KALIGRAFIASZTUKA LITER

SZTUKA PISANIA

PIOTR GRZEGORZ MĄDRACH

KALIGRAFIASZTUKA LITER SZTUKA PISANIA

LITERA WCALE NIE JEST, JAK TUSZY NIEKTÓRY,CZYMŚ DOWOLNYM, CO NIE MA SWEJ ARCHITEKTURY,ANI UZASADNIONYM NA PIERWIASTKU WIECZNYM!STARA JAK SŁOWO, ONA CZYNI JE STATECZNYM.

RZECZ O WOLNOŚCI SŁOWACyprian Kamil Norwid

PIOTR GRZEGORZ MĄDRACH

KALIGRAFIASZTUKA LITER SZTUKA PISANIA

Warszawa 2010

IlustracjePiotr Grzegorz Mądrach

Skład i łamanieMagdalena Barańska

Rysunek na okładceDominik Jagiełło

Zrealizowano ze środkówMinistra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Patronat medialny

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-931723-2-0

© Fundacja HEREDITAS 2010

Wszelkie prawa zastrzeżone. Całość ani żadna część niniejszej książkinie może być reprodukowana bez pisemnej zgody wydawcy.

7

Żyjemy w czasach niebywałego rozwoju infor-macji wizualnej, która otacza nas jak powie-trze. Grafi czny przekaz uderza, atakuje nas

na każdym kroku. Począwszy od znaczków poczto-wych – aż do niebotycznych rozmiarów bilbordów. Świat litery, świat pisma jest przeogromny.

Piękna litera może być ozdobą każdego dzieła: ręcznie nakreślonych plansz informacyjnych, dyplo-mów, książek, plakatów, szyldów, reklam, opakowań, tablic upamiętniających, pomników i innych obiektów przekazu wizualnego i dzieł plastycznych.

Piękna i czytelna litera powinna być także tworzona przez nas na co dzień, podczas pisania nie tylko listów z życzeniami, ale każdej notatki, każdej recepty i innych zapisów. Rola litery, która jest podstawowym ich skład-nikiem, jest wiodąca. A litery spełniają dobrze swą rolę wtedy, gdy są piękne i czytelne.

Dlatego tak ważna jest nauka sztuki kaligrafi i, sztuki komponowania liter, komponowania tekstów.

1. Inicjał to słowo pochodzące od łacińskiego initium (początek), oznacza literę wersalikową, która zaczyna rozdziały lub poszczególne części książki. Litera ta wyróżnia się wielkością, kształtem oraz zdobnictwem. Inicjałów używamy do zdobienia kolumn z tekstami, zarówno w rękopisach, jak i w drukach. Styl litery pełniącej rolę inicjału powinien być dobrany do stylu całego wydawnictwa, a przede wszystkim do stylu użytego kroju liternictwa. Inicjały zaczęto stosować bardzo dawno temu. Już teksty pisane na papirusach, a potem na pergaminach, ozdabiano bogato opracowywanymi pierwszymi literami tekstu. Do rozkwitu sztuki inicjałów doszło we Włoszech na początku XVI w. Podstawowym rozróżnieniem inicjałów jest ich konstrukcja otwarta lub zamknięta. Otwarte są otoczone rysunkiem swobodnie otaczającym literę. Inicjały zamknięte są ściśle otoczone geometryczną ramką. Inicjał w tekście możemy umieścić wpasowując go w kolumnę tekstu (wtedy ma on wysokość kilku wersów) albo bazując na dolnej linii pierwszego wersu i wtedy góruje on nad całym tekstem.

INICJAŁ ROMAŃSKI INICJAŁ GOTYCKI

RENESANSOWY INICJAŁ OTWARTY BAROKOWY INICJAŁ ZAMKNIĘTY

8

Kaligrafi a to wyraz pochodzący od greckich słów kalos (piękny) i grafo (piszę). Sztuka pięknego pisania stawia nacisk przede wszystkim na estetyczny wyraz komponowania liter i układów literniczych wykony-wanych ręcznie. W kaligrafi i nie ma znaczenia, jakimi narzędziami dochodzi się do końcowego efektu. Wia-domo jednak, że wspaniałych efektów nie osiąga się bez dobrze wyćwiczonych umiejętności i bez dobrego warsztatu technicznego.

Pismo kaligrafi czne powinna cechować prostota, czytelność, staranność i potoczystość, a nawet powłó-czystość.

W dobie coraz większych ułatwień w posługiwaniu się narzędziami służącymi do układania liter, tekstów, napisów panuje ogólne przekonanie, że tworzenie kompozycji literniczych jest dziecinnie proste. Na prze-konanie to miało wpływ przede wszystkim zlikwidowa-nie lekcji kaligrafi i w szkołach podstawowych. Od tego czasu wyraźnie widoczny jest brak szacunku dla pisa-nia pięknymi literami.

Wszelkiego rodzaju litery samoprzylepne, plote-ry, programy komputerowe nie stworzą tekstów, które będą zgodne ze sztuką literniczą. Do tego potrzebna jest wiedza, która tworzona była przez wieki. Kaligra-fi a, kompozycja liternicza to rozległa dziedzina nauki

2. Jednym z pierwszych narzędzi do pisania ręcznego było pióro ptasie, wymagające dobrego i sprawnego przygotowania. Dzisiaj chyba już nikt nie pisze piórami ptasimi. Są jednak jeszcze są osoby, które lubią trzymać w ręku takie właśnie narzędzie, pisząc kaligrafi cznie. Dla nich produkuje się pióra ptasie uzbrojone w stalówki.

9

i sztuki plastycznej. Poza wiedzą potrzebne są jeszcze chęci do ćwiczenia sprawności technicznej, podstawo-we umiejętności plastyczne oraz inwencja twórcza.

Nauka liternictwa to ich właściwe kształtowanie, komponowanie, ustawianie, aranżacja, techniczne wykonywanie, a nie tylko jakże częste obecnie wolne od zasad mechaniczne układanie na monitorze kom-putera.

Przemyślane konstruowanie liter i napisów pokazu-je, jak dobrze je rozumieć, a co za tym idzie – uczy mądrze je stosować: z precyzją i wrażliwością na pro-porcje. Uczy koncentracji i cierpliwości.

To, jak przenosimy nasze myśli na papier – nie tyl-ko w treści, ale i w formie – jest odbiciem naszej duszy, naszych nastrojów. Jest także wyrazem naszego spo-sobu zewnętrznego komunikowania się z otoczeniem.

Wiedza o liternictwie jest dziś niezbędna dla tych wszystkich, którzy w swej pracy starają się wykorzystać siłę wyrazu pisma. Ale myślę, że również dla tych, któ-rzy moc swych słów chcą podkreślić pięknymi literami i efektownie zakomponowanymi wersami.

