tarih 1839 - 1939 tusiad

TT AA RR HH1839-1939

Yrd. Do. Dr. Ahmet KuyaYayn Ynetmeni

Galatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Prof. Dr. Feroz Ahmad

Yeditepe niversitesi Tarih Blm

Yrd. Do. Dr. Ahmet Ersoy

Boazii niversitesi Tarih Blm

Prof. Dr. Cemal Kafadar

Harvard niversitesi Tarih Blm

Do. Dr. M. Asm Karamerliolu

Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. evket Pamuk


Prof. Dr. Zafer Toprak


Prof. Dr. Mete Tunay

stanbul Bilgi niversitesi Tarih Blm

zgr TresayGalatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Aralk 2006(Yayn No. TSAD-T/2006/12-425)

Merutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepeba / stanbulTelefon : (0212) 249 19 29 Telefax: (0212) 249 13 50

TT RR KK SS AA NN AAYY CC LL EE RR VV EE AA DD AA MM LL AA RR II DD EE RR NN EE

3 2006, TSAD

Tm haklar sakldr. Bu eserin tamam ya da bir blm,

4110 sayl Yasa ile deiik 5846 sayl FSEK uyarnca,

kullanlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazl izin alnmadka,

hibir ekil ve yntemle ilenmek, oaltlmak, oaltlm nshalar yaylmak, satlmak,

kiralanmak, dn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baka teknik,

saysal ve/veya elektronik yntemlerle iletilmek suretiyle kullanlamaz.

Tarih 1839-1939 kitab, (7, 9, 10, 15, 16 ve 18. blmleriyle 26-31, 34-35, 78-81, 84-85,

98-101, 240-247 ve 254-255. sayfalar hari) Jean-Michel Lambin,

Annette Becker, Odile Louage, Marie-Anne Matard-Bonucci, Jean-Franois Sirinelli,

Jean Vassort, Jean-Luc Villette, Nicolas Werth, Jos Zimniak tarafndan hazrlanan

HISTOIRE PREMIRE, Hachette Livre Education 1997 kitabnn tercmesidir.

ISBN : 9944-405-03-5

Birinci Bask / 1.000 adet baslmtr.

Datm cretsizdir.

MKADO MATBAACILIK ve Tic. Ltd. ti.

Oto Sanayi Mah. mam eme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - stanbul

Tel: (0212) 289 27 93 Faks: (0212) 289 08 96

NSZ

TSAD, zel sektr temsil eden sanayici ve iadamlar tarafndan 1971 yln-

da, Anayasamzn ve Dernekler Kanununun ilgili hkmlerine uygun olarak

kurulmu, kamu yararna alan bir dernek olup gnll bir sivil toplum r-

gtdr.

TSAD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine bal, giriim, inan ve

dnce zgrlklerine saygl, yalnzca asli grevlerine odaklanm etkin bir

devletin varolduu Trkiyede, Atatrkn ada uygarlk hedefine ve ilkele-

rine sadk toplumsal yapnn gelimesine ve demokratik sivil toplum ve laik

hukuk devleti anlaynn yerlemesine yardmc olur. TSAD, piyasa ekono-

misinin hukuksal ve kurumsal altyapsnn yerlemesine ve i dnyasnn

evrensel i ahlk ilkelerine uygun bir biimde faaliyette bulunmasna alr.

TSAD, uluslararas entegrasyon hedefi dorultusunda Trk sanayi ve hizmet

kesiminin rekabet gcnn arttrlarak, uluslararas ekonomik sistemde belir-

gin ve kalc bir yer edinmesi gerektiine inanr ve bu ynde alr. TSAD,

Trkiyede liberal ekonomi kurallarnn yerlemesinin yansra, lkenin insan

ve doal kaynaklarnn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biimde

kullanmn, verimlilik ve kalite ykseliini srekli klacak ortamn yaratlma-

s yoluyla rekabet gcnn artrlmasn hedef alan politikalar destekler.

TSAD, misyonu dorultusunda ve faaliyetleri erevesinde, lke gnde-

minde bulunan konularla ilgili grlerini bilimsel almalarla destekleyerek

kamuoyuna duyurur ve bu grlerden hareketle kamuoyunda tartma plat-

formlarnn olumasn salar.

TSAD, eitim sistemi ve eitim politikalar konularnda daha nce yaplm

olan almalarn, ortaretim iin yardmc ders kitaplar yaymlamak yoluy-

la geniletmitir. Bu dorultuda yaynlanan Corafya 2001, Corafya 2002,

Felsefe 2002 ve Tarih 2002 kitaplarnn yansra, elinizdeki Tarih 1839-1939 ha-

zrlanmtr.

54

Tarih 1839-1939, Hachette Yaynevinin, "Hachette ducation dizisi iinde yer

alan, Jean-Michel Lambin ynetimindeki, lise nc snflara ynelik Histo-

ire - Premires adl kitaptan yola klarak hazrlanmtr. Kitabn Tanzimat

Fermanndan kinci Dnya Sava ncesine kadar olan dnemde Avrupa ve

dnya tarihine ilikin blmleri Trkeye evrilmi, Fransann siyasal ve top-

lumsal tarihine ilikin blmleri ise karlarak, bunlarn yerine Osmanl mpa-

ratorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi blmleri konmutur. Bu yaplrken,

doal olarak, kitabn kronolojik yapsnda deiiklikler olmu ve kitap, Os-

manl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihlerindeki nemli dnm

noktalarndan yola klarak yeniden blmlendirilmitir. Ayrca, kitabn ilk

ksmnda yer alan ve iktisad, din ve sanatsal gelimeleri anlatan blm-

ne, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetindeki gelimeleri veren

alt blmler eklenmitir.

Tarih 1839-1939, daha nce yaynlanan 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih

2002 ile ayn zellikleri tayan bir kitap. rencilere, ad ortaretimdeki ta-

rih derslerinin en banda hep geen, ama rencilerin hemen hemen hi gr-

medikleri bir eyi, "tarihsel belge"yi veriyor. Bunun pedagojik yararn uzun

uzadya kantlamaya almak gerekmez. Ne de olsa belgelerdir tarihi bir

inan nesnesi ya da bir ideoloji olmaktan karan. Ayrca belgelerin, tarih kita-

bn skc bir kitap olmaktan kurtarmak ve retilen konunun bellekte daha iyi

yer etmesini salamak gibi hatr saylr iki ilevi daha var. Ancak, Tarih 1839-

1939da belgelerin sunumunda bir yenilik yapld ve dnemin Trkesi bug-

nn genlerinin anlayabilecei, yaln bir Trkeye aktarld.

Tarih 1839-1939, tpk 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih 2002 gibi, tarih -

renimini ezbercilikten kurtaracak, renciye analitik ve eletirel bir yaklam

kazandracak ve giderek rencide daha fazla merak uyandracak bir yntem-

le hazrlanmtr. TSAD ve Tarih 1839-1939 kitabnn yaz kurulu, elinizde-

ki kitabn Trkiyede son yllarda okul kitaplarna ilikin olarak ortaya kan

tartmalara bu adan da bir katkda bulunacana inanyorlar.

Tarih 1839-1939un nc bir zgnl de, zellikle Osmanl mparatorlu-

u ve Trkiye Cumhuriyetine ilikin blmlerinde, son yirmi be, otuz yldr

lkemizde ve yurt dnda yaplm olan tarih aratrmalarnn bir sentezini

sunma abasdr. Bilindii gibi tarih, her nesil tarafndan yeniden yazlr. An-

cak yeniden yazlan bu tarih, ders kitaplarna genellikle ge yansr. Tarih 1839-

1939un yaz kurulu, bu gecikmeyi biraz olsun kapatabildii inancndadr.

Tarih 1839-1939un hazrlanma aamasnda birok kiinin, kendilerine nem-

siz gzkecek, ama yaz kurulu iin ok deerli katklar oldu. Yaz kurulu,

Fahri Arala, Ercment Asile, Zeynep Atademire, Prof. Dr. Sheyl Batuma,

Aylin Beiryana, Ferhat Boratava, Esra Dicleye, Anastasia Falierouya, Sa-

cit Kutluya, Fahri zdemire, Onur ztrke, Zeynep arlaka, Lorans

Tanatar Baruha, Yaar Temize, Berna Toksoya, Dr. Alexandre Toumarkinee,

Ate Usluya, Murat Yurdakula ve zellikle kitabn evirisini byk bir titiz-

likle gerekletirdii gibi, kitabn olumasnda byk bir zveriyle her trl

editrlk abasn gsteren Esra Atuka teekkr bir bor bilir.

Bu alma, alfabetik srayla, Anadolu Endstri Holding A.., Doan irketler

Grubu Holding A.., Eczacba Holding A.., Enka Holding A.., Hedef

Alliance Holding A.., Nurol Holding Yatrm A.. ve Tekfen Holding A..nin

maddi katklaryla gerekletirilmitir.

76

I. Sanayi a uygarl19. yzyl ortalarndan 1939a.

1. Avrupa ve Kuzey Amerikada sanayi aylabirlikte yaanan ekonomik ve toplumsaldnmler, ideolojiler.

2. Avrupa ve dnya.3. Din, kltr ve sanat.

II. Uluslar ve Devletler19. yzyl ortalarndan 1914e.

1. Avrupada 1914 ncesi uluslar ve ulusuhareketler.

2. Muhafazakr gelenek ve liberal ilerleme arasndasanayi devletleri.

3. 1839dan 1918e Osmanl mparatorluu.

III. Bir savatan dierine (1914-1939)19. yzyl ortalarndan 1914e

1. Birinci Dnya Sava, Rus Devrimi ve Avrupadaalkantlar.

2. Liberal demokrasilerin bunalm.3. 1918den 1939a Trkiye.

4. Totaliter rejimler: Faizm, nazizm, stalinizm.

Sonu blm olarak, haritalar yardmyla dnyannsavaa doru ilerleyii incelenecek (1935-1939).

