tarih peşinde dergisi - tanzİmat, islahat fermanlari ve avrupa devletler...

TANZİMAT, ISLAHAT FERMANLARI VE AVRUPA DEVLETLERİ:

İÇERİK, ORTAYA ÇIKIŞ VE TEPKİLER (1839–1856)

Ahmet DÖNMEZ

Öz

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın başlarında siyasî, askerî, ekonomik ve sosyal alanlarda

çeşitli problemlerle karşı karşıyaydı. Devletin çöküşün eşiğine geldiğini gören padişah ve

devlet adamları bir süredir sistemsiz ve dar kapsamlı bir yenileşme hareketi sürdürüyor‐

lardı. Bu çabaların yetersizliğini gören Mustafa Reşid Paşa, Avrupa’daki elçilikleri esna‐

sında kazandığı bilgi, tecrübe ve vizyonu kullanarak eşitliği ve adaleti temel alan geniş

kapsamlı bir reform programı olan Tanzimat’ı hazırladı. Abdülmecid, Tanzimat Ferma‐

nı’nı 1839 yılında ilan ederek yeni devri başlatmış oldu. Aradan 27 geçtikten sonra, Kırım

Savaşı’nda Osmanlı’yı destekleyen devletler Tanzimat’ın vaatlerinin yerine getirilmedi‐

ğini öne sürerek gayrimüslimlerin haklarıyla ilgili Islahat Fermanı’nı ilan ettirdiler. Bu

ferman, Paris Anlaşması’nın bir maddesi haline getirildi.

Bu çalışmada, Osmanlı modernleşme ve demokratikleşme sürecinin en önemli belgele‐

rinden Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ortaya çıkışlarında etkili olan unsurlar, rol

oynayan devletler ve şahıslar bütünlükçü bir bakış açısıyla açıklanmıştır. İçerikleri yö‐

nünden karşılaştırmalı değerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca her iki fermana yönelik içte

ve dışta gelişen tepkiler, sebep‐sonuç ilişkisi içerisinde ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Avrupa Devletleri, Mustafa Reşid Paşa, Reform

EDICTS OF TANZIMAT AND ISLAHAT AND EUROPEAN STATES: CONTENT,

ENACTMENT AND THE REACTIONS (1839–1856)

Abstract

At the beginning of the XIXth century, the Ottoman Empire faced many political, military, eco‐

nomic and social problems. After having realized that the state was on the verge of collapse, the

Dr. Öğr. Üyesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi,

Konya/Türkiye. [email protected] ORCID: 0000-0003-4836-9774 Makalenin Gönderilme Tarihi: 19.08.2019 Makalenin Kabul Tarihi: 11.10.2019 Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25.10.2019 Makalenin Türü: Araştırma

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl: 2019, Sayı: 22

Sayfa: 37‐65

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Year: 2019, Issue: 22

Page: 37‐65

38 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22

sultan and statesmen launched out a systematic and narrow‐scale reform movement for a short

time span. Mustafa Reshid Pasha, who was aware of the inadequacy of these efforts, prepared a

comprehensive reform program, Tanzimat, based on equality and justice by using the knowledge

and experience gained during his post all across the Europe as an ambassador. Abdulmecid paved

the way for the new era by the declaration of the Edict of Tanzimat in 1839. The nations which

were for the Ottomans in the Crimean War also struggled to have the Edict of Islahat enacted on

the rights of non‐Muslims. They claimed that the criteria of the Tanzimat had not been met after 27

years. The edict of Islahat turned out to be an article of the Treaty of Paris.

This paper attempts to shed light on states and characters and reasons from a critical point of view

over the declaration of Tanzimat and Islahat Edict which are the milestones of Ottoman moderniza‐

tion and democratization. Both of the edicts are compared in terms of their content. Moreover, the

reactions towards the edicts within the Empire or the outside are set forth in a cause and effect

relationship.

Keywords

Tanzimat Edict, Islahat Edict, European States, Mustafa Reshid Pasha, Reform

11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 39

GİRİŞ

Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılda içte ve dışta ciddi problemlerle boğuş‐

mak zorunda kaldı. Fetihlerin durmasıyla gelirler giderek azaldı. İç isyanlar

sonucu sosyal ve ekonomik düzen ağır bir şekilde bozuldu. Merkezin taşra

yöneticileri üzerindeki kontrolü zayıflamaya başladı. Bu yıllarda kötü gidi‐

şatı durdurmak, Fatih ve Kanuni devirlerinin ihtişamına geri dönmek için

bazı ıslahat girişimleri oldu. Devletin ileri gelenleri ıslahatname adı verilen

raporlar hazırladılar.1 Fakat problemlerin gerçek temellerine inilemediği

gibi, köklü çözümler yerine palyatif tedbirler alınmakla yetinilerek sistemli

bir program ortaya konulamadı. En önemlisi sorunların kaynağı ve çözüm‐

leri sadece içte arandı. Dıştaki gelişmelerin bu problemlere etkisi tespit edi‐

lip, gerekli tedbirler alınamadı. Bu kötü gidişattan yalnızca Osmanlı padi‐

şahları sorumlu değildi. Padişah ve devlet adamlarının eğitim düzeyleri,

saray içi çekişmeler ve entrikalar, İslâm’ın ilkelerinin yanlış yorumu, ule‐

manın siyasete karışması, halkın cahilliği, tımar sisteminin bozulması, yeni‐

çerilerin yozlaşması, rüşvet ve yolsuzluğun yaygınlaşması gibi birbirini çok

yönlü besleyen unsurlar bu süreçte etkili oldu. Aynı tarihte Avrupa devlet‐

leri Coğrafi Keşifler, Rönesans, Reform gibi süreçleri atlatmış, Aydınlanma

Çağı’na girmiş ve Endüstri Devrimi’ni başlatacak güçlü bir alt yapıya ka‐

vuşmuştu.

XVIII. yüzyıla gelindiğinde, Karlofça Anlaşması (1699) ile yaşanan bü‐

yük toprak kayıpları ardından Avrupa’nın üstünlüğü kabul edilmeye baş‐

landı. Bu üstünlüğün sebepleri üzerinde düşünmek Osmanlı yöneticilerinin

gözlerini Avrupa’ya çevirmesini sağladı. III. Ahmed döneminde Nevşehirli

İbrahim Paşa bu anlamda önemli bir başlangıç yaptı. Yirmisekiz Mehmed

Çelebi’nin Paris elçiliği Avrupa’nın çeşitli yönlerden tanınması amacını

taşıyordu. Bu yönden Osmanlı’da bir ilk gerçekleştirilmiş oldu.2 Bu yüzyıl‐

da padişahlar, Avrupa devletleri karşında alınan yenilgiler ve hemen he‐

men her alanda yaşanan iç sorunların üstesinden gelmek amacıyla dar kap‐

samlı ıslahatlar uyguladılar. Batı, özellikle askerî alandaki yenilikler için,

gönülsüzce de olsa, örnek alındı. I. Mahmud, bu alanda Humbaracı Ahmed

Paşa gibi Avrupalıların tecrübelerinden yararlandı.3 I. Abdülhamid döne‐

1 Ahmet Cevat Eren, Tanzimat Fermanı ve Dönemi, yay. haz. Alişan Akpınar, Derin Yayınları, İstanbul 2007, s. 13–14. 2 Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856–1876, çev. Osman Akınhay, C. I, Papirüs Yayınları,

İstanbul 1997, s. 32; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yayınları, Ankara 2004, s. 48; İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara 2006, s. 156-171; Eren, age., s. 15. Davison, Humbaracı Ahmed Paşa’nın çalışmalarını “Osmanlı sisteminde Batılılaşma adı verilebilecek bir girişime verilen ilk resmî onay” olarak nitelemektedir. Aynı yer.

3 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. V, TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 56.


minde Halil Hamid Paşa’nın da gayretleriyle yenilik çabaları hız kazandı.4

Ancak değişim kişilerle ve görevde bulundukları süreyle sınırlı kaldı. En

önemlisi, hedefleri belirlenmiş bir program dâhilinde sistemli bir ilerleme ve

bunu sağlayacak toplumsal bilinç ortaya çıkarılamadı.

III. Selim, ilk kez sistemli bir şekilde ülkesini Avrupa devletleri düzeyi‐

ne çıkarmak için harekete geçti. Bu amaçla şehzadeliğinde Fransa Kralı XVI.

Louis’le irtibat kurduğu gibi, Avrupa devletlerinin idari, askerî ve iktisadi

yapısını araştırması için Ebubekir Ratıb Efendi’yi Viyana’ya gönderdi.5

Onun Nizam‐ı Cedid’i başarısız olmakla birlikte, değişime karşı güçlü karşı

koyuşu zayıflatmak, daha büyük yeniliklere zihinleri alıştırmak gibi önemli

bir etki yaptı. Bu etkiyle II. Mahmud döneminde hızlı, radikal, fakat prog‐

ramsız bir değişim sürecine girildi. Bu süreç, oğlu Abdülmecid döneminde

ilan edilen Tanzimat Fermanı ile belli bir sistem ve yön kazandı. Yine aynı

padişah, aradan 27 yıl geçtikten sonra Islahat Fermanı’nı yayınladı.

Her iki fermanın yayınlandığı periyotta, Osmanlı Devleti’nin bağımsız‐

lığı ve toprak bütünlüğü meselesi Avrupa devletlerinin özellikle de İngilte‐

re’nin dış politika gündeminde önemli bir yer işgal etti. Osmanlı’nın varlı‐

ğını sürdürmesini isteyen devletler, reformlar yoluyla devletin güçlenmesi‐

ni sağlamayı amaçladı. Rusya gibi devletler bunun tam aksi bir amaç için

faaliyet yürüttü. Diğer yandan özellikle 1850’li yıllardan itibaren reform

konusu giderek Osmanlı tebaası gayrimüslimlerin eşitliğinin sağlanması ve

haklarının korunması meselesi haline getirildi. Sonuçta Tanzimat Ferma‐

nı’nı ile vaat edilenlerin gerçekleştirilemediğini öne süren Avrupa devletle‐

ri, padişahı Islahat Fermanı’nı ilan etmek zorunda bıraktılar. Bu açıdan

1839–1856 yılları arasında ve sonrasında reform meselesi ve bu yönde ya‐

yınlanan fermanlar Osmanlı‐Avrupa diplomatik ilişkilerinde temel para‐

metrelerden biri olma özelliği taşıdı.

Tanzimat Fermanı’nın ilanının üzerinden 180 yıl geçmesine rağmen, ar‐

şiv ve birinci el kaynaklara göre içerik, ortaya çıkış ve sebep oldukları tepki‐

ler bakımından Tanzimat ve Islahat Fermanı gibi iki önemli anayasal belge‐

nin farklı yönlerden karşılaştırılması tam manasıyla yapılabilmiş değildir.

Özellikle de bu süreçte Avrupa devletlerinin oynadıkları rol, söz konusu

fermanların yabancı baskısıyla hazırlanıp hazırlanmadığı konuları tüm yön‐

leriyle aydınlatılamamıştır. Bu çalışmada, her iki fermanın hangi şartlarda,

kimlerin etkisiyle, nasıl ortaya çıktıkları bütünlükçü bir bakış açısıyla açık‐

4 Stratford J. Shaw, Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu (1789–1807), çev. Hür

Güldü, Kapı Yayınları, İstanbul 2008, s. 160. 5 Shaw, age., s. 119, 128–131.


lanacağı gibi, içerikleri ve gösterilen tepkiler açısından ayrıntılı bir değer‐

lendirmeye tabi tutulacaklardır.

TANZİMAT VE ISLAHAT FERMANLARI’NIN İÇERİKLERİ

Tanzimat ve Islahat Fermanları içerik olarak benzer ve ayrışan özellikle‐

re sahiptir. Tanzimat Fermanı yeni bir dönem başlatmış ve etkileri bu dö‐

nemi de aşan bir şekilde uzun süreli olmuştur. Islahat Fermanı ise aynı kap‐

samda olmayıp Tanzimat’ın tamamlayıcısı ya da uzantısı niteliği taşımak‐

tadır. Her iki ferman, tebaaya bir takım temel hakların verilmesini öngörür.