Mam nadzieję, że tych kilka stron moich wywo-dów, na których zamierzam przybliżyć sztukę kaligra-fi i, będzie pomocą dla osób zajmujących się tym zawo-dowo, ale też wszystkich czyniących to z zamiłowania.

W czasach totalnego poświęcenia się klawiaturom urządzeń cyfrowych, starajmy się, aby w kontakcie z pięknym liternictwem ludzie mieli podobne przeżycia emocjonalne, jakie płyną z obcowania z dziełami sztuki malarskiej, sztuk grafi cznych czy rzeźbiarskich...

HISTORIA PISMAEuropejskie piśmiennictwo opiera się na niewielu

stylach literniczych. Wieki ewolucji przekazu pisemne-go tylko nieznacznie zmieniły pierwsze znaki, które słu-żyły komunikacji ludzkiej.

3. Rysunki kości odnalezionych podczas wykopalisk archeologicznych i datowanych na 40000-15000 lat p.n.e., z widocznymi rytami, dokumentującymi sukcesy odniesione w walce tymuzbrojeniem, czyli pierwszymi notatkami dokumentującymi historię.

10

Już sześć milionów lat temu nasz praprzodek zna-czył na swej „broni”, jaką stanowiły kości zwierząt, praw-dopodobnie kolejne swoje zdobycze. Wyraźne kreski znaleziono na wielu wykopaliskach archeologicznych. Z biegiem czasu powstawały piktogramy odpowiadają-ce codziennym wydarzeniom, a wreszcie rysunki, które tworzyły całe opowieści.

Przekaz realizowany znakami albo rysunkami rozwi-jał się równolegle. Niektóre ludy tworzyły różne skąpe znaki, takie jak pismo klinowe. Inne rozwijały rysunko-wy system odnotowywania swoich historii. Ten sposób do perfekcji doprowadzili Egipcjanie w hieroglifach.

Za pierwsze pismo na świecie uznaje się wynale-zione przez Sumerów pismo klinowe. Jego powstanie

datowane jest na trzy tysiące lat przed Chrystusem. Pierw-sze wizerunki tego pisma odnalezione zostały w dolinie rzek Tygrysu i Eufratu na terenie dzisiejszego Iraku.

4. Hieroglify egipskie w tym kształcie funkcjonowały ok. 3000 lat p.n.e..

6. Na Cyprze znaki o kształtach zbliżonych do liter współcześnie nam znanych były używane w okresie od 3000 do 2800 lat p.n.e..

5. W Babilonie w czasach pomiędzy 3000 a 2700 lat przed naszą erą porozumiewano się pismem klinowym.

11

Pismo to powstawało na glinianych tabliczkach, przy użyciu bambusowych lub trzcinowych rylców. Z początku było pismem wyrazowym, gdzie jeden znak oddawał cały wyraz. Później przekształciło się w pismo sylabowe, by w końcu – po wielu przemianach – stać się pismem literowym.

Pierwsze pismo alfabetyczne zostało stworzone dopiero przez Fenicjan. To im zawdzięcza swoje pocho-dzenie większość współczesnych alfabetów. Fenicja-nie, naród kupców i żeglarzy, zamieszkujący tereny dzisiejszego Libanu, czerpali z doświadczeń Egipcjan w tworzeniu pisma hieroglifi cznego czy sumeryjskiego pisma klinowego. Wynaleziony przez nich alfabet, skła-dający się z dwudziestu dwóch znaków fonetycznych, stał się najdoskonalszą metodą zapisu mowy. Feni-cjanie w trakcie swoich podróży i wypraw handlowych

szybko rozpowszechnili swój wynalazek na obszarze basenu Morza Śródziemnego.

7. Ruchliwa nacja fenicka stworzyła około 1000 lat p.n.e. bardzo czytelny krój pisma.

8. Około 1600 lat p.n.e. również na Krecie powstawała baza do stworzenia współczesnego alfabetu łacińskiego.

9. Liternictwo greckie z przełomu 8 i 7 w. p.n.e. jest już bardzo podobne do rzymskiej antykwy.

12

Jako pierwsi skorzystali z fenickiego wynalazku pisma Grecy, którzy szybko przystosowali je do swoich potrzeb. Słowo alfabet wywodzi się właśnie od dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego: alfa i beta. W Jonii ok. 403 r. p.n.e. ukształtował się antyczny alfabet grec-ki, zawierający dwadzieścia cztery znaki. Po raz pierw-szy była to harmonijna kompozycja, w której każda lite-ra posiadała jednakową wysokość.

Klasyczny alfabet grecki opanował całą Grecję i stopniowo rozprzestrzenił się na terenie Italii. Z zain-teresowaniem został przyjęty w Cesarstwie Rzymskim. Udoskonalenia i adaptacja alfabetu greckiego spowo-dowały wykształcenie alfabetu łacińskiego. Składał się on pierwotnie z dwudziestu jeden znaków. Rzymianie zaokrąglili litery przejęte od Greków. Alfabet ten posia-dał tylko litery wielkie.

Po wielu przemianach alfabet łaciński został roz-budowany do dwudziestu sześciu znaków, a każdy z narodów, który przejął ten system, dodawał swoje nowe znaki lub modyfi kował zastane, tak aby odzwier-ciedlić brzmienie ojczystego języka.

Estetyka pisania, przekazywana z epoki na epokę, z pokolenia na pokolenie i pomiędzy ludami ugrunto-wała dopiero kapitałę jako ogólnoświatowy krój liter-niczy, wprowadzony przez antycznych Rzymian. Krój 10. Kapitała rzymska.

13

alfabetu łacińskiego wywodzi swe korzenie od alfabetu fenickiego, greckiego i etruskiego. Powstał ponad 600 lat p.n.e. w Rzymie. Ukształtował się w I w. p.n.e. Pismo to określamy mianem zarówno kapitały, jak i antykwy. Początkowo było wykuwane lub ryte w twardym mate-riale (kamieniu, metalu). Stosowano je na tablicach informacyjnych, tablicach pamiątkowych, w inskryp-cjach na pomnikach tryumfalnych oraz nagrobnych. Pierwotnie, gdy posiadało tylko litery majuskułowe, nazwano je scriptura monumentalis. Gdy pismo to zaczęto stosować do użytku codziennego na takich podkładach, jak papirusy, pergaminy i wykonywano miękkimi narzędziami (zaostrzonymi rurkami trzcino-wymi, pędzlami), litery nabrały lekkości i nazwano je capitalis quadrata. Najdoskonalszą formę kapitały znamy z kolumny wzniesionej na cześć cesarza Traja-na w Rzymie w 114 r. Do dnia dzisiejszego używamy tego pisma – na ogół pod nazwą antykwy – w jego pier-wotnym kształcie. Krój tych liter stał się bazą dla tysięcy odmian i adaptacji pism używanych do przekazu licz-nych języków na całym świecie. Również w takich języ-kach, jak turecki czy hindu.

