tarÎkat-i bayramİyye’ye yazma eser: -i sirr-i history and sufism of islam in addition to his...

Tarîkat-ı Bayramiyye’ye Dair Yeni Bir Yazma Eser: Dervîş Külhenî ve Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî Adlı Risalesi

Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 11 165

TARÎKAT-I BAYRAMİYYE’YE DAİR YENİ BİR YAZMA ESER:

DERVÎŞ KÜLHENÎ VE KİTÂB-I SIRR-I KALBÎ ADLI RİSALESİ

A New Manuscript About the Bayrami Order: Dervish Külhenî and His Pamphlet Named Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî (The Book of the Secret of Heart)

Muhammet ÖZDEMİR*

ÖZ

Bayramiyye 15. yüzyılın başlarında Anadolu’da yetişen bir Türk mutasavvıfı olan Hacı Bayram-ı Velî tarafından kurulmuştur. Bayramîlik kısa zamanda merkezi Ankara olmak üzere Anadolu’da ve Osmanlı coğrafyasında hızla yayılmıştır. Bay-ramiyye'nin ilk dönemleri ve özellikle Şemsiyye kolu hakkında ilk elden başvuru kaynakları azdır. Bu nedenle Bayramiyye'ye dâir doğrudan veya dolaylı bilgi sağla-yabilecek nitelikteki her kaynak ve belge önemlidir.

Çalışmamıza konu olan Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî isimli eser Bayramiyye'ye mensup bir mürid olan Dervîş Külhenî tarafından ilk klâsik dönemde (1453-1600) yazılmış-tır ve müellif eseri kaleme alırken klâsik kültüre âit tertip kaidelerine uymamıştır. Eser muhtemelen Sultân II. Bâyezîd dönemi (1481-1512) başlarında tamamlanmış-tır. Eserin ismi günümüz Türkçesi’ne “Kalbe Âit Sırlar” olarak çevrilebilir.

Müellif, eseri uzun yıllar boyunca aldığı tarîkat eğitiminden sonra meydana ge-len bir vâkı'aya dayanarak, diğer müritlere yol göstermek amacıyla kaleme almıştır. Eserde seyr ü sülûk ve mükâşefe ekseninde tasavvufî birçok konuda bilgi verilmekte-dir. Müellifin eserde tasavvufî meseleleri incelerken izlediği yönteme bakıldığında, konular hakkında aktardığı kişisel bilgi ve tecrübelerinin yanında asr-ı saâdetten bu yana İslâm tarihi ve tasavvufunun otoriteleri sayılabilecek önemli mutasavvıfların görüşlerine de yer verdiği görülmektedir. Eserde, tasavvufî birçok mesele bu muta-

――――――――― * Okt., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türkçe Öğretim Birimi.

Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Muhammet ÖZDEMİR

166 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 11

savvıfların fikirleri ışığında karşılaştırmalı olarak incelenmiş ve okuyucunun istifadesi-ne sunulmuştur.

Bu çalışmada Dervîş Külhenî’nin hayatı ve Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî’nin şekil ve içe-rik özellikleri hakkında inceleme yapılmış, ayrıca çalışma sonunda eserin çeviri yazılı metnine de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Bayramiyye, Dervîş Külhenî, Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî, Seyr ü sülûk, mükâşefe.

ABSTRACT

The Tariqa of Bayramiyye founded by Hajji Bayram who was raised in Ana-tolia as a Turkish sufi (Hacı Bayram-ı Velî) at the beginning of 15th century in Anka-ra. In a short time the Bayrami order had spread rapidly in Anatolia and Ottoman territory. There are very few first-hand references about the first periods of Bayra-mi Order and especially it’s offshoot Shamsiyya. Therefore, each source and do-cument that might provide any information directly or indirectly about Bayrami order is important.

Dervish Külhenî is a disciple of the Bayrami order and the work named “Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî” was written by himself in the first classical period (1443-1600) of Turkish literature and he had not followed the composition rules which belon-ges to the classical culture. The work was probably completed at the beginning of the reign of Sultan Bayezid II (1481-1512). The name of the work can be translated to present Turkish as "The Secrets of Heart".

Author had written the work based on an occurance that happened after a long progress on his spritiual path and his aim is to guide the other Bayrami discip-les. In this work, there is a good amount of information about many sufistic mat-ters as part of revelation and progress of spiritual path. When we look at the way the author followed while he examines the mystical matters, it can be celarly seen that he used the opinions of important sufis who can be considered as authorities of history and sufism of Islam in addition to his personal knowledge and experien-ce. In the work, many sufistic matters had been comperatively analyzed in light of abovementioned sufis and their thoughts.

In this article, life of Dervish Külhenî and specialities of form and content of Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî has been examined. Transcribed text of the manuscript is given as appendix at the end of the article.

Key Words: Sufism, Bayrami Order, Dervish Kulhenî, Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî (The Book of the Secret of Heart), progress of spiritual path, revelation.

Giriş

Tarîkat-ı Bayramiyye, Anadolu’da doğup büyüyen bir mutasavvıf olan Hacı Bayram-ı Velî (ö. 833/1429-30) tarafından 14. yüzyılın sonları ile 15. yüzyılın başla-

http://en.wikipedia.org/wiki/Hajji_Bayram

http://en.wikipedia.org/wiki/Hac%C4%B1_Bayram-%C4%B1_Veli

http://en.wikipedia.org/wiki/Ankara

http://en.wikipedia.org/wiki/Ankara



rında kurulan ilk Türk tarîkatıdır. Bayramiyye, daha kurucusunun sağlığında Ankara ve çevresinde yaygınlık kazanmış ve Hacı Bayram’ın ölümünden sonra da Şemsiyye ve Melâmiyye olmak üzere iki büyük kolda Anadolu’da inkişâf etmeye devam et-miştir.