Bu haklar, en azından şekil olarak, Avrupa’da olduğu gibi aşağıdan yukarı‐

ya bir baskı sonucu değil, yukarıdan aşağıya yönde tek taraflı bir ihsan ola‐

rak verilmiştir.

Karal gibi bazı tarihçiler Tanzimat’ı bir anayasa olarak nitelendirse de

genel görüş charte yani bir hükümdarın tebaasına verdiği hakları ihtiva

eden yazılı senet olduğu ve/veya anayasal belge niteliği taşıdığı yönünde‐

dir.6 Bununla birlikte Mustafa Reşid Paşa’nın Tanzimat’ın ilanından kısa bir

süre sonra anayasal bir rejim olan meşruti monarşiye geçmek için Abdül‐

mecid’i zorladığı düşünülürse, Tanzimat’ın hazırlanışında Osmanlı anaya‐

sası için bir başlangıç amacı taşıdığını söylemek mümkündür.7

Her iki ferman, şekil olarak padişahın irade‐i seniyyesi olarak hazırlan‐

mış bir ferman ve daha özel bir tanımlamayla bir adaletnâme niteliğindedir.

Padişah tek taraflı olarak vaatlerde bulunarak kendi yetkilerini sınırlandır‐

mıştır. Islahat Fermanı ise “tamamen Avrupa’da yapılmış [tır ve]… sadece biçimi

yerli”dir ve Tanzimat Fermanı’nın aksine dış baskıların bir sonucu olarak

ortaya çıkmıştır.8

Tanzimat Fermanı, Reşid Paşa’nın başında olduğu Babıâli’de oluştu‐

rulmuş bir heyet tarafından, Islahat Fermanı ise Avrupa elçilerinin de bu‐

6 Yavuz Abadan, “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil

İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 42, 48; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, YKY, İstanbul 2002, s. 1214–1215; Enver Z. Karal, “Gülhane Hatt-ı Hümayunu’na Batının Et-kisi”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Ya-yınları, Ankara 2006, s. 79–80; Musa Gümüş, “Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Me-tin İncelemesi”, Bilig, S. 47, s. 219; Ejder Okumuş, Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İnsan Yayınları, İs-tanbul 1999, s. 244. Ortaylı, Tanzimat Fermanı’nı “anayasal gelişmemizin başlangıcı” olarak nitelendirir. Ortaylı, age., s. 88. Ubucini, Tanzimat Fermanı’nı Osmanlı Devleti’nin “ilk anayasasının temellerini atan” belge olarak nitelemektedir. M. A. Ubucini, Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, çev. Cemal Aydın, Timaş Yayınları, İstanbul 1998, s. 31.

7 Abdülmecid, İngiliz Elçisi Lord Ponsonby’ye, Reşid Paşa’nın Fransa’nın yönetim biçimini örnek alarak meşrutiyeti benimsemek için kendisine baskı yaptığını söylemiştir DL, Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/37/7–8, Pon-sonby’den Palmerston’a, 01 Şubat 1840. İngiliz elçisi buna karşılık, Osmanlı Devleti’nin “despotik monarşiden, anaya-sal monarşiye geçişe” henüz hazır olmadığını, bunun olumsuz sonuçlar doğurabileceğini, halkın bu yönetim biçimini kabul etmeyeceğini düşündüğünü Londra’ya bildirmiştir. NA, FO, 78/393, Ponsonby’den Palmerston’a, 16 Mart 1840.

8 Kemal H. Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006, s. 364, 573; Davison, age., s. 70; Ufuk Gülsoy, “Islahat Fermanı”, DİA, C. XIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1999, s. 187; Berkes, age., s. 217; İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul 1995, s. 100-101.


lunduğu bir komisyonca hazırlanmıştır. Abdülmecid, Tanzimat’ı uygulaya‐

cağına dair yemin etmiştir. Ayrıca törene Avrupa elçileri davet edilmiştir.

Fakat bunlar, reformlara bağlı kalınacağına dair niyeti göstermekten öte bir

bağlayıcılık taşımamaktadır. Islahat Fermanı ise tek taraflı bir niyet beyanı

olmaktan çıkarılmış ve Paris Anlaşması’nın bir maddesi haline getirilerek

uluslararası bir anlaşmanın parçası haline getirilmiştir.

Islahat Fermanı’nda, Tanzimat Fermanı’yla söz verilen eşitlik, can ve

mal ve namus emniyetinin güvenceye alınması, iltizam usulünün kaldırıl‐

ması, yolsuzluk ve rüşvetin önlenmesi, gayrimüslimlere hakaret edilmemesi

gibi hususlar teyit edilmektedir. Bu yönüyle Islahat Fermanı, Tanzimat’ın

eksiklerini tamamlayıcı bir özellik taşır. Tanzimat Fermanı’nın girişinde eski

kanunlara bağlı kalındığında devletin ilerlediği, 150 yıldır bu kanunlara ve

şeriata uygun hareket edilmediği için sorunlar yaşandığı belirtilmekte ve

yapılacak düzenlemelerin eski düzene dönüşü hedeflediği ima edilmekte‐

dir. Buna karşın Islahat Fermanı’nda eskiye dönüşe ve şeriata atıf yapılma‐

mıştır. Tanzimat Fermanı tertipsiz, sistemsiz, çelişkili bir özellikteyken, Isla‐

hat Fermanı daha sistemli, hedefleri belli ve tertiplidir.9

Açıklandığı gibi Müslüman ve gayrimüslimlerin eşit olarak can, mal

emniyetinin garantiye alınması, kötü yönetimin, rüşvet ve yolsuzluğun

önlenmesi, iltizamın kaldırılması ve vergilerin merkezde toplanarak me‐

murlara maaş bağlanması, adil yargılama, angaryanın kaldırılması, idari,

askerî, iktisadi alanda reformlar yapılarak bunlara yönelik kanunlar çıka‐

rılması gibi hususlarda başta İngiliz devlet adamları olmak üzere Reşid

Paşa’ya birçok Batılı devlet adamı ve aydın tavsiyelerde bulunmuştu. Reşid

Paşa, bu hususlara fermanda özellikle yer vermişti. Can, mal ve ırz ve na‐

mus emniyetini fermana koyarken bu hakkın garanti altına alınması önce‐

likle kendisini de ilgilendiriyordu. Reşid Paşa, 1833 yılında bir 1839’da iki

kere öldürülmenin eşiğinden dönmüştü.10 Reisülküttap Seyda Efendi’nin

Rusya ile savaşa karşı çıktığı için II. Mahmud tarafından nasıl zehirlendiğini

ve hamisi Mehmed Pertev Paşa’nın iftiraya uğrayarak ve yargılanmadan

1837 yılında öldürülmesini İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Palmerston’a

sunduğu memorandumda anlatmıştı.11 Bu açıdan can, mal ve şeref emniye‐

9 Abadan, agm., s. 44; Davison, age., s. 70; Eren, age., s. 37; Okumuş, age., s. 251. 10 Baysun, agm., s. 726. 11 Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, C. III, MEB Yayınları, İstanbul 1969, s. 1304–1306; Harold Temperley,

England and the Near East: The Crimea, Longmans Green and Co., Londra 1936, s. 23-25; Carter V. Findley, Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform: Babıâli 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014, s. 121; Abdurrahman Şeref, Tarih Söyleşileri (Müsahebe-i Tarihiye), sad. Mübeccel Nami Duru, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul 1980, s. 20–21; Ahmet Dönmez, “Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reformlarına Dair Memorandumu”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 6, s. 1–20; F. Stanley Rodkey, “Reshid Pasha's Memorandum of August 12, 1839”, The Journal of Modern History, S. 2/2, s. 9.


tine olduğu gibi açık ve adil yargılama hakkına herkes kadar Reşid Paşa’nın

da ihtiyacı vardı.12

Yine özellikle rüşvet alan Mehmed Hüsrev Paşa, Mehmed Akif Paşa gi‐

bi devlet adamlarının bu fiillerinin suç olarak tanımlanması Tanzimat Fer‐

manı ve ona bağlı olarak çıkarılan Ceza Kanunnamesi (1840) ile gerçekleş‐

miştir. Bu düzenlemeler sayesinde yeniliklerin önündeki söz konusu kişi‐

lerden kurtulmak mümkün olmuştur. Tanzimat Fermanı’nda yukarıda

belirtilen somut hususlar dışındakilere dair prensipler belirlenerek, reform‐

larla ilgili düzenlemelerin Meclis‐i Vâlâ ve Dâr‐ı Şûrâ‐yı Askerî’de gerçek‐

leştirileceği ifade edilmiştir. Islahat Fermanı ise doğrudan Sadrazam Meh‐

med Emin Âli Paşa’ya hitaben yazılmıştır.13

Tanzimat Fermanı tüm tebaaya yönelik hazırlanmıştır. Islahat Fermanı

ise gayrimüslimlerin haklarıyla ilgilidir.14 Islahat Fermanı, Avrupalıların

Hıristiyan tebaaya yönelik taleplerinden meydana gelmektedir. Gayrimüs‐

limlerin Müslümanlarla eşit haklara sahip olmasına hatta onlara pozitif

ayrımcılık yapılmasına yönelik düzenlemelerin yanı sıra, Hıristiyan cemaat‐

lerin din işlerinin düzenlenmesiyle ilgili birçok madde yer almaktadır. Gay‐

rimüslimlerin okul açabilmesi, Müslümanlarla aynı okulda okuyabilmesi,

memurluğa girebilmesi, hapishanelerin ıslahı, karma mahkemelerin kurul‐

ması ve buna uygun ceza kanunu hazırlanması, gayrimüslimlere resmi

yazışmalarda hakaret içeren ifadelerde bulunulmaması gibi hususlarda

hükümler bulunmaktadır. Ayrıca bütçe hazırlanması, bankaların kurulması

gibi ekonomiye yönelik düzenlemeler de yer almış; eşitlik ilkesi kapsamın‐

da askerlik Tanzimat’ta olduğu gibi bir vatan hizmeti olarak tanımlanmıştır.

Islahat Fermanı’nda Osmanlı topraklarında yol, maden, denizcilik gibi ko‐

nularda yatırım yapmak isteyen ancak engellemelerle karşılaştığını iddia

eden yatırımcılar için de bir madde yer almaktadır. Bunun yanı sıra Avru‐

palılara mülk edinme serbestliği sağlanması da fermanda yer almıştır.15 Bu

ise Islahat Fermanı’nın, sadece gayrimüslimlerin değil Avrupalıların da

haklarıyla ilgili düzenlemeler içerdiğini göstermektedir.

Her iki fermanda, Osmanlı toplumu meydana getiren farklı milli ve dinî

unsurların ortak bir aidiyet duygusu ile birbirine bağlanması düşüncesinin

ön planda tutulduğu görülmektedir. Osmanlı yöneticileri, Sırp ve Yunan

isyanlarıyla ayrışma emareleri görülen gayrimüslim tebaada vatandaşlık

12 Ortaylı, age., s. 88. 13 Gümüş, agm., s. 230. 14 Halil İnalcık, “Tanzimat Nedir?”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet

Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 29; Ali Akyıldız, “Tanzimat”, DİA, C. XL, Türkiye Diyanet Vakfı Ya-yınları, İstanbul 2011, s. 6; Berkes, age., s. 217; Gülsoy, agm., s. 187.