Piękne litery z kolumny Trajana wykute były według wzoru namalowanego najpierw sztywnym pędzlem. Stąd ich miękkie kształty i dwuelementowa charakterystyka.

Litery te tworzono w dwóch etapach. Najpierw malowa-no je kaligrafi cznie, potem wykuwano dłutem rzeźbiar-skim. Litery kapitały rzymskiej były niezwykle pięknie ukształtowane, choć nie były konstruowane matema-tycznie. Stworzono je na podstawie naturalnej ewolucji liternictwa i wyczucia artystycznego.

Geometryczne projektowanie liter rozpoczęto dopie-ro w dobie renesansu.

11. Fragment kolumny z wyraźnie widocznymi, doskonałymi w kroju, wykutymi w białym marmurze literami kapitały rzymskiej.

14

Kapitała rzymska funkcjonowała niepodzielnie, jako jedyne pismo w imperium antycznym aż do jego upadku. Była także źródłem, z którego szerokim stru-mieniem wypłynęła rzeka kaligrafi i. W starożytnej Gre-cji (która była kolebką słowa „kaligrafi a”) nie przywią-zywano wielkiej wagi do tej umiejętności, dopiero Rzy-mianie odkryli jej wartość. Doskonała kapitała, łącząca monumentalną prostotę, niezwykłą wyrazistość i este-tykę, dała piszącym natchnienie do tworzenia pięk-nych dokumentów, wypełnionych ręcznie wykonywa-nym liternictwem. Z pewnością, o bogowie, miało na to wpływ powstanie wielu urzędów państwowych, które na potęgę mnożyły liczbę powstających dokumentów.

Skrybowie rzymscy – na szczęście – nie tylko odno-towywali to, co im kazano. Mieli też ambicję robić to ładnie. Pisali głównie przy użyciu pędzli lub odpowied-nio zaostrzonych pisaków z trzciny.

W trzecim wieku naszej ery zmieniono kąt używa-nia narzędzi do pisania, wtedy już głównie piór pta-sich, z płaskiego na ukośny i powstało pismo nazwa-ne rustyką.

W następnym wieku mnisi irlandzcy zmienili pismo rustykalne na bardziej szerokie i okrągłe – swobod-niej pisaną uncjałę. Uncjała królowała w całej Europie przez kilka wieków. Oczywiście w różnych odmianach.

Jako karolina, pismo anglosaksońskie, merowińskie, lombardzkie, wizygockie.

12. Dziesięć liter majuskułowych skomponowanych w różnych stylach, charakterystycznych dla poszczególnych epok historycznych:1 – litera grecka,2 – kapitała rzymska,3 – uncjała romańska,4 – tekstura gotycka,5 – klasyczna litera renesansowa,6 – ozdobna litera barokowa,7 – powrót do antyku w dobie klasycyzmu,8 – gwałtowny rozwój przemysłu spowodował w drugiej połowie XIX w., ze względów praktycznych, uproszczenie krojów liter,9 – poszukiwania wyjątkowego stylu doprowadziło do stworzenia płynnej secesji w końcu XIX wieku,10 – współczesna, bardzo techniczna litera blokowa.

15

W wieku XIII pismo zaczyna smukleć, a okrągłości nabierają kantów, tworząc bardzo charakterystyczne pismo gotyckie. Zdominowało ono liternictwo europej-skie na czas dwóch wieków.

W tym też kroju powstały pierwsze czcionki dru-karskie. W 1440 r. w Moguncji niemiecki rzemieślnik,

złotnik, znawca metali i drukarz, Johannes Gutenberg, wykorzystał swoje różnorodne zdolności, dokonując wynalazku ruchomych czcionek. Odlewał w metalu pojedyncze czcionki, a następnie zestawiał je w kolum-ny. Zaprojektował i wykonał własną prasę drukarską, na której mógł odbijać dowolną liczbę kart z jedne-go utworzonego składu. Wynalazek Gutenberga szyb-ko zyskał szerokie zastosowanie. Pod koniec XV w. ist-niało już dwieście pięćdziesiąt drukarni w różnych euro-pejskich krajach. Od tego momentu książki przestały być rzadkim i kosztownym towarem.

Humaniści włoscy, którzy w zasadzie nigdy nie poddali się pismom północnoeuropejskim, pod koniec XIV w. rozpoczęli silnie rozpowszechnianie klasycz-nej rzymskiej antykwy. Nie przyjęli również do druku gotyckich czcionek Gutenberga, tworząc własne wzo-rowane na kapitale.

Dotarliśmy do epoki renesansu, w czasy współcze-snego tworzenia krojów pism.

Do dzisiaj dominacja klasycznej antykwy nie została zagrożona, pomimo prób wprowadzania np. pism naro-dowych, takich jak niemiecka szwabacha, czy krojów stylowych jak pismo secesyjne. Antykwa króluje niepo-dzielnie, szczególnie w piśmiennictwie mechanicznym. W programach komputerowych jednym z podstawowych

13. Pismo w stylu gotyckim i stalówka ze ściętą końcówką, którą takie pismo można wykonać. Oczywiście w średniowieczu nie używano jeszcze metalowych stalówek. Teksturą gotycką pisano przy użyciu piór ptasich albo pisaków trzcinowych.

16

krojów pisma jest krój o nazwie times new roman, który wywodzi się bezpośrednio od kapitały rzymskiej.

Natomiast w pisaniu ręcznym od czasów odrodze-nia, od końca XV w., króluje kursywa humanistyczna, czyli pismo angielskie (kursywa współczesna). Jest to bardzo regularne i bardzo czytelne dwuelementowe pismo angielskie (powstało w Anglii w XVIII w.). To wła-śnie sztandarowy krój kaligrafi czny – pisanka angielska.

NARZĘDZIA I PRZYBORY DO LITERNICTWAW pracy literników ogromną rolę odgrywają narzę-

dzia służące do wykonywania liter. Dokładne poznanie kształtu i techniki działania

narzędzi, a szczególnie ich końcówek, mających bez-pośredni wpływ na kreślenie liter, jest podstawowym warunkiem komponowania znaków literniczych.

15. Typowa pisanka angielska – pismo dwuelementowe, które powstaje poprzez umiejętne naciskanie końca pióra w odpowiednim momencie. Naciska się prowadząc pióro w dół kreślonej litery. Na fotografi i widać typowy przyrząd do pisania tego typu kroju pisma – drewniana obsadka i specjalna stalówka, której koniec miękko rozszerza się, malując zgrubienia lasek liter.

14. Kancelareska – pismo stosowane w kancelariach urzędowych w Italii w okresie renesansu.

17

Dobre narzędzia nie tylko ułatwiają pracę i dają satysfakcję z jakości wykonywanych dzieł literniczych, ale również wpływają na ekonomiczne wykorzysta-nie czasu, który na tę twórczość poświęcamy. Dlatego narzędzia do kaligrafi i musi cechować przede wszyst-kim celowość ich wykorzystywania, prostota w kon-strukcji i obsłudze oraz niezawodność techniczna.