Bayramîlik hakkında malumat sadece Türk kaynaklarında mevcut olup, Hacı

Bayram-ı Velî’nin, Bayramî tarîkatı âdâb ve erkânını anlatan tarîkat-nâme mâhiye-tinde herhangi bir eserinin varlığı bilinmemektedir. Buna binâen tarîkatın kuruluş yıllarında ihtiva ettiği düşünce sistemi hakkında hâlihazırdaki bilgilerle fikir beyan etmek oldukça güçtür.1

Bayramîliğin kurulduğu ilk dönemden itibaren Sünnî ideoloji temeline da-yandığına dâir kanıt mâhiyetindeki en mühim eser, bir Bayramî şeyhi tarafından kaleme alınan ilk eser olma özelliğini de taşıyan Akşemseddîn’in Risâle-i Nûriyye2 adlı eseridir. Bayramîliğin ilk dönemine dâir birçok bilgi bu eserden elde edilir. Bay-ramîlerin tarîkat âdâbı, zikir usulü, giyim-kuşamı ve Allah’ın rüyada görülebileceği-ne, Mirac olayında Hz. Peygamber’in Allah’ı beden gözüyle gördüğüne inandıkları da bu eser vasıtasıyla öğrenilmektedir.3

Çeviri yazısıyla birlikte neşrettiğimiz bu risale de Dervîş Külhenî isimli Bay-ramiyye müntesibi bir müridin, seyr ü sülûku neticesinde sahip olduğu zahirî ve batınî bilgi ve tecrübeye dayanarak Sırr-ı Kalbî (Kalbin Sırları) adıyla kaleme aldığı mühim bir eserdir. Eser, ağırlıklı olarak tasavvufî anlamı ilahî sırların hakikat ehline görünmesi manasına gelen “mükâşefe” üzerine kaleme alınmıştır. Literatürde özel bir tasnife tâbi tutulmayan ama bugün “mükâşefe-nâme” ya da “sülûk-nâme” adıyla müstakil bir tür içerisinde değerlendirilmesi gereken bu tarz eserler, müridin seyr ü sülûk sırasında sahip olduğu ilahî sırların benzetme, işaret ve remizler yoluyla akta-rılması konusunu işlemektedir.

1.Dervîş Külhenî Kimdir?

Kaynaklarda Dervîş Külhenî’nin kim olduğu ve hayatı hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Hayatı ve kimliği hakkındaki sınırlı bilgilere onun eldeki yegâne eserinden ulaşılmaktadır. Müellifin ismi, Milli Kütüphane Yazmalar Kolek-siyonu veri tabanına “Dervîş Kûlhânî Alî Dede” şeklinde yanlış kaydedilmiştir. Müellif vr. 2-a’da kendisini “ ” şeklinde sadece mahlasını naklederek tanıtmaktadır. Eserde Külhenî’nin isminin “Dervîş Külhânî Ali Dede” olduğuna dâir bir bilgi yoktur. Bilinen tek Külhânî Ali

――――――――― 1 Fuat Bayramoğlu-Nihat Azamat, “Bayramiyye”, TDVİA, 05, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı

Yay., 1992, s. 271. 2 Ali İhsan Yurd-Mustafa Kaçalin, Fatih’in Hocası Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Marmara

Üniversitesi İlahiyat Fak. Yay., 1994. İlk olarak A. İhsan Yurd tarafından Arapça metni ve Akşemseddin’in kardeşi Hacı Ali’nin Türkçe tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır. (İstanbul-1972) Bkz. Orhan F. Köprülü-Mustafa Uzun, “Akşemseddin” TDVİA, 02, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1989, s. 301.

3 Bayramoğlu-Azamat, “Bayramiyye”, TDVİA, c. 05, s. 272.



Dede Mevlevîdir.4 Sebeb-i te'lif bahsinde verilen bilgilere göre Dervîş Külhenî Bayramîdir5 ve Bayramî yolunda seyr ü sülûku on sekiz yıl sürmüştür:

“

Yukarıdaki cümlelerden Külhenî'nin, seyr ü sülûkunu Hacı Bayram’ın halîfe-lerinden Bîcân Halîfe’nin rehberliğinde sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Fakat bilindiği üzere Bîcân lakabı Yazıcıoğlu kardeşlerin her ikisi için de kullanılagelmiştir. Bura-daki Bîcân Halîfe’nin Ahmed-i Bîcân (ö.870/1466?) olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü meşhur Muhammediyye sahibi Yazıcıoğlu Mehmed (ö. 855/1451) genellikle Yazıcıoğlu ismiyle anılırken Envârü’l-âşıkîn müellifi Yazıcıoğlu Ahmed ise Ahmed-i Bîcân olarak şöhret kazanmıştır. Bununla birlikte kaynaklarda Ahmed-i Bîcân’ın aşırı derecede riyâzeti neticesinde cansız denecek kadar zayıflamış olması nedeniyle bu lakapla anıldığı da nakledilmektedir.6 Bu bağlamda Bîcân Halîfe’nin Ahmed-i Bîcân olduğu iddia edilebilir. Öte yandan Latîfî, Yazıcıoğlu kardeşler hakkında:

“Mezkûr u mezbûr olan ahaveyn-i ekmeleyn egerçi tarîk-ı sûfiyyenün müntehîlerinden ve müntecîlerindendür ammâ seccâde-i irşâda geçüp tâlib-i irşâd olanlardan kimseyi irşâd itdükleri ma'lûm de-güldür.”7

diyerek Yazıcıoğlu kardeşlerin irşâd makamında olmadıklarını söylemiştir. Latîfî’nin bu ifadesi, Külhenî’nin ifadeleriyle çelişmektedir. Külhenî’nin ifadeleri nazara alına-rak Latîfî’nin yanılmış olabileceği söylenebilir.