Birinci blm:Sanayi a uygarl

Konu 1 Ekonomik byme ve sanayilemeKonu 2 1839dan 1939da toplum ve

ideolojilerKonu 3 Dnyada Avrupa egemenliiKonu 4 1839dan 1939a dinsel yaamKonu 5 1839dan 1939a sanat ve kltr

kinci blm:Uluslar ve Devletler

Konu 6 Uluslar, devletler ve Avrupada ulusu-luk sorunlar (1815-1914)

Konu 11 Uluslararas ilikiler ve atmalarKonu 8 Mutlakiyet ve demokrasi

Konu 7 Osmanl mparatorluunda reform(1839-1876)

Konu 9 Osmanl mparatorluundamutlakiyet ve modernleme(1876-1908)

Konu 10 kinci Merutiyet (1908-1918)

nc blm:Bir savatan dierine

Konu 12 Birinci Dnya Sava (1914-1918)Konu 13 Rusyada devrimKonu 14 Birinci Dnya Savann sonularKonu 17 Zaferden bunalma liberal demokrasiKonu 15 Mill Mcadele (1918-1923)Konu 16 Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler

(1923-1930)Konu 18 Trkiyede tek-parti ynetimi

(1931-1939)Konu 19 FaizmKonu 20 NazizmKonu 21 StalinizmKonu 22 Savaa doru

Dnemin balca izlekleri Kitabnz

Bu kitap, bir dnemi tm ayrntlaryla kapsama iddiastamyor. Ortaokulda edindiiniz bilgilerden yola karak,dnemle ilgili nemli inceleme eksenlerini ortaya karmayhedefliyor. Bu eksenler dneme damgasn vuran iki nemliveri etrafnda biimleniyor: Bir yanda tm toplumsal, ideolo-jik ve kltrel sonularyla sanayileme olgusu, dier yandadourduu siyasal gelimeler, lkeleri Birinci DnyaSavana srkleyen anlamazlklar ve yaratt tm alkan-tlarla uluslama olgusu. Kitap, bu dorultuda, olaylarla ilgilibilgileri birbirine eklemek yerine, dnemin zihinsel

altyapsn anlalr klmay hedefliyor. mparatorluktancumhuriyete Trkiyenin incelenmesinde ise belirgin biryaklam izleniyor. zenle seilen ve derinlemesine zmle-nen belli sayda belgenin incelenmesi, konunun dalmasnnleyerek sorunsaln aa kmasn salyor. Kitap, tarihretmenlerinin ders programn ilerken kullanacaklarpedagojik yntemlerin seiminde ve konu srasnn takibindezgr olduklarn gzard etmeksizin, dnemin belli balizleklerini belirli bir manta uygun olarak veriyor.

I. Sanayi a uygarlSayfa 12-107

1939I. Merutiyet

1856I. DnyaSava

1914-1918Cumhuriyet

1839 1876II. Merutiyet

1908 1923

II. Uluslar ve devletler (19. yzyl ortalarndan 1914e)Sayfa 108-227

1939I. Merutiyet

1856I. DnyaSava

1914-1918Cumhuriyet


1908 1923

III. Bir savatan dierine (1914-1939)Sayfa 228-417

1939I. Merutiyet

1856I. DnyaSava

1914-1918Cumhuriyet


1908 1923

19. yzyl ortalarndan 1939a dnya Kitabn ierii:

n Ders sayfalarnda yer alan anahtar szckler n Kitabn sonunda yer alan szlk

n "Konunun zeti" sayfalarnda yer alan "Kartrmayalm" blm

n Biyografiler:

Kitabnz size ok sayda pedagojik kaynak sunuyor. Bu kaynaklarn yardmyla:- bilgiye en abuk ekilde ulaabilirsiniz (anahtar szckler, szlk ve biyografiler);- bilgilerinizi toparlayabilir ve zenginletirebilirsiniz ("Konunun zeti" balkl sayfalar);- snavlara daha iyi hazrlanmak iin alma ynteminizi gelitirebilirsiniz: belgelerin yorumlanmas ve

kompozisyon ("Yntem" sayfalar);- dersin programndan baz konular zerinde derinlemesine inceleme yapabilir ve tarihilerin tartma

konular zerinde dnebilirsiniz ("Dosya" sayfalar).

alma yntemi

Kitabnzdaki pedagojik kaynaklar

A k d e n i z

Galler

Kuzey

Denizi

B R L E K

K R A L L I KLancashire

Newcastle

Yorkshire

Glasgow

Londra

Nantes-Saint-Nazaire

Asturias

S P A N Y AMadrit

F R A N S A

Cenova

Saint-Etienne

Le Creusot

Paris

Lyon

Viyana

A V U S T U R Y A

O S M A N L I M P A R A T O R L U U

stanbul

Donetz

Sankt PeterburgStokholm

P R U S YA

Tuna

Dinyeper

S V E

Karadeniz

A t l a s

O k y a n u s u

Berlin

Moskova

Silezya

Varova R U S Y A

Smolensk

Moravya

Bohemya

Saksonya

RuhrNord

Ren

500 km

Germen KonfederasyonuDemir

Kmr

Tekstil sanayii

Demir-elik sanayii vedntrmeye dayal metalrji Dier sanayi kollar

1850de balca demiryollar

A t l a s

O k y a n u s u

A k d e n i z

Kuzey

Denizi

Karadeniz

B R L E K

K R A L L I K


F R A N S A

S P A N Y A

T A L Y AY U G O S L A V Y A

Asturias

Ren

Tuna

N O R V E S V E

A L M A N Y A

P O L O N Y A

R U S Y A

B U L G A R S T A N

Y U N A N S T A N

Dinyeper

R O M A N Y A

F N L A N D Y A

Glasgow

Newcastle

Liverpool

Londra

Galler

Lancashire

Yorkshire

Midlands

Nord

ParisLorraine

Bask Blgesi

Madrit

Barselona

Katalonya

Saint-Etienne

LyonLe Creusot

Torino

Cenova

Ruhr

Milan Triyeste

Roma

Belgrad

Budapete

Viyana

Berlin

Bohemya

SaksonyaPrag

Silezya

VarovaLodz

Gdynia

Bkre

Sofya

Selanik

stanbul

Ploeti

Odessa

DonbasDniepropetrovsk

Moskova

Smolensk

Leningrad

StokholmOslo

500 km

Demir

Kmr

Tekstil sanayii


1930lara doru balca demiryollar Hidroelektrik santrali

Petrol

Ankara

zmir Adana

Sanayi Avrupas

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (BirleikKrallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas)kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerdeve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgelerbunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve GermenKonfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda vedankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydaydve maden kmr havzalarnda younlamt (rneinngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr).Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel(keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veyapamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyin-den ya da Hindistandan) balyd.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann gene-line yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tmayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa veSilezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzylnbanda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollardomutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retimyelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evrekesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayilemeyava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrjialanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirinilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenovasanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayigcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

1 1850lere doru sanayi Avrupas. 2 1930larn banda sanayi Avrupas.

1716

35

Osmanl borlar veDyun-u Umumiye YnetimiDo

sya

Osmanl mparatorluunun Krm Savandan itibaren mali

skntlar nedeniyle almaya balad d borlar, gelir salayacak

ekonomik alanlara yatrlmadklar iin, giderek denemez oldu

(bkz. s. 168 ve 182). Alacakllarn haklarn korumak zere

1881de kurulan Dyun-u Umumiye Ynetimi ise, Osmanl

Devletinin son dnemlerinin belki de en nemli zellii olan

egemenlik haklarnn yitirilmesi srecindeki en etkin elerden

biri oldu. Bu kurum, herhangi bir zel irketten fark

olmamasna karn, Byk Glerin diplomatlarnca kendi

devletlerinin temsilcisi gibi grld. Bylece ortaya, Parvus

Efendinin 1914te dedii gibi, iki maliye ynetimi ortaya

kt. Bunlardan biri, Avrupa ynnden aktan aa korunan

Dyun-u Umumiye, bryse Avrupann srekli olarak bask

altnda tuttuu ve sktrd Osmanl Maliye Bakanlyd.*

Birinci Dnya Savann balamasyla Osmanl Devleti d bor

demelerini durdurdu, Dyun-u Umumiyenin faaliyetleri askya

alnd. Osmanl Devletinin d borlar 1923 ylnda Lozandaki

bar grmelerinin en nemli ve karmak maddelerinden

birini oluturdu. Uzun tartmalardan sonra Osmanl Devletinin

denmemi borlar nfus ve dier konular dikkate alnarak

miras devletler arasnda paylatrld. Trkiye tm borlarn

yzde 67sini devralmay kabul etti. Lozanda varlan anlama

uyarnca bor demeleri 1929 ylnda balad. Trkiye

Cumhuriyeti, Lozan sonrasnda ngrlen yllk miktarlardan

daha az deme yaparak Osmanl borlarn 1954 ylna kadar

ortadan kaldrmtr.

(*) Parvus Efendi, Trkiyenin Mal Tutsakl, 2. bask (stanbul, 1977).

Dosya

YORUMLAYABLMEK N1. Osmanl Devleti niin ve ne zaman d borlanma srecini balatt?

2. Osmanl Devleti ald borlar neden geri deyemedi?

3. 19. yzyl ortalarnda Osmanl maliyesinin ne tr sorunlar vard?

4. Dyun-u Umumiye Ynetimi hangi koullarda ve niin kuruldu?

5. Dyun-u Umumiye Ynetiminin nasl siyasal bir ilev de kazandnyorumlaynz.

B E C E R N Z k u l l a n n

Da bamllkta i dinamiklerinrolnn saptanmas

Avrupann Osmanl mparatorluunda giderek genileyen faaliyetinin simgesi ve tayc

gc olan Osmanl Dyun-u Umumiye daresi gittike byk boyutlara ulaan konsolide

Osmanl borlarnn Avrupal alacakllara geri denmesini denetlemek zere 1881 ylnda

kuruldu. Osmanl hkmetinin bir kuruluu gibi ilev grmesine ramen hkmete deil

kendi hissedarlarna kar sorumluydu. Dyun-u Umumiye tuz, balklk, pul, ipek, ttn

ve alkolden alnan vergiler, damga resmi, baz blgelerden alnan harlar gibi nemli gelir

kaynaklarn ve dier baz gelirleri dorudan denetimi altnda tutmaktayd. Asl olan, bun-

larn en zengin ve en kolay toplanr gelir kaynaklar olmasyd. Dyun-u Umumiye dare-

sinin kurulmas son dnem Osmanl tarihi iinde bile bir dnm noktasdr. Bu idarenin

oluturulmas ondokuzuncu yzylda Osmanl egemenlik haklarndan verilen en nemli

dnlerden biri olduu gibi, Avrupallarn ilerde Osmanllarn borlarn reddetme olasl-

ndan duyduklar kukular da gidermiti [...] Verdiklerini geri alacaklarndan artk emin

olan Avrupal yatrmclarn yoksullam Osmanl hazinesine nerdikleri yeni borlar top-

lam yabanc bor miktarn daha da arttryordu. Dyun-u Umumiye daresinin kuruluun-

dan sonra Osmanl ekonomisinin geni ve gittike genileyen bir kesiminin ileyii kademe-

li olarak yabanc denetimi altna girerek artk Osmanl hazinesini deil Avrupal alacakllar

zenginletirmekteydi. ou Osmanl uyruu olan binlerce Dyun memuru, Osmanl ehir

ve kylerine yaylarak Paris, Berlin ve Londradaki kupon sahipleri adna vergi topluyordu.

Batnn iktisadi karlar gibi byrken, Osmanl mparatorluunun iktisadi ve siyasi z-

grl ve Avrupayla ilikilerindeki seenekleri o lde daralmaktayd.

Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylmve Direni (1881-1908) (New York, 1983).

5 Dyun-u Umumiye zerine.

1881 ylnda d borlar alacakllarnn vekil-

leri stanbula davet edilerek ... grmeler

yapld. Sonuta meydana gelen anlama

Muharrem Kararnamesi ile tesbit edildi (20

Kasm 1881).