Do pisania ręcznego używa się narzędzi, których kształt nie zmienił się od wieków. Wszystkie przypo-minają współczesne pióra, długopisy, ołówki. Jak były, tak nadal są cienkie, wysmukłe i na tyle długie, by dobrze układały się w całej, nawet jak największej dłoni. Pierwsze narzędzia to rylce i dłuta kamienne, następnie metalowe. Napisy ryto lub kuto na kościach zwierzęcych, tabliczkach glinianych, materiałach kamiennych. Potem stosowano specjalnie preparowa-ne tabliczki drewniane wypełnione woskiem, na któ-rych ryto rylcami metalowymi lub drewnianymi. Wresz-cie powstały narzędzia już bardziej kojarzące się nam z kaligrafi ą: pędzle z małych wiązek sierści zwierzęcej, osadzonych na końcu drewnianego trzonka, i pisaki trzcinowe lub bambusowe. Te ostatnie to już prawie współczesne pióra atramentowe. Zakończenia łodyg trzcin były zaostrzone jak stalówki, a wnętrza rurek stanowiły zbiorniki na tusze. Tusze były wykonywane

na przykład z sadzy lub pigmentów roślinnych i kle-jów skórnych.

Przełomowym dla kaligrafi i wynalazkiem było uży-cie do pisania (na zachodzie Europy w wieku VII) odpo-wiednio przyciętych piór ptasich. Musiały to być pióra na tyle duże, żeby ich trzony swobodnie leżały w dłoni, a chorągiewki wystawały pod nią. Istotna też była ich ogólna dostępność. Takie pióra zapewniały gęsi. I wła-śnie te ptaki dostarczały narzędzi do pisania ręcznego przez prawie dwanaście stuleci. Czasami wspomaga-no się piórami indyczymi, kruczymi lub łabędzimi.

Pióra ptasie składają się z elastycznego trzo-nu oraz dwóch chorągiewek: zewnętrznej i wewnętrz-nej. Górna część trzonu pióra o przekroju czworokąt-nym nosi nazwę stosiny, dolną – o przekroju owalnym, znajdującą się poniżej chorągiewek – nazywa się dut-ką. Wewnętrzna część dutki, zbudowana z delikatnych łuseczek rogowych, nosi nazwę duszy. Chorągiewki pióra składają się z promieni, wyrastających z obydwu stron stosiny.

Ptasią lotkę należało odpowiednio przygotować. Najpierw rozgrzewano w gorącym piasku i starannie oczyszczano. Koniec dutki ścinano jednym, zdecydo-wanym ruchem ręki, przy pomocy ostrego noża i deli-katnie nacinano wzdłuż. Wymagało to dużej wprawy

18

i zręczności. Dusza dutki pełniła rolę zbiorniczka na tusz. Nie był to wydajny zbiornik, dlatego pióra trze-ba było często zanurzać w kałamarzu. Pióra ptasie były bardzo giętkie i umożliwiały kaligrafowanie liter z dużą lekkością. Dla tworzenia liter dwuelementowych przyci-nano koniec pod kątem prostym do osi dutki.

Taki instrument piśmienniczy w krótkim czasie roz-powszechnił się w całej Europie. Maczanie piór w atra-mencie nie było jednak wygodne. Kłopotliwe było rów-nież częste pojawianie się kleksowych zabrudzeń. Pisanie piórem ptasim wymagało niezwykłej cierpliwo-ści i skupienia. Pióra ptasie były nietrwałe, zużywały się szybko i łatwo łamały.

Wiele osób próbowało znaleźć sposób, któ-ry pozwoliłby magazynować większą ilość tuszu wewnątrz piór. Na przełomie XV i XVI w. nawet Leonar-do da Vinci projektował przyrządy pisarskie. Wśród jego szkiców odnaleziono liczne przykłady projektów przedmiotów wyposażonych w zbiorniczki, spływa-ki i piszące ostrza. Rysunki owe bardzo przypomina-ły rozwiązania zastosowane w dużo późniejszych pió-rach wiecznych.

Dążenia te doprowadziły do wynalezienia i wytwo-rzenia funkcjonującej do dzisiaj metalowej końców-ki pióra do pisania, nazwanej stalówką. Stalówka była to ukształtowana w formie cienkiego ostrza rozdwojo-nego na końcu, stalowa (stąd nazwa) cienka blacha, służąca do pisania piórem przy użyciu ciekłego atra-mentu. Można ją było obsadzić w kawałku drewniane-go kołka, zwanego obsadką. W ten sposób pozbyto się niewygodnego operowania ptasim piórem.

16. Pióra ptasie przez prawie dwanaście stuleci królowały w rękach tych, którzy chcieli coś napisać tuszem lub atramentem, a potem wyparły je całkowicie stalówki.

19

Droga do stworzenia popularnego pisaka ze stalów-ką była długa. Poszukiwań tych nie wstrzymało wyna-lezienie druku. Ciągle poszukiwano rozwiązań, które umożliwiałyby pisanie piórem przez dłuższy czas bez potrzeby częstego zanurzania w kałamarzu. Pierwsze prototypy piór wiecznych były dość dziwaczne. Kon-struktorzy wychodzili z założenia, że zbiorniczek z atra-mentem powinien znajdować się poza piórem. Jeden z pomysłów zakładał nawet zastosowanie sporych roz-miarów pompy tłokowej. W pierwszej połowie XVI w. Czech Johann Mathesius wykonał pióro z metalu, które posiadało własny zbiornik atramentu.

W 1657 r. w Paryżu pojawiły się przyrządy ze zbior-nikami i stalówkami. Umożliwiały one napisanie około dwunastu stron tekstu na zmagazynowanym w pojem-niku atramencie. Przedmioty te po raz pierwszy nazwa-no piórami wiecznymi. Wykonane one były ze złota, sre-bra i kości słoniowej.

We Włoszech – w Mediolanie, w 1797 r. – Scalvini wyprodukował pióra metalowe, w których zapas atra-mentu wystarczał na kilka dni.

Rewolucja przemysłowa, jak również rosnące potrze-by gospodarcze oraz społeczne, stały się przyczyną, dla której wytwarzane na początku XIX w. w Birming-ham w Anglii metalowe stalówki znalazły powszechne

zastosowanie. Pióra nie musiały być już stale ostrzo-ne, ale problem dozowania atramentu i kleksów ciągle pozostawał.

17. Siedem rodzajów stalówek używanych do pisania kaligrafi cznego:1 – piórko do pisania cienkich liter i kreślenia cienkolinijnych rysunków,2 – stalówka w fi glarnym kształcie ręki, służąca do pisania prostą

pisanką kaligrafi czną, ze względu na to, że zakończona jest stosunkowo krótkim ostrzem niepozwalającym na szerokie pogrubianie,

3 – typowa stalówka do kaligrafowania wszelkimi odmianami pisanki angielskiej,

4 – klasyczna stalówka do pisma angielskiego,5 – niemiecka stalówka do kaligrafowania,6 – stalówka ze ściętym końcem do kaligrafi i liter o bardzo szerokich

laskach lub pisania tekstura gotycką,7 – stalówka typu redis, używana do wykonywania pisma technicznego.