Külhenî’nin doğum tarihi hakkında da herhangi bir bilgi mevcut değildir. Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî’nin yazıldığı II. Bâyezîd döneminde (1481-1512) Ahmed-i Bîcân’ın hayatta olmadığını biliyoruz.

İfadesinden yola çıkılarak Külhenî’nin doğum tarihinin Ahmed-i Bîcân’ın ölümünden en az on sekiz yıl önceye yani 1448 yılı ve daha da öncesine dayandığı söylenebilir.

――――――――― 4 Külhânî Ali Dede hakkında detaylı bilgi için bkz. Esrar Dede, Tezkîre-i Şu'ârâ-yı Mevleviyye: İnceleme-

metin, haz. İlhan Genç Ankara: AKMB Yayınları., 2000, s. 446. 5 Hacı Bayram-ı Velî ve Bayramîlik hakkında detaylı bilgi için bkz. Fuat Bayramoğlu, Hacı Bayram-ı

Veli Yaşamı-Soyu-Vakfı Cilt I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989. 6 “Ahmed Bîcan”, İslam Ansiklopedisi, 01, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978, s. 181. 7 Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ İnceleme- Metin, haz. Rıdvan Canım, Ankara: AKMB

Yayınları, 2000, s. 132.



Devlet ricaline dua kısmında bulunan

ve

ifadelerinden Külhenî’nin Sultân II. Bâyezîd döneminde hayatta olduğu anlaşılmak-tadır. Tüm bu bilgiler ışığında Külhenî’nin II. Murâd döneminde (1421-1444/1445-1451) veya daha önce doğduğu II. Mehmed saltanatını (1451-1481) idrak ettiği ve II. Bâyezîd döneminde (1481-1512) veya daha sonraki bir tarihte vefat etmiş oldu-ğu anlaşılmaktadır.

Külhenî’nin yaşadığı yer hakkında da herhangi bir bilgi yoktur. Fakat Hacı Bayram’ın vefat ettiği 15. yüzyılın ilk yarısında Hacı Bayram’ın iki halîfesi Yazıcıoğ-lu Mehmed ve Ahmed-i Bîcân, Bayramiyye'yi Gelibolu’da temsil ediyordu.8 On sekiz yıl Ahmed-i Bîcân’ın müridi olduğu düşünülürse Külhenî’nin Gelibolu veya Gelibolu’ya yakın bir yerde yaşamış olabileceği söylenebilir.

2.Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî

2.1.Nüsha Tanıtımı

Eserin ismi hâlihazırdaki bilgiye göre tezkireler ve biyografi kaynaklarında zikredilmemektedir. Eserin adı ve müellifi hakkındaki bilgileri eserden öğrenmekte-yiz. Elimizdeki mevcut bilgiye göre yazmanın Türkiye ve yurtdışı kütüphanelerinde tek nüshası bulunmaktadır. Söz konusu yazma, Ankara Milli Kütüphane’de 06 Mil Yz A 3308 arşiv numarasıyla “Sırr-ı Kalbî” adıyla kayıtlıdır. 177x113-126x67mm boyutlarında 29 yaprak ve 11 satırdır. Abâdî kağıt üzerine harekeli nesih ile yazıl-mıştır. 1-a’da eser ismi muhtemelen müstensih ya da başkası tarafından “Risâle-i Şems-i Tebrîzî kuddise sırruhu’l-azîz” şeklinde kaydedilmiştir. Fakat kitabın asıl ismi ser-levhaya tezhip üzerine tam olarak sonradan “Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî” olarak yazılmış-tır.

2.2.Yazılış Tarihi

Yazmada, eserin te'lif tarihiyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. An-cak müellif, devrin padişahına duâler içeren medhiyyesini sunduğu bölümde II.

――――――――― 8 Fuat Bayramoğlu-Nihat Azamat, “Bayramiyye” TDVİA., c. 05, s.270.



Bâyezîd’in ismini zikretmektedir. Bu kısım, eserin te'lif tarihini tespit etmede kulla-nılabilecek tek ipucudur. Müellifin ölüm tarihi hakkında kesin bilgimiz olmadığın-dan, eser en erken II. Bâyezîd’in tahta çıkış yılı olan 1481 yılında te'lif edilmiştir, diyebiliriz.

2.3.Şekil Özellikleri

Eserin ismi müellifin belirttiği “Sırr-ı Kalbî” şekliyle “Kalbin Sırları” ya da serlevhada kayıtlı olan, “Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî” şekliyle “Kalbî Sırlar Kitabı” olarak günümüz Türkçesi’ne çevrilebilir. Eser hamdele ile başlar sebeb-i te'lif ve ulü’l-emre övgü ve duâ bölümüyle devam eder. Eserin başında, hamdeleden önce bes-mele ve sonra Hz. Peygamber’e salât u selâm bulunan salvele bölümü bulunma-maktadır. Bu cihetle müellifin klasik tertip kaidelerinin dışına çıktığı görülmektedir.

Eser mensûr olup imlâsı harekelidir. İçinde herhangi bir manzum bölüm bu-lunmamaktadır. Yer yer klâsik dönem âhenk unsurlarından olan seci'e yer verilmek-le beraber, eserin dili muhataplarının anlayabileceği düzeydedir. Müellif, gerektiğin-de Arapça tamlamaları kullanmaktan çekinmemiş ve söyleyiş güzelliğinden ziyade konu ve düşünceyi ön plana çıkarma yoluna gitmiştir. Eserin bu yönüyle klâsik kültürde didaktik amaçla kaleme alınmış çoğu yapıt gibi orta nesir niteliğinde oldu-ğu söylenebilir.

