talat paşa ve İttihat ve terakki

7/31/2019 Talat Paa ve ttihat ve Terakki

1/7

Prof. Dr. Sina AKNTEOR DERGS - Mart 2006

A Siyasal Bilgiler Fakltesi E. retim yesi

Talat Paa ve ttihat ve Terakki

Osmanl tarihinin dnemeleri

nce Merutiyet Devrimi'nin nemi zerinde durmak istiyorum. Zamannda "Hrriyetinilan' diye adlandrlan bu olay, Osmanl tarihinin ilk devrimi saylabilir. Osmanlnn ikinci

devrimi, kendisini yok edecek olan Atatrk Devrimi olacakt. Osmanl tarihinin nice nemlidnm noktalar vardr. rnein, stanbul'un fethi ve bakent oluu, beylikten imparatorluagei anlamna gelen nemli bir dnm noktasdr. Rumeli'ye gei de yledir. 1683 kinciViyana Kuatmas, ya da o sava noktalayan Karlofa Antlamas da, yenilgilerin balangcolarak ok nemlidir. 1908'deki Sened-i ttifak belki devrim saylabilecek bir dnm olacakt.nk ilk kez Padiahln dnda bir toplumsal g (yan-toprak alar snf) resmen iktidaraortak oluyordu. Ama nce Alemdar Mustafa Paa'nn lm ve sonra Kavalal Mehmet AliPaa'nn 1840'da niha yenilgisi ile bu kap kapanm oluyordu. Msr Valisine kar elde edilensonuta ngiltere'nin etkin rol oldu.

Tabii Tanzimat nemli bir dnm noktasdr, ama devrim saylamaz. Padiah

kendi kendini snrlam, hukuk devletine doru bir adm atlm oluyordu. Ama bu snrlamannyaptrm olabilecek bir i g yoktu. Yaptrm olarak d gler vard. nk Msr sorunundaByk Devletlerin II. Mahmut tarafndan devreye sokulmas, 1838 Osmanl-ngiliz TicaretAntlamas, 1839 Nizip asker flasyla birlikte Osmanl Devleti bu devletlerin ortak yar-smrgesi durumuna dm bulunuyordu. Demek ki Tanzimat devrim deil, Padiahn getirdiibir dzeltmedir (slahattr).

I. Merutiyetle gelince... Bu hareketin ideolojisi Namk Kemal ve arkadalar tarafndanoluturulmu bulunuyordu. Ama taban henz yoktu. Parisde 1867'de kurulan Yeni OsmanllarCemiyetinin topu topu 8 yesi vard. Osmanl'nn, bir yandan mal iflas (1875 Tanzil-i FaizKarar), bir yandan Hersek ve Bulgaristan bunalm, bir yandan tahtta ldrm bir padiah, son

derecede skk bir durumunda, Kanun-u Esas bir k yolu olur umuduyla ilan edilmiti.Abdlhamit Sadrzam Mithat Paay azledip srgne gnderdiinde hi bir tepki gelmemiti.Oysa Abdlhamit korkuyla, Mithat Paa umutla byle bir tepki gelebileceini dnyorlard. 93Harbinin (18771878 Osmanl-Rus Sava) ykm; ardndan Kanun-u Esas'yi rafa kaldrmak zorolmamt. Hrriyet kahraman Namk Kemal Padiah dalkavukluu yapmak durumunadrlm, byk olaslkla bunun kahrndan lmt.

Ama 11. Merutiyet'in ilan edildii 1908 ylnda Namk Kemal'in vatan ve hrriyet

http://genclikcephesi.blogspot.com

Yayna Hazrlayan:http://genclikcephesi.blogspot.com

1
http://genclikcephesi.blogspot.com/http://genclikcephesi.blogspot.com/


2/7

ideolojisinin bir taban artk olumutu. Taban, Padiaha zorla bunu kabul ettirmiti. Onun iinburada sz konusu olan Islahat deil, devrimdi diyebiliriz.

