Teatr europejski od początków XX

wieku przechodził szereg przemian,

które dziś nazywane są Wielką

Reformą. Na Starym Kontynencie

powstało wówczas wiele

nowatorskich teatrów, a istniejące już

sceny przekształciły się w kierunkach

dyktowanych przez nowe tendencje.

Wielka Reforma wyniosła jednak na

pierwszy plan nie aktorów czy

reżyserów, a inscenizatorów.

To właśnie oni odpowiadali

za całokształt spektaklu. Przed

szereg największych inscenizatorów

epoki wysunął się Max Reinhardt,

który „wyprowadził” swoje projekty

poza teatr. Do historii przeszły

inscenizowane przez niego spektakle,

które rozgrywały się na arenach

cyrkowych lub w salach

widowiskowych.

Efekty Wielkiej Reformy najbardziej uwidoczniały się w okresie

międzywojnia. Rewolucja bolszewicka, która „wywróciła Rosję do góry

nogami” odcisnęła swoje piętno na sztuce teatralnej.

Wsiewołod Meyerhold, który przystał do komunistów, stworzył nowy

teatr, „teatr przyszłości”, jak sam go nazywał. Dziś określa się go mianem

Teatru Październikowego. Jego głównym założeniem była masowość

i propaganda. Otwarcie czerpał z popularnych widowisk,

takich jak chociażby cyrk. Doskonale w nowym nurcie odnalazła

się opracowana przez niego biochemika. Meyerhold święcił wielkie

sukcesy, lecz z czasem jego blask gasł. Ostatecznie, na rozkaz Stalina,

wielki inscenizator propagandowych spektakli został rozstrzelany

w 1940 roku.

Kierunki teatru dwudziestolecia wyznacza dramaturgia włoska, angielska

i amerykańska.

Najważniejszym twórcą jest Luigi Pirandello, który konstruuje tak zwany

„teatr nagich masek”. Sztuki Luigiego stanowią zerwanie z konwencją dramatu

XIX-wiecznego, opierającego się na chwycie „teatru w teatrze”. Teatralizacja

staje się teraz właściwością całego świata, podlega jej również życie, czego

wyrazem jest włączenie widza do przebiegu przedstawienia.

Najważniejsze dzieła Pirandella tego okresu to: „Sześć postaci scenicznych

w poszukiwaniu autora”, „Henryk IV”, „Dziś wieczorem improwizujemy”,

„Każdy na swój sposób”.

Obok Pirandella prym w teatrze międzywojnia wiedzie

George Bernard Shaw, z pochodzenia Irlandczyk.

Jego koncepcja dramaturgii opiera się na rozbudowaniu

filozoficznej dyskusji i realizmie. U Shawa przeważają

komedie („Święta Joanna”, „Wielki kram”).

Istotnym zjawiskiem jest również dramat

amerykański reprezentowany przez

Eugene'a O’Neilla. Teatr ten cechuje

stylistyczny eklektyzm, łączy on w sobie

bowiem tak różne kierunki artystyczne

jak naturalizm i ekspresjonizm, a także

inspiruje się psychoanalizą. Ważne sztuki

to: „Anna Christie” i „Cesarz Jones”.

Teatr O’Neilla tematycznie nawiązuje

do Ibsenowskiego dramatu rodzinnego.

Bardzo interesujące zjawiska pojawiają się również w polskim teatrze,

zwłaszcza u twórców awangardowych. Najważniejszym dramaturgiem

jest tutaj oczywiście Witkacy jako autor teorii Czystej Formy, którą próbował

wprowadzić w życie. Koncepcja ta faworyzuje czysto formalne aspekty dramatu

i jednocześnie postuluje akcję absurdu z elementami groteski. Witkiewiczowi

nie udaje się ostatecznie napisać sztuki, która w pełni odpowiadałaby tej teorii,

ale ważnymi dramatami bliskimi tym założeniom są np.: „Oni” czy „Matka”.

Teatr Witkacego stanowi zjawisko zapowiadające dwudziestowieczny teatr

absurdu.

Ważnym awangardowym twórcą

jest również Witold Gombrowicz,

który wkracza na scenę swoją

pierwszą sztuką pt.: „Iwona,

księżniczka Bungurda”. W jego

ujęciu forma stanowi jednak

zagadnienie filozoficzne.

Struktura życia teatralnego oparta była na teatrach miejskich i prywatnych.