Bu kararnameye gre, Maliye Bakanl d-

nda bamsz bir Dyun-u Umumiye yne-

timi kuruluyordu. Yedi kiilik bir konsey bu

ynetimi salayacakt. Konseyde bir ngiliz

delegesi ngiliz, Hollandal ve Belikal ala-

cakllar, bir Fransz, bir Alman, bir talyan,

bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanl dele-

gesi de mensup olduklar memleketlerin

alacakllarn, bundan baka bir temsilci de

Galata bankerlerini temsil edeceklerdi.

Temsilciler, alacakllar tarafndan be yl iin

seilecekti ve yeniden seilebileceklerdi.

Konsey, [... kimi] vergileri toplayp onlarla

d borlarn faiz ve amortismanlarn de-

meyi salayacakt. Hkmet bu konuda her

trl yardmda bulunacak ve gerektiinde

yeni ynetimi askeri gle koruyacakt. H-

kmetin, konseyde danmanlk sfatyla bir

komiseri bulunacakt. Hkmet ile konsey

arasndaki anlamazlklar, hakem yoluyla

zlecekti. Hakem karar kesindi. Konsey,

kendi memurlarn diledii gibi tayin etmek-

te serbestti. 5.000 kiilik bir kadro bu yolla

meydana getirilmiti. Memurlarn yzde iki-

si yabanc, dierleri yerli idi. Yerli Hristiyan-

larn says % 7 kadard. Konsey, balang-

ta yalnz kendisine braklm olan vergileri

toplamakla yetindi. Sonradan sanayi ve ti-

caret atlmlarna da girimek yoluyla etkin-

lik alann geniletti ve gelitirdi.

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, cilt VIII(Ankara, 1962).

4 Muharrem Kararnamesi.

1854te Krm Savann balangcndan az sonra Osmanl

mparatorluu ilk gerek borcunu ngiltereden almtr. %

80 fii ihral* ve % 6 faizli olan bu bor Hazineye 2,5 mil-

yon Osmanl altn temin etmitir. Bu borcun faiziyle birlik-

te denmesi iin Msr vergisi karlk gsterilmitir. Charles

Morawitz, Les finances de la Turquie kitabnda, "ok a-

buk renilen ve allan eyler vardr. Osmanl mparator-

luu borlanmaya balar balamaz bu alanda derhal ileri

gitmitir" der. Bu gr ileri sren yazarn hakkn teslim

edeceiz.

lk borcun zerinden henz bir sene gemiken imparator-

luk 1855te olaanst diyebileceimiz koullar altnda

ikinci bir bor almtr. hra fiyat 102 5/8 ve faiz haddi %

4 olan bu bor hazineye 5,65 milyon Osmanl altn temin

etmitir. Karlk, Msr vergisinin birinci bortan serbest ka-

lan ksm ile Suriye ve zmir gmrkleri gelirleridir.

Allageldik devlet gelirleriyle bu borlarn toplam sava

masraflarn karlamaya yine yetmedii iin imparatorluk,

zorunlu bir i borlanma anlamna gelen kt para basma

nlemine de bavurmutur. "Eshm- cedde", "tahvilt-

mmtze" ve "eshm- mmtze" adlarn tayan bu se-

netler (hepsine birden "sergi" de denilmekte idi), % 6 fa-

izli ve eitli vadeli bir tr hazine bonosu idi. Piyasaya sr-

len bu tr bonolarn toplam deeri de be milyonu am

bulunuyordu. Hazinenin senelik bor yknn arlatn

ve para piyasasnn kemeke iinde bunaldn gren Ab-

dlmecit, masraflarn kslmasn ve dzenli bir bte kart-

mak ve uygulamak iin zel bir komisyon oluturulmasn

emretmitir.

...

Mali reformlarn baarl olabilmesi iin bilgi, sebat ve zel-

likle o zamanki koullar altnda, kamu harcamalarnda ta-

sarrufa uymak gerekirdi. Bunlarn hibiri bulunmad iin,

kurulan uluslararas mali reform komisyonlarna karn

olumlu bir sonu elde edilemedi. Gnlk giderleri bile kar-

lamakta srekli sknt iinde bulunan Hazine, ar koul-

larn ileride douraca mali ve siyasal sonular kale alma-

dan yabanc piyasalardan bor almaya devam etti. Arada

da (1861 ve 1876) toplam 50 milyonu aan kt para -

karld.

Refii kr Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar,Tanzimat I (stanbul, 1940).

(*) Yani bor alnd kabul edilen rakamn yalnzca % 80iOsmanl Devletinin eline geiyordu.

1 Alnan ilk borlar.

2 1872-1873 mali ylnda devlet giderleri.

1.000 kese %(500 kuru)

Genel borlar 1.891 44,2

Ordu ve donanma 945 22,1

Sivil ynetim 580 13,6

Hanedan 262 6,1

Bayndrlk ileri 229 5,3

Maliye 198 4,6

Eitim 16 0,4

Salk ve ticaret (tarm dahil) 13 0,3

Dier 147 3,4

Kaynak: Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914(Chicago, 1966).

3Dyun-u Umumiye binas(imdilerde stanbul Erkek Lisesi,Caalolu, stanbul).

3534

STATSTK VER TRLERn statistikler, bir ya da birden fazla belirli gzlemi bir arada lme-

ye olanak tanyan rakamsal veri dizileridir. Bu gzlemler balk al-

tnda toplanabilir:- Deiiklik gsteren gelimeler (rnek: 1860-1913 aras

Carmaux kmr madenlerinde cret ve krlar);

- Karlatrmalar (rnek: eitli lkelerin sanayi retimi);

- Dalmlar (rnek: Bir bte iindeki harcamalar: Kira, gda,

giyim, vs.).

STATSTKLERN OKUNMASIn statistik veriler tablo biiminde gsterilir. Bu verileri okurken ok

sayda nemli geyi dikkate almak gerekir:

- nceleme konusunu belirten balk;- Tabloda verilen bilgilerin kayna;- Kullanlan birimler: Bunlar brt deerler (frank, ton, litre) ya da

greli deerler (%, ya da gstergeler) olabilir. Greli deerler

sz konusu olduunda, referans alnan yla dikkat etmek gerekir

(gsterge = 100).n Tablonun okunmas kolay ya da karmak olabilir.

- Gelime istatistikleri yl yl okunur;- Karlatrma istatistikleri iki eksene gre okunmaldr: Ayn za-

manda hem yllk gelime gzlenmeli (ykselme ya da d), hem

de rakam dizileri arasndaki farklar karlatrlmaldr. Balang

noktalar farkllk gsteriyorsa, karlatrma olana yaratmak

iin yzdeleri hesaplamak ilgin olabilir;- Dalm istatistiklerinde ise, veriler arasndaki farklar incelemek

gerekir (rnek: Bir btenin farkl kalemleri).STATSTKLERN AIKLANMASI ve ZMLENMES

n statistik dizileri aklayabilmek iin bazen yzdeleri hesaplamak

yararl olabilir. rnek: Bir memurun ya da bir burjuvann btesinde

gda ya da giyim harcamalarnn pay ne kadardr?

n Bir grafik oluturmak ve elde edilen erileri genelden zele do-

ru incelemek de genellikle yararldr:- Erinin genel grnm nasl (art, azal, sabit durum)?

- Eri zerinde birden fazla aama gstermek olas m? Adan Bye

art, Bden Cye azal, vs.- Erinin grnndeki bu deiimleri nasl aklayabiliriz?

n Son olarak, yapacamz yorumlar yazmamz gerekir:

- Giri blmnde istatistiin tr, tarihi, kayna verilmelidir;

- Saptanan gelimeler tanmlanmal ve aklanmaldr;

- Sonu blmnde ise, karlan ana fikir yazlmaldr.

statistiklerin okunmasve karlatrlmas

yntem

1 Carmaux kmr madenlerinde cret ve krlar (frank olarak).Yl

Ortalama Elde edilencretkr

18601,97

886 5001865

2,20771 836

18692,12

790 3421875

2,962 241 131

18813,34

2 875 4091886

3,941 929 465

18893,88

1 885 9491895

4,321 730 480

19004,39

2 393 7981905

4,892 635 818

19135,47

4 861 7842 eitli lkelerin sanayi retimi(dnya toplam iindeki pay, % olarak).1914 1929 1938

ABD35,8 42,2 32,7

Almanya14,3 11,6 10,7

Birleik Krallk 14,19,4

9,2Fransa

76,6

4,5Rusya/SSCB

4,44,3 18,5Pierre Lon (yay.), Histoire conomique et

sociale du monde (Paris, 1977-1978).3 1913te iki bte (altn frank olarak).

Memur BurjuvaVergilerden sonra kalan gelir 6 000 F 25 000 F

Harcamalar:Kira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 900 F 3 750 F

Istma, aydnlatma . . . . . . . . . . . . . . . . 300 F 1 250 F

Mutfak giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 400 6 250 F

Giyecek ve temizleme . . . . . . . . . . . . 780 F 3 250 F

ocuklarn eitim giderleri . . . . . . 420 F 2 500 F

Salk harcamalar . . . . . . . . . . . . . . . . 60 F 500 F

Hizmetliler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 F 700 F

Elence, seyahat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 F 3 300 F

Beklenmedik giderler . . . . . . . . . . . . . 120 F 1 500 F

Tasarruf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 F 2 000 F

33

1850-1940 yllar arasnda birbirini izleyen iki sanayi devrimine dayal olarak gerekleen

ekonomik byme u gelimelerle aklanabilir:- nemli miktarlarda servetin sermaye olarak yatrma dntrlmesi,

- Teknik bulular,- irketlerin daha iyi rgtlenmesi.Ekonomik byme dzenli olmad. Refah dnemleri (1850-1873, 1896-1929) ile durgunluk

dnemleri (1873-1896 aras byk bunalm, 1930lu yllarda dnya bunalm) srekli

olarak birbirini izledi.Glklerle mcadele etmek iin baz giriimlerde bulunuldu:

- 19. yzyl sonunda korumac ekonomi politikalarna bavurulmas,

- 20. yzyl balarndan itibaren tketime destek verilmesi (fordizm),

- 1930lu yllarda devletin ekonomiye mdahalesi.

konunun zeti

KTAPLAR- Charles DICKENS,Zor Gnler,ev. L. Baydoan(stanbul, 2000).

- Eric J. HOBSBAWM,Devrim a,ev. S. ener (Ankara, 2003).

ANSKLOPED- Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi(stanbul, 1985):"ktisadi Yap" (cilt III) ve"Sanayi" (cilt V) blmleri.