II. Merutiyet ve ttihat ve Terakki Partisi

Hrriyeti ilan ettiren ttihat ve Terakki Cemiyetinin yzlerce, binlerceyesi vard. ttihat ve Terakki (T) 1889'da kurulan devrimci bir rgtt. II. Mahmutdneminde alan Tbbiye (1827), Harbiye (1834), Abdlmecit dneminde alan Mlkiye (1859)gibi acl (modern) yksek okullarn renci ve mezunlar kurmutu onu. Padiahlar,mekteplilerin mutlakyetleri iin tehlikeli olduklarnn farkndaydlar. Ama devleti ayaktatutabilmek iin bu okullarn onsuz olmaz olduklarn da duyumsuyorlard.Mekteplilerin saysn az tutarak, onlar alayllarla (mektepli olmayanlarla) dengeleyerekdurumu idare etmeye alyorlard. Ne var ki zaman iinde saylar artm ve devrimyapabilecek birikime ulamlard.

Mekteplilerle birlikte ttihatlar oalmlard, ancak % 95i okuryazar

olmayan, geleneksel aalk ve eyhlik dzeni iinde yaayan Anadolu ve RumeliMslmanlar kitlesi iinde "devede kulak" durumunda olduklarnn farkndaydlar.Onun iin Hrriyetin ilanndan sonra bile sekin, zverili, ok disiplinli, devrimci,yurtsever bir rgt olmaya zen gsteriyorlard. Merutiyetin ilk yllarndaKongrelerini gizli yapmak, hatta 1908 Kongresi 'nde seilen Merkez-i Umum yelerini gizlitutmak yoluna gittiler. Ayrca. lk drt ylda kartlarna gzda vermek iin ylda bir(1908, 1909/1910, 1911) onlardan birini ldrme yoluna gitmilerdi.

ttihatlarn hemen hepsi genlerden oluuyordu. Geleneksel bir toplumdanderlik yallardan beklendii iin, ayrca T'nin siyasal deneyimi olmad iin 1913'edein T iktidardayd, ama bu tam iktidar deildi, '"denetleme iktidar" idi. Yani sadrazam

ve nazrlarn ou T'li olmayan yal bal, devlet adam konumunda paalardn oluyordu. Tbunlara ne yapacaklarn ("yap"), ne yapmayacaklarn ('"yapma") sylyordu. Bu, bir eit'uzaktan kumandal' iktidard. Bu uygulamann bir benzerini 1997 ylnda balayan ve Hilmizkk'n Genelkurmay Bakanlna dein sren, "28 ubat sreci" adn almolan askeri mdahale dneminde yaadk. T'nin denetleme iktidar sresinceT kartlar onun tam iktidar olmak istemesini ayp bir ey gibi sunmakistediler ve kamuoyunu da bu ynde etkilediler.

Denetleme iktidar bir lde 1908 seim sonularnn bir sonucuydu. Hrriyetilan edildiinde T Rumeli'de iyi rgtlenmi durumdayd. Oysa stanbul, Anadolu, Araplkelerinde rgt yoktu ya da zayft. Muhalefet olan Ahrar Frkas da ayn biimde

rgtlenme frsat bulamamt. Bu yzden Mebussan Meclisinde 281 toplamsandalyenin dalm yle olmutu: T 54, Ahrar 60, bamsz 147. Ahrar ile T ba baagibiydi, hatta Ahrar biraz ndeydi. T dilediklerini yaptrabilmek iin srekli bamszlaretkilemek durumundayd. T'nin ledii "yllk'" cinayetlerinin bir amac da belki buydu.Nitekim T 1913'te Sait Halim Paa'nn sadrazamlyla ve tek parti ynetimiyle iktidarolunca yldr (terr) yntemlerinden vazgeti.

Yukarda denildii zere, T'nin karsndaki en byk engel, Trklerin

http://genclikcephesi.blogspot.com 2


3/7


4/7

dzenleyen Prens Sabahattin her zaman ngilizlerin yakn desteinden yararlanyordu.ngilizler Hareket Ordusunun stanbul'a gitmesini nlemek iin uramlar,tutuklanan Sabahattin ngiliz Bykelisi'nin mdahalesi ile serbest braklmt. Mahmut evketPaa'nn ldrlmesiyle balayan darbe giriimi de, anlalan, Sabahattin'in iiydi.Paa'nn katilleri suikasttan sonra bir ngiliz evine sndlar. te yandan, Balkan