15 Bilal Eryılmaz, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, Ankara 2010, s. 141–143.


bilinci oluşturularak Osmanlılık fikriyle bu unsurları bir arada tutmak iste‐

mişlerdir. Fermanların içeriklerinde eşitlik ilkesinin temel olgu olması ve

eşitliğin adalet çerçevesinde sağlanmaya çalışılması büyük ölçüde bu yüz‐

dendir. Islahat Fermanı’nda Osmanlılık düşüncesi çok daha ayrıntılı olarak

vurgulanmıştır.16 Ancak özellikle Islahat Fermanı ile gayrimüslimlere veri‐

len haklar onları Osmanlı Devleti’ne vatandaşlık duygusuyla bağlamayı

sağlamadığı gibi, verilen imtiyazlar cemaatlerin geleneksel yapısını bozarak

milliyetçiliğin gelişimini ve parçalanmayı hızlandırmıştır.17

Tanzimat Fermanı’nın içeriği belirlenirken Osmanlı toplumuna eşitlik

vaat edilmişken, Islahat Fermanı’nın içeriğinde ise gayrimüslimler ön plan‐

da tutulmuş, Müslüman halk gündem dışı bırakılmıştır. 1839 yılı ve önce‐

sindeki duruma bakıldığında Osmanlı toplum yapısı Müslüman ve Müs‐

lüman olmayanlar olarak kesin çizgilerle ikiye ayrıldığı görülür. Gayrimüs‐

limler millet sistemi içerisinde cemaatler olarak varlıklarını sürdürmektedir.

Devlet görevlerinde bulunmama, mahkemelerde şahitliğin kabul edilme‐

mesi, Hıristiyan köle satışı, askerlik, giyimde aidiyeti belirleyici kısıtlılıklar

gibi eşitliğe aykırı birçok husus söz konusudur.18

Bu açıklamalar o dönemde sanki Müslüman Türk halkı büyük bir refah

içinde, her türlü hakka, üstünlüğe sahip bir şekilde yaşamlarını sürdürü‐

yormuş izlenimi ortaya çıkarmaktadır. Oysa özellikle son yıllarda Müslü‐

man Anadolu halkı çok zor koşullar altında ve birçok temel haktan mahrum

bir şekilde yaşamaktaydı. İstanbul ve çevresi dışında padişahın sözleri geç‐

miyor ve mültezimler, ayanlar, yerel hanedanlıklar ve asi paşaların koydu‐

ğu kanun ve kurallara göre ve ağır vergi yükü altında büyük zorluklar için‐

de yaşıyorlardı. Mal emniyetleri olmadığı gibi, canları da büyük oranda

yerel yöneticilerin iki dudağı arasındaydı. Büyük bir ayrıcalık gibi görülen

askerlik hizmeti, özellikle yeniçeriliğin kaldırılması ardından hiçbir kurala,

sınırlamaya tabi olmadan zorla alım çerçevesinde gerçekleştiriliyordu. As‐

kere alınanların bir daha evlerine dönme ihtimalleri çok zayıftı.19 Bu anlam‐

da Tanzimat’ın ilan edildiği sırada gayrimüslimlerin olduğu kadar Müslü‐

manların da temel hak ve özgürlüklere, eşitliğe ihtiyacı vardı.

1839 yılından 1856 yılına kadar geçen süreçte Avrupa devletlerinin Os‐

manlı içişlerine elçileri aracılığıyla müdahalesi gittikçe artmış ve eşitlik ko‐

nusu neredeyse gayrimüslimlerin eşitliği meselesi haline getirilmiştir. Bu

16 Roderic H. Davison, “Ondokuzuncu Yüzyılda Hıristiyan-Müslüman Eşitsizliği Konusunda Türklerin Tavırları”, Osmanlı-

Türk Tarihi (1774–1923), çev. Mehmet Moralı, Alkım Yayınları, İstanbul 2004, s. 176–177; Davison, age., s. 71; Ber-kes, age., s. 216-217.

17 Karpat, age., s. 180, 267, 364–365. 18 Davison, agm., s. 166. 19 Abadan, agm., s. 40; Eryılmaz, age., s. 107-108.


konu bir yandan Hıristiyanların durumunun iyileştirilmesiyle ilgiliyken,

diğer yandan Osmanlı yöneticilerini bu yolla baskı altına almanın bir baha‐

nesi ve Osmanlı’yı ‘medenileştirmenin’ bir aracı olarak kullanılmasıyla bağ‐

lantılıdır.

TANZİMAT VE ISLAHAT FERMANLARI’NIN ORTAYA ÇIKIŞ

SÜREÇLERİ

Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ortaya çıkış süreçlerinde ortak yanlar

bulunmakla birlikte, birbiriyle ayrışan özellikler de mevcuttur. Öncelikle

Tanzimat Fermanı’nın ortaya çıkış süreci açıklanacaktır.

II. Mahmud, tahta geçtiğinde (1808) kapsamlı bir yenilik hareketine gi‐

rişmek istedi. Ancak mevcut şartlar buna imkân vermedi. Ülke ayan ve asi

paşaların kontrolüne geçmişti. Rusya ile iki yıl önce başlayan savaş devam

ediyordu.20 II. Mahmud, ancak merkezi gücü elinde topladıktan ve 1826

yılında yeniçerileri ortadan kaldırdıktan sonra kapsamlı ve radikal değişik‐

likler gerçekleştirme fırsatı bulabildi. Ardından klasik giyim tarzını terk

ederek Avrupa‐Mısır karışımı bir kıyafet giydi. Birçok alanda Avrupa adet‐

leri benimsendi.21 Fransız ordusu örnek alınarak talimli bir ordu oluşturul‐

du.22 Ancak tüm bunlar ulema ve halkı rahatsız eden, hızlı, dinî önyargılara

dokunan bir tarzda gerçekleştirildi.23 Kısa süre sonra bu reformların devle‐

tin köklü sorunlarına cevap veremediği yönünde içte ve dışta eleştiriler

yapılmaya başlandı.24

Aynı tarihte tüm dengeleri değiştirecek bir gelişme yaşandı. Mısır Valisi

Mehmed Ali Paşa uzun süredir beklediği zamanın geldiğini düşünerek 1831

yılı sonunda isyan etti.25 Mısır meselesi modernleşme sürecini bundan son‐

20 Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda), TTK Yayınları, Ankara 1985, s. 34–39;

Karal, age., s. 90, 100; Sina Akşin, “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Durumu”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 84 vd,

21 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. V, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 882; Allan Cunningham, Eastern Questions in the Nineteenth Century, C. II, ed. Edward Ingram, Frank Cass Press&Co.Ltd., Londra 1993, s. 39; Caroline Finkel, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı (1900–1923), çev. Zülal Kılıç, Timaş Yayınları, İstanbul 2007, s. 393; Berkes, age., s. 194–198; Yüksel Çelik, Şeyhü’l Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Dönemi-nin Perde Arkası, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 306–313; Ahmet Dönmez, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Reform (1833–1841), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014, s. 74–75.

22 Stanford, J. Shaw, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dönemleri”, çev. M. Faruk Çakır, Türkler, C. XII, ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, An-kara 2002, s. 624; Virginia H. Aksan, Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700–1870, çev. Gül Ç. Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, s. 337, 346.

23 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 349; Berkes, age., s. 173; Akşin, agm., s. 88; Dönmez, age., s. 76.

24 Stanley L. Poole, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, çev. Can Yücel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 39; Dönmez, age., s. 78; E. A. Smith, Lord Grey (1764–1845), Oxford University Press, Oxford 1990, s. 286.

25 Mısır valisi, bir süredir Mısır’da gerçekleştirdiği reformlarla Avrupa medeniyetini Doğu’ya getirebilecek tek kişinin kendisi olduğu propagandası yapıyordu. BOA, HAT, no. 46422. E, 1832; Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı-Mısır Meselesi (1831–1841), TTK Yayınları, Ankara 1945, s. 58-59; Dönmez, age., s. 78.


raki yıllarda çok farklı yönlerden etkiledi. Rus ordu ve donanmasının 1833

yılı başında İstanbul’a çağrılması ardından saray ve Babıâli üzerinde güçlü

bir Rus etkisi ve himayesi ortaya çıkması, bu gelişmeyi kendi çıkarlarına

aykırı gören İngiltere’yi harekete geçirdi. İngiltere, Osmanlı’nın güçlendi‐

rilmesi çerçevesinde reform sürecine etkileme girişimlerinde bulundu. Hat‐

ta Lord Palmerston, Ruslar İstanbul’a ulaşmadan çok kısa bir süre önce İs‐

tanbul’daki elçilerine Tanzimat’ın temel ilkeleriyle büyük oranda örtüşen

bir talimat gönderdi. Aynı günlerde Osmanlı topraklarında gözü olan Rus‐

ya, Osmanlı’nın eski gücüne kavuşmasını ve ilerlemesini engellemek hede‐

findeydi.26

Londra Elçisi Reşid Paşa, 1837 yılı sonunda hariciye nazırlığı görevine

başladı. Reşid Paşa, çok kısa sürede birçok yeniliği uygulamaya koydu.27

Padişahın “Ben tebaamın müslümanını camide, hıristiyanını kilisede, mûsevîsini

de havrada fark ederim, aralarında başka bir gûna fark yoktur.”28 cümlesini söyle‐

terek eşitlik ilkesine ve tebaa kavramına ilk kez vurgu yapılmasını sağladı.

Aynı günlerde Avrupa’daki deneyimlerini bu gözlemlerle birleştirerek bir

reform programı hazırlamak için çalışmalara başladı. Bu amaçla Meclis‐i

Valâ‐ı Ahkâm‐ı Adliye (1838) kuruldu. Artık “Tanzimat‐ı Hayriye”29nin ila‐

nına çok yaklaşılmıştı. Fakat II. Mahmud, son anda bu işten vazgeçti.30 Re‐

şid Paşa, Mısır valisine karşı ittifak yapması amacıyla Londra’ya gönderildi.

Ancak 1839 yılı ortalarında Nizip Savaşı’nın kaybedilmesi ve II. Mah‐

mud’un vefat etmesi ardından oğlu Abdülmecid 17 yaşında tahta geçti.

Hariciye Nazırı Reşid Paşa, İstanbul’a dönmeden hemen önce Lord Pal‐

merston’la görüştü ve yapılması gerekli reformlar, II. Mahmud’un kötü

yönetimi ve yenilikleri yaparken izlediği yanlış strateji hakkında ona bir

26 Bu eleştiriler Osmanlı’yı tanıyan Avrupalılardan geldiği gibi, Osmanlı yöneticisi ve aydınları arasında da bu durumun

farkında olup farklı bir politika izlenmesi gerektiğini düşünenler vardı. Ortak düşünce, Osmanlı’nın kapsamlı, disiplinli bir reform programına ihtiyacı olduğuydu. Bu yapılamayacaksa eski sistem korunmalıydı. NA, FO, 78/220, Palmers-ton’dan Ponsonby’ye, 06 Aralık 1833; Sevim Ünal, “Tanzimat Döneminde Dış Politika”, Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslar arası Sempozyumu, TTK Yayımları, Ankara 1994, s. 204; Dönmez, age., s. 107, 117-120. Lord Palmerston, çoğu bir sene önce elçilikle İstanbul’da bulunan Lord Stratford Canning’in fikirlerine dayanan bu talimatta, Osmanlı’da can ve mal emniyetinin sağlanması, idari, askerî alanda reformlar yapılması, ticaretin ilerletilmesi, yöneticilerin kötü yö-netimi ve yolsuzluğun önlenmesi, vergilerin merkezde toplanması ve memurlara maaş bağlanması gibi tavsiyelerde bu-lundu. “Ülkesini medenileştirmek için” padişahtan daha fazla yenilik yapmasını istedi. Ayrıca Müslümanların önyargıla-rını tahrik etmekten kaçınmasının önemini vurguladı. DL, Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/4/20, Palmers-ton’dan Ponsonby’ye, 17 Şubat 1833; Dönmez, age., s. 94.

27 Ahmet Dönmez, “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi (1832–1841)”, Fahir Armaoğlu Armağanı, ed. Ersin Embel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s. 174; Dönmez, age., s. 220.

28 Takvim-i Vekayi, no. 174, 01 Aralık 1838; Reşad Kaynar, Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara 1954, s. 100; Karal, agm., s. 77.