MZE

- Rahmi Ko Sanayi Mzesi (Stlce - stanbul)

SENTEZ

n Yatay vedikey younlamaBir irket, retimintm aamalarnbnyesinde bir arayagetirdiinde (rnein,demir madenciliindenmetalrjik dntrmesanayiine) dikeyyounlamadan sz edilir.Eer bu irket retiminayn seviyesinde faaliyetgsteren ok saydakuruluu bir arayatoplamsa, bu yatayyounlamadr.

n Trust, konzern ve zaibatsuABDde trust, younlama yoluyla ekonominin bir sektrnde

hakim konuma gelmi bir irketi ifade eder.Almanyada konzern, sermaye katlmlaryla birbirlerine balanm

bir grup irketi anlatmak iin kullanlr.Japonyada zaibatsu, bir banka etrafnda yaplanm, birbirinden ayr ve

eitli sanayi kollarnda faaliyet gsteren ok sayda irketten oluan

finans ve sanayi grubudur.

n Hisse ve temettHisse, bir irket sermayesinin paylarndan biridir. rnein, 1.000.000 lira sermayesi olan

N irketi, 100 liralk 10.000 hisseye blnebilir.Temett ise bir blme ileminin sonucudur: irketin bir yllk kr hisse saysna blnr.

Eer 1900 ylnda N irketi 30.000 lira kr elde etmise, hisse bana 3 lira tutarnda

temett denecektir. Buna gre, bir hissenin getirisi % 3 olacaktr.

KARITIRMAYALIM

OKUYALIMGEZELM

Kmr madeni

Dikey younlama

Yatay younlama

Yksek frn

elik fabrikas

Mekanik inaat

Tersane

32

alma yntemi edinmeya da gelitirmeYntem sayfalar

n Belgelerin yorumlanmas: statistikleri okuma ve karlatrma 33 Harita okuma, haritalar karlatrma 69 Tarihsel metin incelemesi (1) 85 Tarihsel belge olarak fotoraf okuma 145 Tarihsel metin incelemesi (2) 191 Tarihsel belge olarak karikatr inceleme 225 ki metni karlatrma (1) 253 ki metni karlatrma (2) 267 Tarihsel metin incelemesi (3) 301 Siyasal sylem zmlemesi 319 Siyasal program incelemesi 377

n Kompozisyon:1. Konunun okunmas, devin sunulmas 492. "Tablo" tr konu 1633. "zmleme" tr konu 3374. "Karlatrma" tr konu 391

n Aralar: Bir film sekansnn zmlenmesi 105 ift girili tablo 125 Siyasal terimlerle tanma 209 Bir tarih mzesini ziyaret 281 Edebiyat ve tarih 363 Biyografi yazma 405

Balam haritalarda grme 1850lere doru sanayi Avrupas 1930larn banda sanayi Avrupas Smrge imparatorluklar 1850de Avrupann siyasal haritas Savata Avrupa ve Ortadou 1923-1924te Avrupa ve Ortadou Diktatrlklerin hamleleri, 1936-1939 1 Eyll 1939da Avrupa

Tarihsel terimler ve kiiler

"Dosya" sayfalar

n Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi 34-35

n Marksizmin kurucusu Karl Marx 50-51

n Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal 70-71

n Hilafetin ykselii ve sonu 86-87

n Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar 106-107

n Garibaldi ve talyan birlii 126-127

n Alafranga / Alaturka 146-147

n Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma 164-165

n Sansr uygulamas 192-193

n II. Merutiyette kadnlar 210-211

n Saraybosna, 28 Haziran 1914 226-227

n anakkale Savalar 254-255

n S. M. Ayzentayn imzal bir film, Ekim 268-269

n 1914ten 1923e Ortadou 282-283

n stikll Mahkemeleri 302-303

n Yeni Trk alfabesi 320-321

n 1930lu yllarda yaanan bunalmn kkenleri 338-339

n Gzellik yarmalar 364-365

n Faist ynetim altnda sanat 378-379

n Nazi ideolojisi 392-393

n Nazizm ve stalinizm farkl 406-407iki totaliter rejim miydi?

Konunun zne inme"Konunun zeti" sayfalar

Sentez blm Kartrmayalm blm

ABDLHAMT II 169AHMET CEVDET PAA 82AHMET RIZA BEY 186Yusuf AKURA 206L PAA 134Mustafa Kemal ATATRK 293/309/325/351Celal BAYAR 342Otto von BISMARCK 119Nikolay BUHARN 396Camillo CAVOUR 116Friedrich ENGELS 50ENVER PAA 205Charles de FOUCAULD 74Francisco FRANCO 412Sigmund FREUD 98FUAT PAA 135

Mohandas GAND 67Giuseppe GARBALD 126Andr GDE 99Joseph GOEBBELS 390Herman GOERNG 390Ziya GKALP 207Theodor HERZL 75Heinrich HMMLER 390Adolf HTLER 382HO MN 66smet NN 351Franz KAFKA 99Yakup Kadri KARAOSMANOLU 363Aleksandr KERENSK 260John Maynard KEYNES 25LENN 259Abraham LNCOLN 154

Andr MALRAUX 99Karl MARX 50MEHMET VI VAHDETTN 288Kavalal MEHMET AL PAA 139MDHAT PAA 172Benito MUSSOLN 369MUSTAFA RET PAA 130MUTSU HTO 62NAMIK KEMAL 136OSMAN HAMD BEY 102Recep PEKER 343Franklin ROOSEVELT 332"Prens" SABAHATTN BEY 187TALAT PAA 205Lev TOLSTOY 93Lev TROK 262ZYA PAA 137

8 9

1110

NDEKLER

BRNC BLM

SANAY AI UYGARLII

Konu 1: Ekonomik byme ve sanayileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Sanayi Avrupas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16I. Sanayi atlm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18II. Sanayi devriminin dnyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20III. Bymenin dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22IV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914 . . . . . . . . . . . . . . . .26V. ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi . . . . . . . . . . . . .34

Konu 2: 1839dan 1939a toplum ve ideolojiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36I. Kentlilerin oalmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38II. Sanayi toplumlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40III. Liberalizm ve uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44IV. Kapitalizme kar verilen mcadeleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Dosya : Marksizmin kurucusu Karl Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Konu 3: Dnyada Avrupa egemenlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .521914te smrge imparatorluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54I. 19. yzyl dnyasnda Avrupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56II. Avrupa egemenliinin genilemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58III. 20. yzyla girerken Avrupann stnl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60IV. Ykselen iki g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62V. 1918 sonras: Avrupa hl egemen mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Dosya : Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

Konu 4: 1839dan 1939a dinsel yaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72I. Avrupada dinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74II. Toplumsal ve siyasal gelimeler karsnda Kiliseler . . . . . . . . . . . . . . . . .76III. Batda laikliin yerlemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78IV. Osmanl-Trk toplumunda laikleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Dosya : Hilafetin ykselii ve sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

Konu 5: 1839dan 1939a sanat ve kltr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88I. Sanatta devrimler ve Belle poqueun almlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90II. Kitle kltrne doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94III. lgnlk Yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96IV. Bakaldr ve umut arasnda edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98V. Tanzimattan Cumhuriyete mimar ve resim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Dosya : Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

KNC BLM

ULUSLAR ve DEVLETLER

Konu 6: Uluslar, devletler ve Avrupada ulusuluksorunlar (1815-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1101850de Avrupann siyasal haritas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

I. 1848 sonras ulusu talepler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

II. talyann douu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

III. Almanyann douu ve talyan birliinin tamamlanmas . . . . . . . . . .118

IV. Balkanlarda ulusu hareketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

V. 19. yzyl sonunda ulusuluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

Konunun zeti/Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Dosya : Garibaldi ve talyan birlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Konu 7: Osmanl mparatorluunda reform (1839-1876) . . . . . .128I. Tanzimat Ferman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

II. Osmanl kimlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134

III. Tanzimat aydnlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

IV. Msr Meselesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

V. Dou Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

Dosya : Alaturka - Alafranga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

Konu 8: Mutlakiyet ve demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148I. Demokrasinin ilerlemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

II. Anglo-sakson demokrasileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152

III. Otoriter bir monari: Almanya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

IV. okuluslu bir devlet: Avusturya-Macaristan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

V. Reformlar ve otokrasi arasnda Rusya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160


Dosya : Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma . . . . . . . . .164

Konu 9: Osmanl mparatorluunda mutlakiyet vemodernleme (1876-1908) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166I. Byk kriz (1875-1878) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

II. Siyaset ve ulusuluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172

III. Mutlakiyet rejimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176

IV. Modernlemede sreklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182

V. Jn Trkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186


Dosya : Sansr uygulamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192

Konu 10: kinci Merutiyet (1908-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194I. Zor balang (1908-1909) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196

II. Sancl yllar (1909-1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200

III. ttihat ve Terakki iktidar (1913-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204

IV. Trk ulusuluu ve "mill iktisat" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206


Dosya : II. Merutiyette kadnlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

Konu 11: Uluslararas ilikiler ve atmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212I. 1815 Avrupasnn sorgulanmas (1850-1870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214II. Bismarck Avrupas (1870-1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216III. Uyumazlklarn artmas (1890-1905) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218IV. "Silahl bar" (1905-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220V. 1914 yaznda kan kriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224Dosya : Saraybosna, 28 Haziran 1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

NC BLM

BR SAVATAN DERNE

Konu 12: Birinci Dnya Sava (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230Savata Avrupa ve Ortadou: 1914ten 1917ye cepheler . . . . . . . . . . . . . . . .232I. Bartan savaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234II. Cepheler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236III. Dnya apnda bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238IV. Osmanl Devletinin savaa girii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240V. mparatorluun sonuna doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242VI. Topyekn bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246VII. Cephe gerisinde sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248VIII. Savatan brakmalara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252Dosya : anakkale Savalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254

Konu 13: Rusyada devrim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256I. ubat 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258II. Ekim 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260III. Hayatta kalma abas ve kurulu yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262IV. 1921 dnemeci ve NEPin oluturulmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266Dosya : S. M. Ayzentayn imzal bir film: Ekim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268

Konu 14: Birinci Dnya Savann sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2701923-1924te Avrupa ve Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272I. ller, ykmlar, ykntlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274II. Dayatlan antlamalar, reddedilen antlamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276III. Devrimler, ayaklanmalar ve ulusu hareketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280Dosya : 1914ten 1923e Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282

Konu 15: Mill Mcadele (1918-1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284I. Milli Mcadelenin balangc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286II. Trkiye Byk Millet Meclisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292III. Anadolu Sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296IV. Osmanl Devletinin sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300Dosya : stikll Mahkemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302

Konu 16: Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930) . .304I. Lozan Antlamas ve Halk Frkas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306II. Trkiye Cumhuriyetine gei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308III. Yeni devletin oluumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310IV. Cumhuriyet devrimi ve sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318Dosya : Yeni Trk alfabesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320

Konu 17: Zaferden bunalma liberal demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . .322I. 1918: Liberal demokrasinin zaferi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324

II. 1920li yllarda refah ve snrlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326

III. Savan yasad ilan edilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328

IV. Krizin demokrasiler zerindeki etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330

V. Ufuklar kararyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334


Dosya : 1930larda yaanan buhrann kkenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338

Konu 18: Trkiyede tek-parti ynetimi (1931-1939) . . . . . . . . . . . .340I. 1930larda parti ve devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342

II. Rejimin ideolojik temelleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .346

III. Dnce dnyasyla ilikiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348

IV. Atatrk ve nn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350

V. Toplumun biimlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352

VI. 1930larda Trkiyenin d politikas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358


Dosya : Gzellik yarmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364

Konu 19: Faizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366I. Faizmin iktidara geii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368

II. Faist diktatrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370

III. Totaliter devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372

IV. "Yeni insan" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374


Dosya : Faist ynetim altnda sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378

Konu 20: Nazizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380I. Hitlerin iktidar ele geirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382

II. "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .386

III. Nazileen Almanya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388


Dosya : Nazi ideolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392

Konu 21: Stalinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394I. NEPin glkleri (1924-1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396

II. Byk dnm noktas (1930-1933) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398

III. Diktatrlk ve korku (1934-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400

IV. Belirleyici on yln bilanosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402


Dosya : Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi? . . . . . . . .406

Konu 22: Savaa doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408Byyen tehlikeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410

I. 1936-1937 dnemeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412

II. Anschluss ve Sdet sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414

III. Nihai kriz (mart-eyll 1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416

Szlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .418

SANAY AIUYGARLII

KONULAR1. EKONOMK BYME VE

SANAYLEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 14

2. 1839DAN 1939A TOPLUMVE DEOLOJLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 36

3. DNYADA AVRUPA EGEMENL . . . . . . . . . . . . .s. 52

4. 1839DAN 1939A DNSEL YAAM . . . . . . . . . . . . . . . . s. 72

5. 1839DAN 1939A SANAT VE KLTR . . . . . . . . . . . .s. 88

Yukar Silezyada (Prusya) bir demirhane, 1875.Adolf von Menzel (1815-1905) imzal tablo,Berlin, Ulusal Galeri.