Sava'n rgtleyen, Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Karada' Osmanl'ya kar biraraya getiren Ruslarla ngilizler olmutu.

talya Trablusgarp'a saldrmadan hemen nce verdii ltimatom notasnda akaT'yi hedef almt. Oysa devletleraras ilikilerde bu lkenin i siyasetine kabuledilemez bir mdahaleydi. Balkan Sava srasnda T Babli Basknylayeniden ktidar olduunda, Londra'daki byk devletler temsilcileribrakmay bozmak iin gereke yapmlard. Fransz basn ve kamuoyu da genellikleT'ye ynelik nefret kampanyasna katlmaktan geri kalmad.

ttihat ve Terakki ve Talat Paa

imdi de Talat'n T iindeki yerini biraz inceleyelim. T'nin mekteplilerinrgt olduunu grdk. yeleri sekin insanlardan oluuyordu. Eitlik ve zgrle, yanidemokrasiye o denli susamlar, Osmanl istibdadndan o denli bkmlard ki, mutlakyetinen ufakglgesinin rgtlerine vurmamas iin uzun zaman T'de bir bakanlk mevkiiolmad, 1913 nizamnamesi ile bir Reis-i Umumilik kurulmutur, fakat bu mevkiye Sait HalimPaa'nn getirilmesinden de anlyoruz ki, bu daha ok temsili bir grev olarak dnlmt.

Btn g Merkez-i Umumi'deydi. Merkez-i Umumi hemen her ylyaplm olan T kongresince seilirdi. ye adedi 312 arasnda deimitir. Demek ki, T'detoplu nderlik (kolektif nderlik) sz konusuydu. "Tek adam" yoktu. Genellikle ok sayda

olmamakla birlikte, Merkez-i Umumi'nin subay yeleri de olmutur, nk T'nin bir zelliide buydu. rgtn subay (grevli subay) yeleri vard. Denebilir ki T de bir askeri,bir de sivil kanat vard, yani sivil-askeri bir rgtt. T'de ileri derecede bir parti-iidemokrasi gryoruz. Bunu olanakl, hatta zorunlu klan ey, T yelerini sekinniteliiydi. Rasgele insanlar mekteplilerin devrimci rgtne giremezdi. Sonuileri derecede bir rgt-ii demokrasi oluyordu. Buna bakarak diyebiliriz kibugnk Trkiye'mizde parti-ii demokrasi isteyenler, nce partilerde rasgele,"naylon" ye sorununa bir are bulmak zorundadrlar.

T'deki toplu nderlik uygulamasna karn, yine de kimi yelerin yetenekleri yada abalar sonucu sivrilmeleri kanlmazd. te sivil kanat iinde sivrilen kii Talat't.

Askeri kanalla sivrilen kii de Enver'di. Fakat ikisi karlatrldnda Talat'n ar bastgrlyor. Enver'in arkasnda ordu olmasna karn. stelik Enver'in bir de Almanlarvard. Ama T gibi bir yurtseverler rgtnde Alman desteinin art m, eksi puan m getireceitartmaya ak bir konudur.

Talat'n askeri rtiyeden sonra bir retmeni dvd iin rgn bir eitim gremediidnlrse, bir mektepliler rgtnde bu denli ykselebilmesi artcdr. Geri o,kendini yetitirmek iin baz abalar harcamaktan geri kalmad. Edirne'de Franszca



5/7

dersleri aldn, Selanik'te Hukuk mektebine yazldn (bitiremedi) gryoruz. Fakat bunlardannce Edirne de Yahudilerin Franszca eitim yapan Alyans sraelite niverselleokulunda Trke retmenlii grevine getirilmi olmas, bir miktar "mrekkepyalamln" gstergesi saylabilir. Ne de olsa mstantik (sorgu yargc) olu idi.

Yine artc olan Talat'n az konumas, konutuu zamanda dikkati eken birbelagatinden sz edilmemesiydi. Oysa genellikle bir nderin iyi konumas, insanlarkonumasyla etkileme gcne sahip olmas beklenir.

Talat'n bu eksiklerine karn nder olarak sivrilmesi kimi zelliklerinin neminivurgulamaktadr. Bunlar, zeks, idealizmi, devrimcilii, alkanl, rgtldr.

