akrabaları, komşuları ve tüm sosyal ilişkileri gibi hususlarda yol gösterir. “…Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık…”28 ayeti bu gerçeği ifade eder. Ayrıca, “ Ey insanlar! İşte size Rabb’inizden bir öğüt, kalplere bir şifa ve inananlar için yol gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.”29 ayeti Kur’an’ın en temel özelliğini belirtir.

26 Neml suresi, 88. ayet.27 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 5, s. 5709, 5710.28 En’âm suresi, 38. ayet.29 Yûnus suresi, 57. ayet.

Hendese bilen müfti ile hendese bilmeyen müftinin fetvasıdır.

Bir kimse boyu, eni ve derinliği dört zirâ bir kuyu kazmak için birini sekiz akçaya tuttu. O da boyu, eni ve derinliği iki zirâ olan bir kuyu kazdı ve karşılığında dört akçe istedi. Fetva ettirdiler, hendese bilmez müfti dört akça hakkıdır, dedi. Hendese bilen müfti hakkı bir akçe diye fetva verdi, doğrusu da budur. Çünkü iki zirâ kuyu dört zirâ kuyunun sekizde biridir, ücretin de sekizde bir olması gerekir.

(Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’l- Ahak, s. 10.)

NOT EDELİM

110

TEFSİR

Vahiy üzerinde düşünüp öğüt almak, onun rehberliğinden ve rahmetinden yararlanmak için de doğru bilgi, doğru inanç ve doğru davranış sahibi olmak gerekir. Kur’an’ın ana konuları, bu temel değerleri açıklar ve bunların gerçekleşmesini sağlar. Kur’an’ın ana konularını yaratılış ve evren, iman, ibadet, ahlak, insan ilişkileri ve tarih (kıssalar) şeklinde belirleyebiliriz.

2.1. Yaratılış ve Evren

Yüce Allah tüm evreni var etmiştir. Allah, evreni ve içindekileri yaratmak istediğinde sadece “Ol!” emriyle her şeyin olduğu hususunu Kur’an’da şöyle ifade eder: “(O), göklerin ve yerin eş-siz yaratıcısıdır. Bir şeyi dilediğinde ona sadece “Ol!” der, o da hemen oluverir.”30 Allah evreni ve içindekileri yalnızca yaratmakla kalmamış, her an var olmasını ve varlığını devam ettirmesini de sağlamıştır. Evren, ilahî tasarıya göre yaratılmış ve Allah’ın tasarrufuna boyun eğmiştir. Kur’an’da bu husus,“Her şeyi yaratan Allah’tır. Her şey onun tasarruf ve yönetimindedir.”31 şeklinde ifade edilmiştir.

30 Bakara suresi, 117. ayet.31 Zümer suresi, 62. ayet.

111


Kur’an’da evren ve içindekiler için işaret, ayet ve burhan kelimeleri kullanılmakta, bunların da Allah’ın varlığına ve birliğine işaret eden deliller olduğuna dikkat çekilmektedir. Yerler ve gökler, dağlar ve denizler, atmosfer ve gezegenler gibi tüm varlıklar Allah’ın iradesi ve yasalarına boyun eğmiş bir şekilde ahenk ve uyum içinde varlığını sürdürmektedir. Ayette, “O, yaratıp şekillendiren, ahenk veren ve düzene koyandır. O, (her şeyi) ölçüyle yapıp yönlendirendir.”32 buyrulmaktadır. Eğer tabiattaki varlıklar kendileri için belirlenen yasaların ve ölçülerin dışına çıkmış olsalardı dün-yada büyük bir karışıklık meydana gelir ve evren yok olurdu. Evren ve içindekilerinin mükemmel olarak yaratılması, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışması Allah’ın kudretinin bir göstergesidir. Bu durum Kur’an’da, “Yedi kat göğü birbiriyle tam uyum içinde yaratan odur. Rahman’ın yarat-masında hiçbir nizamsızlık göremezsin. Gözünü çevir de bak: Herhangi bir kusur görebilir misin? Sonra tekrar tekrar gözünü çevir de bak, gözün bir kusur bulamadığından, eli boş ve bitkin geri döner.”33 şeklinde ifade edilir.

Tüm varlıklarıyla yaratılmış olan evren, sanal olmayıp gerçek bir âlemdir. İnsanlar kendilerine verilen akıl ve duyu organlarıyla bu evrenin her parçasını algılar ve bunu araştırıp idrak ederek anlam-landırmaya çalışır. Evrenin işleyi-şini yönlendiren ve yöneten yegâne kudret Allah’ın gücüdür. Çünkü Allah, yaratmış olduğu evrene ve bütün nesnelere işleyiş kurallarını yerleştirmiştir.34

Kur’an’da, evrendeki canlı-lık ve hayat kaynağının su olduğu belirtilir. Su ile hayat arasında kop-maz bir bağın olduğuna, insanların, hayvanların ve diğer tüm canlı var-lıkların sudan yaratıldığına ve su ile hayat bulduğuna dikkat çekilir. Bu konuda şöyle buyrulur: “Allah, bütün canlıları sudan yarattı. İşte bunlardan bir kısmı karnı üzerinde sürünür, kimi iki ayak üzerinde yürür kimisi dört ayak üzerinde yürür. Allah, dilediğini yaratır. Çünkü Allah, her şeye hakkıyla gücü yetendir.”35

Kur’an-ı Kerim’de yaratılışın mükemmel oluşu ve evrenin kendi içindeki düzen ve uyumu Allah’ın varlığına ve birliğine götüren bir işaret olarak anlatılmaktadır. Evrendeki tüm canlılar in-

32 A’lâ suresi, 2, 3. ayet.33 Mülk suresi, 3, 4. ayet.34 İslam’a Giriş (Gençliğin İslam Bilgisi), s. 250. 35 Nûr suresi, 45. ayet.

Evrenin yaratılışını ilgili ayet mealleriyle bir-likte yorumlayınız.

1. Yüce Allah, her şeyi “Ol!” emriyle mükem-mel bir şekilde yaratmıştır:

(Bakara, 117; Âl-i İmrân, 27, 59; En’âm, 101; Yâsîn, 82.)

2. Allah önceleri bitişik hâlde olan yer ve gök-leri birbirinden ayırmış, genişletmiş ve bugünkü du-ruma getirerek yaratmıştır:

(Enbiyâ, 30; A’râf, 54, Zâriyât, 47.)

3. Evren yeryüzü, gök, güneş, ay, yıldızlar ve diğer gök cisimlerinin yaratılmasıyla oluşumunu ta-mamlamıştır:

(Fussilet, 9-12; Enbiyâ, 31, 32.)

YORUMLAYALIM

112

TEFSİR

sanın hizmetine sunulmuştur. İnsan, tüm ihtiyaçlarını karşılayarak kendisine hizmet eden bu evre-nin mutlak yaratıcısı olan Allah’a karşı sorumluluğunun bilincinde olmalı ve hiçbir şeyin başıboş yaratılmadığını düşünerek onu hatırlamalıdır. Kur’an’da insan-evren ilişkisi, “Göklerin ve yerin yaratılışında, gecenin ve gündüzün gidip gelişinde elbette sağduyu sahipleri için ibretler vardır. Onlar ayakta, oturarak ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler: “Rabb’imiz (derler), bunu boş yere yaratmadın, sen yücesin, bizi ateş azabından koru!”36 ayetiyle ifade edilmektedir.

2.2. İman

İman, İslam inanç esaslarını tereddütsüz kabul ederek içtenlikle inanmaktır. Kur’an-ı Kerim, İslam dininin temellerini oluşturan iman esaslarına yer vermiştir. Bir ayette bu husus, “Ey iman edenler! Allah’a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitab’a ve daha önce indirdiği kita-ba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyla sapıtmıştır.”37 şeklinde ifade edilir. Bu ayetten de anlaşıldığı gibi Allah, yarattığı, yaşattığı ve rızıklandırdığı insanın sapkınlığa düşmemesi için bu temel inanç esaslarını bildirmiştir.

Kur’an, inanç sisteminin temeline tevhit inancını yerleştirmiştir. Vahiy, peygamberlik ve ahiret gibi diğer iman esasları Allah’ın varlığını ve birliğini kabul etmeye dayanır. Tevhit inancına göre evreni ve içindeki her şeyi yaratan ve onları düzen ve uyum içinde tutan Allah’tır. Allah mutlak güç

36 Âl-i İmrân suresi, 190, 191. ayetler.37 Nisâ suresi, 136. ayet.

ÖĞRENELİM

“Nasıl ki yola dikilen işaretler, yolcunun gözlerini kendilerine değil gideceği istikamete yöneltirse her tabiat olayı da bizim dikkatimizi kendi üzerine değil kendilerinin ötesinde olan bir istikamete yöneltmeye çalışır. Bu derin anlayışa göre bir tabiat olayı artık bir tabiat olayı değildir, bir işarettir, bir semboldür. Kur’an buna ayet diyor. Kur’an’a göre birer ayet olan bütün tabiat olayları Allah’ın zatını, yahut da onun şu veya bu sıfatını ve iyiliğini, saltanat ve adaletini gösterir.”

(Toshihiko İzutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev.: Süleyman Ateş), s. 127.)

113


ve kudret sahibidir. O, sonsuz bilgisi ve gücüyle evrendeki her şeye hükmeden tek ilahtır. Allah her şeyi işiten (semi), gören (basir), başlangıcı ve sonu olmayan (ezelî ve ebedî), yarattıklarına karşı sonsuz rahmet ve merhamet sahibi olan bir varlıktır. İnsanlara vahiy yoluyla din gönderen, sadece kendisine ibadet edilen tek varlık Allah’tır ve ona ait vasıflar başkasına yakıştırılamaz. Kur’an, bu hususu en yalın bir şekilde şöyle ifade eder: “ De ki: O, Allah’tır, bir tektir. Allah Samed’dir (Her şey ona muhtaçtır; o, hiçbir şeye muhtaç değildir.) Ondan çocuk olmamıştır (Kimsenin babası değildir.). Kendisi de doğmamıştır (Kimsenin çocuğu değildir.). Hiçbir şey ona denk ve benzer değildir.”38

Kur’an’da bizlere bildirilen diğer bir iman esası da vahye iman etmektir. Allah, insanlara doğru yolu göstermek amacıyla peygamberleri aracılığıyla tarihin değişik dönemlerinde ilahî mesajlar gön-dermiştir. Kur’an’da belirtildiği gibi her toplum tarihin bir döneminde vahye muhatap olmuştur. “Ant olsun biz, her ümmete, ‘Allah’a kulluk edin, tâğûttan kaçının.’ diye peygamber gönderdik...”39 ayeti bunu açıkça dile getirir. Çünkü ilahî vahye mazhar olmayan bir toplumun Allah’ı gereği gibi tanıması ve ona ibadet etmesi mümkün değildir.

Vahiy yoluyla gelen ilahî mesajların yer aldığı kitaplara iman etmek İslam dininin temel inanç esasları arasında yer alır. İnsanların doğru ile yanlışı, iyi ile kötüyü, zararlı ile faydalı olanı birbirin-den ayırt edebilmesi, Allah’a gereği gibi kul olabilmesi, kendisine, ailesine ve diğer insanlara karşı görevlerini en iyi bir şekilde yerine getirebilmesi, akıl ve irade sahibi bir varlık olarak tüm sorumlu-luklarının bilincinde olması için vahyin kılavuzluğuna ihtiyaç vardır. Vahiy yoluyla ve peygamberler aracılığıyla insanlara gelen kitaplar Zebur, Tevrat, İncil ve Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an, ilahî vahyin sonuncusu olup vahyedildiği günden vahyedildiği şekliyle hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar gelmiş ve kıyamete kadar da bu özelliğini koruyacaktır. “Kur’an’ı kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz koruyacağız.”40 ayeti Kur’an’ın bu özelliğine işaret eder.

İslam inancının önemle üzerinde durduğu ve iman edilmesi gerektiğini bildirdiği diğer bir ilke de peygamberlik (nübüvvet) tir. Yüce Allah, mesajlarını insanlara peygamberler aracılığıyla gön-dermiştir. Peygamberlerin tüm insanlar için örnek ve rehber olmaları için de Allah onları insanlar arasından seçmiş ve görevlendirmiştir. Peygamberler her zaman doğruyu söyleyen ve emanete karşı dürüst davranan insanlar arasından seçilmişlerdir.

Akıl ve irade sahibi olan insan dünyadaki saadetini temin edip kendince huzur içinde yaşaya-bilir. Ama ahirette kendisini mutlu kılacak temel esasları bilemez. İnsanın hem dünya hem de ahiret hayatında mutlu olması, Allah’a, kendisine, diğer insanlara ve tabiata karşı sorumluluğunu yerine getirmesine bağlıdır. Sorumluluk alanının bilgisine de ancak peygamberlerin tebliğiyle ulaşabilir.41 Bunun için de Allah her topluma peygamber göndermiş ve göndermediği topluma azap etmeyeceğini bildirmiştir. Peygamberliğin asli görevi, Allah’tan aldığı vahyi olduğu gibi insanlara tebliğ etmektir. Her peygamberin bir mucizesi vardır. Peygamberlerin sonuncusu olan ve âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed’in de en önemli mucizesi Kur’an-ı Kerim’dir.

Kur’an’ın ana konularından olan imanın temel esaslarından bir diğeri de ahirete iman etmek-tir. Ahiret, dünya hayatından sonra başlayıp ebedî olarak devam edecek olan hayattır. Kur’an’ın hem Mekke hem de Medine döneminde nazil olan ayetlerinde sürekli ahiret hayatıyla ilgili vurgular

38 İhlâs suresi, 1–4. ayetler.39 Nahl suresi 36. ayet.40 Hicr suresi, 9. ayet.41 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 154.

114

TEFSİR

yapılmıştır. Dünya hayatıyla ahiret hayatı aynı ayetler içinde tekrarlanmış, insanların tüm davranış-larından sorumlu olduğu vurgulanarak asıl huzur ve mutluluğun ahiret hayatında olduğu hususuna dikkat çekilmiştir. Dünyadaki sorumluluk duygusunun kazanılmasında ve pekiştirilmesinde ahirete olan imanın büyük bir önemi vardır. Çünkü, “Her kim zerre kadar hayır işlemişse onu görecektir. Her kim, zerre kadar şer işlemişse onu görecektir.”42 ayetinde işaret edilen duyguyla yaşamak bizlere davranışlarımızı sürekli kontrol etme bilinci kazandırır.

2.3. İbadet

Kur’an-ı Kerim’in ana konularından biri de ibadettir. Kısaca ibadet Allah’ın emirlerini yerine getirmek, yasaklarından da kaçınmaktır. İbadetler alanı çok geniş tutulmuş ve Allah’ın hoşnutluğunu kazandıran her davranış, hareket ve inanış ibadet olarak tanımlanmıştır. İman eden bir kişinin Allah’a karşı bir düzen ve kural içinde yerine getirdiği namaz, oruç, hac ve zekâtın yanı sıra yaşadığı sosyal çevre içinde yaptığı her türlü güzel ve faydalı davranış da ibadettir. Güzel bir söz söylemek, muhtaç birine yardım etmek, fakiri, yoksulu ve yetimi gözetmek, çevresini temiz tutmak, sorumluluklarını yerine getirmek, başkasının haklarına saygılı olmak, doğru sözlü olmak, israftan kaçınmak, adaletli olmak, tüm canlılara merhametli davranmak gibi birçok davranış da ibadet kapsamına girmektedir.

Kur’an’ın birçok ayetinde iman ve salih amel birlikte zikredilir. Güzel davranış ve samimiyet diye tarif edilen, salih amele dönüşmeyen iman ile iman üzerine inşa edilmeyen ibadet sürekliliğini yitirir. İnsanı geçici olarak heveslendirir. Bunların sürekli ve kalıcı olması için yalnızca Allah rızası için ve her türlü gösterişten uzak olması gerekir. Çünkü ibadetlerde asıl olan sürekliliktir. İbadetler bir menfaat temin etmek, birilerine yaranmak veya kendini olduğundan farklı göstermek amacıyla yapılmaz. “Allahım! Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.”43 ayetine göre Müslümanlar sadece Allah’a ibadet etmek ve yalnızca ondan yardım ve mükâfat beklemekle emro-lunmuşlardır.

Allah’a kulluğun en güzel ifadesi olan ibadet, onun bize verdiği sonsuz nimetlerine karşı bir şükür niteliği taşır. Takvaya erişmenin, onun rızasını kazanmanın, nankörlük yapmamanın, ve sayısız nimetlerden yararlanırken bunları bizlere bağışlayan Allah’a karşı şükür görevimizi yerine getirme-nin yolu tüm içtenlikle yalnızca ona ibadet etmektir. Yüce Allah, bu hususa şöyle dikkat çekmektedir: “Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabb’inize ibadet edin ki Allah’a karşı gelmek-ten sakınasınız. O, yeri sizin için döşek, göğü de bina yapan, gökten su indirip onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkarandır. Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın.”44

İbadetler bir yandan insanın ahlakını güzelleştirirken diğer yandan Allah’a olan inancını ve sevgiyi artırır. Kötü davranışlardan ve günah işlemekten uzak tutar, her an yaptıklarının hesabını verecek duygusuyla hareket ederek sorumluluk bilincini canlı tutar ve davranışlarını kontrol eder. Kur’an’da, “Sana vahyedilen Kitab’ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki namaz hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette en büyük ibadettir. Allah yaptıklarınızı bilir.”45 buyrularak insanın belirli bir düzen ve kural çerçevesinde yerine getirmekle mükellef olduğu namaz ve diğer ibadetlerin insan üzerindeki etkilerine dikkat çekilmiştir.

42 Zilzâl suresi, 7, 8. ayetler.43 Fatiha suresi, 5. ayet.44 Bakara suresi, 21, 22. ayetler.45 Ankebût suresi, 45. ayet.

115


OKUMA METNİ

“İlahi! Biz Yalnız Sana İbadet Ederiz.”

İbadetle Allah’a karşı şükranımızı ifade ederek nankörlüğün her çeşidinden korun-duğumuz gibi bu sayede ahlakımızı da doğrultur, fazilet hissimizi de besler ve geliştiririz. Fakat ibadetlerimizin biricik hedefi, yalnız Cenabıhak’tır. Biz yalnız ona yönelir ve yalnız ona kulluk ederiz. Başka hiçbir varlığı ona eş veya ortak saymayız. Başka hiçbir varlığı yüceltmeyiz, başka hiçbir varlığa ona yakışan payeleri vermeyiz. İbadetimiz yalnız ona karşıdır ve ondan gayrisine asla baş eğmeyiz. Çünkü başkasına baş eğmek insanlık şerefi-ni alçaltır ve insanlığı o tapılmaya layık görülen şeyden veya varlıktan daha geri ve alçak bir mevkiye düşürür. Buna asla razı olmadığımız ve insanlığımızın şerefini alçaltmak değil daima yükseltmek için çalıştığımızdan dolayı biz yalnız Allah’a ibadet ederiz ve hiçbir kula, hiçbir şeye, yaratılmış olduğunu bildiğimiz herhangi bir varlığa baş eğmeyiz. Bilakis o yaratılmış olan şey neye yararsa ondan o yolda istifade ederiz. Fakat ruhumuzu o varlığın karşısında alçaltarak ve o varlığa kutsiyet veya tanrılık yamayarak onu kendi-mizden üstün saymayız. Her ne değerde olursa olsun maddeye tapmayız. Çünkü madde bizim kullandığımız, işlediğimiz, neye yararsa o yolda ihtiyaçlarımızın emrinde bulun-durduğumuz bir şeydir. Aklımız ve gücümüz ondan üstündür ve ondan üstün olduğu için onu kullanmakta ve işlemektedir.

Bu böyle oldu-ğu için ibadetimizin biricik hedefi Allah’ın rızasıdır. Allah’tan gayrisine kulluk etme-yi zillet ve esaret sa-yarız ve yalnız Allah’a ibadet ile hürriyete ka-vuşur, insanlığımızın bütün asalet ve şerefi-ni duyar ve hayatta en yüksek gayeleri göze-tiriz.

(Ömer Rıza Doğrul, Kur’an’dan

Ayetler, s. 10, 11.)

116

TEFSİR

2.4. Ahlak

Ahlak, insanın kendi özgür iradesiyle ihlas ve samimiyetle ortaya koyduğu güzel tutum ve davranışlar bütünüdür. Kur’an-ı Kerim, insanlara karşı sorumluluklarımızı yerine getirmemizi, inanç ve ibadetlerimizi yerine getirirken samimiyet ve içtenliği elden bırakmamamızı öğütler. Bunun için de içimizdeki kötü duygulardan arınmak, kabiliyetlerimizi olumlu davranışlarla ortaya koymak, tüm yaratılmışlara karşı şefkatle hareket etmek ahlaki olgunluğa ve yüce değerlere ulaşarak hayatımızı düzenlememiz gerekmektedir. Ahlak bakımından olgun insanlar olmamızı öğütleyen Allah, hoşgörü, adalet, merhamet, doğruluk, sevgi, sabır, alçak gönüllülük ve kanaat etmek gibi güzel davranışları da edinmemizi tavsiye eder.