B R N C B L M

850-1940 arasnda, Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya, kitle retiminin gelimesinisalayacak mthi bir ekonomik byme yaadlar. Sanayilemeye dayal benzeri grlmemibu byme dzenli deildi. Sz konusu dnem boyunca, byme ve bunalmlar nemlidalgalanmalarla yer deitirdiler.

n Byme ekonominin tm kollarn ve tm lkeleri eit biimde kapsyor muydu?

n Byme sanayi dnyasnda ne gibi dnmlere yol at?

1850 1870 1900 1910 1920 19301860 1880 1890

1914Birinci Dnya Savann balangc

Birinci sanayi devrimi

Avrupada demiryolu inaatndapatlama (1850-1870)

kinci sanayi devrimi

1846Birleik Krallknserbest ticaret sistemini kabul etmesi

1878Edisonampul

Fordizmin balangc

1930LU YILLARDABUNALIMBYK BUNALIM

1936 J. M. Keynes:stihdam, Faiz ve

Para GenelTeorisi

1881 Dyun-u Umumiyeninkurulmas

ABDde (Oklahoma) 1869ve Rusyada (Bak)1870

petrol bulunmas

1848Kaliforniyadaaltna hcum

Ekonomik bymeve sanayileme1

KONUNUN PLANI

I. Sanayi atlmII. Sanayi devriminin dnyasIII. Bymenin dalgalanmalarIV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914V. ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi

Konunun zeti / Yntem Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi

1KONU

1 1846da Roubaixde (Fransa, Nord blgesi) Motte-Bossut fabrikas. Suluboya, Roubaix Mzesi.

21891de ngilteredeekin dvlrken...

A. W. Chesher imzal tablo,Londra, zel koleksiyon.

14 15

A k d e n i z

Galler

Kuzey

Denizi

B R L E K

K R A L L I KLancashire

Newcastle

Yorkshire

Glasgow

Londra


Asturias

S P A N Y AMadrit

F R A N S A

Cenova

Saint-Etienne

Le Creusot

Paris

Lyon

Viyana

A V U S T U R Y A

O S M A N L I M P A R A T O R L U U

stanbul

Donetz

Sankt PeterburgStokholm

P R U S YA

Tuna

Dinyeper

S V E

Karadeniz

A t l a s

O k y a n u s u

Berlin

Moskova

Silezya

Varova R U S Y A

Smolensk

Moravya

Bohemya

Saksonya

RuhrNord

Ren

500 km

Germen KonfederasyonuDemir

Kmr

Tekstil sanayii


1850de balca demiryollar

A t l a s

O k y a n u s u

A k d e n i z

Kuzey

Denizi

Karadeniz

B R L E K

K R A L L I K


F R A N S A

S P A N Y A

T A L Y AY U G O S L A V Y A

Asturias

Ren

Tuna

N O R V E S V E

A L M A N Y A

P O L O N Y A

R U S Y A

B U L G A R S T A N

Y U N A N S T A N

Dinyeper

R O M A N Y A

F N L A N D Y A

Glasgow

Newcastle

Liverpool

Londra

Galler

Lancashire

Yorkshire

Midlands

Nord

ParisLorraine

Bask Blgesi

Madrit

Barselona

Katalonya

Saint-Etienne

LyonLe Creusot

Torino

Cenova

Ruhr

Milan Triyeste

Roma

Belgrad

Budapete

Viyana

Berlin

Bohemya

SaksonyaPrag

Silezya

VarovaLodz

Gdynia

Bkre

Sofya

Selanik

stanbul

Ploeti

Odessa

DonbasDniepropetrovsk

Moskova

Smolensk

Leningrad

StokholmOslo

500 km

Demir

Kmr

Tekstil sanayii


1930lara doru balca demiryollar Hidroelektrik santrali

Petrol

Ankara

zmir Adana

Sanayi Avrupas

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (BirleikKrallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas)kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerdeve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgelerbunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve GermenKonfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda vedankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydaydve maden kmr havzalarnda younlamt (rneinngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr).Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel(keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veyapamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyin-den ya da Hindistandan) balyd.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann gene-line yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tmayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa veSilezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzylnbanda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollardomutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retimyelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evrekesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayilemeyava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrjialanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirinilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenovasanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayigcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

1 1850lere doru sanayi Avrupas. 2 1930larn banda sanayi Avrupas.

1716

1850 ile 1940 arasnda Avrupa ve Kuzey Amerika lkeleri ile Japonya nemli bir eko-nomik byme* yaadlar: Fransann toplam retimi drt katna, Amerika BirleikDevletlerininki ise yirmi katna kt. Bu bymenin nedeni, ardarda gelen iki sanayidevrimi* idi.

A. Birinci sanayi devriminin kkenlerive aamalar Belge 1, 2, 3 ve 4

n Giriim zgrlne inanan baz insanlar, kr elde etmek umuduyla irketler kurmariskini gze almam olsalard, sanayi devrimleri de mmkn olmayacakt. Bu irketlerilk aamada tarm ve ticaretten elde edilen kazanlar sayesinde kuruldular; ardndan,sanayinin getirdii kr yeni faaliyet alanlarnn gelimesini salad.

n Birinci sanayi devrimi kmre, 1769da sko James Watt tarafndan gelitirilen bu-har makinesine ve tekstil makineleri, yeni dkm ve elik retim yntemleri gibi yenitekniklere dayal olarak balad. Sanayi devriminin olgunlua eriebilmesi iin gereklitm koullar ok erken bir tarihte bir araya getiren Birleik Krallk, ekonomik k ya-kalayan ilk lke oldu. 18. yzyldan balayarak, madenlerini, dokuma sanayiini (pa-muk), 19. yzylda ise demir-elik sanayiini gelitirdi. Fabrikalar, domestic system*i olu-turan dank atlyelerin zararna oalmaya balad; bir yandan demiryolu a rlr-ken, dumana boulmu "kara ehir" manzaralar ortaya kt.

n 19. yzyln ortalarna gelindiinde, birinci sanayi devrimi Birleik Krallkta tamam-lanm, Fransann Kuzey ve Dou blgeleriyle Belikada ise yeni balamt. Alman-yada, lkenin 1871de birlemesinden sonra zellikle Ren blgesi ve Saksonyada yayl-d. Ktann geri kalan blmnde Bohemya-Moravya gibi sanayi adalar bulunsa da,bunlar daha yaltlm durumdayd. Avrupa dnda sanayi devrimi, 19. yzyl ortala-rnda, zengin doal kaynaklardan ve kitleler halinde gelen gmenlerle dinamik giri-imcilerin varlndan yararlanan Amerika Birleik Devletlerinde balad. 1868den iti-baren (Meiji dnemi) modernlemeye balayan Japonyada da benzer bir gelime gz-lemleniyordu.

B. kinci sanayi devrimi Belge 1 ve 5n 1880lere doru balayan ve 20. yzyln ilk yarsnda olgunlaan ikinci sanayi dev-rimi, yeni enerji kaynaklarna, yani petrol ve elektrie dayalyd. Petroln snai olarakilenmesine ABDde 1859dan itibaren (Titusville, Oklahoma), Rusyada ise Bakde,Hazar Denizi kylarnda 1860ta baland. 19. yzyln sonunda petrol, enerji kaynaolarak kullanlyordu (patlamal motorlar). Elektriin kullanm, uzak mesafelere tan-masna olanak tanyan ilerlemeler sayesinde (yksek gerilim hatlar) ve hem hanelerde(Edison lambas, 1870) hem de sanayide salad olanaklarn artmasyla geliti. Gbre,yapay dokumalar, tarm makineleri, imalt makineleri ve otomobil retiminde de ar-tc gelimeler yaand.

n lk olarak, artk Birleik Krallkn nne gemi olan ABD ve Almanyada gerekle-en bu ikinci devrim, 1920den sonra yeni bulularla (radyo, uak, elektrikli aletler) de-vam etti. Bylece nc bir devrim balam oluyordu. Ancak bu kalknma birka l-keyle snrlyd: 1938de, dnya sanayi retiminin % 79u yalnzca alt lke (ABD, Al-manya, Birleik Krallk, Fransa, SSCB ve Japonya) tarafndan gerekletiriliyordu.

I. Sanayi atlm

100

80

60

40

20

01860 1880 1900 1938

Japonya

Rusya

ABD

Fransa

Almanya

Birleik Krallk

milyon ton elik

1 Balca sanayi lkelerindeelik retimi.

A N A H T A RS Z C K L E R

S Z L K

* Domestic system

EKONOMK BYME

retimin srekli ve geri dn- olmayacak biimde artmas.Bu art, ekonominin rgtlen-mesinde baz dnmleri deberaberinde getirir.

SANAY DEVRM

Sanayinin youn bir dnmgeirdii dnem. Yeni teknik-lerin kullanm, yeni ekonomikfaaliyet alanlarnn gelimesive retimin nemli oranda b-ymesi ile kendini gsterir.

Creusotya ziyaret.

Gidip gelen iilerin ounun yznde metal kafesli bir maske vard;dizlerine kadar gelen iri izmeler giyiyorlard; gsleri ve kollar sac-dan bir tr zrhla kaplyd; sanki bir savaa gider gibi silahlanmlard.Evet, sava; bu gl ve cesur iilerin drt bir yandan fkran ateekar, erimi kor paralarna ve kvlcmlara kar vermek zorunda ol-duklar mcadele gerek bir savat.

Sk sk kavradklar uzun maalar yardmyla, kor ktlelerini frnlardanekiyorlar, sonra bunlar ittikleri el arabalarna yerletirerek ekile d-vlmek zere devasa rslerin yanna gtryorlard.