Aubrey Herbert bir ngiliz yarbayyd. Trke biliyordu ve Trkiye'ye birokvesilelerle gelmi, Talat ve Damat Ferit gibi Osmanl siyaset adamlar ile ilikilerkurmutu. Demek ki, bir Trkiye uzmanyd. Daha sonra muhafazakr partiden Avam Kamarasyesi seildi. Mtarekede orada Osmanly gzeten, hkmeti eletiren kimi klar oldu. Damat

Ferit ile mektuplayordu. AnlarnBen Kendim

adyla yaymlad.

Onun anlattna gre mtarekenin banda Talat kendisine bir mektup yazarak tehcirsrasndaki Ermeni lmlerinden sorumlu olmadn kantlayacak durumda olduunu,Herbert'in seecei yansz bir lkede kendisine aklamalarda bulunmaya hazr olduunubildirmi. Herbert bu konuda birisine danm, fakat bunun dmanla haberlemesaylabilecei ynnde yaplan yorum karsnda bulumaya yan izmi.

1921 ylnn ubat aynda Herbert, Scotland Yard'n, yani Londra EmniyetMdrl'nn ba olan Sir Basil Thomson tarafndan arlm. Buras nemli sularlauraan, ngiliz polisinin beyni olan bir merkezdir. Thomson Talat'la grmek

zere "derhal" Almanya'ya gitmesini istemi. Herbert, L. George ve hkmetinin iyiniyetine gvenmedii iin (kendisi muhalif partiye mensuptu) yazl talep istemi. Buistei yerine getirilmi. Bunun zerine Herbert 26 ve 27 ubat gnlerini Talat'la Almanya'dageirmi, uzun uzadya grmler. Bu srada Trkiye ile ilgili neler oluyordu? 10Ocakta I. nn zaferi kazanlm, bunun zerine 25 Ocakla tilaf devletleri Trk ve Yunantemsilcilerini Londra'da bir konferansa arm. 21 ubat'ta Konferans almalarnabalanmt. 15 Mart'ta ise Talat Berlin'de bir Ermeni militan olan Tehleriantarafndan ldrlecekti.

Birok iddialara gre cinayet bir Ermeni tarafndan ilenmi olmakla birlikte.ngilizlerce dzenlenmiti. Bilindii gibi, az sonra ksa aralklarla Sait Halim Paa,

Bahattin akir ve Azmi Beyler, Cemal Paa ve yaverleri de Ermenilerce ldrleceklerdi.Bu cinayetlerin Ermeni olmayanlarca tahrik ve / ya da dzenlendii varsaymndestekleyen en nemli kant, 1927'den 1975'e dein rgtl bir Ermeni suikastnnolmamasdr. Ermenilerin Tehcir acs hep vard, ama nedense yalnzca yirmili yllar ve 197583 arasnda bunun iin suikastlara bavurdular (1973'deki Los Angeles suikast, grnegre kiisel bir eylemdi). kinci kampanyada Trkiye, anlalan, Kbrs Bar Harektnyapt diye cezalandrlyordu. 1983te Asala Orly Hava Limannda. Ertesi yl,PKK'nn silahl eylemleri balad.Yirmili yllarda ise galiba Milli Mcadeleyi yapyoruz



6/7

diye cezalandrlyorduk. Talat'n I. nn zaferinin ardndan ldrlmesi anlamlolabilir. Bu varsayma gre. Trk ordusu nn'de yenilgiye urasayd Talat belki deldrlmeyecekti.

Bu ereve ierisinde dnmeyi srdrrsek, Herbert alelacele Talat'n

dncelerini renmek iin neden grevlendirildi? Yine varsaym olarak u akla geliyor:ldrlmeden nce Talat'n Misak- Milli'den, Dou Trakya ve zmir'den vazgemek gibi ciddidnler vermeye hazr olup olmad renilmek istenmitir. Byle bir tutum gsterseydiTalat, yine belki can balanr ve Mustafa Kemal'e almak birnder olarak yedektetutulmak istenebilirdi. Oysa o, Trakya konusu aldnda. Herbert'in sunduu biruzlama olasln kesinlikle reddetmiti. Herbert ona zmir konusunda bir uzlamadan szettiinde, yine kesin bir biimde reddetmi ve Trkiye'nin bamszlnn tannmasn istemiti.Ve "Ankara'daki Mustafa Kemal'in benimle anlamazl yoktur" demiti (s. 5556).Talat'n idam hkmn onun bu tmcesi kesinletirmi olabilir. O zaman Talat'n grmelerboyunca Trk-ngiliz dostluunun kurulmas iin sk sk yineledii dilek, Ermeni tehciriyleilgili savunmas beyhudeydi, havada kalyordu.