Ahlak, insanın iyilik ve olgunluk bakımından kendisini sürekli yenileme-sini sağlar. Bunun için de insanın her şeyden önce kötü ve çirkin şeylerden uzak durması, iç dünyasını Allah inan-cıyla zenginleştirmesi gerekir. Çünkü insan gönlüne yerleştirdiği ve yürek-ten iman ettiği Allah bilinciyle ahlaklı olmaktan zevk alır, hatalarının farkına vararak bir daha işlememe kararlılığı-nı gösterir, her türlü kötü söz ve dav-ranıştan yüz çevirir.46 Kur’an’ın, “O, kullarından tövbeyi kabul eden, kö-tülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir. Allah, iman edip salih amel-ler işleyenlerin dualarına karşılık verir; lütfundan onlara fazlasını da verir. Kâfirler için ise çetin bir azap vardır.”47 ayetlerini okuyan insan, iman ettiği Allah’ın rahmet ve merha-met sahibi olan, tövbeleri kabul eden bir ilah olduğuna samimiyetle inanır ve onun bu davranışlarını hayatında gös-terir. Allah’ın hoşnut olduğu ve yapılmasını emrettiği bazı güzel davranışlar da Kur’an’da şöyle belirtilir: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”48 Allah’ın emrettiği güzel davranışları yerine getiren insanlar cennetle müjdelenmişlerdir. Allah onlar için sonsuz nimet-ler hazırlamıştır. İşte bunların kimler olduğu ve hangi davranışlarından dolayı Allah’ın gerçek kulları oldukları ve mükâfatlandırıldıkları da Kur’an’da şu şekilde açıklanmaktadır: “(Allah’ın iyi kulları)

46 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 286.47 Şûrâ suresi, 25, 26. ayetler.48 Nahl suresi, 90. ayet.

DÜŞÜNELİM

Aşağıdaki ayeti okuyarak hangi davra-nışların iyilik-ibadet olarak vurgulandığını dü-şününüz.

“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafla-rına çevirmeniz (den ibaret) değildir. Asıl iyi-lik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dola-yı) isteyene ve (özgürlükleri için) kölelere ve-renlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine geti-renlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın kızış-tığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte bunlar, doğru olanlar-dır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakı-nanların ta kendileridir.”


117


Adadıkları şeyi yerine getirir ve felaketi bütün ufukları tutan kıyamet gününden korkarlar. Ve yiyeceklerini, seve seve fakire, yetime ve esire ikram ederler. Ve derler ki: “Biz size sırf Allah rızası için ikram ediyoruz, sizden karşılık istemediğimiz gibi bir teşekkür bile beklemiyoruz.”49 Kur’an’ın ahlaka yaptığı bu vurgu sağlıklı bir topluma ulaşmak için insanların manevi bakımdan da olgunlaşmaları gerektiğinin bir işaretidir.

Allah’a karşı olan kulluğumuzu gereğiyle yerine getirmek için Kur’an’ın kötü olarak niteledi-ği tutum ve davranışlardan uzak durmak, iyi görüp övdüğü davranışları da hayatımızın ayrılmaz bir parçası hâline getirmek gerekir. Kur’an’da Allah’ın emirlerini çiğnemekten sakınmak ve ona karşı kulluğumuzu içtenlikle yapmak anlamında kullanılan ‘‘takva’’, Allah’ı ve onun nimetlerini anmak ve hatırlamak anlamına gelen ‘‘zikir’’, Allah’ın verdiği nimetlere karşı nankör olmayıp ona isyan etmemek olan ‘‘şükür’’, her işimizde yalnızca ona dayanmayı ve güvenmeyi ifade eden ‘‘tevekkül’’ kavramları Allah’a karşı olan ahlaki sorumluluklarımızı beyan eder. Ayrıca tüm söz ve davranış-larımızda doğru ve dürüst olmak, sorumluluğumuzu yerine getirirken ve yetkilerimizi kullanırken adaletli davranmak, bize bırakılan emanetlere riayet etmek, her türlü iyiliği tavsiye edip kötülüklere karşı koymak, muhtaç olanlara mal varlığımızdan infak etmek gibi hususlar da çevremize karşı yeri-ne getirmemiz gereken ahlaki sorumluluklarımızı gösterir.

49 İnsan suresi, 7-9. ayetler.

118

TEFSİR

2.5. İnsan İlişkileri

İnsan, sosyal bir varlık olduğu için toplum içinde yaşamak zorundadır. Toplum içinde yaşa-yan insanların sahip oldukları haklar ve özgürlükler olduğu gibi birbirlerine karşı yerine getirmeleri gereken sorumlulukları da vardır. Kur’an-ı Kerim, insanın hak ve sorumluluklarından söz ederek insan ilişkilerine dair bazı hükümlere yer vermiştir. İnancın, ibadetin ve ahlakın sosyal hayattaki yansımaları bu hak ve sorumluluklarla ilgili düzenlemelerde açıkça ortaya çıkar. Çünkü inançlı ve ahlaklı bireyler sosyal hayatlarında da adaleti sağlayan ve başkalarına zulmetmeyen bir kişi olmak durumundadır.50

Yeryüzünde adalet ve ahlak temellerine dayalı yaşanılabilir bir toplumun oluşup varlığını de-vam ettirmesi Kur’a’nın temel hedefleri arasında yer alır. Böyle bir toplumun oluşması da insan iliş-kilerinin sağlıklı bir zeminde olmasına bağlıdır. İnsanlar arası ilişkilerde insanın sahip olduğu hakla-rın korunması için insanlar arasında dil, ırk ve renk ayrımı yapılmaması gerekir. Kur’an, insanların eşit olduğunu, iyilik yapmak hariç tutularak hiç kimsenin kimseden üstün olmadığını vurgulamış ve insanlar arasında üstünlüğe götürebilecek tüm farklılıkları yok saymış, insanların birbiriyle olan ilişkilerini tüm insanların eşitliği ilkesine dayandırmıştır. Kur’an’da bu husus şu şekilde dile getiri-lir: “Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere, sülalelere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah’ın nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvada (Allah’ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olandır. Muhakkak ki Allah her şeyi mükemmelen bilir, her şeyden hakkıyla haberdardır.”51 İnsanın temelde birbiriyle eşit olduğunu bu şekilde dile getiren Kur’an, toplumsal ilişkilerin sağlıklı bir şekilde devam etmesi için de insanlara şu çağrıyı yapmaktadır: “Ey iman edenler! Bir topluluk bir diğerini alaya almasın. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da diğer kadınları alaya almasın. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Birbirinizi karalamayın, birbirinizi (kötü) lakaplarla çağırma-yın. İmandan sonra fasıklık ne kötü bir namdır! Kim de tövbe etmezse işte onlar zalimlerin ta kendileridir. Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir.”52

Kur’an-ı Kerim, insan ilişkilerinin sağlıklı bir şekilde devam etmesi, toplumsal güven ve hu-zurun sağlanması için adaletin ayakta tutulmasını, adalet ve hukukun önünde herkesin eşit olduğunu, bu konuda hiç kimseye ayrıcalık tanınmamasını da şu şekilde emreder: “Ey iman edenler! Haktan yana olup var gücünüzle ve bütün işlerinizde adaleti gerçekleştirin. Allah için şahitlik eden insanlar olun. Bu hükmünüz ve şahitliğiniz isterse bizzat kendiniz, anneniz, babanız ve yakın akrabalarınız aleyhinde olsun. İsterse onlar zengin veya fakir bulunsun; çünkü Allah her ikisi-ne de sizden daha yakındır. Onun için, sakın nefsinizin arzusuna uyarak adaletten ayrılmayın. Eğer dilinizi eğip bükerek gerçeği olduğu gibi söylemekten çekinir veya büsbütün şahitlikten kaçarsanız, iyi bilin ki Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.”53

50 Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 68.51 Hucurât suresi, 13. ayet.52 Hucurât suresi, 11, 12. ayetler.53 Nisâ suresi, 135. ayet.

119


İnsan hiç şüphesiz sorumlu bir varlıktır. Hiçbir ilişkisinde sorumsuzca hareket edemez. Ki-şinin kendisine, ailesine, içinde yaşadığı topluma ve çevreye karşı yerine getirmek zorunda olduğu sorumlulukları vardır. Kur’an’ın öngördüğü ideal insan, içinde yaşadığı toplumun sorunlarıyla ilgi-lenen, sevgiye, dayanışmaya, kardeşliğe, toplumsal barışa ve huzura katkıda bulunan, insan hak ve özgürlüklerine saygılı olan biridir. Kur’an’a göre insan ilişkilerinde bu değerlerin gerçekleşmesi için de bir arada yaşamayı zorlaştıran nefret duygularına sahip olmak, bencil davranmak, kin beslemek, hakaret etmek, dedikodu yapmak ve başkasını küçümseyip hiçe saymak gibi olumsuz davranışlardan uzak durmak gerekir. Toplumun huzur ve güvenini ana hedefleri arasına alan Kur’an, insanlar ara-sındaki ilişkilere dair alışveriş, infak, emanet, vasiyet, borçlanma, miras, evlenme, boşanma ve aile hayatını ilgilendiren diğer hususlar gibi toplumun sağlıklı bir şekilde varlığını sürdürmesini sağlayan konularla ilgili açıklamalara ve hükümlere yer verir.

2.6. Tarih (Kıssalar)

Kıssalar insanların ibret almalarını sağlamak amacıyla geçmişte yaşamış peygamberler ve top-lumlarla ilgili Kur’an’da anlatılan olaylardır. Kur’an-ı Kerim’in ana konularından biri olan önceki topluluklar hakkında bilgi veren tarih veya kıssalar, vahyin ana hedeflerinin muhatap kitle tarafından daha iyi anlaşılmasını sağlar. Kur’an mesajlarının toplum tarafından daha rahat ve kolay bir şekilde anlaşılması için kıssalara başvurulmuştur. Kıssalar yoluyla Allah’ın birliği, ahiret inancı, önceki pey-gamberler ve onlara indirilen vahiy gibi konular anlatılmıştır.

Daha önce yaşamış peygamberler ve topluluklar hakkında insanlara bilgi veren kıssalarda o dönemin tarihi ayrıntılı bir şekilde anlatılmaz. Kıssalarda yaşanan olayların ibretlik boyutları ve verilmek istenen mesaja zemin hazırlayan kesitleri anlatılır. Çünkü kıssaların amacı Kur’an vahyi-nin muhatap kitlesine geçmiş dönemde yaşanmış olaylar üzerinden mesaj vererek ibret almalarını sağlamaktır. Kıssalar yoluyla önceki toplulukları ayakta tutan güzel davranışlar veya toplulukların çöküşünü sağlayan olaylar anlatılarak iyi ve doğru olanın örnek alınması, kötü ve yanlış olan davra-nışlardan ise uzak durulması gerektiği şeklinde mesajlar verilir. Kıssalarda önceki peygamberlerin başına gelen sıkıntılar anlatılarak vahye iman eden insanlar, karşılaşacağı sıkıntılar karşısında dimdik ayakta durmaları için teşvik edilmiş veya çektikleri sıkıntılardan dolayı teselli edilmişlerdir. Allah’ı arayan insan olarak Hz. İbrahim, sevgi ve merhamet örneği Hz. Yusuf, sabır timsali Hz. Eyüp ve bilge insan Hz. Lokman kıssaları anlatılarak insanların onları örnek almaları istenmiştir. Kur’an’da anlatılan bu kıssalar yoluyla insanların tefekkür etmeleri ve ibret almaları amaçlanmıştır. Örneğin; Yûsuf suresinde Hz. Yusuf kıssası anlatıldıktan sonra, “Elbette onların hikâyelerinde akıl sahiple-ri için ibret vardır...”54 denilerek bu hususa dikkat çekilmiştir.

Kur’an-ı Kerim, kıssalar yoluyla geçmiş toplulukların iyi davranışlarından örnekler vererek vahyin muhatap kitlesini bu tür davranışları işlemeye özendirmiş, kötü davranışların da nasıl bir acıy-la sonlandığını anlatarak bu davranışlardan uzak durulmasını istemiştir. Bu husus birçok ayette şöyle dile getirilmiştir: “Biz senden önce de memleketler halkından ancak kendilerine vahyettiğimiz birtakım erkekleri peygamber olarak gönderdik. Yeryüzünde dolaşıp da kendilerinden önce

54 Yûsuf suresi, 111. ayet.

120

TEFSİR

gelenlerin akıbetlerinin nasıl oldu-ğuna bakmadılar mı? Elbette ahi-ret yurdu Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için daha iyidir. Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz?”55 Ayrıca kıssalar yoluyla verilen en önemli mesajlardan biri de tüm ilahî dinlerin aynı kaynaktan geldiği ve verdikleri evrensel ilkelerin aynı ol-duğu hususudur. “Senden önce gön-derdiğimiz bütün peygamberlere, ‘Şüphesiz, benden başka hiçbir ilah yoktur. Öyleyse bana ibadet edin diye vahyetmişizdir.”56 buy-rularak bu hususa dikkat çekilmiştir.

Kur’an-ı Kerim, kıssaları ken-dine özgü uslubuyla anlatır. Genel-likle zaman ve mekân belirtilmeden sadece örneklik teşkil eden ve ger-çekleştirilmek istenen amaca hizmet eden ayrıntılar ön plana çıkarılır ve birçok kez tekrar edilir. Örneğin, Hz. Lokman kıssasında yer ve zamandan hiç söz edilmeyerek onun örnek bir baba ve bilge bir insan olduğuna ilişkin bilgilere yer verilir. Yusuf suresinde anlatılan Hz. Yusuf kıs-sası ise kronolojik sıra gözetilerek kıssanın tamamı geniş bir şekilde aynı yerde anlatılmış ve başka bir surede de tekrar edilmemiştir. Hz. Musa kıssası Kur’an’da en çok tekrar edilen kıssadır. Kasas suresinde ayrıntılı olarak anlatılan bu kıssa başka surelerde tekrar edilirken Hz. Musa’nın doğumu, çocukluğu, gençliği ve Medyen’de evlenmesi gibi konular bir daha anlatılmamış ancak Firavun’la karşılaşması ve ona söylediği sözler tekrar edilmiştir.

Kur’an-ı Kerim’de anlatılan kıssaları daha iyi anlamak ve verilmek istenen mesajı kavrayıp ibret almak için çeşitli surelerde anlatılan aynı kıssa ile ilgili bilgileri bir araya getirerek bütünlük içinde ele almak gerekir. Böylece kıssanın adı, kahramanları, ana teması ve çıkarılabilecek dersler tespit edilerek vahyin hidayet, öğüt, uyarı, müjdeleme ve ibret gibi amaçları anlaşılmış olur. Çünkü Kur’an’ın amaçları ile anlatılan kıssaların amaçları arasında bir bütünlük vardır. Kur’an kıssalarında anlatılan olayların detaylarından daha çok kıssaların vermek istediği mesaj üzerinde yoğunlaşmak bu amaçların gerçekleşmesi için daha önemlidir.

55 Yûsuf suresi, 109. ayet.56 Enbiyâ suresi, 25. ayet.

Çoğunluğu Mekke döneminde anlatılan kıs-salar, tebliğin zor zamanlarında Peygamberimize ve Müslümanlara destek olmuştur. Kur’an’daki kıssalar önceki peygamberlerin çağrıları sırasın-da karşılaştıkları zorlukları, bu sıkıntıların ar-dından gelişen olayları, Allah’ın peygamberlere verdiği desteği ve inanmayan kavimlerin kötü bir sonla cezalandırılmasını ele almıştır. Benzer sıkıntılarla karşılaşan Müslümanlar da bunları okuyarak moral kazanmıştır.

(Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 97. )

ARAŞTIRALIM

Aşağıdaki ayetlerde anlatılan kıssaların ana fikirlerini araştırınız.

Lokman Kıssası: Lokman suresi, 12–19. ayetler.Zülkarneyn Kıssası: Kehf suresi, 83–98. ayetler.Yûnus Kıssası: Saffat suresi, 139–148 ayetler.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

121




1. Kur’an-ı Kerim’i anlamak ve yorumlamak niçin önemlidir? Kısaca açıklayınız.

2. Hz. Peygamber En’âm suresi 82. ayetindeki “zulüm” kelimesini hangi ayetle açıklamıştır?

Belirtiniz.

3. Kur’an-ı Kerim’de ahlakla ilgili olarak hangi temel ilkeler üzerinde durulmuştur? Açıklayınız.

4. Kur’an, toplumsal ilişkilerin sağlıklı olması için insanlara hangi çağrıyı yapmaktadır? Belirtiniz.

5. Mekke döneminde anlatılan kıssaların ana mesajı nedir? Açıklayınız.


1. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın iç bütünlüğüyle ilgili değildir?

A) Kur’an’daki kelimelerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük

B) Kur’an’daki cümlelerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük

C) Kur’an’daki ayetlerin önceki ve sonraki ayetlerle oluşturduğu bütünlük

D) Bir konuyla ilgili ayetlerin kendi aralarında oluşturduğu bütünlük

E) Sünnetin kendi içindeki bütünlüğü

2. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ı anlamak ve yorumlamak için gerekli olan temel ilkelerinden

biri değildir?

A) Kur’an’ı kendi bütünlüğü içinde anlama

B) Tarihsel bağlamı dikkate alma

C) Sünnetin açıklayıcılığından yararlanma

D) Bilimsel verilerden yararlanma

E) Kur’an-ı Kerim’i ezberlemek

3. “(Allah’ım!) Yalnız sana kulluk ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.”57 ayeti Kur’an’ın ana konularından hangisinin kapsamına girer?

A) Yaratılış ve Evren

B) İbadet

C) Ahlak

D) İnsan İlişkileri

E) Tarih (Kıssalar)57 Fatiha suresi, 5. ayet.

122

TEFSİR

4. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın nazil olduğu dönemde Mekke ve çevresindeki dinî inanışlardan

biri değildir?

A) Putperestlik

B) Hinduizm

C) Hristiyanlık

D) Haniflik

E) Yahudilik

5. “Kim izzet ve şeref istiyor idiyse, bilsin ki, izzet ve şerefin hepsi Allah’ındır. O’na ancak güzel sözler yükselir (ulaşır). Onları da Allah’a amel-i salih ulaştırır. Kötülüklerle tuzak kuranlara gelince, onlar için çetin bir azap vardır ve onların tuzağı bozulur.”

Yukarıdaki Fâtır suresinin 10. ayeti hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Herhangi bir ayet birden fazla konuya temas edebilir.

B) Bu ayeti anlamak için aynı konulardan bahseden diğer ayetlere bakmaya gerek yoktur.

C) Güzel söz ile salih amel arasında bir ilişki vardır.

D) İnanç ve ahlakla ilgili hususlar aynı ayet içinde yer alabilir.

E) İnsanın yaptığı her türlü davranışın ahirette bir karşılığı vardır.


(hususi, Hz. Peygamber, ahlak, ibadet, mesaj, takva)

1. Ayetlerin iniş sebepleri ve tarihsel bağlamları …………….. olup ayetlerin verdikleri mesajlar

ise geneldir.

2. Vahyin mesajlarını hayata aktaran ve bu mesajların nasıl yaşanacağı konusundaki yegâne kaynak

…………………..’in sünnetidir.

3. İnsanın kendi özgür iradesiyle, ihlas ve samimiyetle ortaya koyduğu güzel tutum ve davranışlar

bütününe …………….. denir.

4. Allah’a karşı şükür görevimizi yerine getirmenin yolu tüm içtenlikle yalnızca ona ……….

etmektir.

5. Kur’an kıssalarında anlatılan olayların detaylarından daha çok kıssaların vermek istediği

……………. üzerinde yoğunlaşmak bu amaçların gerçekleşmesi için daha önemlidir.


1. Fâtiha suresinin mealini okuyarak anlamaya çalışınız.

2. Fil suresinin nüzul sebebini tefsir kitaplarından araştırınız.

3. Kevser suresindeki “ebter” kelimesinin anlamını bulunuz.

4. Tesbih ve tenzih etmenin ne anlama geldiğini araştırınız.

5. Sözlükten hamt ve şükür arasındaki anlam farkını bularak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

VI. ÜNİTETEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER

TEFSİR

123

124

TEFSİR

1. Meali ve Tefsiri Yapılacak Sureler

1. 1. Fâtiha Suresi1

ين .٤إياك نعبد وإياك نستعني .٥ اهدنــــا بسم اهللا الرحمن الرحيم .١ الحمد هللا رب العالمني . ٢ الرحمـن الرحيم . ٣ مالك يوم الدالني .۷ راط املستقيم . ٦ صراط الذين أنعمت عليهم غري املغضوب عليهم وال الض الص

(1). Bismillahirrahmânirrahîm.