20

Jak widać, w różnych częściach Europy, i w róż-nym czasie, pojawiały się próby stworzenia sprawne-go narzędzia do pisania. Jednak dopiero wiek XIX przy-niósł zadawalające rozwiązania.

Działanie stalówki polega na tym, że w jej wygięciu wzdłuż osi w formę stanowiącą połowę rurki, po zanu-rzeniu w tuszu w jej wewnętrznej, wklęsłej części zatrzy-muje się porcja atramentu. Po dotknięciu czubkiem sta-lówki do powierzchni papieru tusz spływa z niej powoli i pozostawia ślad. Często w stalówce wycięty jest dodat-kowy otwór, którego obecność powoduje, iż zatrzymu-jąca się po zanurzeniu stalówki w kałamarzu porcja jest większa. Z kolei zwiększenie nacisku stalówki na papier rozsuwa rozcięcie na końcu stalówki, co powoduje poszerzenie linii rysowanej przez stalówkę. Szczelina wraz z otworem, zwanym sercem, stanowią o elastycz-ności stalówki. Kształty stalówek do pisania tuszami lub atramentami są bardzo różne i jakże często mocno skomplikowane. Obecnie kształt najbardziej zbliżony do wyglądu pierwszej stalówki mają „piórka” używane do rysowania tuszami artystycznymi. Pióra, składające się ze stalówek zamocowanych w drewnianych obsadkach, nadal zanurzano w kałamarzach napełnionych tuszami lub atramentami. Obsadki z biegiem lat uzyskiwały róż-nego rodzaju kształty. Wykonywano je także z różnych

rodzajów materiałów. Stawały się przedmiotami sztuki użytkowej. Były także osoby, które przy pisaniu nie mogły rozstać się z piórami ptasimi. Mocowały w ich końcach metalowe stalówki, traktując pióra jako obsadki.

Dalszy rozwój technik pisarskich zaowocował stwo-rzeniem pióra wiecznego, którego stalówka z nierdzew-nej stali jest często pozłacana. Końcówki tych stalówek mają dodatkowe zgrubienie z irydu lub rutenu. Atrament

18. Jeżeli ktoś pragnie wczuć się w rolę piszących piórem ptasim ,a nie potrafi odpowiednio przygotować tego naturalnego narzędzia, to może zaopatrzyć się w pióra uzbrojone w metalową stalówkę – wrażenia będą bardzo zbliżone – polecam.

21

dostarczany jest nie przez zanurzanie co chwilę w kała-marzu, ale spływa ze zbiorniczka znajdującego się we wnętrzu obsadki.

Pod koniec XIX w. agent ubezpieczeniowy Lewis Edson Waterman skonstruował prototyp pióra wiecz-nego z wewnętrznym zbiorniczkiem na atrament, który przy pisaniu spływał do stalówki. Równomierny prze-pływ atramentu odbywał się dzięki wykorzystaniu zja-wiska napięcia powierzchniowego oraz opracowa-nego systemu zasilania kanalikowego w atrament. Pierwowzór pióra wiecznego po raz pierwszy został zaprezentowany w Nowym Jorku w 1884 r. W tym też roku Lewis Edson Waterman uzyskał patent na wiecz-ne pióro.

Bardzo już współczesną odmianą stalówki jest tak zwana redisówka. Powstała ona na użytek kreśla-rzy projektów technicznych jako narzędzie do pisania i rysowania tuszem. Redisówka od zwykłej stalówki różni się tym, że odgięta „stopka” pisząca może mieć różną szerokość: od pół milimetra do kilku milimetrów – w zależności od tego, jakiej grubości linie chcemy narysować. Na stalówce typu redis znajduje się dodat-kowa nasadka, którą pełni rolę zbiorniczka dla większej ilości tuszu. Bardzo ułatwia to kreślenie, a szczególnie rysowanie szerokich linii.

Specjalistyczne stalówki, bez rozcięć, o znacznych szerokościach końcówek, pięciu ostrzach do kreślenia pięciolinii i im podobne, używane są także do wykony-wania wyjątkowych rodzajów pisma kaligrafi cznego.

Współcześni twórcy napisów kaligrafi cznych uży-wają szerokiego wachlarza narzędzi do tworzenia kom-pozycji kaligrafi cznych. Począwszy od najprostszych, jak starannie przycięte pisaki z drewna lipowego – aż po bardzo wytrawne i kosztowne, specjalistyczne pióra wieczne do kaligrafi i.

19. Wieczne pióra do pisania kaligrafi cznego, posiadające cztery końcówki o ściętych stalówkach, różnej szerokości. Pióro to ładuje się standardowymi nabojami z atramentem, co pozwala na szybkie pisanie dużej partii tekstu. Można także napełniać atramentem systemowy tłoczek, który bywa w wyposażeniu takiego zestawu kaligrafi cznego.

22

Wielu hobbystów hołduje bardzo tradycyjnym meto-dom pisania kaligrafi cznego i stosują przygotowane historycznymi metodami pisaki trzcinowe, pióra ptasie lub pędzle. Wielu trzyma w dłoniach obsadki uzbrojone w stalówki o różnych kształtach i twardościach. Więk-szość jednak chwyta za nowoczesne pióra z atramen-towymi nabojami. Żadna z tych postaw nie jest nagan-na, gdyż narzędzie jest tylko narzędziem. Kaligrafi a to sposób myślenia i sprawność ręki.

Narzędzia służące do pisania kaligrafi cznego na podłożu papierowym z użyciem atramentu, tuszu lub farb: 1. pisak z drewna lipowego, 2. pisak trzcinowy, 3. pióro ptasie, 4. pędzle płaskie z włosiem naturalnym zwierzęcym, 5. pędzle płaskie z włosiem sztucznym, 6. pędzle płaskie z gąbki, 7. piórko stalowe w obsadce, 8. stalówka do kaligrafi i z ostrą końcówką w obsadce, 9. stalówki do kaligrafi i ze ściętymi końcówkami

w obsadce,10. stalówki typu redis z okrągłymi lub owalnymi stop-

kami w obsadce,

11. stalówki z pięcioma ostrymi końcówkami w obsadce,12. stalówka do kursywy angielskiej w obsadce,13. pióra wieczne ze stalówkami do kaligrafi i,14. pisaki typu mazak z końcówkami do kaligrafi i

Tymi narzędziami możemy tylko „ryć” litery na papie-rze. Do pisania niezbędne są płyny, które nadadzą naszemu pisaniu wizualny wyraz plastyczny.