2.4.Muhteva

Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî Bayramîlik hakkında kaleme alınmış nadir eserlerden biri-

dir. Eser doğrudan tarîkat âdâb ve erkânı hakkında yazılmış bir tarîkat-nâme değil-dir, ancak Bayramî öğretisini kısmen ihtiva eden, genel olarak seyr ü sülûk ve mükâşefe ekseninde tasavvufî birçok konuya dâir müellifin bilgi ve tecrübelerine dayanarak yazdığı önemli bir risaledir. Allah’ın zâtı ve sıfatları, tevhîd, seyr ü sülûk vb. anlaşılması çok güç olan batınî konular hakkında böyle bir risale kaleme alabilen Külhenî’nin hilâfet sahibi olması ihtimal dâhilindedir. Çünkü eserin içerdiği tasav-vufî meseleler, sıradan, irşâd makamında olmayan bir müridin başkalarının istifade-sine sunmak amacıyla kaleme alabileceği türden meseleler değildir. Külhenî’nin bu cihetle hilâfet sahibi olabileceği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır. Bununla birlikte Dervîş Külhenî ismi, isim ya da mahlas olarak Hacı Bayram’ın halîfeleri arasında zikredilmemektedir.9

Müellif eseri şu şekilde tertip etmiştir:

Eser hamdele ile başlar:

“

――――――――― 9 Hacı Bayram-ı Velî’nin halîfeleri hakkında bilgi için bkz. Abdülbakî Gölpınarlı, Melamilik ve Mela-

miler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1931, s. 16; “Bayramiyye”, TDVİA, c. 05, s. 269-273; Ethem Ce-becioğlu, Hacı Bayram Velî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.



”

Hamdele kısmının devamında Allah’ın zât ve sıfat özellikleri ve ilâhî sırlara ayna olan kalb ve gönlün önemine değinilmiştir:

“

”

Eser bu bölümden sonra sebeb-i te'lif diyebileceğimiz bölüm ile devam eder. Müellif bu bölümde eseri te'lif etme sebebi ve yönteminden bahsederek eserin ismini burada zikretmektedir. Müellif ve eser hakkında sahip olduğumuz somut bilginin çoğu bu bölümde bulunmaktadır:

Sebeb-i te'lif bölümünün devamında ise Fatih Sultân Mehmed, Sultân II. Bâyezîd ve şehzadelerine dua bölümü bulunmaktadır. Duâ bölümünün akabinde asıl konu başlar. Yukarıdaki çeviri yazıda da görüldüğü gibi Külhenî, on sekiz yıl boyunca Bîcân Halîfe’nin müridi olmuştur. On sekiz yıl sonunda bir vâkıa hâsıl olmuştur ve Külhenî vâkı'a neticesinde meşayıhın eserlerine bakıp mana incilerin-den dersler ve yorumlar çıkarmıştır. Bunları içtenlikle toplayıp can sayfalarına yaz-dıktan sonra okuyup inceleyenlerin, gönül âleminden yollar açılarak rabbanî ilhamla ruhlar âlemine yükselmeleri için ve âlemi, misali ile müşâhede makamına ulaşarak şüpheden kurtulmaları için bu eseri kaleme almış, “Kalbin Sırları” diye kendi deyi-miyle beşâret etmiş yani müjdelemiştir.

Vâkı'a (واقعه) kelimesi Arapça bir kelimedir ve olmuş bir şey veya iş; olgu, rü-ya; hayal, savaş; kavga, olay; musibet manalarına gelir.11 Külhenî, uykuda veya uyku-

――――――――― 10 Kur'ân-ı Kerîm, Hicr, 15/29 "Ona ruhumdan üflediğim zaman…" Âyetin tamamı şöyledir:

وحي فقعوا له ساجدين ت فيه من ر ي ته ونفخ Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman, siz“ ,فإذا سو

hemen onun için secdeye kapanın!” 11 Yaşar Çağbayır, Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007, c. 5, s. 5083.



uyanıklık arasında rüya, hayâl şeklinde meydana gelmiş olması kuvvetle muhtemel olan bu vâkı'anın ne zaman, nasıl gerçekleştiği ve mahiyeti hakkında detaylı bilgi vermemiştir ancak eserin ilerleyen bölümlerinde vâkı'a hakkında fikir sahibi olabili-yoruz.

Eserde sebeb-i te'lif ve dua bâbını takip eden asıl kısım “Rûh-ı Kudüs” ve “Sırr-ı Kuddûs” arasındaki soru ve cevapla başlar.

şeklinde Rûh-ı Kudüs tarafından bir soru sorulur ve Sırr-ı Kuddûs tarafından cevap verilir. Bu soru-cevap bahsi eser boyunca dört kez tekrarlanır. Rûh-ı Kudüs mu-kaddes ruh, vahiy meleği (Cebrâil), “ruh” ve “kuds” kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Her iki kelime de Arapçadır. Ruh kelime anlamı olarak bedende, vü-cuttan ayrı olarak bulunan maddesiz varlık ilkesi; hayatın özü; can; manevi benlik anlamına gelir.12 Bununla birlikte "Sana ruhtan sorarlar. De ki: Ruh, Rabb'imin emrin-dendir. Size ilimden pek az bir şey verilmiştir" (İsrâ,17/85), âyet-i kerimesi mûcebince rûhun gerçek manasını sadece Allah bilir. “Kudüs" kelimesinin aslı ise, "kuds"dür ve mukaddes, mübârek, her türlü fenalıktan arınma demektir. Bu iki kelimenin birleşmesinden meydana gelen "rûhul-kudüs", kudsiyet rûhu yani hiçbir leke ile lekelenmek ihtimali olmayan temizlik ruhu, bir güvene layık mukaddes, tertemiz ruh, vahiy meleği, Cebrâil demektir.13