Ancak bu eki, ilingirlerin ya da ky demircilerinin kullandklar sra-dan ekilere hi mi hi benzemiyordu; iki stun arasnda buhar gcy-le kalkarak tavana kadar ykselen ve olanca arlyla rsn zerinedveren lk bir demir blouydu.

yi bak, Julien, dedi Bay Gertal. te sanayi harikalarndan biri. lk kezCreusotda u anda iinde bulunduumuz fabrikada retilen ve kulla-nlan, adna buharl ahmerdan dedikleri ey bu ite. Bu ekicin arl3000-5000 kilo arasnda Vurduu darbelerin iddetini tahmin ede-bilirsin.

Tam o srada, devasa ktle sanki grnmez bir g tarafndan itilmigibi hareketlendi; ii rsn zerine iri bir blok kor yerletirmiti. Bir ia-ret yapt ve havan ekici birdenbire inerek demiri yamyass etti. Fkrt-t kvlcm bulutu o kadar parlakt ki, o kadar uzakta olmasna ramenJulien gzlerini kapatmak zorunda kald.

G. Bruno [Augustine Tuillerie], Le Tour de France par deux enfants

(Paris, 1877).

3

2 1855 Dnya Sergisinde Sanayi Saray, Paris.

Sanayinin zaferi yalnzca sergilenen makinelerde deil,galerinin mimarsinde de kendini gsteriyor.

4 lk buharl lokomotiflerden biri.

5 Dnyada imalat sanayiinin evrimi.

1. malat sanayiinde pay azalan ve artan lkelerhangileridir?

2. Grafikte yer alan alt lke dnda kalan lkelerinimalat sanayiindeki pay nedir?

100%

90

80

70

60

50

40

30

20

10

01870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1938

Birleik Krallk

Almanya

Fransa

ABD SSCB

JaponyaRusya

18 19

A. Sanayinin dnyay dntrmesi Belge 5n Sanayinin bymesi tamaclk alanndaki atlmlara dayanyordu: 19. yzylda de-miryolu ve buharl gemiler, 20. yzyl balarnda da karayolu tamacl geliti. Tarm-da makineleme retkenlii* arttryor, bu da krdan kente g hareketini hzlandryorve gda maddeleri retiminin artmasna olanak tanyordu. Kentlerin yaps deimi-ti. Fabrikalar kentlerde younlatndan, byk bir igcne ihtiya duyuluyordu; ke-nar mahalleler, banliyler geliiyordu.

n Devletler, 1868 sonras Japonya ve 1917 sonras Rusya dnda, sanayinin geliimineender olarak mdahale ediyorlard. Yine de bu gelimeye tmyle ilgisiz kaldklarsylenemez, nk sanayi ayn zamanda asker gcn de temelini oluturuyordu. 1914-1918 sava bunun kantdr.

B. Sermayenin daha etkin kullanlmas Belge 1n Bir irketin ileyii sermaye* gerektirir. Kk irketlerde, aile sermayesi genellikle ye-terlidir, ancak byk irketler daha byk miktarlarda para bulmak zorundadrlar. Buirketler, 19. yzyl ortalarndan itibaren halka ak iletme* sistemini gelitirdiler. Bu sis-teme gre, hisselere blnen sermaye hissedarlarn elinde bulunur. Her hisse yllkkrdan temett* ad verilen bir pay elde eder. Hisseler, arz-talep yasasna gre menkulkymetler borsas*nda deitirilebilir. Bolluk dnemlerinde deerleri artar, alm fiyatn-dan daha pahalya satlabilirler. Buna karlk, eer ekonomik faaliyet yavalarsa, hisse-lerin deeri der ve hissedarlar hisselerini olabilecek en hzl biimde elden karmayaalrlar. Hisse senedi deerlerinin birdenbire dmesi de borsann kmesi*ne yol aabi-lir.

n Ticar bankalar kendi sermayelerini irketlere uzun vadeli kredi (10 yldan fazla)vermek iin kullanyorlard. Mevduat bankalar ise, tasarruf sahiplerinin paralarn e-kerek ksa vadeli kredi (5 yldan az) veriyorlard. Baz irketler bankalara bavurmuyorve kendi kendilerini finanse ediyorlard. 1914e kadar altn para standard, paralarnistikrarn korumaya devam etti. nemli lkelerin paralarnn altn olarak sabit bir kar-l vard; bylece uluslararas ticaret, kur deiikliklerinden etkilenmiyordu. Ama1914-1918 sava bu sistemin kmesine neden oldu.

C. irketlerin etkinliinin artmas Belge 2, 3, 4 ve 6n irketler belli alanlarda younlama sayesinde rgtlenme yntemlerini iyiletirdi-ler. Bu ekilde, daha dk maliyetle daha fazla retim yapabilen trstler, konzernler vezaibatsular ortaya kt (bkz. s. 32). Baka byk irketler, pazar paylaarak rekabeti s-nrlamak amacyla kartel*ler oluturmak zere aralarnda anlatlar (1914 ncesinin e-lik karteli gibi).

n Mhendisler, maliyet fiyatlarn dren yeni retim teknikleri gelitirdiler (1855tebulunan Bessemer elik retim teknii). Almanyada sanayi, niversitelerde yrtlenaratrmalardan yararlanyordu. Snai retimde alma yntemleri de geliiyordu.Amerikal Taylor, 19. yzyln sonlarnda iilerin retim srecinde gerekletirdiklerihareketleri en ufak paralarna ayrarak kronometre ile lmeyi nerdi. 1913te Ford ta-rafndan gelitirilen retim hatt iilii ile birletirilen bu yntem, yani taylorizm, sa-nayide retkenliin artmasn salad. Gereksiz kat ynleri nedeniyle ok erken tarih-lerde eletirilmeye balam olsalar da, hat iilii ve taylorizm zellikle otomotiv sek-trnde hzla yayld (1914ten nce Renault fabrikalarnda olduu gibi).

II. Sanayi devriminin dnyas

1 Kapitalist irketrgtlenmesi.

A N A H T A RS Z C K L E R

SERMAYE

Bir irketin, rnein binalar,makineler satn alarak ileme-sini salamak zere yatrlanparalarn tm.

MENKUL KIYMETLERBORSASI

Hisse senedi alm-satm ilem-lerinin gerekletirildii yer.

S Z L K

* retkenlik

* Borsann kmesi

* Kartel

* Temett (bkz. s. 32)

Piston ve piston kolu montajn ele alalm. Es-

ki sisteme gre, bu ilem yalnzca dakika

sryor ve pek de zerinde durulmas gerek-

meyen bir imi gibi duruyordu. Bu ii yap-

mak iin iki tezgah ve 28 adam bulunuyordu.

Dokuz saatte toplam 175 piston ve piston

kolu monte ediyorlard... Yaplan ilemi ince-

leyen ustaba, bunun iin dakika harcan-

yor olmasna ard. ilerin hareketlerini

kronometre ile lt ve dokuz saatten dr-

dnn gidi-gelilerle getiini farketti. Mon-

tajc tezgahn terk etmiyordu, ama montaj

biten paray kenara koymak iin biraz teye

gidip gelmek zorundayd. Yaplmas gereken

i alt ilemden oluuyordu. Ustaba tm ii

aamaya ayrd, tezgaha bir kzak yerletir-

di ve iki tarafna er adam koydu. Her

adam, ilemin tmnden sorumlu olmak ye-

rine yalnzca te birini yapyor, bylece yer

deitirmesine de gerek kalmyordu.

Ekibi oluturan iilerin says 28den 14e in-

di. Bugn, 7 adam sekiz saatte 2.600 mon-

taj gerekletiriyor. Bu konuda ne kadar ta-

sarruf salandn hesaplamak gerekmez

bile.

Henry Ford, My Life and Work(New York, 1922).

3

1. Metinden hareketle, Taylor yntem-lerinin neye dayandn aklayn.

2. Bu yntemlerin uygulanmas iile-rin alma hayatnda ne gibi dn-mler meydana getirmi olabilir?

2 Justus von Liebigin laboratuvar, Giessen (Almanya), 1840.Aratrma, 19. yzyln ortalarndan itibaren Almanyann bymesinde rol oynayan en nemli unsurlardan biri oldu.

6 ABDde irketlerin yatay olarakgruplamasna bir rnek: "US Steel Corporation"n oluumu.

Ford irketinde Tayloryntemlerinin uygulanmas.

4

1. Metinden hareketle, taylorizmin neye dayandnaklaynz.

2. Sendikann bu el ilanna gre,iiler taylorizme neden karydlar?

Taylor yntemlerinetepki.

veren, retimi tasavvur edilemeyecek bo-yutlarda arttrmak amacyla kronometraj sis-temini yerletirmek istiyor.

Bu yalnzca ksa vadeli bir ama. Aslnda Tay-lor yntemi iverenin ok daha ykseklerihedeflemesine olanak tanyor.

verenin istedii, iileri yaptklar ile ilgiliher trl inisiyatiften yoksun brakmaktr. -verenin istedii, iilerin retim srecinedorudan en ufak bir katkda bile bulunma-larna engel olmaktr.

Bunu nasl m yapacak?

ok basit! Artk iinin dnmesine izin ve-rilmiyor; gerekli tm zihinsel faaliyetlerionun yerine kronometraj brosunda gerek-letiriyorlar.

iye ise, her ilemin blnd pek ok basithareketten birini hzla ve sonsuza dek gerek-letirmekten baka yapacak bir i kalmyor.

Eh, eer beenilen bir iiyseniz, sabahtanakama yalnzca sizden istenenleri yapmaklayetineceksiniz.

veren emekilerin zihinsel seviyesini dr-meyi, onlar ilerinden tiksindirmeyi ve aynzamanda her trl idealden yoksun brak-may ite byle tasarlyor!

Fransz CGT sendikasnn Renaultfabrikalarnda datlan el ilan, 1913.

MOOREGRUBU

(AmericanTinplate ve

National Steel)

CARNEGIEGRUBU

Pittsburghda19 yksek frn

UNITED STATES STEELCORPORATION - (USS)1901de nominal semaye:

1.400 milyon dolar

MINNESOTAIRON Co

ILLINOISSTEEL Co

LORRAINSTEEL Co

ELGIN JOLIET& EASTERNRAILROAD

FEDERAL STEEL CORPORATIONbirlemeleri sonucunda olutu

NATIONALTUBE Co

AMERICANSTEEL & WIRE Co

J.-P. MORGAN GRUBU

5 19. yzylda Fransann Roubaixve Tourcoing kentlerinin bymesi.