20. Typowe pismo techniczne, którego jeszcze w latach 70. uczono wszystkich w szkołach średnich na zajęciach technicznych. Było wykonywane pisakiem wyposażonym w stalówkę typu redis.

23

Do wykonywania liter na podłożach papierowych używamy następujących barwników płynnych:1. tuszów czarnych kreślarskich,2. tuszów kolorowych kreślarskich,3. tuszów czarnych do rysunku,4. tuszów kolorowych do rysunku,5. atramentów do piór,6. farb artystycznych (przede wszystkim rozpuszczal-

nych w wodzie)

Tusze czarne i kolorowe kreślarskie są płynami gęsty-mi i tworzą linie bardzo kontrastowe kolorystycznie. Nada-ją się tylko do pisania przy użyciu historycznych narzędzi: pisaków, piór ptasich, stalówek w obsadkach i pędzli.

Tusze czarne i kolorowe, służące do rysowania, mają bardziej rozrzedzoną konsystencję i nadają się tylko do pisania przy użyciu stalówek w obsadkach i pędzli.

21. Do pisania kaligrafi cznego używa się albo atramentów, albo tuszy. Atramenty są bardziej płynne i bywają w wielu kolorach (kałamarze po lewej stronie), a tusze na ogół są czarne i mają bardziej zawiesistą konsystencję (kałamarze po prawej stronie).

22. Do pisania prostych liter blokowych użyć można pędzli płaskich o różnych szerokościach.

24

Atramenty to płyny skomponowane wyłącz-nie do pisania przy użyciu piór wiecznych. Mogą być nabierane do piór przy pomocy tłoczków albo poprzez włożenie odpowiednio dobranych nabojów z atramentem.

Napisy wykonywane farbami, przede wszystkim akwarelowymi, gwaszowymi (popularnie zwanymi pla-katówkami) lub akrylowymi, realizujemy wyłącznie przy użyciu pędzli.

Wszystkie narzędzia, które stosujemy do pisania kaligrafi cznego, są bardzo delikatne i wymagają szcze-gólnej opieki. Po każdym ich użyciu, a nawet w trakcie dłużej trwającego pisania, gdy robimy przerwy, nale-ży każde piórko, każdy pędzelek starannie czyścić. Na szczęście większość materiałów do pisania kaligrafi cz-nego nie wymaga stosowania specjalistycznych roz-puszczalników. Wystarczy woda, a czasem do uprania pędzelków – zwykłe mydło i woda.

Nie wolno zostawiać stalówek w tuszu. Nie wolno zostawiać pędzelków w farbie. Nie powinno się zosta-wiać nieprzepłukanych wnętrz piór wiecznych z wysy-chającym nabojem z atramentem, kiedy nie korzysta-my z niego przez kilka dni.

Kaligrafi a jest sztuką estetycznego i czystego pisa-nia, jest także sztuką pisania w czystości.

Pisanie kaligrafi czne dobrze jest wykonywać na pul-picie, który ma górną krawędź uniesioną pod kątem oko-ło 30º w stosunku do poziomu stołu czy biurka. Już śre-dniowieczni skrybowie w klasztornych skryptoriach pisa-li na tak uniesionych pulpitach. Stali przy nich przez wiele godzin, co obrazowo i barwnie przedstawiono na fi lmie Imię róży. Ani wtedy, ani obecnie nie ma jednakj potrze-by wykonywaniu dzieł kaligrafi cznych w pozycji stoją-cej. W dawnych wiekach mógł to być rodzaj klasztorne-go umartwiania się i budowania szacunku dla starannie przepisywanych ksiąg. Uniesiony do góry pulpit bardzo pomaga znosić trudy długiego pisania kaligrafi cznego.

Niezbędnym materiałem do pisania kaligrafi cznego jest odpowiednie podłoże. Powinien to być bardzo dobrej jakości papier lub karton. Tylko na takich kartach moż-na pisać pięknie, pięknym pismem odręcznym. Mate-riały papiernicze powinny posiadać powierzchnię gład-ką, ale nie śliską. Powinny być w miarę sztywne, by się nie zginały, ale nie tak twarde, jak blacha. Nie są dobre powierzchnie chropowate (jak na przykład w papierze czerpanym, papirusie, pergaminie, papierze do litogra-fi i czy akwareli), ani też za bardzo gładkie (jak papie-ry kredowe lub posiadające powierzchnie woskowane czy laminowane). Jednocześnie powierzchnia podłoża powinna powodować lekki opór w stalówce, aby można

25

prowadzić pióro, w pełni kontrolując każdy jego ruch, co pozwala uniknąć niekontrolowanych poślizgów. Papier nie powinien przesuwać się na pulpicie.

Korzystając z tuszu lub atramentu pobieranego z kałamarza, należy uważać, by stał on na stabilnym podłożu, w dogodnej dla ręki odległości od kart papie-ru. Można zastosować przygotowaną własnoręcznie podkładkę albo dopasować jakieś odpowiednie naczy-nie. Taka podkładka może również służyć jako miejsce odkładania piór w momentach przerw w pisaniu.

Ostrożność należy również zachować przy wymianie nabojów w piórach wiecznych i przy ładowaniu do pió-ra atramentu przy użyciu tłoczka. Tusze oraz atramen-ty bywają bardzo „złośliwe” i potrafi ą w najmniej odpo-wiednim momencie wystrzelić niekontrolowaną kroplą, na przykład na starannie wykonywany tekst. Chrońmy naszą pracę od takich niespodzianek.

ĆWICZENIA WSTĘPNEPiękne pisanie jest wynikiem nie tylko predyspozy-

cji, talentu, narzędzi oraz chęci, ale przede wszystkim treningu. Treningu częstego i systematycznego.

Na początku trzeba odpowiednio rozruszać palce, nadgarstek, ramię i całą rękę. W tym celu warto wykonać

23. W taki sposób należy trzymać w ręku pióro do kaligrafi i. Dwa palce nad obsadką pozwalają na wywarcie odpowiedniego nacisku na stalówkę w celu pogrubienia linii w literach.

26

szereg ćwiczeń: najpierw na poliniowanym papierze, a potem na czystej kartce. Na sprawność palców wyko-nujemy płynny ciąg fali, przypominającej małe litery „i” albo „m”. Na giętkość nadgarstka i ramienia wyko-nujemy szerokie, łukowe, ostro albo koliście zakończo-ne wykresy, prowadzone od góry do dołu kartki. W celu ugruntowania tych ćwiczeń należy wykonać szereg ćwi-czeń „łańcuchowych”. Polegają one na pisaniu jednym pociągnięciem pióra całych wersów poszczególnych liter alfabetu, z wkomponowaniem ich w koliste otoki.

Kolejnym etapem ćwiczeń kaligrafi cznych powinno być wykonywanie tych samych czynności z naciska-niem na stalówkę przy prowadzeniu jej w dół. W ten sposób przygotowujemy się do pisania liter dwuele-mentowych.