Sırr, tasavvuf ıstılâhındaki manası itibariyle mevcut olan var yok arası kapalı-lık, Hakk’ın gâib hale getirip halka bildirmediği şey; rûh gibi insan bedenine tevdi edilen bir latîfe; gönül ehlinden ve keşf sahiplerinden başkasının elde edemediği hususlar; irade sıfatı, ilâhî irade; ilâhî cezbe vb. anlamlara gelmektedir.14 “El-Kuddûs” ise Esmâ-yı Zât'tandır ve Arapça noksanlıktan münezzeh, çok temiz, her vasıfta mükemmel, tanıma tasvire sığmaz, hiçbir leke kabul etmez, selâm ve selâme-tin menba'ı ve masdarı, kendisi ayıptan, kusurdan, eksiklikten, fenâ ve zevâlden, muhâtaradan sâlim olduğu gibi, selâmet arayanları da selâmete erdirecek olan anla-mındadır.15 Külhenî’nin nakli ve bu iki kelimenin tanımı ışığında eser yazılmaya başlanmadan önce meydana gelen, müellifin şahit olduğu vâkı'anın Cebrail ile Sırr-ı İlâhî arasında bir mükâleme olduğu yorumu öne sürülebilir.

Genellikle sülûk-nâme, mükâşefe-nâme adı altında; seyr ü sülûk ve mertebe-leri veya seyr ü sülûka âit mühim umde ve kavramların açıklanması amacıyla kaleme alınan bu tarz eserlerde müellifin şahit olduğu bu vâkı'a gibi olağanüstü olaylar sebeb-i te'lif hükmünde olmuştur.16 Külhenî de eserin çatısını büyük ölçüde şahit

――――――――― 12 Çağbayır, a.g.e., c. 4, 3979. 13 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul: Zehraveyn Yay.-Azim Dağıtım, 1992, c.

5, s. 259; İsra, 17/85’in tefsiri için bakınız: a.g.e., c. 5, s. 319-325. 14 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001, s.313. 15 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları, 2004, s. 380. 16 Örnek olarak Milli Kütüphanede bulunan 06 Mil Yz A 1244 arşiv numaralı ve Risale-i Mükaşefe

ismiyle kayıtlı müellifi meçhul eserin baş kısmında şu ifadeler geçmektedir:



olduğu vâkı'ada Rûh-ı Kudüs ve Sırr-ı Kuddûs arasında geçen sorular ve cevaplarla inşa etmiştir.

Soruların mâhiyeti özetle şu şekildedir:

1.

“Kemal ehlinin sahip olduğu marifetin aslı nedir ve nedendir ki asr-ı saâdette ve ashâb-ı tâbi'în zamanında açıkça söylenmeyen sözleri tevhîd-i İlâhî’ye gark ola-

rak söylerler. Bu âşıkların halleri aşka muvafık ama şerîata muhâlif idi. Öyle ki söz-lerinin zâhirine itikad eden kâfir olur derler eğer öyleyse onların sözleriyle irşâd câiz midir?”

Bu sorunun cevabının sonunda kemal sahiplerinin tevhîd-i zâta olan delille-rinin önce Hakk Teâla sözünden sonra Hz. Peygamber’in sözünden daha sonra Hz. Ali sözünden ve daha sonra da muhakkikler yani gerçeği bulup ortaya çıkaranların sözünden olduğu nakledilmiştir. Külhenî’nin deyimiyle ulemâ-yı garb u şarkın kamâlât-ı ilmiye ve akliyesine itikâd ettikleri muhakkikler sırasıyla şunlardır:

Ca’fer-i Sâdık, Süheyl-i Yemenî, Veysel-i Karânî, Bâyezîd-i Bistâmî, Ebû Hanîfe-i Kûfî, İmam Şafiî, Şeyh Muhyiddîn-i Mağribî, Muhammed Şîrîn-i Mağribî, Mansûr-ı Hallâc, Hacı Bayram-ı Velî, Akşemseddin, Şeyhü’l-Acem Cemâleddîn-i Kâşânî, Şeyhu’l-Arab Abdulkâdir-i Geylânî.

Külhenî’nin zikrettiği muhakkiklere bakıldığında her birinin İslam tarihinin ve tasavvufun önemli isimleri olduğu görülmektedir. Burada dikkati çeken husus Hacı Bayram-ı Velî’den sonra Akşemseddin isminin zikredilmesidir. Malum olduğu üzere Akşemseddin, Hacı Bayram’ın ölümünden sonra Bayramiyye'nin ayrıldığı iki aslî koldan biri olan Şemsiyye'nin kurucusu olarak kabul edilir. Külhenî’nin muhak-kikler arasında Melâmiyye kolunun kurucusu olan Ömer Sikkînî’yi (ö. 880/1475) zikretmediği görülmektedir. Buna binaen müellifin, Bayramiyye'nin Şemsiyye kolu-nun müntesibi olduğu söylenebilir.

2.

“Bu kâmiller ki her biri mürşidlerdir ama tevhîd-i zât hakkındaki görüşleri nelerdir?”