Besmele, “Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla.” demektir. Besmeleyi okumakla kul, başarı ve gücün Allah’ın yardımıyla oluştuğunu kabul eder ve onun çizdiği sınırları hatırlar. Böylece bu sınırları aşmama noktasında kendinde bir hassasiyet oluşturmuş olur.

1 Fatiha; ilk, açan, evvel ve başlangıç demektir. Bu sure, Kur’an’ın bütün amaçlarını ihtiva eden bir özet ve ön söz gibidir. Bütün olarak gelen ilk suredir. Bu sureye; Kur’an’da söz konusu edilen bütün temel prensiplerin özeti olduğu için “Ümmü’l Kitab” (Kitab’ın Anası) veya “Esâsu’l Kur’an” (Kur’an’ın Esası), Kur’an’a giriş mahiyetinde olduğu için, “Fâtihatu’l Kitab” (Kitab’a Giriş), namazlarda sürekli tekrarlandığından dolayı da “Seb’u’l Mesâni” (Tekrarlanan Yedi) denmiştir.

* Bu nuzul sırası Hz. Osman ( ra.) mushafına göredir.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Fâtiha suresi

Ayet sayısı: Yedi

Nüzul sırası: Beş*

Mushaf’taki sırası: Bir

Mekkî-Medenî: Mekkî sure

İçerdiği kavramlar: Hamd, Rabb, Rah-man, Rahîm, Din günü, Ubudiyet (kulluk), İsti‘ane.

A

حيم حمن الر بسم اهللا الر

“Besmele” nin başındaki “ba” ( ب ) harfi gizli bir başlıyorum ( أبتدا ) ya da okuyorum ( اقرا ) fiiline bağlıdır. Buna göre; “Allah’tan yardım dileyerek başlıyorum veya okuyorum.” anlamına gelir.

(Süleyman Ateş,

Çağdaş Tefsir, C 1, s. 66.)

BİLGİ KUTUSU

125

VI. ÜNİTE: TEFSİR EDİLECEK ÖRNEK METİNLER

(2). Hamd (övgü) âlemlerin Rabb’i olan Allah’a mahsustur.

Hamd; birini iyilik ve güzelliklerinden dolayı dil ile övmektir. Hamd, şükürden daha kapsam-lıdır. Şükür, sadece nimete kavuşunca hamd ise her hâlükârda yapılır. Rabb; yaratan, yarattıklarını besleyen, büyüten ve olgunlaştıran (terbiye eden), terbiye ettiklerini sevk ve idare eden (tasarruf sa-hibi), tasarrufunda hâkim ve malik olan demektir. Âlem; görülen ve görülmeyen bütün yaratılmışları içerir.

Sure, Allah’ın bütün yaratılmışların Rabb’i olarak övgüye layık olduğunu hatırlatarak başlar. Yaratılmışlardaki harikuladelik yanında, bütün bunların insanın faydalanacağı şekilde olması, onu övmek için fazlasıyla yeterlidir. Aynı zamanda bu, onun ne kadar cömert olduğunun da ifadesidir.

(3). (O), Rahman ve Rahîmdir.

Allah, her şeye kadirdir, aynı zamanda çok merhametlidir. Bu anlamda surede, heybet ile rah-met birleştirilir.2 Daha sözün başında herkesi kucaklayan bir rahmetten bahsedilmesi, onun kullarına duyduğu sevgiyi ve verdiği değeri gösterdiği gibi bu âlemi iyilik için var ettiğini de vurgular.3

(4). Din (mükâfat ve ceza) gününün sahibidir.

“Din” kelimesinin suredeki anlamı, herkesin boyun eğmek zorunda kalarak yaptıklarının kar-şılığını tam olarak mükâfat ya da ceza olarak göreceği “hesap” anlamındadır. Bu karşılığın verileceği güne din günü denilmiştir. Allah’ın bu günün sahibi olması, onun adaleti gözettiği ve insanın yapıp ettiklerinden sorumlu tutulacağı anlamına gelir.

2 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 1, s. 337; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 72.3 Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 62.

NOT EDELİM

Bir ayeti daha iyi anlamak için şu soruları sorabiliriz:

• Ayette anlatılan konu tam olarak nedir?

• Bu ayet Peygamberimize neden indirilmiştir?

• Bu ayetten çıkarabileceğimiz sonuç ne olabilir?

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Rahman, her insanı kuşatan, Rahîm ise ahirette sadece inananlara gösterilecek bir rahmeti ifade eder. (Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 67.)

126

TEFSİR

(5). (Rabb’imiz) yalnız sana kulluk eder ve sadece senden yardım dileriz.

“İbadet (kulluk)”; bilinçli olarak Allah’a saygı ve sevgi gösterip itaat ederek ona kulluk etmek-tir. Sadece namaz, zekât, hac ve oruçtan ibaret değildir. Bir şeye sımsıkı sarılmak ve her şeyiyle ona yönelmek demektir. “İsti‘ane”; kişinin yaratıcısından yardım talep etmesidir.

Allah mademki âlemlerin Rabb’i, Rahman, Rahîm ve herkesin hesap vereceği o günün sa-hibidir, öyleyse yalnız ona kulluk edilmeli sadece ondan yardım istenmelidir. Bu, “şirk” anlayışını reddetmektir. Şirk, Allah’a ait sıfat ve yetkilerin başkalarına da verilmesidir.4

(6). Bizi doğru yola ilet.

“Sırat-ı Müstakim”; doğru yol anlamına gelir. Bu da Allah’ın yolu anlamında “İslam” dır.5 Ayet-te insanın doğru yolu araması istenmiştir. Nitekim doğru yolu arama ve bulma isteği karşılaştığı her işte insanı dikkatli ve dürüst davranmaya yöneltir.

(7). Kendilerine nimet verdiğin kimselerin yoluna; gazaba uğramışların ve sapmışların yo-luna değil!

Kişinin doğru yolda gitme ve nimete ulaşma isteği dünyaya olumlu bakmasına yol açar. Ayrıca ahirette hesap verme bilinci, kulu dikkatli davranma-ya sevk eder. Böylelikle onun davranışlarının haksız uygulamalara yol açması önlenmiş olur. Nitekim bu gayretin Allah’ın razı olmayacağı ya da kişiyi şaşır-tıp yoldan çıkaracak şekilde olmaması gerekir.

4 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 1, s. 340–342; Kur’an Yolu, C 1, s. 55; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 1, 2, s. 25.5 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 47; Elmalılı, C 1, s. 124, (bk. Bakara suresi, 120. ayet.)

TARTIŞALIM

Surede, “ederiz, dileriz” şeklinde çoğul fiiller kullanılması dikkat çekicidir. Burada “ben” yok “biz” vardır. Bunun sebebi sizce ne olabilir? Tartışınız.

ÖĞRENELİM

“Gazab”; şiddet, öfke, kızgınlık anlamındadır. “Dalalet”; Doğru yoldan sapmak ya da çıkmaktır. (Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 1, s. 74.)

127


Allah, insanın yoldan çıkmasına ve zarara uğramasına razı olmaz. Öyleyse sadece Allah’a kul olmak, elde ettiklerini başkalarıyla paylaşmak ve yeryüzünü korumak iman edenler için önemli bir görevdir.

Surenin sonunda âmin denilir. Âmin; duamızı kabul et ve bizi eli boş çevirme anlamındadır. Bu ifade sureye dâhil olmayıp ayet de değildir. Peygamberimiz tarafından Fatiha’nın sonunda böyle söylenmesi öğütlenmiştir.6

1. 2. Fil Suresi

بسم اهللا الرحمن الرحيم

يل . ٤ ألم تر كيف فعل ربك بأصحاب الفيل .١ ألم يجعل كيدهم في تضليل . ٢ وأرسل عليهم طيرا أبابيل . ٣ ترميهم بحجارة من سجفجعلهم كعصف مأكول . ٥

6 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1, s. 140; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 1, 2, s. 28; Kur’an Yolu, C 1, s. 65.

Aşağıdaki ayette kendilerine nimet verilenlerin kimler olduğu şu şekilde açıklanmıştır:

“Kim Allah’a ve Peygambere itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberlerle, sıddıklarla, şehitlerle ve salihler (iyi kimseler)le birliktedirler. Bunlar ne güzel arkadaştırlar.” (Nisâ suresi, 69. ayet.)

BİLGİ KUTUSU

İLKELER ÇIKARALIM

Fâtiha suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:• Sadece Allah’a kul olmak insanı özgürleştirir.• ……………………………………………………………………………………• ……………………………………………………………………………………

SUREYİ TANIYALIMAdı: Fil suresi, adını ilk ayetinde geçen “Fil” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Beş

Nüzul sırası: On dokuz

Mushaf’taki sırası: Yüz beş


İçerdiği kavramlar: Keyd, Ebâbil, Sic-cîl

A

SORALIM CEVAPLAYALIM1. Sadece Allah’tan yardım istemek ( واياك نستعين ) ne demektir?2. Din günü ( يوم الدين ) ne anlama gelir?3. Kendilerine nimet verilenler ( انعمت عليهم ) kimler olabilir?

128

TEFSİR

Miladi 570 yılında Habeşistan yönetimindeki Yemen valisi olan Ebrehe, her yıl Mekke’de Kâbe’yi ziyaret eden Arap hacıların ilgisini çekmek için San’a’da büyük bir kilise yaptırmıştır. Hal-kın buraya yönelmesini sağlamak adına çeşitli yerlere davetçiler göndermiştir. Ancak insanların Kâbe’ye olan iltifatı yüzünden gerekli ilgiyi görememiştir. Bundan dolayı Kâbe’yi yıkmaya karar vererek içinde fillerinde bulunduğu büyük bir orduyla Mekke üzerine yürümüştür.7 Mekkeliler bu olayın geçtiği yıla “Fil yılı” demişler ve bu olayı tarih başlangıcı olarak kullanmışlardır. Bu olay, Peygamberimizin doğum günlerine rastlamıştır.8 Surenin başında geçen ‘‘Görmedin mi?’’ ibaresi ‘‘Bilmiyor musun?’’, ‘‘Duymadın mı?’’ anlamındadır.

(1). Rabb’inin fil sahiplerine ne yaptığını görmedin mi?

Bu ayet, Kâbe’ye saldıran ordunun hezimete uğratıldığını anlatır. Allah, içinde fillerin de bu-lunduğu ordunun başarılı olmasını engellemiştir.

(2). Onların kötü planlarını boşa çıkarmadı mı?

“Keyd”; hile yapmak, aldatmak, tuzak kurmaktır. Ayet, kötü niyetli insanların haince oluştur-dukları hile ve tuzaklarına karşı Allah’ın iyi insanların yanında ve onların yardımcısı olduğunu vur-gular. Onların kötü planı Kabe’yi ele geçirerek orada kendi dinlerini hakim kılmak ve oranın ticari kazancını elde etmektir.

(3). Onların üstüne sürü sürü kuşlar gönderdi.

“Ebâbil”; sürü sürü, küme küme, grup grup, peş peşe, ardı ardına gelen demektir. Surede bir-biri ardınca gelen bölük bölük kuşlar anlamına gelir.9

7 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, “Fil Vak’ası” maddesi., s. 70, 71; Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 455-459; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 126, 127.8 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 420; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 125, 136- 143; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 209.9 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Ebâbîl” maddesi , s. 131; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 127, 128; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 95.

NOT EDELİMSurenin “Görmedin mi?” diye başlaması, “Bilmiyor musun?” anlamında bir

mecazdır Çünkü olay Mekke halkının nezdinde görülmüşçesine canlı, taze ve mütevatirdir.

(Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 414.)

ARAŞTIRALIM, BULALIM

“…Kötü tuzak, ancak sahibini kuşatır…” (Fâtır suresi, 43. ayet.) ayetini dikkate alarak aşağıdakine benzer özlü bir söz bulalım.

Kişi kazdığı kuyuya kendi düşer.

…………………………………………………………………………

129


(4). (O kuşlar), onların üzerlerine pişmiş tuğladan yapılmış taşlar atıyordu.

“Siccîl”; taşlaşmış çamur, pişkin tuğla demektir.10 Ebrehe, ordusuna Kâbe yönünde hareket emri vermesine rağmen fil yürümemiş ve devamında sürü hâlinde gelen kuşlar ordunun üzerine piş-miş taşlar atarak onları yok etmiştir.

(5). Böylece (Allah) onları yenilip çiğnenmiş ekine çevirdi.

Kâbe’ye saldıran ordunun üzerlerine yağan taşlar sebebiyle bu insanların haşaratlar tarafından “yenilip çiğnenmiş ekin” gibi delik deşik bir şekilde kaldığı bildirilir.

Surede, kötü niyetli insanların kuracakları tuzak ve hilelere karşı Allah’ın da bir hesabı olduğu vurgulanır. Burada elinden geleni yaptığı hâlde gücü yetmediği için aciz kalan insanlara Allah’ın yardımından hiçbir zaman ümit kesilmemesi öğretilir.

10 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 421; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 129; Kur’an Yolu, C 5, s. 691.

“Asf”; ekinin samanı ve buğday kapçığı gibi güve, böcek ve kurtçukların yediği, rüzgârın sağa sola savurduğu kırıntılar anlamındadır.

(Kur’an Yolu, C 5, s. 691.)

BİLGİ KUTUSU

İLKELER ÇIKARALIM

Fil suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:• En parlak yıldızlar, en karanlık gecelerde doğar.• ……………………………………………………………………………………• ……………………………………………………………………………………• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Sure hangi olaya işaret etmektedir?

2. Surede geçen “görmedin mi?” ( الم تر ) ibaresi nasıl anlaşılmalıdır?

3. Fil sahiplerinin kötü planı ( كيدهم ) nedir?

130

TEFSİR

1. 3. Kureyş Suresi


يف . ٢ فليعبدوا رب هذا البيت . ٣ الذي أطعمهم من جوع وآمنهم من خوف.٤ تاء والص إليالف قريش . ١ إيالفهم رحلة الش

(1). Kureyş’e kolaylaştırıldığı (ısındırıp alıştırdığı) için.

“Îlâf”; kolaylaştırmak, yönelmek, ülfet etmek ve alışkanlık anlamlarına gelir.11 Kureyş, Hz. Peygamberin mensup olduğu ve Kur’an’da da adı geçen büyük Arap kabilesidir. Surede ticari yolcu-luklarda onlara sağlanan güvenlik söz konusu edilmiştir.

(2). Evet, kış ve yaz seyahatleri onlara kolaylaştırıldığı için.

Kureyş, Kâbe’nin bakımını üstlendiği için diğer kabileler arasında saygın bir yere sahipti. Fil olayından sonra Kâbe’nin önemi ve buna paralel olarak onların itibarı da artmıştır. Bu yüzden çevre kabileler onlara dokunmazdı. Mekke, tarım ve hayvancılığa elverişli olmadığı için onlar, kışın Yemen’in ılık bölgelerine, yazın da Suriye’nin serin yaylalarına güvenle ulaşır, ticaret yapar-lardı.12 Ayette, bu seyahatlerin onlara kolaylaştırıldığı ifade edilmektedir.

(3). Onun için bu Beyt’in (Kâbe’nin) Rabb’ine kulluk etsinler!

Bütün bu imkânların Kâbe’nin saygınlığın-dan kaynaklandığı düşünüldüğünde surede geçen ‘‘Öyleyse bu evin Rabb’ine kulluk etsinler!” çağ-rısı daha iyi anlaşılmaktadır.13 Nitekim ‘‘البيت ’’هـذا ifadesi ile Kâbe’nin kastedildiği açıktır.

(4).Ki (o) kendilerini açlıktan doyurmuş ve onları her çeşit korkudan emin kılmıştır.

Müşrikler, Peygamberimizin dediklerini ka-bul ederek tek olan Allah’a kul olmaları ve Kâbe’de sergiledikleri putları kaldırmaları hâlinde ticari ka-

11 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 428; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 163; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 288.12 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 168, 169; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6575; Kur’an Yolu, C 5, s. 694.13 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 171; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 289, 291; Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 108.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Kureyş suresi, adını ilk ayetinde geçen “Kureyş” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Dört

Nüzul sırası: Yirmi dokuz

Mushaf’taki sırası: Yüz altı


İçerdiği kavramlar: İlaf, Ubûdiyyet, Beyt

A

131


zançlarını kaybedeceklerini, aç kalacaklarını ve dolayısıyla güvenliklerini ve yurtlarını yitirecek-lerini düşünüyorlardı. Sure, Kureyş’e kışın ve yazın yolculuk/ticaret yapma imkânı sağladığı için başkalarına değil sadece Kâbe’nin Rabb’ine duymaları gereken saygı ve tazimi hatırlatır. Onların güvenliğini sağlayanın ve açlıktan kurtaranın Allah olduğunu vurgular. Böylelikle bu korkuların on-ları Allah dışında başka kurtarıcılara yöneltmesinin doğru olmayacağı konusunda uyarır.

1. 4. Mâûn Suresi

بسم اهللا الرحمن الرحيمين . ١ فذلك الذي يدع اليتيم . ٢ وال يحض على طعام المسكني . ٣ فويل للمصلني . ٤ الذين هم أرأيت الذي يكذب بالد

عن صالتهم ساهون . ٥ الذين هم يراؤن . ٦ ويمنعون الماعون . ٧

SUREYİ TANIYALIMAdı: Mâûn suresi, adını son ayetinde geçen “Mâûn” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Yedi

Nüzul sırası: On yedi

Mushaf’taki sırası: Yüz yedi

Mekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için Mekkî sure

İçerdiği kavramlar: Din, Veyl, Namaz, Riya, Mâûn

A

İLKELER ÇIKARALIM

Kureyş suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.

• İnsan Allah’a kul olunca kendini güvende hisseder.

• ……………………………………………………………………………………• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Sureye göre Kureyş halkına sağlanan imkânlar nelerdir?

2. Suredeki ( هـذا البيت ) vurgusu ne anlama gelmektedir?

3. Surede söz konusu edilen açlık ve korkunun sebebi nedir?

132

TEFSİR

(1). Dini yalanlayanı gördün mü?

Surede dini yalanlamak, insanların yaptıkları iyilik ya da kötülüklerin Allah katında bir karşı-lığı olduğunu reddederek hesap gününü yalanlamak anlamındadır.14

Peygamberimiz, yaşadığı ortamda insan ve toplum düzenini bozan uygulamalara karşı çıkmış ve bu yüzden ataların dinini inkâr etmekle suçlanmıştır.15 Hâlbuki Allah, bu surede asıl dini inkâr edenleri açıklayarak peygamberini temize çıkarmaktadır. Burada dini yalanlamakla kastedilen şey hesap gününü yok saymaktır. Bu da yetim ve yoksullara gereken ilgiyi göstermeyerek onlarla ilgili toplumsal sorumluluğu reddetmek anlamına gelir. Yetim ve yoksul, sahipsiz ve zayıf kimselerdir. Bu yüzden onların velisi toplumdur. Şüphesiz bir zincirin kuvveti, en zayıf halkası kadardır. Bu öneminden dolayı yetim ve yoksul kimselerle ilgili olarak sorumluluk duymamak hesap gününü yalanlamakla bir tutulmuş ve böyle davrananlar uyarılmıştır.16

(2). İşte o, yetimi itip kakar. (3). Yoksulu doyurmaya teşvik etmez.

Kur’an’da Zâriyât suresinin 19. ayetinde, “Onların mallarında (yardım) isteyen ve (iffe-tinden dolayı isteyemeyip) mahrum olanlar için bir hak vardır.” buyrulmuştur. Burada yetim ve yoksulun hakları konusunda gerekli özeni göstermeyenler uyarılmaktadır.

(4). Yazıklar olsun şu namaz kılıp duranlara. (5). Onlar ki namazlarını ciddiye almazlar.

Maûn suresi, Mekke döneminin ilk yıllarında inmiştir. Bu yüzden namaz kılmaları eleştirilenle-rin müşrikler olduğu söylenmiştir. Müşriklerin kendi içindeki zayıf, yetim ve yoksul insanların sorunla-rını göz ardı ederek Allah’a yakınlık iddialarının bir anlamı olmayacağı vurgulanmaktadır. Müşriklerin Kâbe’ye hizmet ve Allah’a kulluk adına yaptıkları eylemler eleştirilerek; ıslık çalmak ve el şaklatmak-tan ibaret gösterileri17 “Vay o namaz kılanların hâline” ifadesiyle kınanmıştır.18

“Vay o namaz kılanların hâline” ifadesi müşriklerin yanı sıra münafıkların namazıyla da ilişki-lendirilir. Bu durumda “sâhûn” kelimesi, “Namazlarını vaktinde kılmayanlar, namazlarını ciddiye al-

14 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 439; Elmalılı, C 9, s. 175.15 A’râf suresi, 70. ayet; Yûnus suresi, 78. ayet; Kasas suresi, 36. ayet; Mâide suresi, 104. ayet.16 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 442; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6580.17 Enfâl suresi, 35. ayet.18 Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 115–119.