Następne ćwiczenia to pisanie poszczególnych fragmentów liter, brzuszków, kresek, poprzeczek, wydłużeń i ogonków w sposób kaligrafi czny, dwuele-mentowy przez całe wersy.

Dobrym ćwiczeniem jest wykonywanie liniału do pisania liter bez użycia linijki. Prowadzenie prostych kresek o jednakowej grubości jest bardzo cenną umie-jętnością.

Po przerobieniu ćwiczeń wstępnych przechodzimy do pisania liter.

Litery należy pisać od razu piórami i tuszem albo atramentem, bez uprzedniego wyrysowywania ołów-kiem. Poszczególne litery piszemy tak precyzyjnie i tak długo, aż całkowicie przyswoimy sobie ich formę, aż do czasu, gdy będziemy je kreślić swobodnie i na pamięć, bez spoglądania na wzorce.

Ażeby temu sprostać, konieczne jest częste pisa-nie liter. Najlepiej też spośród rozlicznych narzędzi do kaligrafi i wybrać sobie najbardziej lubiane. Ten pisak powinno się mieć przy sobie i każdej wolnej chwili używać go, na przykład do notowania w kalendarzu codziennych notatek. Można to także robić zwykłym piórem wiecznym, jako że najważniejsze jest treno-wanie ruchów ręki i kształtowanie liter kaligrafi cznych.

Krój pisma kaligrafi cznego też musimy wybrać

24. Ćwiczenia palców, dłoni, przedramienia i całej ręki są niezbędnym elementem uzyskania swobodnej sprawności w posługiwaniu się narzędziami do kaligrafowania:1 – ćwiczenia palców,2 – ćwiczenia ręki i ramienia,3 – ćwiczenia łańcuchowe, wyrabiające płynność ruchów wykony-

wanych przy pisaniu kaligrafi cznym.

27

28

29

30

sobie sami. Czy to będzie najbardziej obecnie popular-na pisanka angielska czy tekstura gotycka, uncjała czy też antykwa, to nie jest istotne. Najważniejsze są: sta-ranność i swobodne prowadzenie linii literniczych.

Niestety, wypisywanie recept lekarskich pismem kaligrafi cznym byłoby trudne, gdyż w tej sztuce obo-wiązuje jeszcze jedna zasada: nie można się spieszyć.

KOMPOZYCJA LITERY – KOMPOZYCJA STRONYLitery na początku były tworzone bez żadnych zasad

konstrukcyjnych – jako znaki plastyczne. Aż dziw bierze, że w ten sposób doszło do powstania kapitały rzymskiej. Jej piękne kształty kusiły jednak estetów do skodyfi ko-wania tych znaków grafi cznych. Stało się to w dobie renesansu, w epoce odrodzenia kultury antycznej. Mię-dzy innymi wielki twórca tego czasu, wspominany już Leonardo da Vinci, konstruował litery, bazując na fi gu-rach geometrycznych. Od tego czasu twórcy liter działali już według ściśle określonych zasad, obowiązujących do dzisiaj. Niewątpliwie dotyczy to głównie liter tworzo-nych dla urządzeń mechanicznie je powtarzających: liter drukarskich, komputerowych i tym podobnych. Litery pisane ręcznie podlegają mniejszym obostrzeniom. Szczególnie te, które piszemy pisanką angielską.

Litery składają się z elementów pionowych zwanych kreskami. Kreski dzielą się na szersze kreski główne i kreski węższe. Kreski pionowe wystające poza pod-stawowe gabaryty litery to wydłużenia górne albo dolne. Elementy poziome to poprzeczki. Kreski okrągłe tworzą brzuszki. Wnętrze litery wypełniają światła. Dodatkowy-mi elementami liter są ozdobniki, takie jak szeryfy i łezki. Tymi określeniami opisujemy kształty liter.

Litery wpisujemy w poziome linie. Litery „stoją” na inii głównej. Brzuszki sięgają na ogół linii środkowej. Wydłużenia górne liter osiągają linię górną, a wydłuże-nia dolne – linię dolną. Proporcje pomiędzy tymi litera-mi są różne dla poszczególnych krojów liter. Choć naj-częściej wysokość pasów linii górnej i dolnej stanowią 2/3 wysokości pasa pomiędzy linią główną a linią środ-kową.

Przy komponowaniu strony niezwykle istotne jest pokonanie złudzeń optycznych, które wytwarzają róż-nego typu fi gury geometryczne. Mając to na uwadze, należy komponować poszczególne wersy w tekście według skrupulatnej obserwacji wzajemnych relacji pomiędzy „kwadratowymi”, „okrągłymi” i „trójkąt-nymi” literami. Nie można budować odstępów przy użyciu miarek centymetrowych. Odstęp pomiędzy sąsiadującymi literami o pionowych kreskach musi

31

być największy. Nieco mniejszy odstęp powinien być pomiędzy kreską pionową a literą okrągłą oraz pomię-dzy literą trójkątną a okrągłą, najmniejszy zaś pomię-dzy literami okrągłymi.

Strony tekstów pisanych również podlegają zasa-dom kompozycji artystycznej. Tekst możemy zapro-jektować zaczynając od lewego marginesu, możemy wycentrować go osi środkowej albo dopasować do pra-wego marginesu. Takie kompozycje uzyskuje się jed-nym kliknięciem klawisza w komputerze. Przy ręcznym pisaniu kompozycja strony wymaga starannego prze-myślenia. Przystępując do pisania kompozycji kaligra-fi cznej, warto wstępnie ołówkiem delikatnie zaznaczyć rozkład liternictwa. Trzeba też zakomponować odstępy między wyrazami i między wersami tekstu.

Wszystkie te układy liternicze są różnie kompono-wane dla różnego typu krojów liter. Dlatego tak ważna jest indywidualna, optyczna wrażliwość na wzajemne zależności plastyczne pomiędzy geometrią liter.

PODSUMOWANIEOnegdaj w Polsce nauka kaligrafi i służyła kształto-

waniu charakteru oraz cierpliwości. Piękne pisanie było umiejętnością powszechnie docenianą.

Do około 1960 r. staranne pisanie liter, przy użyciu stalówki w obsadce i atramentu z kałamarza, było waż-nym przedmiotem w nauczaniu podstawowym. Miało to na celu uczenie od podstaw i doskonalenie pisma odręcznego wśród uczniów. Żyjemy w świecie, w któ-rym zanika umiejętność pisania ręcznego. W szko-łach już z rzadka pisze się na tablicach. Coraz częściej zamiast długopisu używa się klawiatury komputera.

Kaligrafi a, czyli sztuka starannego i estetycznego pisania, jeszcze budzi silne emocje, co daje nadzieje na jej powrót. Wymaga to szerokiej i intensywnej pra-cy u podstaw.