Bu sorunun cevabında ise “Allah, adaleti ayakta tutarak (delilleriyle) şu hususu açıklamıştır ki, kendisinden başka ilâh yoktur.” (Âl-i İmran, 3/18) âyet-i kerîmesi ve “

“

” (Vr. 2-a)



”(vr. 6-b) Mealinde ilim hakkında bir hadîs-i şerîf nakledildikten sonra Hz. Ali, Ca’fer-i Sâdık, Bâyezîd-i Bistâmî, Tâlib-i Mekkî, Cü-neyd-i Bağdâdî, Muhyiddîn-i Mağribî ve Fahreddîn-i Râzî’nin tevhîd-i zât hakkın-daki görüşleri nakledilmiştir.

3.

“İttihâd nedir?”

Bu sorunun cevabı Sırr-ı Kuddûs tarafından “ ittihâd odur ki Vücûd-ı Hakk’ı vâhid bilmektir. Cümle eşya O’nunla mevcuttur. Eşyanın tümü O’nunla müttehit olur. Şu itibarla ki cümle eşya kendi nefsine nazar-ı ma‘dûmattır. Vücud-ı Hakk ile mevcut olur. Şu itibarla değildir ki eşyanın bir vücudu olsun ve hassaten ondan sonra Vücud-ı Hakk ile müttehit olsun bu mümkün değildir belki tüm vücu-du Hakk’ındır muttasıl olmuştur.” şeklinde cevaplandırılmıştır.

4.

“On sekiz bin âlem dersiniz ne nesnedir?”

Eserde vr. 26b-27b arasında Hz. Ömer ve Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’in hır-kasını Veysel-i Karânî’ye götürmeleri ve aralarında geçen konuşma nakledilmiştir. Hz. Ömer’in Veys’i tarifi ve aralarında geçen konuşma şu şekildedir:

“

”

Hz. Ömer Veys’i tarif ederken giydiği kilimden ve bu kilimde gördüğü on sekiz bin âlemden bahsetmiştir. Rûh-ı Kudüs’ün sorduğu dördüncü soru da buradan sâdır olmuştur. Sırr-ı Kuddûs’un cevabı ise “dördü anâsırdır ve yedinci kat göktür ve kürsîdir, levhdir, kalemdir, arştır ve daha sonra nebatat, hayvanat ve me’âdindir.” şeklindedir. Sırr-ı Kuddûs'un cevabından sonra müellif:

“



”

şeklinde ekleme yaparak fukaha tarafından kesretten kinaye olarak değerlendirilen on sekiz bin âlem tabirini, âlemlere rahmet olarak gönderilen17 Hz. Peygamber'e izafe etmiştir.

Eserde çatı vazifesi gören bu vâkı'anın yani dört soru ve cevabın arasında yine bu konuşmalarla bağlantılı olarak cevaplanan sorular ve işlenen konular anahatlarıyla şunlardır:

Tevhîd nedir?

Takvâ nedir?

Esrâr-ı İlâhîyyeye îmân.

Ârif kimdir?

Allah'ı bilmek nasıl olur?

Şerîat nedir?

Âşıklığın nişanları ve bu nişanlara hâiz olanlarda hâsıl olan muhabbetin dereceleri.

İnsân-ı kâmilin özellikleri.

Saâdete mazhar olanların ahvâli.

Kâmil ve ehl-i muhabbet olanlar kimlerdir?

İnsân-ı kâmilin âleme gelme muradı nedir ve ehl-i temkîn kimdir?

Evsa'-ı eşyâ (ilim, rahmet, kalb)

Seyr ü sülûkta riyazet ve halvetin önemi, doğu ve batı şeyhlerinin bu konudaki görüşleri.

Gerçek muhibb ve âşık kimdir?

Kelâm-ı fasîh nedir?

Keşf makamı ve bu makama erişince açılan altı kapı.

Şekk (kuşku; zan; şüphe; tereddüt) ve kısımları.

Hüznün gerekliliği.

Mestlik (sarhoşluk; kendinden geçme) ve çeşitleri.

Hz. Peygamber'in vasfı ve Mi'râc.

İttihâd ve tecellî makamına ulaşanların ahvâli.

Levh, marifet, fena nedir?

Ehlullâh kimdir ve özellikleri nelerdir?

Aşk kimde olur?

Eserde ana hatlarıyla ve birbiriyle bağlantılı olarak işlenen bu konuların yanısıra işlenen konuyla alakalı daha önce zikrettiğimiz mutasavvıflardan nakiller yapılmış ve ayrıca müridlere nasihatlerde bulunulmuştur. Örnek olarak Külhenî

――――――――― 17 Kur'ân-ı Kerîm, Enbiyâ, 21/107, (Rasûlüm!) Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.



Ahmed-i Bîcân'dan insanların isimleri hakkında dinlediklerini, iyi ve kötü dost edinme üzerine nasihatini şu şekilde aktarmıştır:

Yine Külhenî kelâm-ı fasîhi aşağıdaki gibi tanımlamış ve devamında yalan ve gerçek arasında mukayese yapmıştır:

Eserin ihtiva ettiği tüm meseleler birbiriyle ilintili ve bir mantık zincirine bağlı bir şekilde işlenmiştir. Müellif eseri okuyucuyla sohbet eder bir üslupla kaleme almıştır. Deyim yerindeyse bir mesele diğer meseleyi açmış "imdi, pes imdi" şeklin-de söz başlarıyla konular birbirine bağlanmıştır.

3.Sonuç

Değerlendirmeye çalıştığımız eser muhtemelen 15. yüzyılın son çeyreğinde, gerçek ismini saptayamadığımız Külhenî mahlaslı Bayramiyye müntesibi bir muta-savvıf tarafından kaleme alınmıştır.