DÜŞÜNELİM

“Gördün mü?” sorusu, burada şaşılacak bir tutumdan söz edileceğine, dolayısıyla konunun önemine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.”


TARTIŞALIM

Dünyada açlık yüzünden her yıl pek çok insan ölmektedir. Mâûn suresinin iyi anlaşılmasının bu sorunun çözümüne nasıl katkısı olabileceğini arkadaşlarınızla tartışınız.

133


mayanlar ya da namaz kılıp kılmamaya aldırmayanlar.” şeklinde de anlaşılmıştır. Bu yüzden Allah’a yönelmek anlamında namazın şekilden ibaret kalmaması, ihlas ve samimiyet gibi özüne yönelik şartları taşıması gerektiği açıktır. Sorumluluklarını askıya alıp unutan birinin kıldığı namaz, ahlakî açıdan kişide oluşturması gereken erdemleri gerçekleştirememiş demektir.19

(6). Onlar gösteriş yapanlardır.

“Riya (gösteriş)”; bir kimsenin kendinde bulunmayan ahlakî meziyetleri varmış gibi göster-mesidir. Yetimi itip kaktığı ve yoksulları doyurmaya özen göstermediği hâlde ibadet ettiğini söyleyen müşriklere bu tavırlarının gösterişten ibaret olduğu anlatılmaktadır.

Burada inandığı iddiasında olan kişiler için çevresindeki ihtiyaç sahiplerini görmezlikten gele-rek gösteriş yapmak şaşılacak bir durum olarak ifade edilmiştir.20 Bu yüzden insanın yaşadığı toplum içindeki yetim ve yoksullara karşı ilgisiz kalması kınanmıştır. Ayrıca bu ilgisizlik sebebiyle Allah adına yapılan ibadetlerin gösterişe (riya) dönüşme tehlikesi taşıdığı vurgulanmıştır.

(7). Ve üstelik onlar, hayra da mani olurlar.

Sosyal adaletin bütün insanları kapsaması bir gerekliliktir. Dünyadaki nimetler, bütün insan-ların faydalanması içindir. Kendisi için istediklerini başkaları için de isteyenlerle ancak huzurlu bir toplum oluşabilir. Surede müşriklerin en ufak bir yardımı dahi çok gören tavırları eleştirilmiştir.

19 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 443, 445; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 179; Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 120.20 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 177.

NOT EDELİM“Mâûn”; zekât, sadaka, hayır, iyilik etmek, az-çok yararı bulunan herhangi bir şey,

konu komşu arasında ödünç olarak alıp verilen çanak-çömlek, kap-kacak vb. şeyler için kullanılan geniş kapsamlı bir kelimedir.

(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 174.)

İLKELER ÇIKARALIM

Mâûn suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:

• Herkes mutlu olmadan kimse mutlu olamaz.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………........................

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Surede sözü edilen “dini yalanlamak” ( يكذب بالدين ) nasıl anlaşılmalıdır?

2. Suredeki yetim ve yoksul vurgusunun önemi nedir?

3. Surede geçen ( فويل للمصلين ) tabiriyle kastedilenler kimlerdir?

134

TEFSİR

1. 5. Kevser Suresi


إنا أعطيناك الكوثر . ١ فصل لربك وانحر . ٢ إن شانئك هو األبتر . ٣

(1). Şüphesiz biz sana Kevser’i verdik.

“Kevser”; çok hayır ve çokluk demektir. Çok değerli şeyler için kullanılır. Tefsirlerde; bitip tükenmez iyilik, peygamberlik, cennetteki bir havuz ve İslam dini gibi çok farklı şekillerde yorum-lanmıştır.21

(2). O hâlde, Rabb’in için namaz kıl ve kurban kes.

“O hâlde namaz kıl.” denilmesi sahip olunan nimetlerin şükrünü yerine getirmek içindir. Kur’an’da Bakara suresinin 45. ayetinde sabır ve namaz ile Allah’tan yardım istenmesi öğütlenir. Namaz, Allah’ı anmaktır ve bu yönüyle önemli bir ibadettir.22

Ayette kurban kesmek teşvik edilmiştir. Bu anlamda herkesin kurban kesecek mali güce ulaş-ması için gayret etmesi gerekir. Ayrıca bu ibadet, sosyal dayanışmanın en güzel örneklerinden birini oluşturur.

(3). Doğrusu sana buğzeden, sonu kesik olanın ta kendisidir.

Müşriklerden bazıları, “Muhammed kendisinden sonra yerine geçebilecek bir oğlu bulunma-

yan bir zürriyetsizdir. O ölünce adı-sanı kesilecek, siz de ondan kurtulacaksınız.” diyorlardı.23 Mek-

ke müşrikleri Hz. Peygamberi kabile desteği olmadığı için güçsüz saymış ve erkek çocuğu olmadığı

21 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 463-471; Derveze, C 1, s. 184; Kur’an Yolu, C 5, s. 700.22 Ankebût suresi, 45. ayet. 23 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 478; Bilmen, C 8, s. 4105; Derveze, et-Tefsîru’l-Hadis, C 1, s. 184, 185.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Kevser suresi, adını ilk ayetinde geçen “kevser” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Üç

Nüzul sırası: On beş

Mushaf’taki sırası: Yüz sekiz


İçerdiği kavramlar: Kevser, Ebter

A

“Rabb’in için” nitelemesinde, söz konusu emirlerin yerine getirilmesi açısından bir sevk ve teşvik vardır. İbadetin sadece Allah’a ait kılınması gereğini ifade eder.

(Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 477.)

BİLGİ KUTUSU

135


için “soyu kesik” olarak nitelemişlerdir. Buna karşılık inen ayetler Hz. Peygamberi teselli ederek

onlara cevap vermiştir.

Ebter kelimesi, “soyu kesik” demek olduğu gibi her türlü hayırdan kesilmeyi de içerir. Ayet

hayrın; servet, mal ve evlat sahibi olmaktan ziyade güçlü bir düşünce, sağlam bir inanç ve sarsılmaz

bir ahlak sahibi olmakla elde edilebileceğini anlatmıştır. Ayrıca burada cevap vermeyi Allah’ın bizzat

üstüne alması da çok anlamlıdır.24

Müşrikler, Peygamberimizin tevhit inancında ısrar ettiği sürece kabilenin ve şehrin bütün im-

kânlarından mahrum bırakılacağını söylemişlerdir. Ancak müşriklerin kalabalık ve servet sahibi ol-

maları haklı olmalarına yetmemiştir. Sure, Hz. Peygamberin şahsında doğru ve güzel davranışlarda

bulundukları sürece inananların hayra ulaşacağını söyleyerek ümit verir. İnananlara buğzeden inkâr-

cıların bu niyetlerini eyleme dökmeleri hâlinde bile sonuç alamayacaklarını belirtir.

24 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 481; Mehmet Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6590.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

“Ebter”; kendisinden sonra mirasçı bırakmadan ölen kimseye denir.

(Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 466.)

İLKELER ÇIKARALIM

Kevser suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:

• İnsanın sahip olduğu nimetleri hatırlaması hayata olumlu bakması için yeterli bir sebeptir.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Surede sözü edilen ( الكوثر ) kavramı neleri ifade etmektedir?

?kelimesiyle kastedilen ne olabilir ( االبتر ) .2

3. Surede geçen (وانحر ) kelimesi ne anlama gelmektedir?

136

TEFSİR

1. 6. Kafirûn Suresi


قل يا أيها الكافرون . ١ ال أعبد ما تعبدون . ٢ وال أنتم عابدون ما أعبد . ٣ وال أنا عابد ما عبدتم . ٤ وال أنتم عابدون ما أعبد . ٥ لكم دينكم ولي دين . ٦

(1). De ki: Ey Kâfirler!

“Ey Kâfirler” diye yapılan bu hitap, Hz. Peygamberin bir kısım muhataplarını hedef almaktadır. Surede muhatap alınan kâfirlerin, iman etme ihtimalleri kalmayacak derecede küfre batmış oldukları anlaşılır. Kur’an’da inkâr edenlerle en güzel şekilde mücadele edilmesi önerilmiştir.25 Bundan dolayı iman edenler, bu sureyi küfürden uzaklaşarak dinlerine ihlasla sarılmak için okumalıdır.26

(2). Ben sizin kulluk ettiklerinize kulluk etmem. (3). Siz de benim kulluk ettiğime kulluk edecek değilsiniz. (4). Ben sizin kulluk ettiklerinize asla kulluk edecek değilim. (5). Siz de be-nim kulluk ettiğime kulluk edecek değilsiniz.

Müşriklerin, Hz. Peygambere; “Bırak bu tuttuğun davayı, biz sana istediğin kadar mal ve servet verelim. Kızlarımızdan istediğinle evlendirelim. Seni kendimize lider yapalım. Şayet bunları kabul etmezsen hiç olmazsa senin ilahına tapmamız karşılığında sen de bizim ilahlarımıza tap. Böy-lece birbirimize ortak olalım, hayır hangisinde ise ona hepimiz ulaşırız.” diyerek teklif getirmelerine karşılık Hz. Peygamber, “Kendisine bir şeyi ortak koşmaktan Allah’a sığınırım.” demiştir.

25 Nahl suresi, 125. ayet; Yûnus suresi, 41. ayet; Kehf suresi, 29. ayet.26 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 217.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Kâfirûn suresi adını ilk ayetinde geçen “Kâfirûn” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Altı

Nüzul sırası: On sekiz

Mushaf’taki sırası: Yüz dokuz


İçerdiği kavramlar: Kâfirûn, âbidun, âbid, din

A

NOT EDELİMKul (قل) ; Bu hitabın bizzat Allah tarafından yapıldığını anlatır.

(Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 487, 488.)

TARTIŞALIM

Kâfirûn suresinde geçen “kulluk” kavramının karşılığı nedir ve bu ifadenin sıkça tekrar edilmesi ne anlama gelmektedir? Tartışınız.

137


Kureyşlilerin, “Hiç olmazsa bizim ilahlarımızdan bazılarına el sür de biz de seni doğrulayıp İlah’ına ibadet edelim.” demeleri üzerine Kafirûn suresi indirilmiştir.27 Bu sure ile inananlar küfür ve şirkten korunmaya çalışılır.

Surede, müşriklerin Hz. Peygamber ile birlikte inananları kendi dinlerine döndürmeleri konu-sundaki ümitleri kırılmak istenmiş ya da o günlerde Müslümanlara eziyet eden kâfirlerden onları ko-rumak hedeflenmiştir. Çünkü söz konusu ayetler, onları insafa davet etmektedir. Böylece müminlerin sadece bir olan Allah’a ibadet etmek istemelerinin bir hak olduğu belirtilmiştir.28

(6). Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.

Ayette insanların birbiriyle değil düşünce ve kabullerin kendi arasında çatışması esas alınmış-tır. Kur’an’da A’râf suresinin 87. ayetinde, “Eğer içinizden bir kısmı benimle gönderilen gerçeğe inanmış, bir kısmı da inanmamışsa artık Allah aramızda hükmünü verinceye kadar sabredin. O, hüküm verenlerin en hayırlısıdır.” buyrularak hak batıl, doğru yanlış mücadelesinin düşünceler üzerinden yapılması teklif edilmiştir. Ama inkâr edenler kendi inançlarının ne kadar aldatıcı ve asıl-sız olduğunu içten içe bildiklerinden olsa gerek böylesine bir sabır gösterememişlerdir.

Bu kadar yoğun hakikat vurgusu taşıyan ve insanları düşünmeye davet eden bir dinin başkala-rının farklı görüşlerine tahammül göstermesinden daha tutarlı bir şey olamaz. Herkes, kendi seçimle-rinin sorumluluğunu da üstlenmelidir. Hz. Peygamberin görevinin insanları inanmaları için zorlamak değil, sadece gerçekleri duyurmak olduğunu ifade eden pek çok ayet vardır.29

27 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 467; Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 498; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 214, 215.28 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 221, 222; Mehmet Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6596; Derveze, C 1, s. 197.29 Âl-i İmrân suresi, 20. ayet; Nahl suresi 82. ayet; Şûrâ suresi, 48. ayet; Nur suresi, 54. ayet.

YORUMLAYALIM

“İman edip de imanlarına zulmü (şirki) bulaştırmayanlar var ya; işte güvenlik onların hakkıdır. Doğru yolu bulmuş olanlar da onlardır.” (En’âm suresi, 82. ayet.)

Yukarıdaki ayeti tevhid-şirk düşüncesi açısından yorumlayınız.

DEĞERLENDİRELİM

“Görmedin mi, Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam, dalları göğe yükselen bir ağaç gibidir. Bu ağaç, Rabb’inin izniyle her zaman meyvesini verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara misaller getirir.” (İbrahim suresi, 24, 25. ayetler. )

Yukarıdaki ayeti hak-batıl, doğru-yanlış mücadelesinin düşünceler üzerinden yapılması konusunda nasıl katkı sağlayabileceğini değerlendiriniz.

138

TEFSİR

1. 7. Nasr Suresi


إذا جاء نصر اهللا والفتح . ١ ورأيت الناس يدخلون في دين اهللا أفواجا . ٢ فسبح بحمد ربك واستغفره إنه كان توابا . ٣

(1). Allah’ın yardımı ve fetih geldiği zaman.

Sure, Mekke’nin Fethi’ni anlatır. Fetih günleri, Hz. Peygamberin risalet ve tebliğ görevini tamamladığı günler olarak kabul edilmiştir.30

Hz. Peygamber, on iki bin kişilik ordusuyla Mekke’ye girdiğinde Kâbe’nin kapısında durup, “Kuluna yardım eden ve tek başına orduları hezimete uğratan Allah’tan başka İlah yoktur.” dedikten sonra, “Ey Mekkeliler! Şimdi size ne yapacağımı düşünüyorsunuz?” diye sormuştur. Onlar da, “İyi bir insan evladından iyilikten başka ne beklenebilir ki?” dediklerinde Hz. Peygam-ber, “Öyleyse haydi gidiniz, serbestsiniz.” diyerek onları hürriyetlerine kavuşturmuştur.31

30 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 235; Ateş; Çağdaş Tefsir, C 11, s. 151.31 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 516, 517, 528; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 232, 233.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Nasr suresi, adını ilk ayetinde geçen “Nasr” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Üç

Nüzul sırası: Yüz on dört

Mushaf’taki sırası: Yüz on

Mekkî-Medenî: Medenî sure

İçerdiği kavramlar: Fetih, Hamd, İstiğfar, Tevvab

A

İLKELER ÇIKARALIM

Kâfirûn suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:• Din özgürlüğü, her insanın en temel hakkıdır.• ……………………………………………………………………………………• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Kâfirûn suresinin indiriliş sebebi nedir?

2. Surenin başıyla sonu arasındaki ilişki ne olabilir?

3. Surede geçen ( دين ) kelimesi hangi anlama gelmektedir?

139


(2). Ve insanların Allah’ın dinine bölük bölük girdiklerini gördüğünde.

“Fevc”; bölük bölük anlamına gelir. Peygamberimiz, tebliğine tek başına başladığı yıllarda çektiği sıkıntılara kendisine destek veren bir avuç insanla göğüs germiştir. Bu yıllarda pek çok kabi-le, “Onu kavmi ile baş başa bırakın, eğer onlara galip gelirse o peygamberdir.” diyerek olup bitene seyirci kalmıştı. Ancak Medine dönemi güçlenerek zafer üstüne zafer kazandıkları ve düşmanlarını yenerek beldeler fethettikleri bir dönem oldu. Bu fetih, sadece bir beldenin ele geçirilmesinden çok daha fazla sonuç doğurmuş ve İslam’ın bütün dünyaya yayılmasına öncülük etmiştir.32

Haksızlığa karşı verilen bu uzun mücadele sonunda başarıyı gören Arap kabileleri özellikle Mekke’nin fethinden sonra savaşmaksızın akın akın İslam’ı kabul etmişlerdir. Mekke’nin, küçük birkaç çatışma dışında savaşmadan fethedilmesi de Allah’ın bir lütfuydu. Nitekim pek çoğunun bir-birinin akrabası olduğu bu insanlar fetihten hemen sonra İslam’ı tercih etmişler ve onlarla kardeş olmuşlardır. Bu fetihle kazanılan başarı neticesinde bir talan görülmemiştir. Şüphesiz bu iman eden-lerin sahip olduğu erdem ve ait oldukları dinin kendilerine kazandırdığı bir terbiyenin sonucudur.

(3). Rabb’ine hamd ederek onu tespih et ve ondan mağfiret dile. Çünkü o, tövbeleri çok kabul edendir.

Tesbih, tenzihi de içeren yönüyle temizlemek demektir. Kur’an’da Müddesir suresinin 5. aye-tinde, “Kötülüklerden sakın.” buyrulmuştur. Bu emirle tebliğini başlatan, Hz. Peygamber, fetihten hemen sonra Mekke’den putların kaldırılması gibi gizli ya da açık her türlü şirk, kötü adet ve ahlakın silinmesine öncülük etmiştir.33 Sure, insanların dalga dalga İslam’a gireceklerini bildirerek inananları zaferle müjdeler. Bu başarının Allah’a hamd ederek sonuçlanmasını ister.

32 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 233; Bilmen, C 8, s. 4109; Kur’an Yolu, C 5, s. 707.33 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 523, 524; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 236–239.

NOT EDELİM“Nasr”; yardım demektir. Fetih sözcüğüyle kastedilen Mekke’nin Fethi’dir. Ancak

surede söz konusu edilen fetih, yalnız ülkelerle ilgili olmayıp daha fazla kalbin İslam’a açılıp ısındırılması olarak da anlaşılmıştır.


d

Nasr suresinin 2. ayetinde dine “girdiler” demeyip “giriyorlar” demesi, sadece Arapların değil gelecekte bütün insanların bu dine katılımını sürdürecekleri şeklinde de anlaşılmıştır.


BİLGİ KUTUSU

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Kur’an’da cennet ehlinin ve meleklerin yaptığına benzer şekilde surede söz konusu edilen “Tesbih” kavramı, çoğu kere tenzih ile bazen namazla bazen de “Subhanallah” demekle tefsir edilmiştir.

(Yûnus suresi, 10. ayet; Bakara suresi, 30. ayet; Ra’d suresi, 13. ayet.)

140

TEFSİR

Tenzih, Allah’ı müşriklerin ve inkârcıların nitelemelerinden ve her türlü noksanlıktan uzak tutmaktır. İnsan, söz ve fiillerinde ilahî emirlere uygun davranarak bunu gerçekleştirir.

“İstiğfar”; kişinin Allah’tan affını istemek-tir. Bu talep, Peygamberimizin şahsında herkesin davet edildiği bir öz eleştiri çağrısıdır.34 Allah’ın yardımıyla kazanılan bir zaferin ardından iman edenler “istiğfar”a davet edilerek başarıları teva-zu ile dengelenir. Hz. Peygamberin tövbe etme-sinin istenmesi, fethin neticesinde onun affedici olması için bir teşvik ve uyarı olarak da algılan-mıştır. Böylelikle başkalarına haksızlık yapma tehlikesine karşı inananlarda bir dikkat oluştu-rulmak istenmiştir. Ayrıca bu çağrı, müminlerin sadece fetihle elde edecekleri maddi bir kazancın peşinde olmadıklarını da göstermektedir.

34 Muhammed suresi, 19. ayet; Fetih suresi, 2. ayet; Âl-i İmrân suresi, 17. ayet.

NOT EDELİM“Sahabeden bazıları bu ayetlerden Hz. Peygamberin görevini tamamladığını ve

artık görevinin yakın olduğu sonucunu çıkarmışlardır. Bundan dolayı sureye “vedalaşma” anlamında “Tevdî” ismi de verilmiştir.”


k

İLKELER ÇIKARALIM

Nasr suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.

• Başarı ve zafer tevazu ile güzelleşir.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Nasr suresi ne zaman ve hangi şartlarda inmiştir?