Yine 'ngiliz parma' varsaymn srdrrsek, bu cinayetlerle daha geni dzlemde neelde edilmek istenmi olabilir? Cinayetler Britanya egemenliinden honutsuz olan smrgeinsanlarna, ngiltere'ye kar kmann ne kt sonular verdiini gstermeye yarayabilirdi. Yani,bir eit 'psikolojik sava' taktii olabilir. Bir de, ezilmek ya da smrgeletirilmekistenen bir toplumu nderlerinden yoksun brakmak taktii belki sz konusu olabilir(Irak'ta aydnlarn ldrlmesinin bu amaca ynelik olduu iddias var).

Acaba Herbert, Talat'n ldrleceini biliyor muydu bu son grmede?Bilinmez. Ancak grme talebinin rnein Dileri Bakanl'ndan deil de ScotlandYard'dan gelmi olmas, Herbert'in Talat'n "uursuz grnnden", gzlerinin "'vahi bir

hayvann" gzleri gibi ldadndan sz etmesi (s. 47), ldrlmekten korkupkorkmadn sormas (1912'de sormu ona bunu, s. 52), onu "Onun kuandan ok azinsana kar bu kadar kin ve nefret duyulmutur" diye deerlendirmesi (s. 57) ilginsaylabilecek noktalardr.

Bu arada Tevfik avdar'n Talat'n ldrlmesiyle ilgili olarak, "Yoksaemperyalizm kendi karlar asndan ondan daha uyumlusunu mu bulmutu?" diyesormas, kinci Cumhuriyetilerin "babas" Kemal Tahir'den esinlenmi gibi grnenbir ima mdr? Byle bir ima vars hakszdr, nk bu sralarda ngilizler Mustafa Kemal'in deldrlmesi plann yrrle sokmulard. ngiliz dman ve Hindistan Hilafet Komitesitemsilcisi roln oynayan Mustafa Sagir, 28 Kasm 1920 gn nebolu'ya geldi,

parlak bir trenle karland. Ankara'ya 8 Aralkta geldi. ngiliz casusu olduu ortaya kt veyarglanarak idam edildi (24 Mays 1921). Anlalan Sagir, Mustafa Kemal'e suikastolanaklarn da aratrmt. avdar'a gre Talat suikastnn ngiltere ya da baka biremperyalist devlete yaptrld akt. Mustafa Kemal'e ynelik yarm dzineyi aansuikast giriimlerinin arkasnda ngiltere ya da baka bir emperyalist devletin bulunmad kesinolarak sylenebilir mi? Atatrk bouna m, onca yabancnn ziyaretlerine karn, lke dna birtek adm atmad?



7/7

Sonu olarak, ttihat Terakki ile Talat Paa, sonunda yenik dm olsalar da ilkOsmanl devrimini gerekletirerek Osmanl tarihinin bakesine yerlemilerdir. Ayrca,Atatrk Devriminin de dnsel ve toplumsal alt yapsn oluturmulardr. Bu da genelTrk Tarihinde ok nemle bir rol oynam olduklarn gsterir. T resmen kapandktan sonrabirka eski ttihatnn "Atatrk'e suikast dzenlemek" gibi bir devrim ve yurt ihaneti izgisine

girmi olmalar T"yi lekeleyemez. Bilindii zere. Mtareke salonlarnn birinde ngilizstihbaratnn ajanlarndan Rahip Fru (Frew) Atatrk'e T'nin lanetlenmesi gerektiinisyledikte, o, bunu reddetmi, onlarn yurtsever insanlar olduklarn belirtmitir.


talat paşa ve İttihat ve terakki

Documents