29 Bu sırada Balta Limanı Ticaret Anlaşması’nın (16 Ağustos 1838) görüşmeleri devam ediyordu. Anlaşma ile ilgili padişaha sunulan bir takrirde, “Tanzimat-ı Hayriye”nin ilanı durumunda tekellerin kaldırılması gerekeceği belirtilmiştir. BOA, HAT, no. 46365, 25 Haziran 1838.

30 Kaynar, age., s. 102; Cavid Baysun, “Mustafa Reşid Paşa”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s. 731; Karal, age., s. 77; Çelik, age., s. 347; Eren, age., s. 33; Ercüment Kuran, “Mustafa Reşid Paşa”, İA, C. IX, MEB Yayın-ları, Eskişehir 1970, s. 701.


memorandum sundu. Burada, açıkça Tanzimat Fermanı’nda yer alacak

esasları açıklayarak, geniş kapsamlı reformlar yapmak istediğini ve Avrupa

devletlerinin saray ve Babıâli’yi gerekirse buna zorlamasını istediğini ifade

etti.31 Reşid Paşa söz konusu memorandumda şunları yazmıştı: “Babıâli’nin

yönetiminin iç koşulları sebebiyle bu hastalığın tedavisi bir çeşit müdahale olmaksı‐

zın gerçekleştirilemez… Gerçek şu ki istenilen sonuca bazı sınırları aşmadan ve

içişlerine müdahale etmeksizin ulaşılamaz.”32 Buna rağmen Reşid Paşa İstan‐

bul’a döndüğünde korktuğu kadar olumsuz gelişmeler yaşanmadı. Bunun

üzerine vakit kaybetmeden Tanzimat’la ilgili çalışmalara başlandı.33 Muha‐

fazakâr cephe onun bu girişimine, devletin içinde bulunduğu zor durum‐

dan kurtulabilmesi için şimdilik kaydıyla, sessiz kaldı.34 Kısa süre sonra

Reşid Paşa, Tanzimat Fermanı’nı tamamladı ve büyük bir törenle reformun

yol haritası tüm dünyaya (03 Kasım 1839) duyuruldu.35 Böylece Tanzimat

dönemi başlamış oldu.36

Görüldüğü gibi Tanzimat Fermanı’nın ortaya çıkış sürecinde Avrupa

devletlerinin doğrudan bir baskısı söz konusu değildir. Islahat Fermanı ise

yukarıda vurgulanan özgünlük ve özgür irade ile hazırlanıştan çok farklı bir

nitelikte ve iklimde meydana getirilmiştir. Bu süreci daha iyi anlayabilmek

için 1839 yılından 1856’ya kadar geçen süredeki gelişmelere bakmak gerek‐

lidir.

Reşid Paşa Avrupa devletlerin baskısıyla kabul ettirebilmeyi göze aldığı

reformları herhangi bir zorlamaya gerek kalmadan ilan ettirmişti. Bu onun

için büyük bir başarıydı. Reşid Paşa bu başarıdan sonra, Tanzimat’ta öngö‐

rülen reformların bir an önce hayata geçirilmesi harekete geçti. Öncelikle

iltizamın kaldırılması için sancak ve kazalara muhassıllar gönderildi ve

31 Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı Yeni İzah Denemesi”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparator-

luğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 93-95; Dönmez, “Mustafa Re-şid Paşa’nın”, s. 251–257; Davison, age., s. 47; Berkes, age., s. 213-214.

32 NA, FO, 78/383, 11 Ağustos 1839. 33 Abdurrahman Şeref, age., s. 54; Salâhi R. Sonyel, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Turkish

Historical Society, Printing House, Ankara 1993, s. 147; Mehmet Selahaddin, Bir Türk Diplomatının Evrak-ı Siyasiyesi, Alem Matbaası, İstanbul 1306, s. 20-21; Dönmez, age., s. 264-268; Çelik, age., s. 371; Baysun, agm., s. 733-734. Ab-dülmecid’in, cülusu sırasında çıkardığı hatt-ı hümâyunda ve Tanzimat’ın ilanından hemen önce meşveret meclisinde alınan kararlar için bk. Akyıldız, agm., s. 2 ve Okumuş, age., s. 242.

34 Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 1–12, yay. haz. Cavid Baysun, TTK Yayınları, Ankara 1953, s. 7; Davison, age., s. 47. 35 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VI, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 1026;

Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul 1999, s. 44; Kaynar, age., s. 174-176; Baysun, agm., s. 734; Karal, agm., s. 78; Akyıldız, agm., s. 2-3. Tanzimat Fermanı, Takvim-i Vekayi’de de yayınlanmış-tır. Takvim-i Vekayi, no. 187, 22 Kasım 1839. Ayrıca Tanzimat’ın Mısır’da uygulanması için buna dair iradeyle birlikte Mirliva Kamil Paşa, Mehmed Ali Paşa’ya gönderilmiştir. Takvim-i Vekayi, no. 189, 02 Ocak 1840; NA, FO, 78/360, Ponsonby’den Palmerston’a, 13 Kasım 1839; NA, FO, 78/360, Ponsonby’den Palmerston’a, 28 Kasım 1839. Mısır Va-lisi Mehmed Ali Paşa, Kamil Paşa aracılığıyla gönderdiği cevapta, Tanzimat’ı uygulayacağını bildirmiştir. NA, FO, 78/392, Mehmet Ali Paşa’dan Hüsrev Paşa’ya, Ocak 1840.

36 İnalcık, Tanzimat döneminin başlatıcısı olarak II. Mahmud’u görmektedir. İnalcık, “Tanzimat Nedir”, s. 28; Mehmet Kaplan “Mustafa Reşid Paşa ve Yeni Aydın Tipi”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, 13–14 Mart 1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 113.


buralarda yerel meclisler meydana getirildi. Bu uygulama gelirlerin mer‐

kezde toplanıp, memurlara düzenli maaş verilmesini amaçlıyordu. Ayrıca

vergi toplamayla ilgili valilerin yetkileri daraltılıyordu.37 Abdülmecid de

reformlar konusunda kararlıydı. Hatta bunu herkese gösterebilmek amacıy‐

la 1840 yılında reformların devam edeceğine dair bir nutku Reşid Paşa’ya

okuttu.38 Ardından eşitlik ilkesi çerçevesinde can, mal, namus emniyeti, adil

yargılama, angaryanın kaldırılması, rüşvetin suç sayılması gibi Tanzimat

vaatlerini içeren bir Ceza Kanunnamesi yayınlandı. Burada yine tebaanın

eşitliği vurgusu yapıldı.39

Aynı yıl içinde İngiltere olmak üzere Avrupa devletleri, Mısır valisine

karşı bir operasyon gerçekleştirdi. Kısa süre içinde Mısır meselesi çözüme

(Şubat 1841) kavuştu.40 Bu günlerde Reşid Paşa, başta Abdülmecid olmak

üzere birçok kişinin tepkisini toplamaya başlamıştı. Sonuçta Reşid Paşa

görevden alındı ve Paris elçiliğine atanarak İstanbul’dan uzaklaştırıldı.41

Bu tarihten itibaren reformların ilerleyişinde anlamlı bir gerileme oldu.

İltizam usulünün kaldırılmasından vazgeçildi.42 Yönetim Serasker Hasan

Rıza Paşa, İbrahim Sarım Paşa, İzzet Mehmed Paşa gibi saraya yakın kişile‐

rin eline geçti. Bunlar yenilikleri benimsediklerini açıklamakla birlikte ger‐

çekte Tanzimat’ı desteklemiyorlardı.43 Tanzimat Fermanı’nda askerlik sis‐

temiyle ilgili söz verilen düzenleme 1843 yılında gerçekleştirildi ve kura

sistemi getirildi.44 Fakat tek başına bu yeterli değildi. 1845 yılına gelindiğin‐

de Abdülmecid, göreve atadıklarının kendisini oyaladıklarını ve Tanzi‐

mat’ın Reşid Paşa olmadan hayata geçirilemeyeceğini anladı. Aynı yıl re‐

formların devamındaki kararlılığını göstermek ve özellikle eğitim alanında

yapılacak yenilikleri açıklamak amacıyla yeni bir ferman yayınladı. Ardın‐

dan Reşid Paşa’yı Paris’ten İstanbul’a çağırdı. Önce hariciye nazırı bir sene

37 Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu,

yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 113–114; Eryılmaz, age., s. s. 113–116; Akyıldız, agm., s. 4; Eren, age., s. 41-42.

38 Takvim-i Vekayi, no. 195, 15 Mart 1840; Ahmet Lütfi Efendi, age., s. 1045; Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836–1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 198.

39 Musa Çadırcı, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840–1856)”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008, s. 134–135; Süleyman Kâni İrtem, Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâbı-ı Âli, haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2007, s. 64, 73; Findley, age., s. 190; Akyıldız, agm., s. 4; Çelik, age., s. 384-388; Karal, age., s. 174.

40 Matthew S. Anderson, Doğu Sorunu (1774–1923), çev. İdil Eser, YKY, İstanbul 2001, s. 122; Fahir Armaoğlu, 19.Yüzyıl Siyasî tarihi (1789–1914), TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 214; Alan Palmer, Osmanlı imparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak, Sabah Kitapları, İstanbul 1997, s. 121; M. Emin Kutlu-oğlu, Eqyptian Question 1831–1841, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998, s. 180–182.

41 Ahmet Dönmez, “Reform Karşıtları ve Mustafa Reşid Paşa: Tanzimat Fermanı’nın Bedeli”, Turkish Studies, C. 11, S. 6, 2016, s. 22–28.

42 Eryılmaz, age., s. 117-118; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması”, s. 121; Engelhardt, age., s. 57-58; Eren, age., s. 45, 49. 43 İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması", s. 121; Engelhardt, age., s. 71; Eren, age., s. 48, 56. 44 Ubucini, age., s. 317; Akyıldız, agm., s. 4; Karal, age., s. 178-179; Engelhardt, age., s. 75-76.


sonra da sadrazam olarak Babıâli’nin yönetimini ele alan Reşid Paşa döne‐

minde reformlarda ilerleme yeniden başladı.45

Macar mültecileri sorununda (1849) Reşid Paşa’nın izlediği politika Av‐

rupa kamuoyunun Osmanlı’ya yönelmesini sağladı.46 Ancak 1850 yılından

itibaren Fransa ve Rusya arasında kutsal yerler meselesi ortaya çıktı. Ba‐

bıâli’nin problemi çözmek adına oluşturduğu komisyonun 1852 yılında

verdiği kararlar ve yayınlanan fermanlar iki tarafı da memnun etmedi.47

Aynı yıl Ahmed Fethi Paşa ile yaşadığı bir problem sebebiyle Reşid Paşa

görevden uzaklaştırıldı.48 Aynı tarihte İngiltere’nin de içinde bulunduğu

Avrupa devletleri Tanzimat’ın uygulanmasındaki aksaklıklar konusunda

eleştiriler yapıyor, özellikle eşitlik ilkesinin tam olarak sağlanmasını istiyor‐

lardı. İngiliz Elçisi Lord Stratford Canning, bu yönde istekte bulunanların

başında geliyordu. Canning, gayrimüslimlerin Müslümanlarla her alanda

aynı haklara sahip olması, mahkemelerde şahitliklerinin kabulü, askere

alınmaları, din ve mezhep değiştirenlerin cezalandırılmaması gibi konular‐

da sık sık padişaha memorandumlar sunuyor, her fırsatta bu konuları gün‐

deme getiriyordu.49 Osmanlı’da artık Avrupa devletlerinin kendi amaçları

için kullandığı bir reform sorunu ortaya çıkmıştı.