2. Suredeki ( واستغفره ) vurgusunun sebebi ne olabilir?

3. Surede geçen tesbih veya tenzih ile anlatılmak istenen nedir?

141


1. 8. Leheb Suresi

بسم اهللا الرحمن الرحيمالة الحطب . ٤ في جيدها حبل تبت يدا أبي لهب وتب . ١ ما أغنى عنه ماله وما كسب . ٢ سيصلى نارا ذات لهب . ٣ وامرأته حم

من مسد . ٥

Bu surenin inişine sebep olan olay şu şekilde anlatılır; “En yakınlarını uyar.”35 ayeti gelince Hz. Peygamber, Safa Tepesi’ne çıkmış ve orada bulunan Kureyş kabilesi mensuplarını yanına çağırıp onlara, “Ben size şu dağın arkasından birtakım atlılar çıkacak desem beni doğrular mısınız?” demiştir. Onlar bu soruyu, “Evet, biz bunca yıl senden hiçbir yalan duymadık.” diye cevaplamışlardır. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Öyleyse ben sizleri önümüzde olan şiddetli bir azaba karşı uyarı-yorum.” deyince amcası Ebu Leheb’in, “Bizi bunun için mi çağırdın?” diyerek hakaret içeren sözler sarf etmesi üzerine bu sure indirilmiştir.36

(1). Ebu Leheb’in iki eli kurusun (yok olsun o); zaten kurudu da.

“Tebbet”; helake götüren zarar, emeği boşa çıkıp isteğine ermemek ve kurumak anlamına gelir. “Eli kurusun.” demek, mecazi olarak iş yapamaz hale gelsin ve eli kırılsın anlamında bir bedduadır.37 Elinden kasıt bizzat kendisidir. “tebbe” fiili bu olayın gerçekleşeceğini ifade eder.

(2). Ona ne malı fayda verdi ne de kazandığı.

Risalet geldikten sonra Ebu Leheb’in tutumu Peygamberimize karşı düşmanlığa dönüşmüştür. Bunun sebebi üstünlüğün sadece takva ile ölçülebileceğini kabul edememesidir. Bu yüzden fakir, yetim ve kimsesiz insanlarla kendisini bir tutan bu anlayışa karşı çıkmış ve eşiyle birlikte Hz. Peygambere karşı düşmanca tavırlarını sürdürmüştür. Ancak Ebu Leheb’i; mal, mevki, itibar ve çocuklar gibi sahip olduğu hiçbir şey onu, karşılaştığı kötü sonuçtan kurtaramamıştır.

(3). O, bir alevli ateşe girecektir.

Hakikati inatla inkâr eden iflah olmaz tavırları yüzünden söz konusu ayette bu kırmızı yüzü ile alevli ateş birbirine benzetilerek cehenneme gireceği vurgulanmıştır. Böylece söz konusu edilen kişinin kendi menfaatleri peşinde koşarak insanları küçük gördüğü anlatılmak istenmiştir. Hz. Pey-gamberin amcasının kötü ve düşmanca tavırları yüzünden düştüğü bu durum, soy bağının insanın kurtuluşunda rol oynamadığını göstermesi açısından da dikkate değerdir.

35 Şuarâ suresi, 214. ayet.36 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 538; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 247.37 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 539; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 249, 250.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Leheb suresi, adını ilk ayetinde geçen “Leheb” kelimesinden alır.

Ayet sayısı: Beş

Nüzul sırası: Altı

Mushaf’taki sırası: Yüz on bir


İçerdiği kavramlar: Leheb, Hatab, Habl, Mesed

A

142

TEFSİR

(4). Hanımı da odun hamalı olarak. (5). Boynunda bükülmüş bir ip olduğu hâlde (ateşe atılacaktır).

Ebu Leheb’in eşi, Ebu Süfyan’ın kız kardeşi olan Ümmü Cemil’dir. O, laf taşıyarak asılsız uy-durmalarla yaydığı dedikodular bir tarafa Hz. Peygamberin geçtiği ve dolaştığı yerlere dikenli çalılar atarak ona eziyet etmeyi düşünebilecek kadar düşmanlığını arttırmıştır. Surede onun Hz. Peygambe-re düşmanlıkta kocasına verdiği dünyadaki bu desteğin ahirette de kocasının ateşine odun taşımak suretiyle devam edeceği vurgulanmıştır. Bu yüzden “odun hamalı” olarak vasıflandırılmıştır.

“Habl”; ip, halat demektir. Ümmü Cemil’in boynundan hiç çıkarmadığı meşhur bir gerdanlığı olduğu ve bununla zenginliğini öne çıkararak Hz. Peygamberin maddi imkânsızlığını eleştiri konusu yaptığı söylenir. Hatta gerdanlığını bu düşmanlığı uğrunda harcadığı bilinmektedir. Nitekim ayette geçen ve boynunda olacağı söylenen ip ile bu gerdanlık arasında da benzer bir ilişki kurulmuştur.38

Sure, Ebu Leheb’in serveti ve kazancıyla oluşturduğu kibrinin yanı sıra eşiyle birlikte üstlen-diği sürekli ve şiddetli düşmanlığı konu edinerek eleştirir. Böylelikle hakikate karşı inatla benzer davranışları sergileyecek kimseler için de bir uyarı niteliği taşır.

38 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 547, 548; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 254-256; Kur’an Yolu, C 5, s. 712.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

“Mesed”; sağlam ve kuvvetli tellerden ya da hurma liflerinden örülmüş sağlam bir ip veya urgan demektir. Halat, zincir demir, anlamlarına da gelir.


İLKELER ÇIKARALIM

Leheb suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.

• İnsanın gerçek kazancı yaptığı iyiliklerdir.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. Leheb suresinin indiriliş sebebi nedir?

2. Suredeki “Fayda vermedi.” ( ما اغنى ) fiiliyle anlatılmak istenen ne olabilir?

3. Ebu Leheb’in eşinin surede söz konusu edilmesinin sebebi nedir?

143


1.9. İhlâs Suresi


مد . ٢ لم يلد ولم يولد . ٣ ولم يكن له كفوا أحد . ٤ قل هو اهللا أحد . ١ اهللا الص

(1). De ki: O Allah, birdir.“Ehad”; tek bir, yegâne bir, ikincisi olmayan ve ortaktan münezzeh demektir. Kur’an’da Şûrâ

suresinin 11. ayetinde, “Hiçbir şey onun misli değildir.” buyrulduğu gibi bu surede de Allah’ın eşsiz-liği ve benzersizliği anlatılır. Ehad sıfatı, ondan başkasına nispet edilmemiştir.

(2). Allah, Samed’dir.“Samed”; kendisi kimseye muhtaç olmadığı hâlde herkesin kendisine muhtaç olduğu anlamı-

na gelir.39 O, varoluş bakımından hiçbir şeye muhtaç olmayıp varlığı zorunlu (gerekli) olandır.40

Sure, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygambere gelerek, “Bize Rabb’inin soyunu anlat.” demeleri üzerine Allah’ın soydan münezzeh olduğunu bildirmek üzere inmiştir.41

39 Müfredat, Ragıb, “Smd” maddesi, M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6616.40 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Samed” maddesi, s. 576, 577; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 285-295.41 Razi, Mefatihu’l Gayb, C 23, s. 555; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 259; Kur’an Yolu, C 5, s. 713.

SUREYİ TANIYALIMAdı: İhlâs Suresi

Ayet sayısı: Dört

Nüzul sırası: Yirmi iki

Mushaf’taki sırası: Yüz on iki


İçerdiği kavramlar: Ehad, Samed

A

NOT EDELİM“Kul” (قل) ; sözün Hz. Peygambere ait olmadığını belirttiği gibi, “Sen bunu kalbinde

tasdik, dilinle de ikrar ederek kendine söylediğin gibi Asr suresinin üçüncü ayeti (“…Birbirlerine hakkı tavsiye ederler...”) gereğince başkalarına da söyle.” demektir.

(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 262, 263.)

TARTIŞALIM

Varlığı zorunlu olan ve hiçbir şeye ihtiyaç duymayan bir İlah anlayışı kulun gönlünde ve davranışlarında nasıl bir etki uyandırır. Arkadaşlarınızla tartışınız.

144

TEFSİR

(3). (O), doğurmamış ve doğmamıştır.

İhlâs suresi, Tevhit (Allah’ın birliği) ilkesi üzerinde hassasiyetle durur. Onu tek, kendi kendine

yeten, varlığı kendinden olan, eşsiz ve benzersiz biri olarak tanıtır. “O, doğmamış ve doğurmamış-

tır.” diyerek; bir yandan “Mesih Allah’ın oğludur.” diyen Hristiyanlarla “Uzeyr Allah’ın oğludur.”

diyen Yahudilerin diğer yandan melekleri Allah’ın kızları sayan müşriklerin iddialarını reddetmiştir.

O, birinin babası ya da oğlu olmaktan uzaktır.

(4). Onun hiçbir dengi de yoktur.

Zatında, sıfatlarında ve fiillerinde eşi ve benzeri olmaması onun hiçbir dengi olmadığı anla-

mına gelir.42 Sure, bütünüyle Allah’ı tanıtır. Onun tek ilah olarak dengi olmadığına vurgu yaparak bu

konuda müşriklerin ve ehli kitabın asılsız görüşlerini reddeder. Sonuç itibariyle eşsiz ve benzersiz

oluşunun vurgulandığı sure İslam inancının esasını bütün açıklığı ile ortaya koyar.43

42 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 559; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 283; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 181.43 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 309, 310; Derveze, C 1, s. 223; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 176.

“Doğmadı ve doğurmadı.”; “O, hiçbir zaman ne baba ne ana ne de oğul olmadı.” demektir. Onun soyu ve nesebi olmadığı gibi öncesi ve sonrası da yoktur.

(Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 296-304.)

BİLGİ KUTUSU

İLKELER ÇIKARALIM

İhlâs suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkarınız.• Her şey Allah’a muhtaçtır.• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM, CEVAPLAYALIM1. İhlâs suresinin indiriliş sebebi nedir?

2. Allah’ın (احد ) ve ( مد ?olması ne demektir ( الص

3. Surede geçen, “Doğurmamış ve doğmamıştır.” cümlesiyle anlatılmak istenen ne olabilir?

145


1. 10. Felak Suresi


قل أعوذ برب الفلق . ١من شر ما خلق . ٢ ومن شر غاسق إذا وقب . ٣ ومن شر النفاثات في العقد . ٤ ومن شر حاسد إذا حسد . ٥

(1). De ki: Sığınırım ben, karanlığı yarıp sabahı ortaya çıkaran Rabb’e.

“Eûzu”; bir fenalıktan korunmak için bir başkasına sığınarak onun himayesini ve yardımını istemek anlamındadır.44

“Felak”; yarmak, sabah ve sabah aydınlığı (şafak) gibi manalara gelir.45 Bir sonraki ayetle be-raber ele alındığında daha geniş anlamda “yokluktan yarılıp çıkan mahlukat” şeklinde de anlaşılmış-tır. Bu durumda “Bütün yaratılmışların Rabb’ine sığınırım.” anlamına gelir. Ayrıca Allah’ın gecenin karanlığını yararak sabahı çıkarmasını da ifade eder. Bu yönüyle “sabah’ın Rabb’i” olarak Allah’a sığınmak, insan için karanlıktan aydınlığa çıkmak isteğinin bir uzantısıdır.46

(2). Yarattığı şeylerin şerrinden.

Kendisinden kaçınılan zarar dışarıdan gelebileceği gibi bizzat insanın kendisinden de gelebilir. Zarar veren her şey bu kapsamdadır.47 Bütün bunlardan ona sığınmak; öncelikle kötülüklerin farkına varmak, kötü düşüncelerden, kötü insanlardan uzak durmak ve iyi insanlarla beraber olmaktır.

44 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 331; Bilmen, C 8, s. 4118; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 189.45 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Felak” maddesi, s. 175; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 331-335; Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 189.46 Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, C 1, s. 477; Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 586; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C. 9, s. 332.47 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 336; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6621.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Felak suresi, adını ilk ayetinde geçen “Felak” kelimesinden alır.Ayet sayısı: BeşNüzul sırası: Yirmi

Mushaf’taki sırası: Yüz on üçMekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için Mekkî sureİçerdiği kavramlar: Felâk, Gâsık, Nef-fasat, Haset

A

BULALIM

“Allah, muttakileri (korunanları) başarılarıyla kurtarır, onlara kötülük dokunmaz ve onlar üzülmezler.” (Zümer suresi, 61. ayet.)

Yukarıdaki ayette temel vurgu nedir? Bulunuz.

146

TEFSİR

(3). Karanlığı çöktüğü zaman gecenin şerrinden.

“Gasık”; gece, şiddetli karanlık, Süreyya yıldızı, soğuk, güneş, ay, yılan ve zarar veren her şeydir. Dolmak, akmak, dökülmek manalarından biriyle ilişkilidir.48 Bu her türden zarar veren şeyin etkisinden Allah’a sığınmak anlamındadır. Yırtıcı hayvan, hırsız, yangın, baskın türünden kötü olayların çokluğu ve yardımın güçleştiği bir ortam oluşturduğu için “gece” manası daha çok tercih edilmiştir. Gecenin karanlığının çökmesi, mecazi anlamda insanı korkutup kaygılandıran her durumla ilişkilendirilebilir.

(4). Düğümlere üfleyen büyücülerin şerrinden.

“Neffasati fi’l ukad”; düğümlere üfleyenler demektir.49 Aslı olmayan şeylerle uğraşan, insanları kandırıp aldatan ve bir şeyi ol-duğundan farklı gösterme çabası içinde olup insanlara zarar vermeye çalışan her teşebbüse verilen genel addır. Yaygın olan yorum, bu işin bizzat büyücüler eliyle insanları etkilemek ve onlara zarar vermek şeklinde gerçekleştiğidir. Ancak dikkat edilirse ayette yapılan büyü yapanların kötülüğünden söz edilmiştir. İnsanları aldatan, onların sorunlarına doğru ve gerçek çözümler aramalarına engel olan ve yanlış yollara yönlendiren kişilerin olumsuz bir etkisi vardır. Ayet, bu kimselere itibar etmemeyi, onlardan uzaklaşmayı ve onlara de-ğer vermemeyi de vurgulamaktadır. Buradaki amaç, sorun ne olursa olsun, kişiyi sadece Allah’a sığındırmaktır.50

48 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 590, 591; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 336-340.49 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 591; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C. 9, s. 342; Bilmen, C 8, s. 4118.50 Derveze, C 1, s. 213; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 191; Kur’an Yolu, C 5, s. 721.

“Çöken karanlık”, mecazi anlamda zulüm ve cehalet karanlığı, karanlık düşünceler ve insanın içine çöken onun ruh dünyasını karartan kin, öfke, şehvet ve kıskançlık gibi kötü huylar yahut ölüm, ümitsizlik ve karamsarlık gibi insanı korkutup kaygılandıran hâller şeklinde de yorumlanabilir.” (Kur’an Yolu, C 5, s. 721.)

BİLGİ KUTUSU

NOT EDELİM

İnsanların hakkını ve hukukunu gasbetmek, makam ve mevki hırsıyla onlara zulmetmek, fitne çıkarmak, zorbalık, halk arasında kötülüğün ve aşırılığın yaygınlaşmasına sebep olmak “bir şeyi kendi mecrasından çevirmek ya da olduğundan farklı göstermek” anlamında kinaye olarak “düğümlere üflemek.” şeklinde de yorumlanmıştır.


147


(5). Ve haset ettiği zaman hasetçinin şerrinden.

“Haset”; çekememezliktir. “Bir nimetin hak sahibinden yok olmasını arzulamak veya başka-sında bulunmasını kıskanmak.” şeklinde ifade edilmiştir. Bir tür hastalık hâli olan bu durum, baş-kalarının kendisinden üstün olmasına tahammül edememekten kaynaklanmaktadır.51 Burada “İzâ hased” tabiriyle kötülüğün niyet aşamasından fiiliyata geçmesi kastedilmiştir.

İnsana zarar vermesi muhtemel olan şeylerden onu ısrarla sakındırmayı esas almasına bakı-lırsa ayetlerin insan hayatına ve onun sağlıklı işleyişine büyük önem verdiği görülebilir. Nitekim Allah’a sığınmanın doğru düşünce ve düzgün davranışlarla desteklenmesinin önemi çok açıktır. Bilindiği gibi İslam dini bütün hurafelere ve bu hurafelerin beslediği korkulara karşıdır. Bu yüzden kötü kimselere ve kötülüklere karşı insan cesaretlendirilmiş ve onun kendini güvende hissetmesi için Allah’a sığınması öğütlenmiştir.

51 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Haset” maddesi, s. 235, 236.

KONUŞALIM“Mümin gıpta eder münafık haset eder.” (Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an

Dili, C 9, s. 357.) sözünden hareketle haset etmekle gıpta etmek arasındaki fark hakkında arkadaşlarımızla konuşalım.

İLKELER ÇIKARALIM

Felâk suresiyle ilgili olarak bir ilke çıkaralım:

• İyilik yap iyilik bul.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM - CEVAPLAYALIM1. Felak suresi nerede indirilmiştir?2. Surede söz konusu edilen “yarattıklarının şerri” ne olabilir?3. Suredeki ( غاسق اذا وقب ) tabiriyle anlatılmak istenen nedir?

148

TEFSİR

1. 11. Nas Suresi


قل أعوذ برب الناس . ١ ملك الناس . ٢ إله الناس . ٣ من شر الوسواس الخناس . ٤ الذي يوسوس في صدور الناس . ٥ من الجنةو الناس . ٦

(1). De ki: Sığınırım ben, insanların Rabb’ine. (2). İnsanların Melik’ine. (3). İnsanların İlah’ına.

Felâk suresinde; karanlığı çöktüğünde gece-den, büyücülerden ve haset edenlerden korunmak için kendisine sığınılan Allah, “Rabbu’l Felak” (Sabah’ın Rabb’i) şeklinde tek bir sıfatla anılır. Hâlbuki bu sure-de kendisinden korunmak istenilen şey, sadece vesve-se olmasına rağmen Allah’ın Rabb, Melik ve İlah gibi üç sıfatı söz konusu edilir. Zira sığınmak için övgü, istenilen şeyin değerine göredir.52 Ayrıca bütün bu va-sıfların insana izafe edilmesi onu şereflendirmek için-dir.53 Bu yaklaşım, vesvesenin insanı düşürebileceği tehlikelerin büyüklüğünü gösterdiği gibi Allah’ın in-sana karşı koruyuculuğunun büyüklüğü vurgusunu da taşımaktadır.

(4). O sinsi vesvesecinin şerrinden. (5). O ki insanların göğüslerine (kötü düşünceler) fısıldar.

“Vesvese”; şüphe, fısıltı, gizli söz, kuruntu ve kişinin içinden geçen düşünce gibi anlamlara gelir.54 Bu kötü düşünceler, Kâf suresinin 16. ayetinde, “...Nefsinin ona fısıldadığını biliyoruz.” ayetinde ifade edil-diği gibi bazen insanın kendi içinden gelir. Bazen de Tâ-Hâ suresinin 120. ayetinde, “Şeytan ona vesvese verdi...” ayetinde olduğu gibi şeytandan gelir. “Hannas”; geri çekilen, sinsi sinsi çalışan, fırsat gözeten ve gizlenendir. Şeytan’a hannas denilmiştir.55 Kur’an’da, A’râf suresinin 200. ayetinde, “Ne zaman şeytandan sana bir vesvese gelecek olursa hemen Allah’a sığın!..” buyrulmuştur.

52 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 601; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s: 371; Ateş, Çağdaş Tefsir, C 11, s. 210.53 Razi, Mefâtihu’l-Gayb, C 23, s. 598; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s: 366; Bilmen, C 8, s. 4122; Kur’an Yolu, C 5, s. 724.54 Dinî Kavramlar Sözlüğü, “Vesvese” maddesi, s. 693; Kur’an Yolu, C 5, s. 702.55 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 9, s. 114; M. Vehbi, Hulasatu’l Beyan, C 15, 16, s. 6629; Bilmen, C 8, s. 4121; Derveze, C 1, s. 216.

SUREYİ TANIYALIMAdı: Nâs suresi, adını ilk üç ayetinde geçen “Nâs” kelimesinden alır.Ayet sayısı: AltıNüzul sırası: Yirmi bir

Mushaf’taki sırası: Yüz on dörtMekkî-Medenî: Müfessirlerin çoğu için Mekkî sureİçerdiği kavramlar: Rabb, Meliki, İlah, Hannas, Vesvese

A

149


Kişiyi kötü ve ahlak dışı davranışlara yönelten faydasız, hayırsız, asılsız, vehim, kuruntu ve kötü hayallerden ibaret düşünceler de vesvese kapsamındadır. Bu vesvese, insanı doğru yoldan alı-koyup geriletir, sabır ve cesaretini kırarak mücadele azmini yok eder. Gerçeklik ve değer ölçülerini kaybettirip kötü arzuların esiri olmasına yol açar.

(6). Gerek cinlerden, gerekse insanlardan (olsun).

Vesvese, ister insanlardan ister şeytandan isterse insanın kendisinden gelsin Allah’a sığınan, doğru ve dürüst davranan, günahlardan uzak kalmaya gayret edip aklını ve vicdanını sürekli uyanık tutmaya çalışanlar için önemini kaybedecektir. Bu konuda, Kur’an’ın rehberliği ona yardım edecektir.