Najbardziej stabilną instytucją był warszawski Teatr Polski kierowany przez

Arnolda Szyfmana, który go wybudował w 1913 roku i prowadził do 1939.

Wykształcony, obyty w teatrze europejskim był najbardziej utalentowanym

dyrektorem teatru w Polsce XX wieku. Świetnie układał repertuar. Umiał

ściągać znakomitych aktorów, reżyserów, scenografów i wspaniałą

publiczność.

Badacze wyróżniają trzy kierunki,

w których podążał polski teatr

międzywojnia:

dramat poetycki - stanowił on kontynuację

założeń Młodej Polski;

dramat realistyczny - w tym nurcie

największe osiągnięcia przypisuje

się kobietom. Zalicza się do nich Zofię

Nałkowską, Marię Kuncewiczową i Polę

Gojawiczyńską;

komedie.

Sztandarową znakomitością, otaczaną

nieznanym wcześniej w odniesieniu do

polskich aktorów kultem była Jadwiga

Smosarska (1898-1971). Wydrukowano

miliony pocztówek z wizerunkiem

Smosarskiej, układano też wierszyki na jej

cześć. Jeden z nich znała cała Polska:

„Nasza niewinna, nasza jedyna, nasza

płomienna, nasza wybrana, nasza kochana,

swojska i dziarska, Jadzia Smosarska”

Adolf Dymsza (1900-1975). W latach 1918-1920

występował w teatrach Warszawy, Grodna

i Mińska. Początkowo grywał

w warszawskich teatrzykach i uczył tańca.

Po występie w kabarecie

„Qui Pro Quo" zyskał znaczną popularność

i stał się znanym aktorem rewiowym. Przeniósł

się do Łodzi, gdzie występował

w tamtejszym Teatrze Syrena, a w latach

1948-1951 w Teatrze Powszechnym.

Mieczysława Ćwiklińska

(1880-1972).

W 1901 roku została aktorką zespołu

farsy Warszawskich Teatrów

Rządowych.

Przed I wojną światową występowała

w operetkach: Paryża, Drezna,

Berlina.

Jednak wybrała aktorstwo.

Zasłynęła jako interpretatorka

ról Fredry.

Eugeniusz Bodo (1899-1943) niewątpliwie

jest ikoną przedwojennego polskiego kina.

Na początku kariery występował jako

pieśniarz i tancerz na scenach rewiowych,

a także w kabaretach: „Qui Pro Quo”,

„Morskie Oko”, „Cyganeria” i „Cyrulik

Warszawski”. Jego debiut filmowy

to „Rywale” z 1925 roku.

Hanka Ordonówna (1902-1950) była

polską piosenkarką, autorką wierszy

oraz tekstów piosenek, tancerką i aktorką.

W wielu miastach Polski dawała liczne

koncerty, a także odbywała zagraniczne

tournee. Przyjmowano ją entuzjastycznie

w Atenach, Bejrucie, Damaszku,

Jerozolimie, Kairze, Rydze i w Stanach

Zjednoczonych. Występowała za granicą,

m.in. w Paryżu, Berlinie i w Wiedniu.

Józef Węgrzyn (1884-1952) był legendarnym

aktorem przedwojennego teatru. Popularność

przyniosły mu role w „Znachorze”, „Księżnej

Łowickiej” czy „Trędowatej”. Po przedstawieniu

jak najszybciej wyskakiwał, aby wyjść z teatru razem

z publicznością i pławić się w wszechobecnych

szeptach: „Węgrzyn, Węgrzyn”.

Publiczność, poszukująca przede wszystkim dobrej rozrywki, dobrze wiedziała,

gdzie może ją znaleźć, ale dyrektorzy teatrów "inteligenckich" musieli liczyć

się z opinią krytyki. Część elit polegała bowiem na recenzjach prasowych,

a najbardziej poczytne pióra mogły albo zniszczyć przedstawienie 

albo znacznie przedłużyć jego życie na afiszu. Jednym z najbardziej

wpływowych recenzentów był Antoni Słonimski.

Teatr był żywy. Budził społeczne zainteresowanie, aż do

lat dwudziestych zdobywał zwolenników, dopiero wielki

kryzys załamał ten proces. Teatr popierali przywódcy

polityczni: premier Wincenty Witos, Józef Piłsudski oraz

Stanisław Wojciechowski.