Prens Mençikof’un 1853 yılında kutsal yerler meselesiyle ilgili olarak İs‐

tanbul’a gönderilmesiyle birlikte reform probleminin boyutu değişti. Rusya,

bu meselenin lehine çözülmesini ve Ortodoks tebaanın dinî ve siyasî hima‐

yesinin kendilerine verilmesini istiyordu.50 Rusya, bu konuyu Osmanlı’yı

himayesine almanın bir aracı olarak kullanmayı amaçlıyordu. Avrupa dev‐

letlerinden dost olanları ise gayrimüslimlerle Müslümanlar arasındaki eşit‐

sizliğin sağlanmasını istiyordu. Netice olarak Babıâli’nin önünde, gayrimüs‐

limlerle ilgi çözülmesi gereken ciddi bir problem söz konusuydu. Bu konu

artık bir iç mesele olmaktan çıkmış dış meseleye dönüşmüştü.

İngiltere ve Fransa, Kırım Savaşı’nda (1853–1856) büyük bedeller ödeye‐

rek Osmanlı’nın bağımsızlığı ve bütünlüğü korumasını sağladılar. Savaşın

bitirilmesi sürecinde Avusturya, Rusya’ya Ortodokslarla ilgili endişelerinin

giderileceğine dair teminatlar verdi. Viyana’da belirlenen Dört Nokta’ya

göre (8 Ağustos 1854), Osmanlı yönetimindeki gayrimüslimlerin hakları

45 Baysun, agm., s. 737-738; Eren, age., s. 57, 60; Engelhardt, age., s. 79, 83-85. 46 Karal, age., s. 216-217. 47 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789–1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995, s. 197; Karal, age., s. 215-217; Anderson, age., s.

129 vd. 48 Baysun, agm., s. 738-739. 49 Ayrıntılı bilgi için bk. F. Edgar Bailey, British Policy and Turkish Reform Movement (1826–1853), New York 1970;

Turgut Subaşı, “Anglo-Ottoman Relations and the Reform Question in the Early Tanzimat Period 1839–1852: with Special Reference to Reforms Concerning Ottoman Non-Muslim”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Faculty of Arts of University of Birmingham, Birmingham 1995.

50 Uçarol, age., s. 198-199; Anderson, age., s. 138-142.


Avrupa devletlerinin ortak garantisi altında korunacak ve bu yönde ıslahat‐

lar yapılacaktı.51 Böylece Rusya’nın Ortodoks tebaayı bahane ederek Os‐

manlı içişlerine tek başına müdahale etmesi ve bu konuyu toprak ihtirasla‐

rının bir aracı olarak kullanması önlenecekti.

İngiltere ve Fransa, Osmanlı’nın bağımsızlığını müdafaa etmelerinin

karşılığı olarak padişahtan bir takım tavizler almaya hakları olduklarını

düşünüyorlardı. Söz konusu reformların kapsamı ve yürürlüğe konma bi‐

çim hakkında çeşitli öneriler vardı. Paris’te barış görüşmeleri yapılmadan

hemen önce Osmanlı ve Avrupa temsilcilerinden oluşan bir komisyon oluş‐

turuldu. Burada, hem kendi taleplerinin karşılanacağı, hem de Rusya’nın

itirazlarının giderileceği Dört Nokta’yı temel alan bir reform metni üzerinde

görüştüler. İlk toplantı, sadrazamın konağında (9 Ocak 1856) yapıldı. İngiliz

Elçisi Canning, Fransız Elçisi Thouvenel ve Avusturya Elçisi Prokesch Av‐

rupa devletlerini temsil ediyordu. Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, Hari‐

ciye Nazırı Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa, Şeyhülislâm Arif Efendi heyet‐

teydi. Bu sırada İngiliz ve Fransız ordusu ve donanmasının İstanbul’daki

yoğunluğu iyice arttırıldı ve bu güç bir baskı unsuru olarak kullanıldı. İngil‐

tere Dışişleri Bakanı Clarendon Canning’ten, yapılacak reformlarla Osmanlı

Devleti’nin “Avrupa sisteminin bir parçası” haline getirileceğini, Dört Nok‐

ta’nın özellikle birinci ve dördüncü maddeleri konusunda ilerleme sağlan‐

ması gerektiğini, sadece Hıristiyanların değil Yahudilerin de bu haklardan

faydalanması istediklerini Âli Paşa ve Fuad Paşa’ya bildirmesini istedi. İngi‐

liz elçisi, sonraki toplantılarda gayrimüslimler lehine çok fazla talepte bu‐

lundu ve bu konuda ısrarcı oldu. Neticede 13 Şubat’a gelindiğinde Islahat

Fermanı’nın metni, İngiliz elçisinin istekleri doğrultusunda, hazır hale geti‐

rildi. Ferman 18 Şubat’ta ilan edildi. Aslında Canning bile taleplerinin bu

ölçüde kabul edileceğini tahmin etmiyordu. Avrupa devletleri fermanı,

Paris Anlaşması’na dâhil etmek istedi. Padişah ve Babıâli’nin tereddütleri

üzerine Clarendon, fermanın Osmanlı’nın içişlerine karışmak için kullanıl‐

mayacağı yönünde Âli Paşa’ya garanti verdi. Neticede ferman Paris Barış

Anlaşması’nda (9. madde) yer aldı.52 Neticede belgenin niteliği değiştirile‐

rek padişahın, Tanzimat Fermanı’nda olduğu gibi, vaatlerinden istediğinde

tek taraflı olarak vazgeçme hakkı elinden alınmış oldu.

51 Armaoğlu, age., s. 246; Uçarol, age., s. 203. 52 NA, FO, 78/1170, Canning’ten Clarendon’a, 09 Ocak 1856; NA, FO, 195/1159, Clarendon’dan Canning’e, 24 Ocak

1856; NA, FO, 195/1159, Clarendon’dan Canning’e, 04 Şubat 1856; NA, FO, 78/1172, Canning’ten Clarendon’a, 30 Ocak 1856; NA, FO, 78/1170, Canning’ten Clarendon’a, 18 Şubat 1856; NA, FO, 195/1160, Clarendon’dan Canning’e, 08 Mart 1856; Ahmet Cevdet Paşa, age., s. 67; Gümüş, agm., s. 218; Davison, age., s. 69–70, 72; Engelhardt, age., s. 137-142; Lewis, age., s. 116; Uçarol, age., s. 205, 209; Eren, age., s. 102; Gülsoy, agm., s. 185-186; Poole, age., s. 193-194. Clarendon, fermanın ilan edildiğine dair İngiliz elçisinin yazısına verdiği cevapta, Islahat Fermanı’nın sadece gayrimüslimler için olmadığının, fermanın “Osmanlı Devleti’nin gelecekteki refahı ve ilerlemesi için avantajlar sağlaya-cağının” bilinmesi gerektiğini bildirmiştir. NA, FO, 195/1160, Clarendon’dan Canning’e, 28 Şubat 1856.


Bununla birlikte İstanbul’daki genel kanı Islahat Fermanı’nın uygula‐

namayacağı yönündeydi.53 Sadece Osmanlılar değil, birçok Avrupalı da bu

kanaatteydi. Hatta İngiltere’nin Erzurum Konsolosu James Brant, Islahat

Fermanı’nın uygulanmasının mümkün olmadığını, fermanın Babıâli’nin

yeni bir oyalaması olduğunu öne sürerek kendi reform tekliflerini içeren

memorandumları İngiliz hükümetine sundu.54 Buna karşın Canning, Islahat

Fermanı’nın uygulamaya geçirilmesi yönünde kararlıydı. Bu yöndeki istek‐

lerini Babıâli yöneticilerine sık sık dile getirdi. Sadrazam Âli Paşa bu konu‐

da söz verdi.55 Ancak Paris Anlaşması’nın ve Islahat Fermanı’nın uygulan‐

masında ilerleme sağlayamayan mevcut yönetim, 1856 yılı sonunda değişti‐

rilerek bu konuda İngiliz elçisine garanti veren Reşid Paşa sadrazamlığa

getirildi.56

Görüldüğü gibi Mısır meselesi ve Kırım Savaşı gibi iki sorunun etkili

olması açısından her iki fermanın hazırlanış süreçlerinde bir benzerlik bu‐

lunmasına karşın, Islahat Fermanı’nın ortaya çıkış süreci Tanzimat’tan çok

farklı şartlarda gerçekleşmişti. Reşid Paşa, Avrupalı devlet adamlarının ve

aydınların fikir ve önerilerinden etkilenmiş olmakla birlikte, herhangi bir

devlet ya da kişinin direktifi ya da zorlamasıyla Tanzimat’ı hazırlamadı.57

Avrupa devletlerinin desteğini alma amacı taşınmakla birlikte, Tanzimat

fermanı tamamen padişah ve Reşid Paşa’nın gayretleriyle ve Osmanlı yöne‐

timinin serbest iradesiyle ilan edildi. Ancak Islahat Fermanı’nda böyle bir

durum söz konusu değildi.

Avrupa devletleri Tanzimat Fermanı’nın ilanında dolaylı bir etki yap‐

mışken, Islahat Fermanı’nın da doğrudan bir etki ve baskı uygulamışlardı.

Zorla kabul ettirilen ve uygulanması konusunda baskı yapılan Islahat Fer‐

manı, içte ve dışta birçok kişi ve grupta tepkilere, bu tepkilerde isyanlara yol

açtı.

TANZİMAT VE ISLAHAT FERMANLARI’NA TEPKİLER

Tanzimat ve Islahat Fermanı’na yönelik tepkiler, ortaya çıkış süreçlerine

ve içeriklerine bağlı olarak gelişmiştir. Yenilikçi ve muhafazakâr Osmanlı‐

lardan, Müslümanlardan ve gayrimüslimlerden, fermanların hükümlerin‐

53 NA, FO, 78/1181, Canning’ten Clarendon’a, 09 Haziran 1856. 54 NA, FO, 78/1215, Brant’tan Clarendon’a, 10 Mart 1856; Ahmet Dönmez, “Bir İngiliz Konsolosunun Gözünden Kırım

Savaşı Sonrası Osmanlı Devleti ve Osmanlı’da Reform Sorunu”, Osmanlı Modernleşmesi: Reform Çağında Çözüm Arayışları, ed. Ahmet Dönmez, Kitap Yayınevi, İstanbul 2019, s. 242–244.

55 NA, FO, 78/1183, Canning’ten Clarendon’a, 03 Temmuz 1856. 56 NA, FO, 78/1191, no. 1303, Canning’ten Clarendon’a, 03 Kasım 1856; NA, FO, 78/1191, Canning’ten Clarendon’a, 01

Kasım 1856. 57 Ortaylı, age., s. 86; Okumuş, age., s. 230. Okumuş, Tanzimat’ın ilanın da doğrudan bir zorlama olmamakla birlikte,

Avrupa devletlerinin ve basının dolaylı bir baskı uyguladıkları kanaatindedir. Aynı yer.


den çıkarı zedelenenlerden, Avrupa devletlerinden çok farklı tepkiler gel‐

miştir.

Tanzimat Fermanı, Reşid Paşa tarafından Gülhane’de okunduğunda

padişah, Osmanlı yöneticileri, Avrupa elçileri ve bazı Avrupalı soylular,

Hıristiyan ve Yahudi din adamları, ulema, eşraf, halktan oluşan büyük bir

kalabalık dinleyiciler arasında yer almıştı.58 Törendeki herkes açıklanan yeni

düzenin kendi hak ve menfaatleri açısından etkisinin ne olabileceğini hesap‐

lamaya çalışıyordu. Tanzimat’ın uygulamaya geçirmesi aşamasında çıkarla‐

rın olumlu ya da olumsuz yönde etkilenmesine bağlı olarak bazı tepkiler

gelişti.