Sure, fark edilsin veya edilmesin ya da açık veya gizli, insanı kötü duruma düşürecek her türlü vesveseden Allah’a sığınmayı öğütleyerek kişinin yaşamını olumsuz yönde etkileyebilecek zararlar-dan onu korumayı ve kötülüklere karşı uyanık tutmayı hedeflemektedir.

“Allah’a karşı sorumluluk bilincine sahip olan kimseler, içlerinde şeytanın esinlediği karanlık bir kuruntu uyanacak olsa (Allah’ı anıp) akıllarını başlarına toplarlar ve hemen (olup biteni) açık bir biçimde kavramaya başlarlar.”

(A’râf suresi, 201. ayet.)

BİLGİ KUTUSU

ÖĞRENELİM“Bununla birlikte yine de bil ki, (bana güvenen ihlaslı) kullarım üzerinde sen

(şeytan) in bir etkin olmayacaktır; çünkü kimse Rabb’in kadar güvene layık değildir.”

(İsrâ suresi, 65. ayet.)

İLKELER ÇIKARALIMNâs suresiyle ilgili olarak ilkeler çıkaralım:

• İnsan, doğru düşünceler ve bunları izleyen düzgün eylemlerle kötülüklerden korunmuş olur.

• ……………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………………

SORALIM CEVAPLAYALIM1. Nâs suresi nerede vahyedilmiştir?

2. Surede söz konusu edilen ( الخناس ) kelimesi ne anlama gelmektedir?

3. Surede geçen “vesvese” ile anlatılmak istenen ne olabilir?

150

TEFSİR

2. Örnek Tefsir Metinleri

2. 1. Bakara Suresi 1–5.


(الم (١) ذلك الكتاب ال ريب فيه هدى للمتقين (٢

1. Elif, Lâm, Mîm. 2. Bu, kendisinde şüphe olmayan kitaptır.

Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için yol göstericidir.

(Taberî, C 1, s.178) قال: قال ابن عباس:“ذلك الكتاب“ : هذا الكتاب

(Şevkânî, C 1, s. 109) ،حه عن ابن مسعود؛ أن { الكتاب }: القرآن وأخرج ابن جرير والحاكم وصح

(Celaleyn, C 1, s. 2) { ال ريب } ال شك

(İbn Kesîr, C 1, s. 61) .{ هدى للمتقين } يعني: نورا للمتقين

(Taberî, C 1, s. 182) .م علـيهم وأدوا ما افترض علـيهم { للـمتقـين } قال: اتقوا ما حر

ا رزقناهم ينفقون (٣) الة ومم الذين يؤمنون بالغيب ويقيمون الص

3. Onlar gaybe inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar,

kendilerine rızık olarak verdiğimizden de Allah yolunda harcarlar.

(Taberî, C 1, s.183) الذين يؤمنون“، قال: يصدقون”

(Kurtubî C 1–2, s. 164) وقيل: «بالغيب» أي بضمائرهم وقلوبهم بخالف المنافقين

(Celaleyn, C 1, s. 2) .هم } أعطيناهم { ينفقون } في طاعة اهللا ا رزقن { ومم

والذين يؤمنون بما أنزل إليك وما أنزل من قبلك وباآلخرة هم يوقنون (٤)

4. Onlar sana indirilene de senden önce indirilenlere de inanırlar.

Ahirete de kesin olarak inanırlar.

{ وٱلذين يؤمنون بما أنزل إليك وما أنزل من قبلك } أي يصدقونك بما جئت به من اهللا، وما جاء به من قبلك من المرسلين، ال (Şevkânî, C 1, s. 115) قون بينهم، وال يجحدون ما جاءوهم به من ربهم يفر

(İbn Kesîr, C 1, s. 66) .ساب، والميزان { وباآلخرة هم يوقنون } أي: بالبعث والقيامة، والجنة، والنار، والح

151


أولئك على هدى من ربهم وأولئك هم المفلحون (٥)

5. İşte onlar Rablerinden (gelen) bir doğru yol üzeredirler

ve kurtuluşa erenler de işte onlardır.

(Celâleyn, C 1, s. 3) .ئك هم ٱلمفلحون } الفائزون بالجنة الناجون من النار بهم وأول { على هدى من ر

(İbn Kesîr C 1, s. 68) .{ وأولئك هم المفلحون } أي: في الدنيا واآلخرة

2. 2. İsrâ Suresi, 23–29.

ا يبلغن عندك الكبر أحدهما أو كالهما فال تقل لهما حيم وقضى ربك أال تعبدوا إال إياه وبالوالدين إحسانا إم حمن الر بسم اهللا الرأف وال تنهرهما وقل لهما قوال كريما (٢٣)

23. Rabb’in, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranmanızı kesin olarak emretti. Eğer onlardan biri, ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşırsa,

sakın onlara “Öf!” bile deme; onları azarlama; onlara tatlı (saygılı) ve güzel söz söyle.

(İbn Kesîr C 5, s. 61) ى { وقضى } يعني: وص

(Taberî, C 6, s. 5144) ( وقضى ربك أال تعبدوا إال إياه ) : أي أمر ربك في أال تعبدوا إال إياه

(Şevkânî, C 1, s. 109) ،نا } أي: وقضى بأن تحسنوا بالوالدين إحسانا ـ { وبٱلولدين إحس

(Taberî, C 6, s. 5146) .فقال بعضهم: معناه: كل ما غلظ من الكالم وقبح ،« «أف

(İbn Kesîr, C 5, s. 61) { وال تنهرهما } أي: وال يصدر منك إليهما فعل قبيح

(Zemahşerî, C 2, s. 632) { قوال كريما } جميال ، كما يقتضيه حسن األدب والنزول على المروءة

(Celâleyn, C 1, s. 230) .{ وقل لهما قوال كريما } جميال لينا

حمة وقل رب ارحمهما كما ربياني صغيرا (٢٤) واخفض لهما جناح الذل من الر

24. Onları esirgeyerek tevazu ile üzerlerine kol kanat ger ve de ki:

“Rabb’im! Onların beni küçükken sevgi ve şefkatle besleyip büyüttükleri gibi,

sen de onlara merhamet eyle!”

(Taberî, C 6, s. 5148) .حمة ) قال: ال تمتنع من شيء يحبانه ( واخفض لهما جناح الذل من الر

حمة } أي لرقتك عليهما { وقل رب ٱرحمهما كما } رحماني حين { وٱخفض لهما جناح ٱلذل } ألن لهما جانبك الذليل { من ٱلر(Celâleyn, C 1, s. 230). { ربيانى صغيرا}

152

TEFSİR

ابين غفورا (٢٥) ربكم أعلم بما في نفوسكم إن تكونوا صالحين فإنه كان لألو

25. İçinizde olanı en iyi Rabb’iniz bilmektedir. Eğer dürüst ve erdemli kimseler iseniz, (hatalarınızı bağışlayacaktır): hem, bilin ki, (günahtan) dönüp Allah’a yönelenler için

(gerçek) bağışlayıcı odur.

(Celâleyn, C 1, s. 230) بكم أعلم بما فى نفوسكم } من إضمار البر والعقوق { ر

(Zemahşerî, C 2, s. 635) الح والبر { إن تكونوا صالحين } قاصدين الص

(Celâleyn, C 1, s. 230) اجعين إلى طاعته ابين } الر { فإنه كان لألو

بيل وال تبذر تبذيرا (٢٦) وآت ذا القربى حقه والمسكين وابن الس

26. Akrabaya, yoksula ve yolda kalmış yolcuya haklarını ver,

fakat saçıp savurma.

(Celâleyn, C 1, s. 230) لة { وءات } أعط { ذا ٱلقربى } القرابة { حقه } من البر والص

(Zemahşerî, C 2, s. 635) كاة بيل } يعني وآت هؤالء حقهم من الز { والمساكين وابن الس

(Taberî, C 6, s. 5156) .وهو اإلسراف ، { وال تبذر تبذيرا } قال: التبذير فـي غير الـحق

يطان لربه كفورا (٢٧) ياطين وكان الش إن المبذرين كانوا إخوان الش

27. Çünkü saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir.

Şeytan ise Rabb’ine karşı çok nankörlük etmiştir.

(Zemahşerî, C 2, s. 635) ة رارة وهي غاية المذم طين } أمثالهم في الش ـ ي { إخون ٱلش

(Celâleyn, C 1, s. 230) .ن لربه كفورا } شديد الكفر لنعمه، فكذلك أخوه المبذر يط { وكان ٱلش

153


ا تعرضن عنهم ابتغاء رحمة من ربك ترجوها فقل لهم قوال ميسورا (٢٨) وإم

28. Eğer Rabb’inden istediğin bir rızkı (kendi ihtiyacından dolayı) aramak için,

(o akraba, yoksul ve yolda kalmışlardan) yüz çevirmek mecburiyetinde kalırsan (verecek durumun olmazsa), o zaman da kendilerine yumuşak bir söz söyle.

(Taberî, C 6, s. 5158) ( ابتغاء رحمة من ربك ) يقول: انتظار رزق تنتظره من عند ربك، وترجو تيسير اهللا إياه لك

(Celâleyn, C 1, s. 230) .زق يسورا } لينا سهال بأن تعدهم باإلعطاء عند مجيء الر { فقل لهم قوال م

وال تجعل يدك مغلولة إلى عنقك وال تبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسورا (٢٩)

29. Ve ne ellerini boynuna bağlayıp kilitli tut, ne de sonuna kadar aç(ıp varını yoğunu ortaya dök); böyle yaparsan, (yükümlü olduğun kimselerce)

kınanan, yapayalnız ve yoksul biri olup çıkarsın.

(İbn Kesîr C 5, s. 67) { وال تجعل يدك مغلولة إلى عنقك } أي: ال تكن بخيال منوعا

(İbn Kesîr C 5, s. 67) { وال تبسطها كل البسط }أي: وال تسرف في اإلنفاق فتعطي فوق طاقتك

(Zemahşerî, C 2, s. 636) { فتقعد ملوما } فتصير ملوما عند اهللا

(Zemahşerî, C 2, s. 636) ،حسورا } منقطعا بك ال شيء عندك { م

2.3. Mü’minûn Suresi 1–10.


قد أفلح المؤمنون (١)

1. Kesin olan şudur ki, inananlar kurtuluşa erişeceklerdir.

(Taberî, C 7, s. 5901) دا صلى اهللا عليه وسلم ( قد أفلح المؤمنون ) قد أدرك الذين صدقوا اهللا ورسوله محم

الذين هم في صالتهم خاشعون (٢)

2. Onlar ki namazlarında derin saygı içindedirler.

(Celâleyn, C 2, s. 44) .{ ٱلذين هم فى صالتهم خاشعون } متواضعون

154

TEFSİR

والذين هم عن اللغو معرضون (٣)

3. Onlar ki boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirirler.

(Zemahşerî, C 3, s. 171) اللغو : ما ال يعنيك من قول أو فعل

(Celâleyn, C 2, s. 44) { وٱلذين هم عن ٱللغو } من الكالم وغيره

كاة فاعلون (٤) والذين هم للز

4. Onlar ki zekât vermek için çalışırlar.

(İbn Kesîr C 5, s. 457) كاة ههنا زكاة األموال كـوة فاعلون } األكثرون على أن المراد بالز { وٱلذين هم للز

والذين هم لفروجهم حافظون (٥) إال على أزواجهم أو ما ملكت أيمانهم فإنهم غير ملومين (٦) فمن ابتغى وراء ذلك فأولئك هم العادون (٧)

5. Onlar ki, ırzlarını (namuslarını) korurlar. 6. Eşleri -yani, evlilik yoluyla meşru olarak sahip oldukları insanlar- dışında (gayrı meşru yollar aramazlar) çünkü onlar (eşleriyle olan ilişkilerinden dolayı) kınanmazlar. 7. Şu hâlde, kim bunun ötesine gitmek isterse, işte bunlar,

haddi aşan kimselerdir.

(Celâleyn, C 2, s. 44) .فظون } عن الحرام { وٱلذين هم لفروجهم ح

(Taberî, C 7, s. 5904) ( أو ما ملكت أيمانهم ) محل خفض، عطفا على األزواج

(Zemahşerî, C 3, s. 172) { غير ملومين } [ المعارج : 30 ] كأنه قيل : يالمون إال على أزواجهم

(Taberî, C 7, s. 5904) .م عليهم ( فأولئك هم العادون ) يقول: فهم العادون حدود اهللا، المجاوزون ما أحل اهللا لهم إلى ما حر

والذين هم ألماناتهم وعهدهم راعون (٨)

8. Yine onlar ki emanetlerine ve verdikleri sözlere riayet ederler.

(İbn Kesîr C 5, s. 458) ،تهم وعهدهم راعون } أي: إذا اؤتمنوا لم يخونوا، بل يؤدونها إلى أهلها ـ ن ـ { وٱلذين هم الم

يقول تعالـى ذكره: { والذين هم ألماناتهم } التـي ائتـمنوا علـيها (وعهدهم)، وهو عقودهم التـي عاقدوا الناس

(Taberî, C 7, s. 5905) .{ راعون } يقول: حافظون ال يضيعون، ولكنهم يوفون بذلك كله

155


والذين هم على صلواتهم يحافظون (٩)

9. Onlar ki namazlarında devamlıdırlar.

(İbn Kesîr C 5, s. 458) ،الة تهم يحافظون } يعني: في مواقيت الص { وٱلذين هم على صلو

(Taberî, C 7, s. 5906) .{ علـى صلواتهم يحافظون } قال: دائمون. قال: يعنـي بها الـمكتوبة

أولئك هم الوارثون (١٠)

10. İşte bunlar varis olanların ta kendileridir.

(Taberî, C 7, s. 5906) .{ أولئك هم الوارثون } قال: يرثون مساكنهم ومساكن إخوانهم التـي أعدت لهم لو أطاعوا اهللا

2. 4. Hucurât Suresi 6–12.


يا أيها الذين آمنوا إن جاءكم فاسق بنبإ فتبينوا أن تصيبوا قوما بجهالة فتصبحوا على ما فعلتم نادمين (٦)

6. Siz ey imana ermiş olanlar!

Yoldan çıkmışın biri size (yalan) bir haber getirirse,

muhakemenizi kullanın; yoksa istemeden insanları incitir ve

sonra yaptığınızdan pişmanlık duyarsınız.

(Taberî, C 9, s. 7528) .{فتبينوا} يقول تعالى ذكره: يا أيها الذين صدقوا اهللا ورسوله { إن جاءكم فاسق بنبإ } عن قوم(Zemahşerî, C 4, s. 351) يء واالنسالخ منه والفسوق : الخروج من الش

(Taberî, C 9, s. 7528) ( فتبينوا )… .( فتثبتوا )ته، ال تعجلوا بقبوله، وكذلك معنى بمعنى: أمهلوا حتى تعرفوا صح

(Celâleyn, C 2, s. 185) { فتصبحوا } تصيروا { على ما فعلتم } من الخطأ بالقوم

(Zemahşerî, C 4, s. 351) والندم : ضرب من الغم

156

TEFSİR

ه إليكم الكفر واعلموا أن فيكم رسول اهللا لو يطيعكم في كثير من األمر لعنتم ولكن اهللا حبب إليكم اإليمان وزينه في قلوبكم وكراشدون (٧) والفسوق والعصيان أولئك هم الر

7. Ve bilin ki, Allah’ın Elçisi aranızdadır. O, her işinizde ve her zaman sizin temayülünüze uysaydı, (toplum olarak) bundan zarar görürdünüz. Ama görüldüğü gibi, Allah imanı(nızı)

size sevdirdi, onu kalplerinizde güzelleştirdi ve hakikati inkâr etmeyi, günah işlemeyi ve (güzel olan şeylere) karşı çıkmayı size çirkin gösterdi.

İşte bunlar, doğru yönü izleyenlerdir.

(Celaleyn, C 2, s. 185) { وٱعلموا أن فيكم رسول اهللا } فال تقولوا الباطل فإن اهللا يخبره بالحال

(Celaleyn, C 2, s. 185) نه ن وزينه } حس كن اهللا حبب إليكم ٱإليم { ول

(Şevkânî C 5, s. 81) ،ه إليكم ٱلكفر وٱلفسوق وٱلعصيان } أي: جعل كل ما هو من جنس الفسوق { وكر

(Celaleyn, C 2, s. 185) .اشدون } الثابتون على دينهم { ٱلر

فضال من اهللا ونعمة واهللا عليم حكيم (٨)

8. Bu, Allah’tan bir lütuf ve nimettir. Allah, bilendir hüküm ve hikmet sahibidir.

(İbn Kesîr C 7, s. 353) ،ن اهللا ونعمة } أي هذا العطاء الذي منحكموه هو فضل منه عليكم ونعمة من لدنه { فضال م

(Celaleyn, C 2, s. 186) .{ واهللا عليم } بهم { حكيم } في إنعامه عليهم

(İbn Kesîr C 7, s. 353) ،ن يستحق الغواية { واهللا عليم حكيم } أي عليم بمن يستحق الهداية مم

وإن طائفتان من المؤمنين اقتتلوا فأصلحوا بينهما فإن بغت إحداهما على األخرى فقاتلوا التي تبغي حتى تفيء إلى أمر اهللا فإن فاءت فأصلحوا بينهما بالعدل وأقسطوا إن اهللا يحب المقسطين (٩)

9. Eğer müminlerden iki grup çarpışırlarsa, hemen aralarını düzelterek barıştırın. Eğer onlardan biri (Allah’ın hükmüne razı olmayarak) saldırırsa, o vakit saldıranla, Allah’ın emrine dönünceye kadar savaşın. (Sonunda teslim olur Allah’ın emrine) dönerse, yine

adaletle aralarını düzeltin ve (her işte) adaletli davranın.Şüphesiz ki Allah, adil davrananları sever.

(Taberî, C 9, s. 7532) وإن طائفتان من أهل اإليمان اقتتلوا، فأصلحوا أيها المؤمنون بينهما بالدعاء إلى حكم كتاب اهللا

(Şevkânî C 5, s. 84) ،{ فأصلحوا بينهما } بالدعاء إلى حكم كتاب اهللا

(Celaleyn, C 2, s. 186) { فإن بغت } تعدت

(Taberî, C 9, s. 7532) ( حتى تفيء إلى أمر اهللا ) يقول: حتى ترجع إلى حكم اهللا الذي حكم في كتابه بين خلقه

(Şevkânî C 5, s. 84) ،{ وأقسطوا إن اهللا يحب ٱلمقسطين } أي: واعدلوا إن اهللا يحب العادلين

157


إنما المؤمنون إخوة فأصلحوا بين أخويكم واتقوا اهللا لعلكم ترحمون (١٠)

10. Bütün müminler kardeştir. O hâlde, (her ne zaman araları açılırsa) iki kardeşinizin arasını düzeltin ve Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.

(Zemahşerî C 4, s. 356) وعن النبي صلى اهللا عليه وسلم: المسلم أخو المسلم ال يظلمه ، وال يخذله ، وال يعيبه …

(Taberî, C 9, s. 7536) وخافوا اهللا أيها الناس بأداء فرائضه عليكم في اإلصالح بين المقتتلين من أهل اإليمان بالعدل

{ واتقوا اهللا لعلكم ترحمون } يقول تعالى ذكره: وخافوا اهللا أيها الناس بأداء فرائضه عليكم في اإلصالح بين المقتتلين من أهل (Taberî, C 9, s. 7536) اإليمان بالعدل

يا أيها الذين آمنوا ال يسخر قوم من قوم عسى أن يكونوا خيرا منهم وال نساء من نساء عسى أن يكن خيرا منهن وال تلمزوا المون (١١) أنفسكم وال تنابزوا باأللقاب بئس االسم الفسوق بعد اإليمان ومن لم يتب فأولئك هم الظ


Hiçbir insan (başka) insanları alaya alıp küçümsemesin!

Belki o (alay edip küçümsedik)leri kendilerinden daha hayırlı olabilirler ve hiçbir kadın

(başka) kadınları (küçümseyip alaya almasın)!

Onlar kendilerinden daha hayırlı olabilirler.

Ve hiçbiriniz başka birini karalamasın,

birbirinizi (yaralayıcı, incitici) lakaplar ile aşağılamayın!

(Kişi) iman ettikten sonra ona hiçbir şekilde günah isnat etmeyin

ve (bu suçu işleyen, ama sonra) pişmanlık duymayanlar işte gerçek zalimler onlardır!