Bugün Bayramîlik ve özellikle tarîkatın ilk dönemini aydınlatacak nitelikteki mevcut kaynakların azlığı bilim âleminin malumudur. Kitâb-ı Sırr-ı Kalbî her ne kadar Bayramîlik yolunu tüm detaylarıyla aydınlatacak veya tarîkat hakkındaki tüm soru işaretlerini ortadan kaldıracak bilgiyi haiz olmasa da Bayramiyye'nin inkişafına, Hacı Bayram-ı Velî’nin vefatına ve sonrasına şahit olan bir müellifin kalemiyle asırlar öncesine bir sayfa aralamaktadır. Müellif uzun yıllar seyr ü sülûk ettiği Bay-ramîlik yolunda sahip olduğu irfânî bilgi ve tecrübeyi eser vasıtasıyla istifadeye sunmuştur.

Eserin çeviri yazılı metni makalenin sonuna eklenmiştir.



KAYNAKÇA

BAYRAMOĞLU, Fuat-AZAMAT, Nihat, “Bayramiyye”, TDVİA, 05, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1992.

BAYRAMOĞLU, Fuat, Hacı Bayram-ı Veli Yaşamı-Soyu-Vakfı Cilt I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.

“Ahmed Bîcan”, İslam Ansiklopedisi, 01, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978.

CANAN, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi-Kütüb-i Sitte, c. 13, Ankara: Akçağ Yay.-Feza Gazetecilik, 1995.

CANIM, Rıdvan (Haz.), Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ İnceleme- Metin, Ankara: AKMB Yayınları, 2000.

CEBECİOĞLU, Ethem, Hacı Bayram Velî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.

________, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları, 2004.

ÇAĞBAYIR, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.

ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, V (Sad. İsmail Karacam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel), İstanbul: Erkam Matbaacılık-Azim Dağıtım.

GÖLPINARLI, Abdülbakî, Melamilik ve Melamiler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.

KÖPRÜLÜ, Orhan F.-UZUN, Mustafa “Akşemseddin” TDVİA, 02, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yaınları, 1989.

Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli,(Hazırlayanlar: Hayrettin Karaman, Ali Özek, İbrahim Kafi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadettin Gümüş, Ali Turgut) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara: 27. Baskı, 2014.

Risale-i Mükâşefe, Ankara Milli Kütüphane, Arşiv Nu. 06 Mil Yz A 1244.

Sırr-ı Kalbî, Ankara Milli Kütüphane, Arşiv Nu. 06 Mil Yz A 3308.

ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.

ÜNVERDİ, Şehmus, Hadis İlmi Açısından Aclûnî’nin Keşfü’l-Hafâ Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009.

YURD, Ali İhsan-KAÇALİN Mustafa, Fatih’in Hocası Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1994.

YARDIM, Ali, Hadîs Kıvılcımları Şihâbü’l-Ahbâr Tercümesi, İstanbul: Damla Yayınevi, 2007.

YILMAZ, Mehmet, Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük), İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.

4.METİN



――――――――― 18 Kur'ân-ı Kerîm, Hicr, 15/29 "Ona ruhumdan üflediğim zaman…" Âyetin tamamı şöyledir:

وحي فقعوا له ساجدين ت فيه من ر ي ته ونفخ Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman, siz“ ,فإذا سو

hemen onun için secdeye kapanın!”



――――――――― 19 Kur'ân-ı Kerîm, Âli İmrân, 3/18 "Allah, adaleti ayakta tutarak (delilleriyle) şu hususu açıklamıştır ki,

kendisinden başka ilah yoktur." أن ه ل إله إل هو Âyetin devamı şu şekildedir: “Melekler ve ilim شهدالل sahipleri de (bunu ikrar etmişlerdir. Evet) mutlak güç ve hikmet sahibi Allah’tan başka ilah yoktur.”



20

――――――――― 20 Kur'ân-ı Kerîm, Hucurat, 49/13, Muhakkak ki Allah yanında en değerli olanınız, O'ndan en çok

korkanınızdır. أت قاكم رمكم عند الل إن أك



――――――――― 21 Kur'ân-ı Kerîm, A’raf, 7/31 “…yiyiniz ve içiniz.” Âyetin tamamı şu şekildedir: “Ey Âdem oğulları!

Her secde edişinizde güzel elbiselerinizi giyin; yiyin, için, fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri sevmez.”

رفين مس رفوا إن ه ل يحب ال ربوا ول تس جد وكلوا واش يا بني آدم خذوا زينتكم عند كل مس 22 Kur'ân-ı Kerîm, A’raf, 7/143, “Rabbim bana (kendini) göster. ” 23 A’raf, 7/143, “Dedi beni asla göremezsin... ” Âyetin tamamı şu şekildedir: “Musa tayin ettiğimiz vakitte

(Tûr'a) gelip de Rabbi onunla konuşunca «Rabbim! Bana (kendini) göster; seni göreyim!» dedi. (Rabbi): «Sen beni asla göremezsin. Fakat şu dağa bak, eğer o yerinde durabilirse sen de beni göreceksin!» buyurdu. Rabbi o dağa tecelli edince onu paramparça etti, Musa da baygın düştü. Ayılınca dedi ki: Seni noksan sıfatlardan tenzih

ederim, sana tevbe ettim. Ben inananların ilkiyim.” ا جاء موسى لميقاتنا وكل مه ربه قال رب أرني أنظر إلي ك ولم

ا تجل ى ربه لل جبل جعله دكا وخر موسى ف تراني فلم تقر مكانه فسو قال لن تراني ولكن انظر إلى ال جبل فإن اس

منينٯ ل ال مؤ ا أفاق قال سب حانك ت ب ت إلي ك وأنا أو صعق ا فلم ”.Açlığa devam et beni görürsün; insanlardan uzak dur bana yaklaşırsın“ تجوع تراني تجرد تصل 24

(Hadis-i Kudsî) Bkz. Mehmet Yılmaz, Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük), İstanbul: Kesit Yay., 2013. s. 636.