W wielu europejskich krajach kaligrafi a jest dziedzi-ną, która zachwyca rzemiosłem i stanowi powrót do tra-dycji średniowiecznych manuskryptów. Bo to, co pięk-ne i wykonane ludzką dłonią, zasługuje na uznanie i miano sztuki. Na całym świecie organizowane są kon-kursy i warsztaty kaligrafi czne, powstają towarzystwa skupiające osoby zainteresowanych tą formą pisa-nia. Na uczelniach artystycznych można posłuchać wykładów na temat kaligrafi i. Specjaliści w dziedzinie

32

kaligrafowania są poszukiwani przez agencje reklamo-we i fi rmy, które tworzą programy grafi czne.

Kaligrafi a uczy dokładności, cierpliwości, staranności i czystości. Pisanie kaligrafi czne wyrabia sprawność ręki.

Praktyczne zastosowanie kaligrafi i dotyczy wypisy-wania dyplomów, listów gratulacyjnych, certyfi katów, podziękowań, okolicznościowych zaproszeń, projek-towania ex librisów, monogramów oraz rozmaitych dokumentów stylizowanych na historyczne. Służy rów-nież do ozdabiania przedmiotów sztuki i przedmio-tów użytkowych. Przydaje się w architekturze wnętrz i w reklamie. Kaligrafi a uczy szacunku do przeszłości, tradycji i zapobiega dysgrafi i. Warto spróbować podjąć trud nauczenia się jej.

Gdy rozpoczniemy opanowywanie sztuki piękne-go pisania, dobrze jest wzbogacać swój warsztat do

25. Kaligrafi a japońska to szczególny przykład pięknego pisania. Tradycyjne pisanie pędzlem i tuszem czarnym japońskich znaków wymaga niezwykłych umiejętności i treningu. Na fotografi i widać skromny warsztat do pisania kaligrafi cznego takich znaków: – pędzle z naturalnego miękkiego włosia obsadzone w bambusowych

trzonkach, – tusz w sztyfcie, który trzeba w kamiennym naczynku rozetrzeć z

wodą do odpowiedniej konsystencji, – miseczka do nalewania tuszu – koziołki do opierania odkładanych pędzli.

33

kaligrafi i: różnego rodzaju stalówki, pisaki kaligrafi czne, tusze, obsadki do stalówek. Może stać się to ciekawym zajęciem kolekcjonerskim.

Mam nadzieję, że moje sugestie oraz rady spowo-dują chęć chwycenia za przybory do kaligrafi i i dobrej jakości kartki papieru, poprowadzą do osiągnięcia przy-jemności płynącej z ręcznego pisania pięknych liter.

Z wielu badań i obserwacji wynika, że umiejętność starannego odręcznego pisania przekłada się na życio-we sukcesy. Młodzi ludzie, którzy posiedli biegłość pisania, potrafi ą też swobodniej wyrażać swoje myśli w mowie i na piśmie. Redagowanie wypracowań lub tek-stów przychodzi im z większą łatwością niż rówieśni-kom, którzy – choć stukają w mechaniczną klawiaturę znacznie szybciej – myślą nieco wolniej.

Osoby, które pracują nad charakterem swojego pisma, wzmacniają umiejętność koncentracji, są bar-dziej kreatywne i osiągają lepsze wyniki w zdobywaniu wiedzy. Pisanie ręczne pomaga skuteczniej zapamięty-wać zapisywaną wiedzę.

Piszącemu kaligrafi cznie ogromną satysfakcję sprawia panowanie nad kształtem litery, urodą napi-sanego słowa, artystycznym obrazem tekstu. Zwycię-stwo nad niezdarnością ręki i nad niestarannością wła-snego pisma to satysfakcja, którą trudno przecenić.

Umiejętność posługiwania się piórem i pismem kaligra-fi cznym cechuje ludzi ambitnych. Jaka szkoda, że jest ich tak niewielu.

Spróbujcie swych sił w kaligrafi i. Na pewno się powiedzie. Może już najbliższe życzenia świąteczne uda się zakomponować kaligrafi cznie.

Powodzenia!Piotr Grzegorz Mądrach

34

26. Technika pisania liter wzorowanych na rzymskiej kapitale.

35

27. Technika pisania liter wzorowanych na romańskiej uncjale.

36

28. Technika pisania liter wzorowanych na włoskiej pisance renesansowej

37

29. Typowa dwuelementowa pisanka angielska.

38

30. Dwuelementowa pisanka polska.

31. Bogato zdobiona pisanka dwuelementowa.

39

32. Pismo techniczne wykonane stalówką typu redis.

40

33. Strona napisana przez Barbarę Szałek, mamę autora, w czasie nauki kaligrafi i w szkole średniej w l. 50. XX w.

41

34. Życzenia z okazji Świąt Bożego Narodzenia napisane przy użyciu pióra wiecznego ze ściętą końcówką. Rysunek wykonany został piórkiem kreślarskim i tuszem.

35. Życzenia noworoczne napisane piórem wiecznym ze ściętą końcówką. Rysunek wykonany został piórkiem kreślarskim i tuszem.

42

36. Życzenia z okazji Świąt Wielkanocnych napisane piórem wiecznym ze ściętą końcówką.

37. Zasadą tworzenia monogramów jest ich wpisywanie w fi gury geometryczne.

43

38. Pięknie zakomponowane, poprzeplatane wzajemnie litery imion i nazwisk, nazywamy monogramami. Słowo monogram pochodzi z języka greckiego, od wyrazów: monos (pojedynczy) oraz gramma (znak-litera). Znaki tego typu tworzą na ogół litery powiązane kompozycyjnie, które mają zastosowanie jako podpis lub znak własności. Litery monogramu pochodzą od inicjałów osoby lub nazwy fi rmy. Litery w monogramie powinny być ozdobne, jednak w sposób na tyle umiarkowany, by nie zatracić jego czytelności.

44

39. Narzędzie do wykuwania liter w kamieniach; metalowe dłuta, drewniane knyple i metalowa pucka oraz kątownik.

40. Pędzle o różnych końcówkach, służące do kaligrafi cznego pisania liter.

PIOTR GRZEGORZ MĄDRACHArtysta plastyk – konserwator zabytków – fotografi k, absolwent warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Wykształcony w dziedzinie sztuk literniczych oraz typograficznych, m.in. przez prof. Stefana Bernacińskiego i prof. Tadeusza Tuszewskiego. Rozmiłowany w pisaniu kaligraficznym, używa takiego pisma na co dzień w odręcznych notatkach, stosuje w wielu projektach graficznych, często wzbogaca nim swoje dokumentacje (dotyczące wykonywanych badań) i opracowania powstające podczas konserwacji zabytkowych dzieł sztuki.

Wielbiciel osiemnastowiecznej Wenecji, co wspaniale uzupełnia zamiłowanie do ręcznego pisania falami kursywy.

fot. Urszula Brzozowska-Drozdowicz