(Taberî, C 6, s. 7536) { ال يسخر قوم من قوم } قال: ال يهزأ قوم بقوم أن يسأل رجل فقير غنيا، أو فقيرا

(Şevkânî C 5, s. 85) { وال نساء من نساء } أي: وال يسخر نساء من نساء { عسى أن يكن } المسخور بهن

(Celaleyn, C 2, s. 186) نهم } عند اهللا { من قوم عسى أن يكونوا خيرا م

(Taberî, C 9, s. 7536) ( عسى أن يكونوا خيرا منهم ) يقول: المهزوء منهم خير من الهازئين

(İbn Kesîr C 7, s. 356) .{ وال تلمزوا أنفسكم } أي ال تلمزوا الناس

(İbn Kesîr C 7, s. 356) .خص سماعها { وال تنابزوا باأللقاب } أي ال تداعوا باأللقاب، وهي التي يسوء الش

(Celaleyn, C 2, s. 186) { وال تنابزوا باأللقاب } ال يدعو بعضكم بعضا بلقب يكرهه، ومنه يا فاسق يا كافر

(Taberî, C 6, s. 7541) ،{ بئس االسم الفسوق بعد اإليمان } إلى من دعي فاسقا، وهو تائب من فسقه

(Şevkânî, C 5, s. 86) ،لمون } الرتكابهم ما نهى اهللا عنه ـ { فأولـئك هم ٱلظ

(İbn Kesir, C 7, s. 357) فليتجنب كثير منه احتياطا ... ن يقول تعالى ناهيا عباده المؤمنين عن كثير من الظ

158

TEFSİR

سوا وال يغتب بعضكم بعضا أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ن إثم وال تجس ن إن بعض الظ يا أيها الذين آمنوا اجتنبوا كثيرا من الظاب رحيم (١٢) ميتا فكرهتموه واتقوا اهللا إن اهللا تو


(Birbiriniz hakkında) yersiz zanda bulunmaktan kaçının;

çünkü (bu şekildeki) zannın bir kısmı (da) günahtır;

birbirinizin gizli yönlerini araştırmayın ve arkanızdan birbirinizi çekiştirmeye kalkışmayın.

Aranızdan, hiç ölmüş kardeşinin etini yemek isteyen kimse çıkar mı?

Hayır, siz ondan iğrenirsiniz.

Ve Allah’a karşı gelmekten sakının.

Şüphesiz, Allah tövbeleri çok kabul edendir, çok merhametlidir.

(Zemahşerî C 4, s. 362) وء عن النبي صلى اهللا عليه وسلم : إن اهللا تعالى حرم من المسلم دمه وعرضه وأن يظن به ظن الس

(Zemahşerî C 4, s. 362) واإلثم : الذنب الذي يستحق صاحبه العقاب

(Taberî, C 6, s. 7542) .سوا } يقول: نهى اهللا المؤمن أن يتتبع عورات المؤمن { وال تجس

(Şevkânî C 5, s. 86) ،{ وال يغتب بعضكم بعضا } أي: ال يتناول بعضكم بعضا بظهر الغيب بما يسوءه

(Taberî, C 6, s. 7545) .{ أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ميتا } قالوا: نكره ذلك، قال: فكذلك فاتقوا اهللا

(Şevkânî C 5, s. 87) ،اء: تقديره: فقد كرهتموه فال تفعلوا { فكرهتموه } قال الفر

قال رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم: ” ال تقاطعوا وال تدابروا وال تباغضوا وال تحاسدوا، وكونوا عباد اهللا إخوانا، وال

(İbn Kesîr C 7, s. 357) يحل لمسلم أن يهجر أخاه فوق ثالثة أيام

(İbn Kesir C 7, s. 364) ،اب على من تاب إليه رحيم لمن رجع إليه حيم } أي تو اب ر { إن اهللا تو

159




1. Hamd ve şükür arasındaki fark nedir? Açıklayınız.

2. Sadece Allah’a kulluk etmeyi nasıl anlamalıyız? Açıklayınız.

3. Mâûn kelimesi ne anlama gelmektedir? Açıklayınız.

4. Kevser suresindeki “soyu kesik” tabiriyle kastedilen nedir? Açıklayınız.

5. İhlâs suresinin “kul” (قل) diye başlaması ne anlama gelir? Açıklayınız.


1. Aşağıdakilerden hangisi Rahman ve Rahîm isimlerinin arasındaki farkı tam olarak gösterir?

A) Rahman dünyada herkese, Rahîm ahirette sadece inananlara rahmet etmesidir.

B) Rahîm dünyada herkese, Rahman ahirette sadece inananlara rahmet etmesidir.

C) Rahman dünyada sadece inananlara, Rahîm ahirette herkese rahmet etmesidir.

D) Rahman ve Rahîm her ikisinin de dünyada ve ahirette herkese rahmet etmesidir.

E) Rahman ve Rahîm her ikisinin de dünyada herkese rahmet etmesidir.

2. Aşağıdakilerden hangisi Fâtiha suresinin adlarından değildir?

A) Ümmü’l-Kitab

B) Esâsu’l-Kitab

C) Fâtihatu’l-Kitab

D) Seb’u’l-Mesâni

E) Tevdî

3. Aşağıdakilerden hangisi Felâk suresinden çıkarılabilecek bir sonuç olamaz?

A) İnsan doğru düşüncelerini güzel davranışlarla desteklemelidir.

B) İnsanların meziyetleri güzel düşüncelerle gelişir.

C) Her koyun kendi bacağından asılır.

D) Kıskançlıkla başkalarına zarar verilmemelidir.

E) Kötü düşünceler kötü sonuçlara yol açar.

160

TEFSİR

4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi gıpta anlamı içermektedir?

A) Başkasında olsun, bende olmasın.

B) Başkasında da bende de olmasın.

C) Başkasında olmakla beraber bende de olsun.

D) Başkasında olmasın, bende olsun.

E) Başkasında az olsun, bende çok olsun.

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (başarı, dil, fiiliyat, namaz, tevhit, oruç)

1. Besmeleyi okumakla kul, …..ve gücün Allah’ın yardımıyla oluştuğunu kabul eder.

2. “Hamd”; birini iyilik ve güzelliklerinden dolayı …… ile övmektir.

3. Bilindiği gibi imandan sonra salih amellerin esası olarak ……. ve zekât gelir.

4. İhlâs suresi, …….. (Allah’ın birliği) ilkesi üzerinde hassasiyetle durur.

5. ‘İzâ hased’ tabiriyle, kötülüğün niyet aşamasından ……… a geçmesi kastedilmiştir.

Ç. Aşağıda verilen ayet guruplarından birini seçerek bu ayetlerden çıkarılabilecek ilkelerin

neler olabileceği konusunu meallerden araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız.

(Bakara suresi/1–5) - (İsrâ suresi/23–29) - (Mü’minûn suresi/1–10) - (Hucurât suresi/6–12)

161

SÖZLÜK

Aadalet:Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gö-zetme, doğruluk, türe. Haklıya hakkını verip suçluyu da işlediği suça denk bir ceza ile ce-zalandırma.adâbı muaşeret: Görgü kuralları.ağız: Aynı dil içinde ses, şekil, söz dizimi ve anlamca farklılıklar gösterebilen, belli yerleşim bölgelerine veya sınıflara özgü olan konuşma dili. Ahd-i Atik: Tevrat.ahiret: Dinî inanışa göre, insanın öldükten son-ra dirilip sonsuza dek kalacağı ve Tanrı’ya hesap vereceği yer, öbür dünya.ahkâm: Hükümler.amel: Yapılan iş, edim, fiil. Bir kimsenin dinin buyruklarını yerine getirmek için yaptıkları.amel-i salih: Dine göre makbul olan işler.amentü: Arapça “İnandım.” anlamına gelen ve İslamiyetin temel inançları olan “Allah’a, onun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiği-ne inanma”yı dile getiren söz.ana fikir: Bir yazının temeli olan asıl düşünce, temel fikir.analiz: Çözümleme.antoloji: Şairlerin, yazarların, bestecilerin eser-lerinden alınmış seçme parçalardan oluşan kitap, seçki, güldeste.astroloji: Yıldız falcılığı.astronomi: Gök bilim.arife günü: Dinî bayramlardan önceki gün.ashâb: Sahabeler.aşevi: Yoksullara parasız yemek yedirilen veya dağıtılan yer, aşhane. Lokanta.atasözü: Uzun deneme ve gözlemlere dayanıla-rak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, darbımesel. atıf: Yöneltme, çevirme. İlişkili bulma. ayet: Kur’an surelerini oluşturan kısımlardan her biri.ayin: Dinî tören.

Bba’s: Yeniden dirilme, diriltme.bağışlamak: Herhangi bir kötü davranış için

ceza vermekten vazgeçmek, affetmek. Bir mal veya hakkı karşılık beklemeden birine vermek, teberru etmek. bağlam: Bir düşüncenin, bir yapıtın, bir öğreti-nin bölümleri arasındaki çelişmeye yer verme-yen bağlantı.batıl inanç: Doğaüstü olaylara, gizli ve akıl dışı güçlere, kehanetlere aşırı derecede bağlı boş inanç.bâtın: Gizli, görünmeyen.belagat: İyi konuşma, sözle inandırma yeteneği. Söz sanatlarını inceleyen bilgi dalı, retorik. Ko-nuyu bütün yönleriyle kavrayarak hiçbir yanlış ve eksik anlayışa yer bırakmayan, yorum gerek-tirmeyen, yapmacıktan uzak, düzgün anlatma sanatı.besmele: ‘‘Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adı ile” anlamına gelen ve bir işe başlarken söyleni-len bismillahirrahmânirrahîm sözü, bismillah.bid’at: İslam dininde Hz. Muhammed zamanın-dan sonra ortaya çıkan değişik yargılar ve ilke-ler.botanik: Bitki bilimi.buğz: Nefret, kin, düşmanlık, tiksinme, iğrenme.burhan: Kanıt, delil.büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem ve davranışlara verilen genel ad, efsun, si-hir.

C-Çcami: Müslümanların namaz kılmak için toplan-dıkları yer.Cebrail: Allah tarafından peygamberlere vahiy getirmekle görevlendirilen, dört büyük melekten biri.cehennem: Dinî inanışlara göre, dünyada günah işleyenlerin öldükten sonra ceza görecekleri yer.cennet: Dünyada iyilik yapanların, günahsızla-rın, öldükten sonra sonsuz bir mutluluğa kavu-şacakları yer.cüz: Kur’an’ın bölünmüş olduğu otuz parçadan her biri, Kur’an’ın yirmi sayfası.çorak: Toprak damlara çekilen, su geçirmeyen killi toprak. Verimli olmayan toprak.

SÖZLÜK

162

TEFSİR

Ddarb-ı mesel: Atasözü.dedikodu: Başkalarını çekiştirmek ve kınamak üzere yapılan konuşma, kılükâl.deyim: Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği, tabir.dil bilim: Yeryüzündeki dilleri ses, biçim, anlam ve söz dizimi bakımından genel ya da karşılaştır-malı olarak inceleyen bilim.din: Allah’ın insanları dünya ve ahirette rahat, huzur ve saadete (mutluluğa) kavuşturmak için peygamberleri vasıtasıyla bildirdiği yol, emirler ve yasaklar. dua: Yakarış. Allah’a yalvarma, yakarış için söylenen dinî metin.

Eebedî: Sonsuz, ölümsüz.ebru: Kâğıt süslemeciliğinde kitre, kola vb. ya-pıştırıcılarla yoğunlaştırılmış su üzerine, neft yağı ile sulandırılmış yağlı boya damlatılarak yapılan ve kâğıda geçirilen süs.edebî: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilişkin, yazın-sal.ehli kitap: İslam literatüründe Yahudi ve Hris-tiyanlar.ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem veya akım, okul.erdem: Ahlakın övdüğü iyi olma, alçak gönüllü-lük, yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı, fazilet.esbab-ı nüzul: Kur’an-ı Kerim ayetlerinin inme nedenleri.Esma-i Hüsna: Allah’ın en güzel, en şerefli isimleri.estetik: Sanatsal yaratının genel yasalarıyla sa-natta ve hayatta güzelliğin kuramsal bilimi, gü-zel duyu, bedii. Güzelliği ve güzelliğin insan belleğindeki ve duygularındaki etkilerini konu olarak ele alan felsefe kolu.evkaf: Vakıflar. Vakıf mallarını yöneten kuru-luş.ezelî: Başlangıcı olmayan, öncesiz.

Ffarz: Müslümanlıkta, özür olmadıkça yapılması zorunlu, yapılmaması günah sayılan ibadet.fıkıh: İslam hukukunda din ve dünya işleri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü.fıkhî: Fıkıhla ilgili.fıtrat: Yaradılış, hilkat. İnsanın yaratılıştan sahip olduğu fiziki özellikler.fıtri: Doğuştan.filoloji: Dili ve yazılı belgeleri dil ve tarih açı-sından inceleme. Dil yoluyla bir toplumun kültü-rünü inceleyen bilim, lisaniyat.

Ggalaksi: Gök ada. Milyarlarca yıldızdan, yıldız kümelerinden, bulutsu ve gaz bulutlarından oluş-muş, Samanyolu gibi bağımsız uzay adası.gazi: Müslümanlıkta düşmanla savaşan veya sa-vaş yapmış kimse.gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşak-tan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane. gıybet: Çekiştirme, yerme, kötüleme.göçebe: Değişik şartlara bağlı olarak belli bir yöre içinde çadır, hayvan ve öteki araçlarla yer değiştiren, yerleşik olmayan kimse veya toplu-luk; göçer, göçkün.görenek: Bir şeyi eskiden beri görüldüğü gibi yapma alışkanlığı, âdet, alışkı.günah: Dinî bakımdan suç sayılan iş veya dav-ranış, vebal.

Hhadis: Hz. Muhammed’in söz ve davranışları. Bu söz ve davranışları inceleyen bilim.hafız: Kur’an’ı başından sonuna kadar ezberle-yip okuyabilen kimse.haham: Yahudi din adamı.halife: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müs-lümanların imamlığını ve din koruyuculuğunu yapmakla görevli kimse.haram: Din kurallarına aykırı olan, dinî bakım-dan yasak olan, helal karşıtı. Yasak.haşiye: Bir yazmada yazarın verdiği bilgiyi açık-

163

SÖZLÜK

lamak ya da aynı konuda daha ayrıntılı bir bilgi vermek amacıyla başka bir yazarca oluşturulan yazma. Dipnot.havari: Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yayma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısından her biri.havza: Bölge, mıntıka.hayâ: Utanma duygusu, utanç, utanma, sıkılma.helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî ba-kımdan yasaklanmamış olan, haram karşıtı. Ku-rallara, geleneklere uygun.hendese: Geometri.hicret: İslam takviminde tarih başı sayılan Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi.hile: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan dü-zen, dolap, oyun, desise, entrika. hitabet: Etkili söz söyleme sanatı.hurafe: Dine sonradan girmiş yanlış, batıl inanç.huşu: Alçak gönüllülük. Tanrı’ya boyun eğme, gönlü korku ve saygı ile dolu olma.hutbe: Cuma ve bayram namazlarında minberde okunan dua ve verilen öğüt.

İibadet: Allah’ın buyruklarını yerine getirme, Allah’a yönelen saygı davranışı.İbranice: Bugün İsrail’de kullanılan Sami dili.i’caz: Az sözle çok şey anlatma. Mucizevî.içtihat: Görüş, özel görüş, anlayış, kavrayış.iffet: Temizlik. Namus.iftira:. Bir kimseye kasıtlı ve asılsız suç yükle-me, kara çalma, bühtan.ihanet: Gerektiğinde yardımda bulunmama, bir kimsenin güvenini yok etme. Evlilikte, sevgide aldatma, sadakatsizlik. Hıyanet, hainlik.ihram: 1) Hac veya umreye niyet eden kimse-nin diğer zamanlarda yapılması helal olan bazı davranışları, bu ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram kılması. 2) Hac veya umre yapmak isteyenlerin Kabe’ye varmadan önce yasakların başladığı sı-nır yerleri olan (Mi’kat) bölgelerinden birinde niyet ederek giyindikleri dikişsiz, altlı-üstlü iki parçadan oluşan giyisi.ihsan: İyilik etme, iyi davranma, bağışlama, ba-ğışta bulunma.

ihtilaf: Ayrılık, anlaşmazlık, aykırılık, uyuşmazlık.ikrar: Saklamayıp doğruca söyleme, açıkça söy-leme. Benimseme, onama, kabul, tasdik.iktisadî: Ekonomi ile ilgili.ilham: Tanrı’nın, peygamberlerin yüreğine dol-durduğu ilahî âleme özgü duygu ve düşünceler.inanç: Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma. Allah’a, bir dine inanma, iman, itikat.indeks: Bir belgenin ya da bir kitabın içindeki bilgilerin bulundukları yerlere yollama yapan ya da bunun için anahtar niteliği taşıyan göstergeler listesi. Dizin.infak: Nafaka verip bir kimsenin geçimini sağ-lama.inkâr: Yaptığını, söylediğini, tanık olduğunu saklama, gizleme, yadsıma.inziva: Dış dünyayla bütün bağlarını keserek Allah’la birleşebilmek için insanın kendi içine kapanması. Toplum hayatından kaçıp tek başına yaşama.irşat: Doğru yolu gösterme, uyarma.israf: Gereksiz yere para, zaman, emek vb.ni harcama, savurganlık, tutumsuzluk. Eşyayı çar-çur etme.İsrailiyyat: Kitab-ı Mukaddes kaynaklı kıssalar, yorumlar.itikat: İnanma, inan, inanç.izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk.

KKâbe: Mekke’de bulunan, Müslümanlarca ziya-ret ve tavaf edilen kutsal yer.kadı: Mahkemelerin başkanı, hakim, yargıç.kâinat: Evren.kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklığı bulunan, boy ve soy bakımından da birbirine bağlı insan topluluğu, budun.kefaret: Bir günahı Tanrı’ya bağışlatmak umu-duyla verilen sadaka veya tutulan oruç. kelam: Söz. Söyleyiş biçimi, söyleme. Tanrı’nın varlığını ve İslam dininin doğruluğunu konu edi-nen bilim.kevnî: İnsan veya kainatın yaratılışıyla ilgili olan.kırâat: Okuma. Kur’an’ı belli kural ve işaretlere göre okuma.kıskançlık: Bir kimse bir üstünlük gösterdiğinde veya sevilen birisinin, başkası ile ilgilendiği ka-

164

TEFSİR

nısına varıldığında takınılan olumsuz tutum.kıssa: Ders alınması gereken kısa hikâye.kıyamet: Dünyanın sonu ve bütün ölülerin di-rilerek mahşerde toplanacağı zaman, kıyamet günü, mahşer günü.kibir: Kendini beğenme, başkalarından üstün tutma, büyüklenme, benlik.kinaye: Üstü kapalı, sitemli, dokunaklı söz.kitabet: Yazmanlık, kâtiplik. Kompozisyon, tahrir.Kitab-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur, İncil’e veri-len ortak ad.kozmoloji: Evren bilimi.kozmik: Evrenle ve onun genel düzeniyle ilgili.kronoloji: Zaman bilimi. Zaman dizini.kul hakkı: İnsanların birbirlerine geçen emek-leri, hakları.kutsal: Güçlü bir dinî saygı uyandıran veya uyandırması gereken, kutsi, mukaddes. Tapınıla-cak veya yolunda can verilecek derecede sevilen. Allah ve peygamberin önem verdiği, dinî değeri olan şey.külfet: Zahmet, sıkıntı, zorluk, zorlu iş.külliye: Bir caminin çevresinde cami ile birlikte kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hasta-ne vb. yapıların bütünü.kültür: Tarihsel, toplumsal gelişme süreci için-de yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütü-nü, hars, ekin.

Llafız: Söz, kelime.lehçe: Bir dilin tarihsel, bölgesel, siyasal sebep-lerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriy-le ayrılan kolu, diyalekt.lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyi-lik, yardım, ihsan, inayet, atıfet. lügat: Sözlük.