Öncelikle Osmanlı’nın korunmasına yönelik bir dış politika yürüten İn‐

giltere’den Tanzimat’ı ve ön gördüğü yeni düzeni öven olumlu mesajlar

geldi. Lord Palmerston, Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını ve toprak bü‐

tünlüğü korumaya yardım edecek ve “mükemmel avantajlar sağlayacak” bir

programı açıklamış olması sebebiyle Reşid Paşa’yı tebrik etti. Lord Pon‐

sonby fermanın hazırlanma aşamasında destek vermekten kaçınmakla bir‐

likte, törende yer aldı ve fermanı “mükemmel bir anlayışla hazırlanmış” bir

metin olarak nitelendirdi.59 Fransa da olumlu tepkiler verdi. Buna karşın

Rus Elçisi, töreni “başarılı fakat tiyatro havasında” şeklinde eleştirdi. Avustur‐

ya da Rusya ile benzer bir tutum takındı.60 İngiliz, Fransız ve diğer Avrupa

gazetelerinde genel olarak olumlu yönde yazılar çıktı ve Osmanlı’da yeni

bir dönemin başlangıcı olabileceği yönünde yorumlar yapıldı.61 Diğer yan‐

dan çok parlak vaatlerde bulunulmasına rağmen, fermanın uygulanamaya‐

cağını, kâğıt üzerinde kalacağını, fermanın Osmanlı devlet ve toplum yapı‐

sına uygun olmadığını düşünenlerin sayısı az değildi. Öyle ki Reşid Pa‐

şa’nın 1841 yılında görevden alınmasının hemen ardından Meternik, Ba‐

bıâli’ye Tanzimat yerine eski düzenin korunması ve Avrupa’dan Osman‐

lı’ya uygun olmayan kanun ve kurumların alınmaması yönünde tavsiyeler

içeren bir mektup göndermişti.62

Müslüman Osmanlı tebaası, başlangıçta manasını tam olarak kavraya‐

mamakla birlikte Tanzimat’ı olumlu karşıladı. Halkın büyük bir çoğunlu‐

ğunun okuma yazması yoktu. Bilenler de fermanın metnini anlayacak yük‐

sek seviyede Türkçeye sahip değildi. Her şeye rağmen mal, can, namus

58 Kaynar, age., s. 174-176; Ubucini, age., s. 31-32. 59 NA, FO, 78/360, Ponsonby’den Palmerston’a, 24 Kasım 1839; NA, FO, 195/158, Palmerston’dan Ponsonby’ye, 12

Aralık 1839; Alan Palmer, Osmanlı imparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, çev. Belkıs Çorakçı Dişbu-dak, Sabah Kitapları, İstanbul 1997, s. 118; Karal, age., s. 190.

60 Palmer, Aynı yer; Karal, age., s. 188; Akyıldız, agm., s. 3. 61 Sabri Esat Siyavuşgil, “Tanzimat’ın Fransız Efkâr-ı Umumiyesinde Uyandırdığı Akisler”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları,

İstanbul 1999, s. 750–753. Avrupa gazetelerinde Tanzimat’la ilgili yayınlanan haberler Takvim-i Vekayi’de geniş yer tutmuştur. Takvim-i Vekayi, no. 190, 10 Ocak 1840.

62 Akyıldız, agm., s. 3; Eryılmaz, age., s. 133-137; Karal, age., s. 188.


emniyeti verilecek, yargılanmadan idam edilmeyecek, zorla askere alınma‐

yacak, vergiler adaletli alınacaktı ki bunları duymak herkesi memnun etmiş‐

ti. Buna rağmen gayrimüslimlerle eşit olunacağı, onların da askerlik yapabi‐

lecekleri, Hıristiyanlar ve Yahudiler için ‘gâvur’ gibi ifadelerin artık kullanı‐

lamayacağı düşüncesi rahatsız ediciydi. Avrupalıların eşitsizlik olarak ad‐

landırdıkları koşulların şeriatın ve Osmanlı olmanın bir gereği ve ayrıcalığı

olduğuna inanılıyordu. Özellikle Tanzimat’la birlikte Hıristiyanların bulun‐

duğu her yerde çan çalınmasının serbestleştirilmesi Müslümanların tepkisi‐

ne yol açtı. Tanzimat’la şeriatın kaldırılacağı ve bir Hıristiyan/Frenk düzeni

getireceği iddiaları ortaya atıldı.63 Medrese ve tekkelerde Reşid Paşa ve re‐

formlar aleyhine konuşmalar giderek arttı. Peygamberin tekke erbabından

birinin rüyasına girdiği ve şeraitimi kaldırıyorsunuz, böyle devam ederse

ümmetim değilsiniz yönünde sözler sarf ettiği söylentisi dilden dile dolaş‐

maya başladı.64 Bosna‐Hersek, Suriye, Lübnan, Irak, Bulgaristan gibi bölge‐

lerde ve Anadolu’nun bazı yerlerinde Tanzimat’ın uygulanması sırasında

isyanlar çıktı.65

Gayrimüslimler ise, fermanı genel olarak olumlu karşıladılar. Yeni bir

devrin başlayacağı, Müslümanlarla eşit haklara sahip olacakları, dinlerin‐

den dolayı aşağılayıcı ifadelerle karşılaşmayacaklarını duymak sevindiri‐

ciydi. Ayrıca can, mal emniyeti, yargıda, vergi alımında adaletinin sağlan‐

ması, yöneticilerin keyfi uygulamaların yasaklanması, rüşvetin engellenme‐

si gibi hususlar Müslümanlar kadar onlar için de önemliydi. Tanzimat’ın

ilanından kısa süre sonra can ve mal emniyeti güvencesi verilmesinin olum‐

lu etkileri görülmeye başlandı. İngiltere’nin İzmir’deki Konsolos Yardımcısı

Suter’in bu konudaki yazısı buna güzel bir örnektir. Suter, Tanzimat Fer‐

manı ile verilen mal emniyeti güvencesi ardından tüccarların mülk almak

yönünden cesaretlendiğini, kendilerini eskisine göre daha güvende hisset‐

tiklerini, fermanın olumlu sonuçlarının ülkenin tümünde görüleceğini dü‐

şündüğünü ifade etti.66 Aynı şekilde İngiliz Elçisi, tüm kiliselerin ve din

adamlarının her türlü baskıdan uzak olduklarını, Tanzimat’ın bunu garanti

ettiğini Londra’ya bildirdi.67 Ancak gayrimüslimler, haklarda olduğu gibi

askerlik gibi yükümlülüklerde de eşit olacaklarını öğrendiklerinde rahatsız

oldular. Yüzyıllardır bir avantaj olarak gördükleri bu haktan vazgeçmek ve

savaşlara çocukların göndermek istemediler. Diğer yandan bazılarınca veri‐

63 Karal, age., s. 185-186; Akyıldız, agm., s. 3; Eryılmaz, age., s. 130-133; Eren, age., s. 47. 64 Şükrü Esmer, Siyasi Tarih, Maarif Vekilliği Yayınları, İstanbul 1944, s. 152. 65 Karal, agm., s. 66; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması", s. 116-118, 123-130; Karal, age., s. 219; Eren, age., s. 48;

Akyıldız, agm., s. 4; Okumuş, age., s. 404-405. 66 NA, FO, 78/392, Suter’den Ponsonby’ye, 05 Ocak 1840. 67 NA, FO, 78/431, Ponsonby’den Palmerston’a, 20 Şubat 1840.


len haklar yetersizdi. Vaatlerin pratiğe dönüşmediği görüldüğünde ise yay‐

gın bir hayal kırıklığı yaşandı.68 Ortodoks din adamları ise, eşitlik ilkesi çer‐

çevesinde diğer milletlere karşı protokoldeki üstünlüklerini ve imtiyazlarını

kaybedecekleri düşüncesiyle fermana tepki gösterdiler.69

Bu tarihte Abdülmecid, Tanzimat’ın büyük sorunlarla ve yıkılmanın

eşiğinde devraldığı imparatorluğun ayakta kalması ve güçlenmesine hizmet

edeceğine inanıyordu. Bu yüzden saltanatı süresince fermanın hükümleri‐

nin uygulanması konusundaki hassasiyetini daima dile getirdi. Tüm Os‐

manlı taşrasında fermanın okunması ve yürürlüğe girmesi için gayret gös‐

terdi. Göreve getirdiği yöneticilerin de Tanzimat’a bağlılığına önem verdi.

Ancak babasının karşılaştığı samimiyetsizlikle ve yetişmiş kadro eksikliğiy‐

le kendisi de yüz yüze kaldı.

Tanzimat’ın ilan edildiği sırada Nizip Savaşı ile Osmanlı ordusunu ye‐

nilgiye uğratılmış, donanma ele geçirmişti. Ortada bir Mısır sorunu söz

konusuydu. Bu problemin çözümü için geçici olarak Tanzimat’ın ilanına

sessiz kalmış, eski düzenden menfaat sağlayan bir grup mevcuttu. Bunlar

harekete geçmek için uygun zamanı bekliyorlardı. Bu grubun içinde Hüsrev

Paşa, Mehmed Akif Paşa gibi Babıâli’nin ileri gelenleri, taşrada istedikleri

gibi halkı yöneten, zulmeden, rüşvet ve yolsuzluğa alışmış yöneticiler bulu‐

nuyordu.70 Osmanlı vergi sisteminde önemli bir rol oynayan mültezimler,

iltizam sisteminin kaldırılmasına karar verilmesiyle büyük bir telaşa kapıl‐

mışlardı. Ayrıca mevcut düzende önemli bir gelir sahibi olan sarraf, eşraf,

mütesellim, voyvoda gibi gruplar arasında endişe mevcuttu. Hatta bunlar

halka bilerek Tanzimat’ı yanlış anlatıyor ve onları kışkırtıyorlardı. II. Mah‐

mud dönemiyle birlikte gittikçe nüfuzları azalan ulemanın önemli bir kısmı

da yeni düzenle getirilmek istenen kanun ve kurumların şeriata aykırı ol‐

duğu görüşündeydi. Yine ulemanın mevcut sistemden kaynaklanan menfa‐

atleri de risk altındaydı.71 Abdülmecid, Reşid Paşa ve onun taraftarı Âli,

Fuad, Sadık Rıfat, Ahmet Fethi Paşalar gibi kişiler dışında Tanzimat’a Os‐

manlı yönetici sınıfı içinde destek neredeyse yoktu.72 Muhafazakâr grup,

harekete geçmek için Mısır meselesinin çözümünü bekliyorlardı.73 Reşid

Paşa, bu durumu bildiği için Tanzimat’ın uygulanması için acele ediyordu.

68 Eryılmaz, age., s. 132-133; Okumuş, age., s. 413-414. 69 Karal, age., s. 187; Davison, agm., s. 177-178; Okumuş, age., s. 253-254, 413. 70 Erzurum Konsolosu James Brant, Trabzon Valisi Osman Paşa’nın kötü karakterinden şikâyet ettiği yazısında, valinin

yeni sistemden hoşlanmadığını ve Tanzimat’ın hükümlerini anlamakta zorluk çektiğini belirtmiştir. NA, FO, 78/401, Brant’tan Palmerston’a, 28 Aralık 1840.

71 Karal, agm., s. 66; Akyıldız, agm., s. 4; Okumuş, age., s. 409-412. Okumuş, Tanzimat’a sadece geri kalmış ulemanın muhalefet ettiğini, geri kalanların böyle bir tutum içine girmediği görüşündedir. Okumuş, age., s. 253-255, 405-409. Tanzimat’a muhalefet konusunda ayrıca bk. Ejder Okumuş, “Tanzimat’a Muhalefet”, Marife, S. 2, 2003, s. 83-102.

72 Ahmet Lütfi Efendi, age., s. 1026; Esmer, age., s. 150. 73 Ahmed Cevdet Paşa, age., s. 7.


O günlerde sadece Tanzimat’a değil Reşid Paşa’nın şahsına da bir tepki

söz konusuydu. Çünkü Tanzimat demek Reşid Paşa demekti. Mısır mesele‐

sinin 1841 yılının ilk aylarında çözüldüğü sırada, onun taviz vermez aceleci‐

liği, iltizam usulünün kaldırılması girişiminde yaşanan başarısızlık, menfaa‐

ti zedelenen yönetici, mültezim, eşraf, sarraf, ulema gibi kişilerin tepkisi son

derece artmıştı. Fransa, Mısır valisine karşı tutumu yüzünden Paşa’yı tehdit

ettiği gibi, teklif ettiği rüşveti kabul etmeyen ve imtiyaz anlaşmasını istediği

gibi hazırlamayan Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa onun aleyhine çalışıyordu.