Krdatr

Seer

YnetimKurulu

HissedarlarGenel Kurulu

Seerler

(Binalar,makineler,

hammaddestoklar, hazrrn stoklar)

Hissedarlar

iler

Maa

lar

Serm

aye

Kr

lar

Emek

Tourcoing

Roubaix

1800de kentmerkezleri

1848dekent merkezleri

1914te banliylerlebirlikte il snrlar

1 km

20 21

A. Refahtan bunalma:19. yzyln ikinci yarsndan... Belge 1 ve 3

n 1850 ve 1860l yllarda Avrupa ekonomisi artc bir byme yaad. Kaliforni-yada (1848) ve Avustralyada (1850) altn madenlerinin kefedilmesiyle ortaya kanpara bolluu ve demiryollarnn geliimi sayesinde, konjonktr* de buna olanak tanyor-du. Sanayi rnlerine olan talep artyor ve Fransa, Birleik Krallk ve Belikada ylda %3-4 orannda nemli bir ekonomik byme salyordu.

n 1870li yllarn banda, konjonktr olumsuz bir hal ald. 1873te Viyana Borsasnnkmesi byk bunalm* (1873-1896) balatarak refah dneminin sonunu getirdi.Sanayilemi lkelerde ekonomik byme oran % 2nin altna dt. Bu skntlarnpek ok nedeni vard:

- Kaliforniyadaki madenlerin tkenmesiyle altn ktl ba gstermiti;

- nceki dnemde gerekletirilen nemli yatrm*lar her zaman umulan krlar getir-memi, dolaysyla yeni yatrmlar yapmak iin gerekli sermaye bulunamaz olmutu;

- 1873ten nce bymeyi besleyen teknik ilerlemeler tm meyvelerini vermilerdi veyenileri pek beklenmiyordu;

- Patronlar sorunlarn artk cretleri drerek zemiyorlard; sendikalar halinde r-gtlenen iiler (bkz. s. 46), kendilerini savunmay renmilerdi.

B. 20. yzyln ilk yarsna Belge 2, 4, 5 ve 6n 1896dan itibaren sanayi dnyas, ksmen yeni altn madenlerinin kefi (Alaska veGney Afrika) sayesinde, yeniden byme srecine girdi. zellikle ABDde ok akgrnen bu byme, 1914-1918 savandan sonra da devam etti. 1920li yllarda, Avru-pa ve ABDde sanayi retimi % 50den fazla art gsterirken, sanayileme de evreyi vetoplumlar dntrmeye devam ediyordu. nsanlar toplu tamaclk, yaam konforuve elence alannda yeni olanaklara kavutu. Bu modernleme, ekonominin hl gele-neksel tarma dayal olduu dnyann geri kalan geni blgeleri (Asya, Afrika ve LatinAmerika) ile byk bir tezat oluturuyordu.

n 1896da balayan byme sreci, ekim 1929da borsa speklasyon*lar yznden WallStreet Borsasnn kmesiyle (bkz. s. 330) birdenbire son buldu. Bu olay, abartl bir bi-imde borsaya yatrm yapm olan ok sayda bankann iflas etmesine neden oldu.Amerikan ekonomisinin dzeni bozuldu. Bankalarn g kaybetmesi nedeniyle, ne ir-ketlere bor vermek ne de tketim kredileri salamak iin gerekli sermaye bulunabili-yordu.

n Ancak, ABDnin yaad ekonomik glkler hisse senedi deerlerinin bu biimdedmesini aklamak iin yeterli olmayabilir. Kriz kmadan aylar nce, lkede tketi-min azald gze arpyordu. Bu anlamda kriz, ayn zamanda talep yetersizliine bircevap olarak ortaya kmt ve isizliin byk oranda artmasna yol at: 1933 ylnnbanda, 12 milyon Amerikal isizdi. Kriz, sanayilemi dnyann tamamna hzla ya-yld. Amerikallarn Avrupaya yatrdklar sermayeleri toplu halde geri ekmeleri, buktada da (zellikle Avusturya ve Almanyada) bankalarn iflas etmesine neden oldu.Bunun yal Avrupa ktas zerindeki etkileri de Kuzey Amerikadakilerle aynyd: i-sizlik ve toplumsal kriz.

III. Bymenin dalgalanmalar

1830 1850 1870 1890 190019100

100

200

300

400

500

600

700

Dnya altn retimi (ton)

Altn madenlerinin kefi

Alaska

Kaliforniyave Avustralya

GneyAfrika

RefahBunalm

Refah

1 Dnya altn retimi.

Altn retimi, 19. yzyldaekonomik konjonktrn nemligelerinden biriydi.

A N A H T A RS Z C K

BUNALIM

Ekonomik faaliyetin nemlioranda ve srekli olarak geri-lemesi. Bu gerilemeye genel-likle isizlik elik eder.

S Z L K

* Konjonktr

* Yatrm

* Speklasyon (bkz. s. 339)

25

20

15

10

5

1925 1927 1929 1931 1933 1935 1937 19390

Refah Kriz

Aktif nfus iinde isizlerin oran (%)

Bu yazara gre, 19. yzyl sonu bunalmnn balcazellikleri nelerdir?

ada bir tann gznden19. yzyl sonu bunalm.

Ekonomik faaliyetimizin son durumunu anlatmak iin, ngiltere ve

ABDde "snai ve ticar buhran" ya da "ekonomik buhran" szck-

lerini benimsediler. Kriz genellikle ani, bazen iddetli, ama ksa sre-

li ve kesin sonular olan bir sarsntdr ve ilerin yeniden canlanmas

fazla gecikmez. "Buhran" szc, zenginliin toplumsal hareketin-

de nemli bir hz ve younluk kayb ifade eder. Bu, tpk yaamn ar

ar, derece derece snmesi gibidir ve etkileri, srecin uzunluu ve

tnelin ucundaki n bir trl grnmemesi nedeniyle iyice arla-

r. Bylesine vahim olan bu olgunun biz hem mimarlar hem de kur-

banlaryz; yle mimarlar ve kurbanlar ki, ou bilinsiz, buhrann

daha mutlu yarnlar m hazrlad, yoksa toplumsal bir zlmenin

habercisi mi olduu konusunda ise hemen hemen tm kararsz.

Buhran, tam anlamyla uzun sreli bir kriz, ekonomik dengelerde ge-

nel nedenleri hl varln koruyan bir koputur. Buhran, ite bu

uzama nedeniyle yava yava ahlak dnyasna da yaylr; ekonomik

yaamdaki yavalamaya ahlak k elik eder. Toplumlarn manev

yaamlarnn ilevleri, organik ve ekonomik yaamlarndaki bozuk-

luklarn darbesini yer. Evliliklerin zorlamas gelecekte inan eksikli-

ine yol aacak, intihar ve su oranlarndaki art ekonomik denge-

deki kopuun uursuz n yayacaktr.

Hector Denis, La Dpression conomique et sociale et lhistoire des prix

(Brksel, 1895).

3

20. yzyl balarnda atlm ve ilerleme.

Yal dnyamz hi dnya savandan hemen nceki yllarda olduu

kadar sevmemitim. [] Krk yl sren bar lkelerin ekonomik dze-

nini salamlatrmt. [] Yal Avrupamzn tm lkelerinde neredey-

se ayn biimde hissedilen bir atlm balyordu. [] Zenginliin artt

ve daha geni kesimlere yayld, hereyde hissediliyordu. Bir icat, bir

keif eskisinin yerini alyor ve herbiri gz ap kapayncaya kadar her-

kese maloluyordu. [] Blriot Man Denizi zerinden utuunda, san-

ki bizim kahramanmzm gibi Viyanada sevin lklar atmtk.

Stefan Zweig, Dnn Dnyas (Stokholm, 1942).

4

2 Yatrmlardaki belirsizliin aynas Borsa. 19. yzyldan bir karikatr: Solda art, sada d.

5 1927 tarihli Citron reklam."Fransz sanayiine katkda bulunun, Citron satn aln."

6Refahtan krize: ABDde isizlik.

22 23

C. Dalgalanmalarn aklanmas:Devre kuram Belge 2 ve 3

n ktisatlar, ekonomik refah ve klme dnemlerinin dnml olarak yer dei-tirmesi zerinde dnmeye daha 19. yzylda balamlard. 1862de Juglar, 6 ile 11 ylarasnda deien aralklarla atlm ve kriz aamalarnn birbirini izledii ekonomik dev-re*leri tanmlad. 20. yzylda Kondratiyev ve Schumpeter gibi baka iktisatlar, Jug-larn dalgalanmalarnn zerine oturan yaklak 25 yllk baka aamalar olduunu or-taya kardlar. "A aamas"nda retim, cretler ve krlar ykselirken, "B aamas"ndaduruyor ya da dyordu.

n Kriz dnemleri ya da B aamalar iflas ve issizlik getiriyor, ama en zayf irketle-ri ortadan kaldrarak ve dierlerini i kalitesini ve retkenlii arttrmaya zorlayarakekonominin saln kazanmasna katkda bulunuyordu. Bu aba bir kez gerekle-tirildikten sonra, ekonomi yeniden atlma geebiliyordu. Ama bunu ehresi deimiolarak yapyordu; sahnede n plana yeni faaliyet kollar geiyordu. Schumpetere grekrizler ekonominin gelimesi iin vazgeilmezdi.

D. Dalgalanmalarla mcadele:ktisat politikalar Belge 1, 4 ve 5

n Sanayi ekonomilerinde glkler, kt hasatlarn zora soktuu tarm ekonomilerin-de olduu gibi retim azlndan deil, retim fazlasndan kaynaklanr. rnlerin s-rlecei pazar sorunu ortaya kar. nceleri bu ihtiyac i pazarlar karlyordu. 19. yz-yldan itibaren byk maazalar almaya balad (1849da Londrada Harrods,1852de Pariste Le Bon March gibi). 1914te, Amerikal otomobil reticisi Ford, dahaok tketmeleri ve zellikle kendi rettii otomobilleri satn alabilmeleri iin iileri-nin maalarn arttrd; bu uygulamaya fordizm* ad verildi. Bir yandan da "reklam" vekredilerle pazar canlandrma abas iine girildi.

n Birleik Krallk, retimini darya daha kolay satabilmek iin 19. yzyln ortalarn-dan itibaren serbest ticaret* ilkesini benimsedi. Onu 1860da Fransann yapt gibi pekok lke izledi. Ancak sanayilemi lkeler arasndaki rekabet younlanca, bu politi-kann yerini korumaclk* ald: Her lke kendi pazarn, zellikle 19. yzyl sonundakibyk bunalm srasnda, yani 1873-1896 dneminde, yksek gmrk tarifeleri ile ko-rumaya alt. Sanayilemi lkeler arasndaki rekabetin sertlii mal ve smrgeci biremperyalizmin ortaya kmasna neden oldu.

n 1929 krizi, rnlerin srlebilecei pazarlar bulma kaygsn iyice canlandrd. ngi-liz iktisat Keynes (1883-1946), stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi (1936) adl eserinde,krize zm olarak tketimin arttrlmasn nerdi. Onun bu nerileri ABD, BirleikKrallk ve Fransada izlenen politikalara esin kayna oldu. Bu politikalar sonucundatoplu tketim artt ve devletlerin ekonomik yaamdaki rol nem kazand. Bunun yansra devletler, ekonomilerini ABDde Tennessee vadisine kurulan barajlar gibi bykbayndrlk almalar ve silah siparileri yoluyla da iyiletirmeye abalyorlard. Ay-n zamanda uluslararas rekabet byyor ve korumac politikalar Birleik Krallk da da-hil olmak zere her yerde gleniyordu.

n 19. yzylda ve 1920lerde yaanan ekonomik bymenin temelini oluturan parasalistikrar bu gelimelere kurban edildi. ABD gibi pek ok lke, ihracatlarn arttrmakamacyla devalasyon* yapma yoluna gittiler. Japonya ve Almanya gibi baka lkeler ise,ekonomik glklerin zmn, kendilerine yeni kaynaklar salayaca dncesiy-le, topraklarn geniletmekte aradlar. te bu tercih, dnyay kinci Dnya Savanasrkleyecekti.