Mmahrem: Yakın akrabadan olduğu için nikâh düş-

meyen kimse. Başkalarına söylenmeyen, gizli.mahşer: Kıyamet günü dirilenlerin toplanacak-ları yer. Büyük kalabalık.mahya: Ramazan gecelerinde, camilerde iki minare arasına gerilen ipler üzerine kandil veya elektrik ampulleriyle yazılan yazı veya yapılan resim.materyal: Gereç.Yazılı, sözlü, görüntülü, kayde-dilmiş her türlü belge.meal: Anlam, kavram. Tercüme, çeviri.mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek an-lamından başka anlamda kullanılan söz. Bir keli-meyi veya kavramı kabul edilenin dışında başka anlamlara gelecek biçimde kullanma, metafor.medeniyet: Uygarlık.medrese: İslam ülkelerinde, genellikle İslam dini kurallarına uygun bilimlerin okutulduğu yer. Fakülte.melek: Allah ile insan arasında aracılık yapan manevi varlık. Erkeklik ve dişilikleri olamayan, doğmayan ve doğurmayan, Allah’ın izniyle çeşit-li şekillere girebilen, gözle görülmeyen, Allah’a tam itaat eden varlık, elçi.merhamet: Bir kim-senin, veya bir başka canlının karşılaştığı kötü durumdan duyulan üzüntü, acıma.mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami.mesel: Masal, bilmece, fıkra. Ders alınacak hikâye.metafizik: Fizik ötesi.mevali: Emevi ve Abbasi dönemlerinde Arap ol-mayan Müslümanlara verilen ad.mezhep: Bir dinin görüş, yorum ve anlayış ay-rılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri.mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kâbe yönü-nü gösteren, duvarda bulunan ve imama ayrılmış olan oyuk veya girintili yer.minber: Camilerde hutbe okunan merdivenli, yüksekçe yer.miras: Birine, ölen bir yakınından kalan mal mülk, para veya servet. Bir neslin kendinden sonra gelen nesle bıraktığı şey.mucize: Peygamberlerin kendilerine inanmayan insanlara peygamberliklerini ispat etmek ama-cıyla Allah’ın iznine bağlı olarak gösterdikleri olağanüstü olaylar, hâller. İnsanları hayran bıra-kan, tabiatüstü sayılan olay.

165

SÖZLÜK

mufassal: Ayrıntılı.muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, ken-disiyle konuşulan kimse.mukabele: Toplu yerlerde yüksek sesle hatim okunurken Kur’an okumasını bilenlerin gözleriy-le Kur’an’ı takip etmesi, bilmeyenlerin dinlemesi.mukaddime: Ön söz, başlangıç.mushaf: Aslında türlü sayfalardan oluşan kitap anlamı taşıyan, sonradan Kur’an anlamına kul-lanılan bir terim.musibet: Ansızın gelen felaket, sıkıntı veren şey.mutasavvıf: Tasavvuf inançlarını benimseyerek kendini Allah’a adamış kimse, sofi.mutmain: İnanmış, gönlü kanmış, emin olan.muttaki: Allah korkusuyla günahlardan koru-nan, takva üzere yaşayan insan.muttasıl: Bitişik, yan yana olan. Aralık verme-den, aralıksız, durmadan, biteviye.mübelliğ: Tebliğ eden.müfessir: Kur’an-ı Kerim’i insanların anlayabi-leceği şekilde Kur’an ilimlerinden yararlanarak yorumlayan din bilgini.mülkiye mektebi: Siyasal Bilgiler Fakültesi.münafık: Dinî kurallara inanmadığı hâlde inan-mış gibi görünen.münderecât: İçindekiler.münezzeh: Temiz, arı.müphem: Açık ve belirgin olmaksızın.müslüman: İslam dininden olan kimse, Muham-medî, Müslim, Müselman.müspet bilimler: Fizik, kimya, matematik gibi bilimler. Fen bilimleri.müstesna: Bir bütünün veya kuralın dışında olan, kural dışı, şaz. Benzerlerinden üstün olan, benzerleri az bulunan.müşrik: Allah’a ortak koşan kimse.mütevazı: Alçak gönüllü. Gösterişsiz, iddiasız.

Nnahiv: Arapçada söz dizim, sentaks.nass: Kur’an-ı Kerim ve hadislerde bir konu hakkındaki açık hüküm ve bunu gösteren sözler.nebi: Kendisine kitap indirilmemiş peygamber.nesil: Aynı çağda yaşayan ve hemen hemen aynı yaşta bulunan kimselerin tümü, kuşak.

nüsha: Bir yapıtın, bir yazının basılmış ya da ya-zılmışlarından her biri.

Öörf: Yasalarla belirlenmemiş olan, halkın kendi-liğinden uyduğu gelenek, âdet.özdeyiş: Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi kısa ve kesin bir biçimde anlatan, genellikle kim tarafından söylendiği bilinen özlü söz, vecize, kelamıkibar.

Ppanayır: Belli zamanlarda ve genellikle küçük yerleşim birimlerinde kurulan, sergi niteliğini de taşıyan büyük pazar.peyderpey: Azar azar, bölüm bölüm, yavaş ya-vaş.peygamber: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bil-diren, onları dine çağıran kimse, elçi, resul. put: Doğaüstü güç ve etkisi olduğuna inanılan canlı veya cansız nesne.

RRahîm: Koruyan, acıyan, merhamet eden Allah.Rahman: Herkese, her canlıya merhamet eden Allah. rahmet: Birinin suçunu bağışlama, merhamet etme. Halk ağzında yağmur.ramazan: Oruç tutulan ay. Ay takviminin doku-zuncu ayı, üç ayların sonuncusu. resul: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildiren, onları dine çağıran kimse, elçi, peygamber.re’y: Düşünce, görüş, fikir.riayet: Uyma, boyun eğme.rivayet: Bir olay, bir haber veya sözü nakletme.riya: İkiyüzlülük, gösteriş.

Ssahabe: Hz. Muhammed’i görmüş ve onun soh-betinde bulunmuş Müslümanlar, Hz. Muham-med’in arkadaşları.salat: Namaz.salavat: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için okunan dua.sarf: Dil bilgisi, yapı bilgisi.

166

TEFSİR

sarih: Açık, net.sebil: Kutsal günlerde karşılık beklemeden ha-yır için dağıtılan içme suyu. Genellikle camilere bitişik özel bir biçimde yapılmış, karşılık bekle-meden hayır için içme suyu dağıtılan taş yapı, sebilhane. Halk ağzında meyan kökü şerbetini bir hayır için dağıtma. sentez: Yalından karmaşık olana, külliden cüzi-ye, zorunludan olasıya, ilkeden onun uygulanma-sına, genel yasadan bireysel duruma, nedenden etkiye, öncülden varılan sonuca giden düşünme biçimi, bireşim.sevap: Hayırlı bir davranış karşısında Allah ta-rafından verileceğine inanılan ödül.sistematik: Belli bir sistem üzerine kurulu, yön-teme dayalı.sosyoloji: Toplum bilimi.suhuf: Dört büyük kitap dışında bazı peygam-berlere gönderilen ilahî bildirim.sûr: İsrafil’in kıyamet kopmadan önce ve ye-niden dirilişi bildirmek üzere üflediği niteliğini bilmediğimiz alet.sure: Kur’an’ın yüz on dört bölümünden her biri.sünnet: Hz. Muhammed’in Müslümanlarca uyulması gerekli sayılan davranışları ve herhan-gi bir konuda söylemiş olduğu söz.

Şşadırvan: Genellikle cami avlularında bulunan, çevresindeki musluklardan ve ortasındaki fıski-yeden su akan, üzeri kubbeli veya açık havuz.şahit: Tanık.şehit: Allah yolunda veya Allah’ın kutsal ka-bul ettiği din, vatan, namus, mal ve can gü-venliği için cihat ederken öldürülen mümin.şerh: Açma, ayırma. Bir anlatım veya kitabı açıklama, yorumlama. Bir şeyi açıklamak ama-cıyla yazılmış kitap. Açık ve ayrıntılı anlatma.şirk: Allah’ın birden çok olduğuna inanma, Allah’a ortak tanıma, eş koşma.

Ttaassup: Bağnazlık.tabiin: Sahabeleri görmüş olan Müslümanlara verilen isim.

tahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynatma, değiş-tirme.takva: Allah’tan korkma. Dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyurduklarını yerine getirme, züht.tan yeri: Güneşin doğmak üzere olduğu sırada, ufukta hafifçe aydınlanan yer.tarikat: Aynı dinin içinde birtakım yorum ve uygulama farklılıklarına dayanan, bazı ilkelerde birbirinden ayrılan, Allah’a ulaşma ve onu tanı-ma yollarından her biri.tasavvuf: İslam dininde varlık birliğini, kamu tanrıcılığı temel düşünce olarak alan, felsefeye bağlı, gizemci bir özel inanış ve anlayış.tashih: Düzeltme, düzeltim, düzelti.tasnif: Bölümleme, sınıflama.tavaf: İslam dininde hac sırasında Kâbe’nin çev-resini yedi kez dönme.tebeu’t tabiin: İslam dininde tabiini görmüş Müslümanlar.tebliğ: İnsanları dine davet etme. Bildirme, ha-ber verme.tecvit: Kur’an’ın doğru okunmasını sağlayan bi-lim. Kelimelerin söylenişinde, seslerin çıkışları-na, uzunluk ve kısalıklarına göre okunması.tefekkür: Düşünme, düşünüş.tedvin: Derleme, toplama.tefecilik: Hizmet ve emek karşılığı olmaksızın paranın kullanılmasına karşılık olarak elde edi-len ve dinen helal olmayan kazanç.telkin: Bir duyguyu, bir düşünceyi aşılama.teori: Bir olay, bir yapı yada düzenin nedenlerini açıklamak isteyen genel düşünce, görüş; kuram.tenkit: Eleştiri.terkip: Birleşim, birleştirme, bir araya getirme. tertip: Uygun bir sıraya, düzene koyma, sırala-ma.tesadüf: Yalnız ihtimallere bağlı olduğu düşünü-len olayların kesin olmayan, değişebilen sebebi. Rastlantı, rast geliş.teşbih: Benzetme.tevazu: Alçak gönüllülük.

167

SÖZLÜK

tevekkül: Herhangi bir işte elinden geleni yapıp daha sonrasını Allah’a bırakma.tevhit: Allah’ın birliğine inanma, bir sayma, bir olarak bakma.tevil: Yorum, açıklama.tezhip: Yazma kitaplarda, sayfaların yaldız ve boya ile bezenmesi, yaldızlama. Süsleme, beze-me.tilavet: Kur’an’ı güzel ve yüksek sesle, usulünce okuma.tövbe: İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar verme.

U-Ü-Vusul: Bir amaca erişmek için izlenen düzenli yol, tutulan yol, yöntem, tarz.ümmet: Din ve inanç birliği temelinde biraraya gelen ve aynı peygambere bağlanan insanlar top-luluğu, bir din üzerinde birleşen millet.üslup: Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi, tarz.vaaz: Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yaptı-ğı, genellikle öğüt niteliği taşıyan dinî konuşma. Bir kimseye kalbini yumuşatacak, kendisini doğ-ruluğa, iyiliğe götürecek biçimde söz söyleme.vacip: İslam dinine göre yapılması gerekli olan.vaftiz: Hristiyanlıkta yeni doğan çocuğa ilk gü-nahı silmek ve onu Hristiyanlaştırmak amacıyla yapılan kutsal işlem.vahiy: Allah tarafından Hz. Muhammed’e bildi-rilen ve Kur’an-ı Kerim’de biraraya getirilen ilahi bilgiler, ayetler.vahiy kâtibi: Allah tarafından gönderilen buy-rukları yazan kimse. Peygamber efendimize gelen vahiyleri, onun emri ile yazan sahabelere verilen isim. vasiyet: Bir kimsenin ölümünden sonra yapıl-masını istediği şey.

Y-Zyörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol. Hareketli bir noktanın izlediği veya çizdiği yol, mahrek.

zahit: Şeytanın hile ve tuzaklarına, aşırı istek ve tutkulara karşı durabilen, dünya nimetle-rine gereğinden fazla bağlanmayıp kendini Allah’a vermeye gayret eden; bu sayede ah-laken ve ruhen gelişen kimse.zahir: Açık, belli.zekât: Zengin olan Müslümanların her yıl ser-vetlerinin yüzde iki buçuğunu ibadet niyetiyle ihtiyaç sahiplerine vermeleri.zikir: Anma, söyleme, sözünü etme. Bir tarikata bağlı olanların Allah’ın adını art arda söylemesi.zirâ: Eskiden kullanılan ve günümüzde altmış dört cm’ye denk gelen bir çeşit uzunluk ölçüsü birimi.zooloji: Hayvan bilimi.zulüm: Güçlü bir insanın yasaya veya vicdana aykırı olarak başkasını uğrattığı kötü durum, kaygı, acımasızlık, haksızlık, cefa.züht: Allah’ı anmaktan alıkoyacak şeylerden yüz çevirme, dünyaya ve dünyalıklara bağlanmama.

168

TEFSİR

KAYNAKÇA

Abdulazim ez-Zerkâni, Menahilu’l-İrfan, Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, Kahire, 1943.Ahmed el-Vahidi, en-Neysâbûri, Esbâbü’n-Nüzûl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut, 1991.Ahmet b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut, 1991.Albayrak, Halis, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Yöntem”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, MEB Yayınları, Ankara, 2000.Albayrak, Halis, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri, Şule Yayınevi, (4. baskı), 1998.Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1969.Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, C I-XII, İstanbul, 1997.Baş, Erdoğan, Kur’an’ın Üslubu ve Tekrarlar, Pınar Yayınları, İstanbul, 2003.Baş, Erdoğan, Tefsir İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III, Ensar Yayınları, İstanbul, 2002. Bilmen, Ömer Nasûhi, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Yayınları, C I-VIII, İstanbul,1985.Birışık, Abdülhamit, Kıraat İlmi ve Tarihi, Emin Yayınları, Bursa, 2004.Buharî, el-Câmiu’s-sahih, Darü’t-Tıbbatü’l Amire, İstanbul, H 1315.Buharî, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1989.Candan, Abdülcelil, Kur’an Okurken Zihne Takılan Ayetler, Elest Yayınevi, İstanbul, 2004. Celaluddin es-Suyuti, el-İtkân fi Ulumi’l-Kur’an, (4. baskı), İstanbul, 1978.Cemâleddin el-Kâsımî, Kur’an’ı Anlamak Tefsîr İlminin Temel Meseleleri, İstanbul, 1990.Cerrahoğlu, İsmail , Tefsir Tarihi I-II, Fecr Yayınevi, Ankara, 1996.Cerrahoğlu, İsmail, İmam Hatip Lisesi Tefsir 12, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991.Cerrahoğlu, İsmail, Garibu’l-Kur’an, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13.Cerrahoğlu, İsmail; Saka Şevki, İHL için Tefsir, 11. Sınıf, Milli Eğitim Bakanlığı, 1988.Cerrahoğlu, İsmail; Saka Şevki, Tefsir 12. Sınıf. MEB, (8. baskı), Eskişehir, 1992. Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim C I-III, Ahmed Said Matbaası, İstanbul, 1957.Çetin, Abdurrahman, Kur’an’ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, Ensar Yayınevi, İstanbul, 2005. Çetiner, Bedrettin, Kur’an’da Meseller, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 29.Çolak, Fatih, Kur’an’ın Nazil Olduğu Yedi Harf Ruhsatı, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları C III, Ensar Yayınevi, İstanbul, 2002.Dağdeviren, Alican, Kur’an’da Sorular ve Cevaplar, Yeni Akademi Yayınları, İzmir, 2006.Demirci, Muhsin, Kur’an ve Yorum, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2006.Demirci, Muhsin, Kur’an Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003. Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006. Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü, İFAV Yayınları, İstanbul, 2007.Demirci, Muhsin, Ku’an’ın Müteşabihleri Üzerine, Birleşik Yayıncılık, İstanbul, 1996.Derveze, M. İzzet, Et-Tefsirü’l- Hadîs, Ekin Yayınları, C I-VII, İstanbul, 1997.Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009.

169

KAYNAKÇA

Doğrul, Ömer Rıza, Kur’an’dan Ayetler, Yüksel Yayınevi, İstanbul, 1944. Duman, M. Zeki, Vahiy Gerçeği, Fecr Yayınları, Ankara, 1997.el-Isfahânî er-Râğıb, Müfredât Elfâzı’l-Kurân, Beyrut, 1992.Eren, Şadi, Kur’an’da Teşbih ve Temsiller, Yeni Akademi Yayınevi, İstanbul, 2006.Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat (hzl.: M. Ertuğrul Düzdağ), Çağrı Yayınları, İstanbul, 2006.Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir (çev.: Ahmet Ertürk, Cahit Koytak), İşaret Yayınları, İstanbul, 1999.Fahreddin er-Râzî, Mefâtihu-l-Gayb, Tefsir-i Kebir, Beyrut, 1981. Fazlur Rahman, İslam (çev.: Mehmet Dağ, Mehmet Aydın), Selçuk Yayınları, Ankara, 1993.Fehd Süleyman er-Rûmi, Usulü’t-Tefsir ve Menâhicüh, Riyad, H 1413.Hamidullah, Muhammed, Kur’an-ı Kerîm Tarihi (çev.: Mehmet Sait Mutlu), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991.Hüseyin ez-Zehebi, et-Tefsir ve’l-müfessirun C I-III, Kahire, 1985.İbn Haldun, Târihu İbn Haldun (Mukaddime) C I-VIII, Beyrut, 2001.İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Kahraman Yay, C I-VIII, İstanbul, 1984.İbn-i Manzûr, Ebu’l-Fâdıl Cemâle’d-dîn M. b. Mükrim, Lisânu’l-Arab, Beyrut,1994.İslam Alimleri Ansiklopedisi, Komisyon, C 14, İstanbul, Tarihsiz.İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1988- 2006.İslam’a Giriş: Gençliğin İslam Bilgisi (ed. Hayati Hökelekli), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. Karaçam, İsmail, Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri, (9. Baskı), İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002.Karagöz, İsmail, İslam’ın Ana Kaynakları Kur’an ve Sünnet, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007. Katip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyari’l- Ahak (hzl.: Orhan Şaik Gökyay), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.Kaya, Mahmut, Kaside-i Bürdeyi Türkçe Söyleyiş, İstanbul, 2001.Kırca, Celal, Kur’an ve Bilim, Marifet Yayınları, İstanbul, 1997.Kiziroğlu, İlhami, Genel Biyoloji, Desen Ofset A.Ş., Ankara, 1998.Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir, (Heyet), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993. Kurtubî, El-Câmiu’l-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kitabu’l- Arab, C I-XX, Mısır, 1967.Maturidî, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Müessesetü’l Risale (Tahkik: Fatıma Yusuf El-Hıyemî), C I-V, Beyrut, 2004.Mehmet Vehbi, Hulâsatu’l Beyân, Üçdal Neşriyat, C I-XVI, İstanbul, 1949.Mukatil bin Süleyman, Tefsîr-i Kebîr (çev.: Beşir Eryarsoy) İşaret Yayınları, İstanbul, 2006.Muslu, Yılmaz, Yaşayan Gezegen, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1980.Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995.Özde, Talip, Kur’an ve Nesh Problemi, Fecr Yayınevi, Ankara, 2005.Paçacı, Mehmet, Kur’an’a Giriş, İslam Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 2006.Paçacı, Mehmet, Dumlu Ömer, Ana Konularıyla Kur’an, Anadolu Üniversitesi Yayınları.Paçacı, Mehmet, İmam Hatip Liseleri, Tefsir, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2008.Paçacı, Mehmet, Tefsir, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2006.Ragıb Isfehani, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, İstanbul, 1986.

170

TEFSİR

Razi, Mefatihu’l Gayb (Tefsir-i Kebir), Huzur Yayınları, C I-XXIII, İstanbul, 2008.Semih Ebu Muğuli, Kur’an’ın Dilleri Kur’an’da Arapça Olmayan Kelimeler (çev.: Muammer Erbaş), İnsan Yayınevi, İstanbul, 2003.Serinsu Ahmet Nedim, Kur’an ve Bağlam, Şule Yayınları, İstanbul, 2008.Serinsu, Ahmet Nedim, Kur’an’ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, Şule Yayınevi, İstanbul, 1994.Suyûtî, Celâleyn, Salah Bilici Kitabevi, C I-II, İstanbul, 1983.Şamil İslam Ansiklopedisi, C 8, İstanbul, 2000.Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, Daru’l-Vefâ, C I-V, Mısır, 1997.Taberî, Câmiu’l-Beyan an Tevîlu’l- Kur’an, Dâru’s- Selam, C I-X, Kahire, 2007.Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.Toshihiko İzutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan (çev.: Süleyman Ateş), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1975.Tuna, Taşkın, Güneş Sistemi, Yeni Asya Yayınları, İlim ve Teknik Serisi, İstanbul, 1983.Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.Ulutürk, Veli, Kur’an’da Temsili Anlatım, Emsalü’l Kur’an, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995.Ünal, Mehmet, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, Fecr Yayınları, Ankara, 2005.Yaşar, Hüseyin, Kur’an’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İstanbul, 1997.Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1979.Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur’an’ı Tefsiri, (2. baskı), Yeni Akademi Yayınevi, İstanbul, 2007. Yıldırım Suat, Peygamberimizin Kur’an’ı Tefsiri, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1998.Yıldırım, Suat, Ana Hatlarıyla Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş, Ensar Yayınevi, İstanbul, 2005.Zehebi, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve’l-Müfessirun, Daru’l-Kalem, Beyrut.Zemahşerî, Keşşaf, Dâru’l- Kütübü’l-İlmiye, C I-V, Beyrut, 1995.Zerkânî, M. Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’an, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1988.

tefsir ders kİtabi

Documents