Mısır valisi, Tanzimat’ın Mısır’da uygulanmak zorunda olunmasından hoş‐

lanmıyordu. Azledilmesine rağmen gücünü koruyan Hüsrev Paşa, aynı

şekilde muhalif bir tutum içindeydi. İngiliz elçisi ise muhalif olmasa da ge‐

lişmelere sessiz kalarak bu tablo da yerini almıştı. Abdülmecid, Reşid Pa‐

şa’nın çok hızlı davrandığını düşünüyor ve onun baskısı altında kaldığını

hissediyordu. Sadık Rıfat Paşa bile, Reşid Paşa’nın aceleci ve sert davrandığı

görüşündeydi. Böyle bir durumda aslında Tanzimat karşıtı olanların yanı

sıra destekçileri de Reşid Paşa’nın görevden uzaklaşması gerektiğini düşü‐

nüyordu. Hatta Paşa’nın düşmanları onun öldürülmesini arzu ediyorlardı.74

İçinde bulunduğu durumun farkında olan Reşid Paşa, Mısır meselesinin

bitmesi ardından muhafazakâr cephenin harekete geçtiğini biliyordu. Padi‐

şahın desteğini kaybetmeye başladığını görüyordu. Ancak reformlarda geri

adım atmaya niyeti yoktu. Bu amaçla dış destek aramaya karar verdi. Lord

Palmerston ve Meternik’e gönderdiği memorandumlarda Tanzimat’la ge‐

tirmek istedikleri yeni düzenin tehlikede olduğunu, ilerlemenin devam

edebilmesi için İngiltere ve Avusturya’nın gerekirse tehdit yoluyla saray ve

Babıâli’ye baskı uygulamasını istedi. Reşid Paşa bu memorandumlarda,

Tanzimat’ın muhafazakâr gruba bir ilaç gibi içirildiğini, Mısır meselesinin

bitmesiyle menfaati zedelenen Osmanlı yönetici ve memurlarının yeniden

harekete geçtiklerini açıklıyordu. Tanzimat’ın aradan geçen süreye rağmen,

“ulemanın taassubu ve aç gözlü yöneticiler yüzünden” başarısız olduğunu belir‐

tiyordu. Bu şartlarda Hıristiyanların haklarının korunması mümkün değil‐

di. İsyanlar başlamadan Avrupa devletleri dutuma müdahale etmeliydi.75

Islahat Fermanı’na gösterilen tepkiler ise, Tanzimat’tan farklı bir mahi‐

yette olmuştur. Ferman, gayrimüslimlere Tanzimat’la vaat edilen eşitliğin

bu kez Avrupa devletlerinin zoruyla ayrıntılı olarak sağlanmasını öngörü‐

74 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VII, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 1099–

1100; İrtem, age., s. 72; Ahmed Cevdet Paşa, age., s. 8; Kaynar, age., s. 222; Baysun, age., s. 735; Dönmez, “Reform Karşıtları”, s. 22–28.

75 Dönmez, “Reform Karşıtları”, s. 25. Kodaman’ın bildirdiğine göre, Reşid Paşa’ Paris elçiliği görevine başladıktan sonra da Tanzimat reformlarını Avrupa devletleri, özellikle de Fransa’nın müdahalesiyle uygulatmak düşüncesindeydi. Bay-ram Kodaman, “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler 13–14 Mart 1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 74.


yordu. Gayrimüslimler, askerî ve mülki okullarda okuma, memurluğa gire‐

bilme, mahkemelerde şahitliklerin kabulü ve mahkeme üyesi olabilme gibi

haklardan memnuniyet duydular. Can, mal ve namus emniyeti, adil yargı‐

lama, hakaret ifadelerin yasaklanması gibi Tanzimat’la verilen ancak tam

uygulanmayan hakların, bu kez Avrupa devletlerinin garantisinde vaat

edilmesine olumlu baktılar. Fakat fermanda cemaatlerin dinî idareleriyle

ilgili maaş bağlanması, aidat ve bahşiş toplanmasının yasaklanması, patrik

seçiminin yeniden düzenlemesi, cemaat meclislerine dünyevi üyelerin dâhil

edilmesi ve dinî liderlere devlete sadakat yemini gibi hükümlerin getirilme‐

si cemaat liderlerini üzdü. Rum patriği Fatih zamanından beri cemaatler

arasında protokolde birinci sıradaydı. Eşitlik ilkesi gereği bu ayrıcalığını

kaybedecek olmasından rahatsızlık duydu. Diğer yandan Islahat Fermanı

ile askerlik görevinin gayrimüslimlere için yeniden getirilmesi önceki tar‐

tışmaları yeniden başlattı. Hıristiyanlar, askerlik yapmak istemiyor eskisi

gibi cizye ödeyerek bu vazifeden kurtulmayı tercih ediyorlardı. Bu yüzden

bedel‐i askeriye getirilerek gayrimüslimler askerlik görevinden yine muaf

tutuldular.76 Çünkü zorla askere alınmaya çalışılmaları özellikle Balkanlar

gibi gayrimüslim halkın çoğunlukta olduğu bölgelerde isyanlara sebep ola‐

bilirdi.

Diğer yandan her alanda gayrimüslimlerin kendileriyle eşit hale geti‐

rilmesi, okullara girip memur olabilmeleri, askerliğe alınıp, terfi edebilmele‐

ri, mahkemede şahitliklerin kabulü gibi hükümler Müslümanların tepkisine

yol açtı ve şeriata aykırı görüldü. Muhafazakârlar, gayrimüslimlere ferman‐

la verilen geniş haklardan, yenilikçiler ise fermanın dış baskıyla hazırlanmış

olmasından ve Avrupa devletlerinin iç işlerine müdahalesinin bir aracı ola‐

rak kullanılacak olmasından şikâyetçiydiler. Islahat Fermanı’nın Paris An‐

laşması’nın bir maddesine dönüştürülerek Avrupa devletlerinin Osman‐

lı’nın içişlerine müdahalesinin meşru kılınması da oldukça rahatsız ediciy‐

di.77 Yeniliklere karşı bir grubun gerçekleştirme aşamasında engellendiği

Kuleli Vakası (1859) bu rahatsızlığın ve Abdülmecid’e gösterilen tepkinin

bir sonucuydu.78

Osmanlı yöneticileri içinde Islahat Fermanı’na en büyük tepkiyi, Reşid

Paşa göstermiştir. Reşid Paşa, kendi yetiştirmesi Âli Paşa ve Fuad Paşa’nın

yer aldığı komisyonda Avrupa elçilerinin neredeyse tüm isteklerinin kabul

76 Davison, age., s. 73; Akyıldız, agm., s. 6; Gülsoy, agm., s. 188; Eren, age., s. 43, 108; Berkes, age., s. 217-218. Kırım

Savaşı sürerken 1855 yılında gayrimüslimlerin askere alınmasına karar verilmiştir. Ancak Hıristiyan gençler bu karar di-renmiş ve ayaklanmışlardır. Gülsoy, agm., s. 186.

77 Davison, age., s. 72; Eren, age., s. 108; Davison, agm., s. 184. İngiliz Elçisi Cannnig’in Islahat Fermanı’na tepkilerle ilgili yazısı için bk. NA, FO, 195/1162, Clarendon’dan Canning’e, 12 Mayıs 1856.

78 Davison, agm., s. 186.


edilmesini şiddetle eleştirdi. Hazırladığı layihada fermanın metnini kabul

edenlerin hain olduklarını söyleyecek kadar ileri gitti. Reşid Paşa Islahat

Fermanı ile “gereksiz, aşırı ve egemenliğe aykırı imtiyazlar verildiğini” düşünü‐

yor ve gayrimüslimlere bu kadar hakkın verilmesinin isyanların çıkmasına

ve Osmanlı Devleti’nin dağılmasına yol açabileceğine vurgu yapıyordu.79

Onun gibi bazı Osmanlı devlet adamı ve aydınları da benzer eleştirilerde

bulundular.80 Gerçekten de çok geçmeden Cidde’de (1858), Lübnan ve Suri‐

ye’de (1860) Müslümanlar Hıristiyanlara karşı ayaklandılar ve binlerce Hı‐

ristiyan öldürüldü. İngiltere ve Fransa olaylara askerî olarak doğrudan mü‐

dahale ederek Osmanlı içişlerine karıştı. Girit, Bosna‐Hersek ve Halep ve

Anadolu’nun bazı yerlerinde ayaklanmalar oldu.81 Bundan sonraki yıllarda

Islahat Fermanı’nın hükümlerinin uygulanmadığını ileri süren Avrupa elçi‐

leri bu yolla Osmanlı yönetimi üzerinde baskılarını arttırdılar.82

SONUÇ

Tanzimat ve Islahat Fermanları, Osmanlı modernleşme sürecine yön ve‐

ren iki önemli belgedir. Tanzimat Fermanı, ilan edildiği günlerde bazılarının

iddia ettiği gibi kâğıt üzerinde kalmamış, bir dönemin başlatıcı olmuş ve o

döneme ismini vermiştir.

1839–1876 yılları arasında geçen 37 yıllık periyotta Tanzimat’la öngörü‐

len birçok reform gerçekleştirilmiştir. 1876 yılında meşrutiyetin ilanıyla

anayasanın hazırlanması ve meclisin açılması Tanzimat gibi bir döneminin

yaşanmasıyla mümkün olabilmiştir. Bu dönemde Osmanlı idari, askerî,

iktisadi ve sosyal yapısında Batı medeniyeti ve sistemine uyum sağlanması

adına önemli adımlar atılmıştır. Tebaa arasında eşitliğin temini için çalışıl‐

mış, adil yargılama, mal ve can güvenliğinin sağlanması, rüşvetin önlenme‐

sine yönelik adımlar atılmıştır. Osmanlı merkez ve taşra teşkilatında esaslı

bir değişim yaşanmış, yönetim Ortaçağ devlet sistemi görünümünden kur‐

tulmuştur. Osmanlı bürokrasisi, aydını, insanı anlamlı bir dönüşüm geçir‐

miş ve Tanzimat tipi bir Osmanlı aydını ortaya çıkmıştır. Bu dönemde güç

saraydan Babıâli’ye geçmiş, Reşid, Âli, Fuad Paşalar gibi kalemiyeden yeti‐

şen kişiler son derece etkin bir güce sahip olabilmişlerdir. Tanzimat, Reşid

Paşa ile özdeşleşmiş, özellikle onun iktidarda olduğu yıllarda reformlar hız

kazanmıştır.

79 Ahmet Cevdet Paşa, age., s. 75-82; Kemal Beydilli, “Mustafa Reşid Paşa”, DİA, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, İstanbul 2006, s. 350; Berkes, age., s. 216-217. 80 Eren, age., s. 105. 81 Ahmet Cevdet Paşa, age., s. 87; Beydilli, agm., s. 350; Armaoğlu, age., s. 265-269; Gülsoy, agm., s. 188; Eren, age., s.

107. 82 Eren, age., s. 110 vd.


Islahat Fermanı, Tanzimat dönemi içinde Avrupa devletleri tarafından

dayatılmış ve padişaha ilan ettirilmiş diğer önemli bir reform belgesidir.