25

――――――――― ه 25 ن ام Saîd olan annesinin karnında saîddir.” Bu hadis-i şerif kaynaklarda “Şakî“ الس عيد سعيد فى بط

olan annesinin karnında iken şakî olandır, saîd de başkasından ibret alandır.” şeklinde zikredilmektedir. Bkz. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi-Kütüb-i Sitte, c. 13, Ankara: Akçağ Yay.-Zaman, 1995, s. 361.

ه 26 ن ام Şakî olan annesinin karnında iken şakî olandır.” [Müslim, Kader 3,(2645)]“ الش قى شقى فى بط Bkz. Canan, a.g.e., c. 13, s.361.

27 “Allah'a sığınırım; Allah göstermesin. Bkz. Çağbayır, a.g.e., c. 2, s.1422.



30

31 ت32 وي ة مو علي الس

――――――――― رى وبه اف تخر 28 El-fakru fahri ve bihi eftehirü. “Fakirlik benim övünç kaynağımdır, ben ال فق ر فخ

onunla övünürüm” Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ II, 102; Hafız İbn Hacer bu sözün Hz. Peygamber'e ait olmadığını dile getirmiştir. Sehâvî, el-Makâsıdü'l-Hasene, s. 480. Aktaran, bkz. Şehmus Ünverdi, Hadis İlmi Açısından Aclûnî’nin Keşfü’l-Hafâ Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009. S. 16.

Bu metin, hadis kaynakları dışındaki bir kısım yerlerde ve hüsn-i hat levhalarında ال قناعة كن ز ل يف نى 29bu şekilde kayıtlıdır ve “Kanaat tükenmez hazinedir.” diye tercüme edilir. Hadîs halk arasında daha çok bu haliyle yaygındır. Hadîsin yegâne kaynağı Şihâbü’l-Ahbâr’da:

ين فد ل مال قناعة ال “Kanaat tükenmez bir sermayedir.” şeklinde kayıtlıdır. Bkz. Ali Yardım, Hadîs Kıvılcımları Şihâbü’l-Ahbâr Tercümesi, İstanbul: Damla Yayınevi, 2007, s. 43.

ت 30 م أخو ال مو ,Uyku ölümün kardeşi(bir benzeri)dir.” (Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ, 2/29) Bkz. Yılmaz“ الن و a.g.e., s.570.

.Ölmeden önce ölünüz.” Kaynaklara göre bu metin hadis olarak sabit değildir“ موتوقب ل ان تموتو 31Bkz. Yılmaz, a.g.e., s.550.

32 Bu seviye (uyku) ölüm mesabesindedir.



――――――――― 33 Allah vardır O’ndan başka Allah yoktur.



35

36

――――――――― ن رفيقى 34 Hüzün benim arkadaşımdır.” Kadı Iyaz'ın Şifa-i Şerîf'te Hz. Ali'den naklen“ , ال خز

kaydettiği beyanlardan bir hadis-i şeriftir. Hadisin tam metninin çevirisi "Hüzn, ayrılmaz arkadaşımdır, gam ve kederim ise, ümmetime yöneliktir." şeklindedir. Bkz. İsmail L. Çakan, “Hüznü'n-Nebî”, Yeni Ümit Dergisi, S. 18, 1992. Makalenin kaynak konumlayıcısı (url) bkz. http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/huznu-n-nebi/bolumu

35 Kur'ân-ı Kerîm, Yûnus, 10/62, زنون ف علي هم ول هم يح ه ل خو لياء اللـ Bilesiniz ki, Allah'ın أل إن أو dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de.

36 Kur'ân-ı Kerîm, A'raf, 7/172, الس ت برب كم “Ben sizin Rabbiniz değil miyim? ”

http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/huznu-n-nebi/bolumu



s 39

41

――――――――― في ا 37 .Küntü kenzen mahfiyyen. “Ben gizli bir hazineydim.” Bkz. Yılmaz, a.g.e., s. 396 كن ت كن زا مخ 38 Kur'ân-ı Kerîm, Furkan, 25/44, A’raf, 7/179, ن عام بل هم أضل onlar hayvanlar gibidir, hatta… “ كال

onlar yolca daha da sapıktırlar.” مق 39 ت عن معالجة الح تي وقد عجز يآ ء ال مو ت من اح Ölüleri diriltmekte acze düşmedim , ان ى ما عجز

fakat ahmakların tedavisinde acze düştüm. 40 İttihâd nedir? -Nefsini bilen Rabbini bilir. ” Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 309. İbn-i Teymiy“ من عرف نف سه فقد عرف رب ه 41

ye Bu sözün Hz. Peygamber’e ait olmadığını belirtmektedir. Nevevî ise bu rivâyet için “Sabit de-ğildir.” demiştir. Bkz. Ünverdi, a.g.e., s. 16.



――――――――― :Susan kurtulur.” Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 159; Dârimî, Sünen II, 209, nu“ من صمته نجا 42

2716; Tirmizî, Sünen, IV, 660, nu: 2501, Akt. Yardım, a.g.e., s. 93. 43 “Yücelttik, şereflendirdik” anlamındadır. Kurân-ı Kerîm’de muhtelif âyetlerde buyrulmaktadır.



――――――――― 44 “Sen olmasaydın, âlemleri yaratmazdım. ” Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ, II, 191; Sağânî bu sözün Hz.

Peygamber'e izâfe edilemeyeceğini belirtmiştir. Sağânî, Mevzuât, s. 52, Bakınız, akt. Ünverdi, a.g.e., s. 22.

45 Bkz. 28. dipnot.

tarÎkat-i bayramİyye’ye yazma eser: -i sirr-i history and sufism of islam in addition to his...

Documents