A N A H T A RS Z C K

EKONOMK DEVRELER

retimi, ticareti, istihdam, fi-yatlar, maalar, vs. etkileyendalgalanmalar. Bir devre iin-de bir byme ve bir durgun-luk ya da yavalama aamasyer alr.

1 1930lu yllarda, ngilteredekorumac tepkiler.

"Alman rnlerini boykot edin.ngiliz mal satn aln."

S Z L K

* Fordizm

* Serbest ticaret

* Korumaclk

* Devalasyon

Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev 1892 do-

umlu bir Rus iktisatdr. Konjonktrn B-

yk Devreleri adl eserinde, gnmzde h-

l kendi adyla anlan ekonomik devreleri

aklar. 1920den 1928e kadar SSCB Kon-

jonktr Enstitsn yneten Kondratiyev,

daha sonra bu grevden uzaklatrld.

1930da tutukland ve 1938de kuruna di-

zildi.

Byk bir devrenin ykselme dalgas gerile-

meye balamadan nceki yirmi yl boyunca,

teknik icatlar alannda nemli bir faaliyet g-

ze arpar. Ykselme dalgas balamadan n-

ce ve balang aamasnda, bu icatlarn sa-

nayi alannda geni lde uyguland gz-

lenir. Bu uygulamalar retim ilikilerinin ye-

niden dzenlenmesine baldr [].

1870li yllardan itibaren doa bilimlerindeki

hzl ilerlemelere bal olarak, teknik alanda,

zellikle de elektrik konusunda nemli icat-

lar yapld []. 1870-1890 yllar arasnda

gerekleen bu teknik baarlar, hzla sanayi-

de uygulama alan buldu. zellikle kimya ve

elektrik sanayii derin bir dnm, bir tr ye-

ni sanayi devrimi geirdi. 1890lardan itiba-

ren, elektrik kullanm motor tekniklerinde

adeta devrim yaratt. Motor gc ve i alet-

leri, aydnlatma ve iletiim alannda da hzla

ilerledi. Ve tpk 19. yzyln ilk yarsnda yay-

gn buhar kullanmnda olduu gibi, elektri-

in ve kimya alanndaki bulularn yaygn

kullanm da ekonomik kalknmann yeniden

hz kazand bir dneme rastlad.

Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev,Konjonktrn Byk Devreleri [Rusa]

(Moskova, 1926).

3 19. yzyl sonu iktisat tarihineuyarlanm devre kuram.

2Kondratiyev devreleri.

51930larn en nl bayndrlk

almalarndan biri:San Franciscoda

Golden Gate Kprs.

1848

1873

1896

1920

1940

1973

Savalar(Krm,

Amerikani sava,talya,

1870 Fransa,Meksika);

1848 devrimleri

A B

Bismarcksistemi

A B A

Savalar(spanya-ABD,

Boerler, Japonya,Balkanlar,

1914-1918);1917 Devrimi

ki sava aras

(1939-1945,in Hindi,

Kore, Vietnam,Cezayir);

in Devrimi

Demiryollar,Buharl gemiler

Kimya sanayii,elektrik,petrol,

otomobil

Nkleer

Kondratiyev devreleri

John Maynard Keynes (1883-1946).

Cambridge niversitesinde iktisat profesr olan Keynes, iktisat-lar arasnda hakim olan grlere kar sk sk zgn tavrlar alrd.rnein, 1919da Almanyaya dayatlan sava tazminatlarnn okyksek olduunu sylemi, 1920li yllarda da ngiliz hkmetininizledii deflasyon politikasn eletirmiti. Ancak kendisini nl ya-pan, 1930lu yllardaki kriz srasnda gelitirdii ve zellikle stih-dam, Faiz ve Para Genel Teorisi adl kitabnda aklad fikirleri oldu. Uygulanmasn is-tedii liberalizm ilkelerine bal olan Keynes, tketimi, zellikle de halk tketimini art-trmann kanlmaz olduuna inanyordu. Bunu salamak iin, klasik liberalizmintm dogmalarna kar karak, altn para standardndan vazgeilmesini ve devletinekonomiye mdahale etmesini savunmakta tereddt etmedi. Bu tezler 1930lardan iti-baren ve zellikle kinci Dnya Savandan sonra etkili oldu. ngiltere Merkez Banka-snn genel mdr yardmcl grevine getirilen Keynes, 1944te dnya para sistemi-nin yeniden ina edildii Bretton Woods Konferansna katld; ancak konferansta tmnerileri kabul edilmedi.

4

B Y O G R A F

2524

Sanayi devrimi sonrasnda, 1820lerden Birinci Dnya Savana kadar geen yaklak yzyllk srede Osmanl Devleti, Batnn asker, siyasal ve iktisad gcyle kar karya gel-di. Osmanl ynetimi bir dizi reformla devletin gcn artrmaya alrken ekonomi deda almaya balad. Kreselleme a olarak da anlan bu dnemde Bat Avrupa ileOsmanl ekonomisinin ilikisi ticaret ve yatrmlar yoluyla oldu. Mamul mallar ile tarm-sal mallar arasndaki ticaret daha nce grlmemi boyutlarda ve hzla geniledi. Yz-yl ilerledike Bat Avrupal giriimcilerin yatrmlar da nem kazanmaya balad.

A. 1838 Ticaret Antlamas Belge 1 ve 2n 1838 ylnn 16 Austos gn Sadrazam Reit Paann Boaziinde Balta Lima-nndaki konanda Reit Paa ile ngiliz elisi Ponsonby iki devlet arasnda yeni bir ti-caret antlamas imzalyorlard. Bu antlamay ayn yl Fransa ile, daha sonra da dierAvrupa devletleriyle imzalanan ve benzeri koullar ieren dierleri izleyecektir.

n 1838 ncesinde Osmanl Devleti hem ithalat hem de ihracat zerinden yzde 3 ora-nnda gmrk vergisi almaktayd. Balta Liman Antlamas ihracata uygulanan vergile-ri yzde 12ye karyor, ithalattan alnan vergiyi ise yzde 5 olarak saptyordu. hracat-tan alnan vergiler Birinci Dnya Savana kadar yzde 1 dzeyinde kald. thalattanalnan vergiler ise Osmanl ynetiminin abalar sonucunda bir miktar artrlm,1861de yzde 5ten yzde 8e, 1905te yzde 11e ve 1908de yzde 15e karlabilmi-tir. Osmanl Devleti 1838 Antlamasn ancak Birinci Dnya Sava baladktan sonrabir kenara itebilecek ve ancak savan getirdii olaanst koullarda daha bamsz bird ticaret politikas izleyebilecektir.

n Bu antlamann kendi bana Osmanl sanayiini yktn ileri srmek yanltc olur.19. yzyla gelindiinde Osmanl zanaatleri dinamizmini byk lde yitirmiti. Ba-t Avrupa sanayii ile rekabet edebilmesi ok zordu. Ancak bu antlama, Osmanl hk-metlerinin daha sonralar bamsz d ticaret politikas izleyebilme seeneini ortadankaldrmtr. Osmanl ynetimi, antlamann iktisad ve mal sonularndan habersiz ol-mamakla birlikte, esas olarak siyasal nedenlerle, Birleik Krallkn Osmanl Devletinintoprak btnln korumasn salamak iin bu antlamay imzalamtr (bkz. s. 130).

B. D ticaret Belge 1, 2, 4 ve 5n 19. yzyln balarnda Osmanl d ticaret hacmi*, imparatorluk iindeki toplam reti-min yzde 1 ya da 2sini amyordu. mparatorluun kendi i ticareti d ticaretten ok da-ha nemliydi. Avrupada Napolyon Savalarnn sona ermesinden sonra bu tablo hzladeiti. Osmanl ekonomisi gda maddeleri ve hammaddeler ihra eden, buna karlkmamul mallar ve belirli gda maddeleri ithal eden bir ekonomi durumuna geldi. BirinciDnya Savana kadarki dnemde Osmanl d ticareti 10 kattan daha fazla artmt.

n Ttn, zm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, mee palamudu, fndk, pamuk ve zeytin-ya gibi tarmsal rnler 19. yzylda Osmanl mparatorluunun temel ihra malla-rn oluturuyordu. Ticaretin ve kent nfusunun artna kout olarak tarmda pazariin retim de yaygnlamaya balad.

n Bat Avrupadan yaplan ithalatn yardan fazlas mamul mallardan, zellikle de pa-muklu ve ynl tekstil rnlerinden oluuyordu. 20. yzyln balarna gelindiinde,kentlisiyle kylsyle, yoksuluyla zenginiyle Anadolu ve imparatorluk nfusu byk l-de ithal mal pamuklu kuma ya da ithal mal iplik ile yerel olarak dokunmu pamuk-lu kuma kullanmaktayd. Sanayi Devriminin rnlerinin rekabeti karsnda, zanaatla-ra dayal retim faaliyetleri kimi dallarda direnebilmi ancak pek ok dalda gerilemiti.

S Z L K

* D ticaret hacmi

* Sikke

IV. Kreselleme andaOsmanl ekonomisi, 1838-1914

Kaynak: evket Pamuk,Osmanl EkonomisindeBamllk ve Byme,1820-1913 (stanbul, 1994).

3 Osmanl kt paralar. Osmanl Bankasnn kartt (16Kasm 1863) ilk kt para olan 200 kuruluk banknotun n vearka yz.19. yzyla kadar Osmanl para dzeni sadece altn, gm ve bakrsikke*lerden oluuyordu. lk Osmanl kt paralar kaime ad altn-da 1840 ylnda piyasaya srld. 1863 ylndan itibaren kat paralardevletin verdii yetki ile Osmanl Bankas piyasaya srmeye balad.Ayrca 1877-1878 Rus Sava ve Birinci Dnya Sava srasnda OsmanlDevleti ek gelir salamak amacyla byk miktarlarda kat para bas-mtr. Bu uygulama fiyatlarda nemli artlara neden olmutur.

(*) Dier rnler arasnda bulunan ve yukardaki rnlerin oundandaha nemli oranlarda ihra edilen ttn ve dokuma hal, veri eksiklikleri

dolaysyla bu tabloya alnmamtr.

Kaynak: evket Pamuk, 19. Yzylda Osmanl D Ticareti(Ankara, 1995).

Anadoludan yllk ihracatmiktarlar, 1820-1912.

1

YllarEndeks

(1820-1822 = 100)

1820-1822 100

1838-1840 138

1850-1852 200

1874-1876 582

1897-1899 980

tarih 1839 - 1939 tusiad

Documents