Tanzimat’ın vaatlerini gerçekleştiremediği, özellikle de gayrimüslimler açı‐

sından eşitliğin sağlanamadığı düşüncesiyle hazırlanmıştır. Kırım Sava‐

şı’nın bitiminde barış anlaşmasından hemen önce Avrupa elçilerinin talep‐

leri çerçevesinde biçimlendirilen bu ferman, yeni bir dönemin başlatıcı ol‐

maktan çok Tanzimat sürecinin bir parçası olma özelliği taşımıştır. Islahat

Fermanı ile birlikte Avrupa devletlerinin elçileri aracılığıyla 1839 yılından

itibaren giderek artan bir şekilde gerçekleştirdikleri Osmanlı yönetimine

müdahaleleri yeni bir boyut kazanmıştır. Paris Anlaşması’na bir madde

olarak koyulan fermanın, padişah tarafından tebaasına tek taraflı verilen

haklar olma niteliğini değiştirilmiştir. Fermanda gayrimüslimlerle ilgili çok

detaylı olarak yer alan haklar, anlaşma da fermanın bu amaçla kullanılama‐

yacağı belirtilmişse de, başta Rusya olmak üzere Avrupa devletlerine Os‐

manlı içişlerine müdahale için meşru bir zemin oluşturmuştur.

Reşid Paşa, Islahat Fermanı’nı kabul eden Osmanlı temsilcilerini, Avru‐

pa devletlerinin dayatmalarına direnmedikleri, fermanın gayrimüslimlere

yönelik çok ayrıntılı ve zamansız reformlar içerdiği, bunun ülkenin parça‐

lanmasına yol açacağı yönünde ağır bir şekilde eleştirmiştir. Bununla birlik‐

te daha Tanzimat’ın ilanından dört ay önce Lord Palmerston’la görüşme‐

sinde reformların kabulü için Avrupa devletlerinin baskısını kendisi istemiş,

1841 yılında görevden alınmadan hemen önce yine benzer bir talepte bu‐

lunmuştur. Paris elçiliğine atandıktan sonra benzer girişimlerde bulunduğu

anlaşılmaktadır. İngiliz Elçisi Canning’in Babıâli’den taleplerinin en çok

karşılık bulduğu dönemler de yine kendisinin iktidarda olduğu yıllardır.

Islahat Fermanı büyük ölçüde Canning’in talepleriyle mevcut şeklini aldığı

için Reşid Paşa’nın bu yönde eleştirilere çok fazla hakkı olmadığını söyle‐

mek mümkündür. Ayrıca 1856 yılı sonunda sadrazam olmadan önce Islahat

Fermanı’nı uygulama sözü vermesi de bu anlamda önceki eleştirileriyle bir

tezat teşkil etmektedir.

Tanzimat ve Islahat Fermanlarıyla tebaa arasında sağlanmaya çalışılan

eşitlik ve bu çerçevede verilen haklar, çıkarılan kanun ve tüzükler, oluşturu‐

lan kurumlar Müslümanların tepkisini çekmiştir. Gayrimüslimler ise hak

verildikçe daha fazlasını istemiş, elde ettikleri onları Osmanlılık bilinciyle

devlete bağlamak yerine bağımsızlık isteklerinin kamçılanmasına yol açmış‐

tır. Bu gelişmelerde Avrupa devletlerinin kışkırtmaları büyük ölçüde etkili

olmuştur. Gayrimüslimler, eşitlik değil bağımsızlık istemişler ve giderek bu

amaçlarına uygun hareketlere yönelmiş, isyanlar çıkarmışlardır. Eflak‐

Boğdan, Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan, Bosna‐Hersek’te yaşanan gelişme‐

ler ve bağımsızlık süreçleri buna en güzel örneklerdir.


Tanzimat döneminde etkili olan her iki belge her ne kadar içerikleri, uy‐

gulamadaki başarıları yönünden eleştirilseler ve tepkilere yol açsalar da

Osmanlı modernleşme ve demokratikleşme sürecinde önemli bir fonksiyon

üstenmişlerdir. Değişimin bir program çerçevesinde ve bir hedefe yönelik

gerçekleşmesini temin etmişlerdir.


KAYNAKÇA

1. Arşiv Kaynakları

The National Archives (NA)

‐Foreign Office (FO), defter no: 78/220, 360, 383, 392, 393, 401, 431, 1170,

1172, 1173, 1181, 1183, 1191, 1215

195/158, 1159, 1160

University of Durham Library (DL)

‐Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/4/20, 37/7–8

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)

‐Hatt‐ı Hümayun (HAT): no. 46365, 46422. E

2. Gazeteler

‐Takvim‐i Vekayi, no. 174, 187, 189, 190, 195

3. Kitap ve Makaleler

‐Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat: Değişim Süre‐

cinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu,

Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 37–63.

‐Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 1–12, yay. haz. Cavid Baysun, TTK Yayınları,

Ankara 1953.

‐Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. V, haz. Yücel

Demirel, YKY, İstanbul 1999.

‐…………………..., Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VI, haz. Yücel


‐…………………..., Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VII, haz. Yücel


‐Abdurrahman Şeref, Tarih Söyleşileri (Müsahebe‐i Tarihiye), sad. Mübeccel

Nami Duru, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul 1980.

‐Akçura, Yusuf, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda),

TTK Yayınları, Ankara 1985.

‐Aksan, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700–1870,

çev. Gül Ç. Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.

‐Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836–

1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.

‐……………, “Tanzimat”, DİA, C. XL, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İs‐

tanbul 2011, s. 1‐10.

‐Akşin, Sina, “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Dev‐

leti’nin Uluslararası Durumu”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmpara‐

torluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları,

Ankara 2006, s. 83–90.

‐Altundağ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı‐Mısır Meselesi (1831–1841),

TTK Yayınları, Ankara 1945.


‐Anderson, Matthew S., Doğu Sorunu (1774–1923), çev. İdil Eser, YKY, İstan‐

bul 2001.

‐Baysun, Cavid, “Mustafa Reşid Paşa”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları, İs‐

tanbul 1999, s. 724–746.

‐Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, YKY, İstan‐

bul 2002.

‐Beydilli, Kemal, “Mustafa Reşid Paşa”, DİA, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vak‐

fı Yayınları, İstanbul 2006, s. 348–350.

‐Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840–

1856)”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil

İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan‐

bul 2008, s. 133–140.

‐Cunningham, Allan, Eastern Questions in the Nineteenth Century, C. II, ed.

Edward Ingram, Frank Cass Press&Co.Ltd., Londra 1993.

‐Çelik, Yüksel, Şeyhü’l Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Döneminin Perde

Arkası, TTK Yayınları, Ankara 2013.

‐Davison, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856–1876, çev. Os‐

man Akınhay, C. I, Papirüs Yayınları, İstanbul 1997.

‐……………………., “Ondokuzuncu Yüzyılda Hıristiyan‐Müslüman Eşit‐

sizliği Konusunda Türklerin Tavırları”, Osmanlı‐Türk Tarihi (1774–1923), çev.

Mehmet Moralı, Alkım Yayınları, İstanbul 2004, s. 165–191.

‐Dönmez, Ahmet, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Re‐

form (1833–1841), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.

‐……………….., “Reform Karşıtları ve Mustafa Reşid Paşa: Tanzimat Fer‐

manı’nın Bedeli, Turkish Studies, C. 11, S. 6, 2016, s. 17‐30.

‐………………., “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî

Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi (1832–1841)”, Fahir Armaoğlu Arma‐

ğanı, ed. Ersin Embel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s. 153‐

182.

‐………………, “Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reform‐

larına Dair Memorandumu”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araş‐

tırmalar Dergisi, S. 6, s. 1–20.

‐……………….., “Bir İngiliz Konsolosunun Gözünden Kırım Savaşı Sonrası

Osmanlı Devleti ve Osmanlı’da Reform Sorunu”, Osmanlı Modernleşmesi:

Reform Çağında Çözüm Arayışları, ed. Ahmet Dönmez, Kitap Yayınevi, İstan‐

bul 2019, s. 255‐284.

‐Eren, Ahmet Cevat, Tanzimat Fermanı ve Dönemi, yay. haz. Alişan Akpınar,

Derin Yayınları, İstanbul 2007.

‐Findley, Carter V., Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform: Babıâli 1789–1922,

çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.


‐Gülsoy, Ufuk, “Islahat Fermanı”, DİA, C. XIX, Türkiye Diyanet Vakfı Ya‐

yınları, İstanbul 1999, s. 185–190.

‐Gümüş, Musa, “Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Ferma‐

nı’nın Tam Metin İncelemesi”, Bilig, S. 47, s. 215–240.

‐Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul

1999.

‐Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, Ankara

2010.

‐Esmer, Şükrü, Siyasi Tarih, Maarif Vekilliği Yayınları, İstanbul 1944.

‐İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları,

İstanbul 1993.

‐…………..., “Tanzimat Nedir?”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmpa‐

ratorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları,

Ankara 2006, s. 13–35.

‐…….…….., “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat:

Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet

Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 109–131.

‐İrtem, Süleyman Kâni. Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâbı‐ı Âli, haz. Osman

Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2007.

‐Finkel, Caroline, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı (1900–1923), çev. Zülal

Kılıç, Timaş Yayınları, İstanbul 2007.

‐Karal, E. Ziya, Osmanlı Tarihi: Nizam‐ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789–

1856), C. V, TTK Yayınları, Ankara 2011.

‐……………., “Gülhane Hatt‐ı Hümayunu’na Batının Etkisi”, Tanzimat: De‐

ğişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyit‐

danlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 65–82.

‐Karpat, Kemal H., Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek

Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006.

‐Kaynar, Reşad, Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara 1954.

‐Kodaman, Bayram, “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında

Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiri‐

ler 13–14 Mart 1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 71–75.

‐Kuran, Ercüment, “Mustafa Reşid Paşa”, İA, C. IX, MEB Yayınları, Eskişehir

1970, s. 701–705.

‐Kutluoğlu, M. Emin, Eqyptian Question 1831–1841, Eren Yayıncılık, İstanbul

1998.

‐Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yayın‐

ları, Ankara 2004, s. 48.


‐Mardin, Şerif, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı Yeni İzah Denemesi”, Tanzi‐

mat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet

Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 91–106.

‐Mehmet Selahaddin, Bir Türk Diplomatının Evrak‐ı Siyasiyesi, Alem Matbaa‐

sı, İstanbul 1306.

‐Smith, E. A., Lord Grey (1764–1845), Oxford University Press, Oxford 1990.

‐Şirin, İbrahim, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara 2006.

‐Palmer, Alan, Osmanlı imparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi,

çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak, Sabah Kitapları, İstanbul 1997.

‐Poole, Stanley L., Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, çev. Can Yücel,

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.

‐Rodkey, F. Stanley, “Reshid Pashaʹs Memorandum of August 12, 1839”, The

Journal of Modern History, S. 2/2, s. 251‐257.

‐Siyavuşgil, Sabri Esat, “Tanzimat’ın Fransız Efkâr‐ı Umumiyesinde Uyan‐

dırdığı Akisler”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s. 747–756.

‐Shaw, Stratford, J. Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı

İmparatorluğu (1789–1807), çev. Hür Güldü, Kapı Yayınları, İstanbul 2008.

‐…………………, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Mo‐

dern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dönemleri”,

çev. M. Faruk Çakır, Türkler, C. XII, ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye

Yayınları, Ankara 2002, s. 609–628.

‐Sonyel, Salâhi R., Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Tur‐

kish Historical Society, Printing House, Ankara 1993.

‐Okumuş, Ejder, Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İnsan Yayınları,

İstanbul 1999.

‐Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul 1995.

‐Temperley, Harold, England and the Near East: The Crimea, Longmans Green

and Co., Londra 1936.

‐Ubucini, M. A., Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, çev. Cemal Aydın, Timaş

Yayınları, İstanbul 1998.

‐Uçarol, Rıfat, Siyasi Tarih (1789–1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.

‐Ünal, Sevim, “Tanzimat Döneminde Dış Politika”, Tanzimatʹın 150. Yıldö‐

nümü Uluslararası Sempozyumu, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 203–210.


EKLER

Ek 1: Islahat Fermanı’nın yayınlanmadan beş gün önce Londra’ya gönderilen Fransızca nüshasından

(NA. 78/1173, 13 Şubat 1856).


Ek 2: İngiliz elçisi Canning’in Londra’ya gönderdiği Islahat Fermanı sureti (NA. 78/1173).

tarih peşinde dergisi - tanzİmat, islahat fermanlari ve avrupa devletler...

Documents