KIG LUMBANGTA

Author-Translators

Ciriaca 0. Diaz Isis P. Guilingan Elma D. Mariano Merlinda L. Redulla Avelina A. Suma Jesus S. Tomales

Our World

Art Work:

Daniel R. Elkins Mitz Bayo

David W. Brichoux

Editorial Consultants

Entong A. Anulay Robert Brichoux Felicia Brichoux Ryan C. Galorport Diolia D. Galorport Lillian Underwood

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS - PHILIPPINES~ INC. TRANSLATORS 1982 PUBLISHERS

PUBLISHED in cooperation with

Bureau of Elementary Education and

Institute of National Language of the

Ministry of Education and Culture Manila, Philippines

Additional copies of this publication may be obtained from:

or

TCP P.O. Box 423 Greenhills Metro, Manila 2801

TCP Nasuli, Malaybalay Bukidnon 8201

An Atlas in Sindangan Subanun

48.12~682-5.4C 65.1SOP-825045N Printed in the Philippines

SIL Press

PAUNANG SALITA

Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang ·pagkakaroon nito ng iba't ibang pangkat etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, ito' y hindi naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng mga mag-aaral.

Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinabangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawat at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na buhay.

Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.

ONOFRE D. CORPUZ Ministri ng Edukasyon at Kultura

PREFACE

Kig Lumbangta, "Our World," is; a simple atlas prepared as a

joint project of the Ministry of Education and

Culture/Non-Formal Education and the Summer Institute of

Linguistics. It is one of a number of books being prepared in

the Sindangan Subanun dialect in an effort to encourage and

preserve the fast-disappearing language and culture of this

group, which forms a substantial part of the population of

Zamboanga del Norte and Zamboanga del Sur.

"Our World" has as its starting point the home provinces of

the Sindangan Subanun. From that vantage point information is

added about the rest of Mindanao, the Philippines, Southeast

Asia, and other continents. Maps, drawings and simple

descriptions explain world geography and phenomena of nature,

such as the rotation of the earth and IOC>on and the origin of

rain, earthquakes and eclipses.

The primary target audience for this book is out-of-school

literate youth, but it is equally applicable for adults and

children. Its suggested uses include reading clubs, vernacular

compon.ent classes in the public school, and individual home

reading for recreation and practice of skills by new literates.

The present volume was prepared at a Subanun Writers'

Workshop hosted by the Mandih Central School, South Sindangan

District, Zamboanga del Norte, from March 22 to 30, 1982. The

Summer Institute of Linguistics expresses special appreciation

to the following MEC staff for their part in planning,

arrangements, release of the teacher-writers, and hospitality:

Mr. Francisco Gonzales, Division Superintendent, Zamboanga del

Norte; Mr. Walter Albos, District Supervisor, So. Sindangan

District; Mrs. Alice Guido, Asst. Supervisor; Miss Dolores

Balbuena, NFE Co-ordinator, So. Sindangan District; Mr.

Melencio Cabugsa, Principal, Mandih Central School; and Mrs.

Gemma Esparagoza, Home Economics Teacher, Mandih Central

School.

Deep appreciation is expressed also to the hard-working Subanun author-translators who contributed their valuable, time a nd efforts: Mr. Jesus Tomales, Principal, Central School , Manukan East; Mrs. Elma Mariano, BVNS Scholar, Teacher, Mandih 2ent ra l Sch·ool; Mrs. Merlinda Redulla, Teacher, Mandih Central School; Mrs. C ir iaca Diaz, Teacher, Tigbao Elementary School; Mrs. Avelina Suma, Teacher, Kalubihan Elementary Sch00l; and Mr. I sis Guilingan, Baranggay Councilor, Titik, Zambosnga del Nor te.

Invaluable consultant help was given by Miss Lillian Underwood of SIL , who helped to direct the workshop and lectured on translation and writing principles. Final editing was greatly ass is ted by Miss Underwood and by Mr. Entong Anulay, Baranggay Councilor, Deporehan, Bayog, Zamboanga del Sur.

Funds for the training of Subanun writers and the publica t ion of this volume were made available through the Canadian International Development Agency.

This book follows closely one produced by our friend and mentor, Dr. Richard Elkins, with Rosita Lumansay and Daniel Elkins in the Western Bukidnon Manobo dialect, SIL Publishers Inc., 1978.

It is our fervent hope that as a result of the publication of this and other books, pride in the Subanun language will be restored and enhanced.

Robert and Felicia Brichoux

Ryan and Diolia Galorport

Sindangan Subanun Project

I

Summer Institute of Linguistics

Translators Committee of the Philippines

Sa'

mBIAN MEGBASA SDJOBARBR

megbasa ita libru Sinubanen, iin ig dunutanta t

l. Sug letra !,r tingegen, maa' nug te·lu '.enta 2e~Eeten,

"cloth i·ng."

2. Sug apostrophe, ' tingegen, maa 1 nug " dig 'P inegalug , I

pine~gg i 1 ba ta' "child," bela 1 i "wedding."

3. Sug dua' letras ai, tingegen maa 1 nug telu 1 enta E!!!. "bolo," g.ait "raft," gemEait 11 bitter."

4. Sug dua 1 letras !!!, tingegen maa 1 nug telu 1 enta daun

"leaf 1 n t8U0 "year 1 11 kaU I 11 hOrnbill. II

SOBANUN PRORUNCIA'l'ION

When reading the Sindangan Subanun dialect, please observe the

following rules:

1. Pronounce e as the sound in the Subanu·n word for

"clothing," penepeten.

2. Pronounce the apostrophe 1 as the " in Pilipino: "child"

bata 1 , "wedding" bela 1 L

3. Pronounce ai as the sound in the Subanun word for "bolo,"

Eais.

4. Pronounce au as the sound in the Subanun word for "leaf,"

daun.

KIG LUMBANG'l'A

Dengantu su-9 pikpu.unan, bi-naal ·nuq

Megbebaya' kig lumbang keni 1 duun ig bentud QJ.l

napu'. Adun melengas pegbentayan 1 bitangen dadeina

su nga gayu 1 sigbet muka' metetubu', ~un

melengas gupia pegbentayan nu ng·a getaw. Ki n<Ja

getaw dengantu, me liang mekedengecg ngag deng~·an

bua·t dig liwenagan seled Pilipinas keni, labi pa

dig liu benwa keni 1 pu' nda'idun pa ig radyu,

muka' nda' pai mekpanaw dig melayu' benwa. ~Ne111unr

melaun na i g idukadu 1 misigwag na di kelaun

Subanu.n ki keguskila. Kaas metau naita megbasa 1

mesabutta na ig talu' radyu muka' sug binasata.

Melaun nademai medengegta dengegan buat dig lain

benwa seled muka' liu Pilipinas.

Metuud mauma binaal ig libru keni 1 adun

medugangan ig suunanta mekatag di ngag benwa 1

sigita medengeg dig radyu muka' mbasata dig

"newspapers." Kedua'enl mesuunanta su kebetang nu

getaw tu ngag melayu' benwa 1 sampay sug be tad nu

getaw ditu, pu' megleginis gupia sug betad nu

getaw dinig lumbang. Laak pia ma 'antu 1 launanta

mekpa ted da I pu ' sa la da i Gama' ta 1 su-g

Megbebaya' 1 muka' salabuuk dai lumbangta keni

peg benwa oa n ta.

Kig lumbangta keni, swnelQndun mekesesebu' 1

pu' metua' ig linug, labi na sa' gebii mendekan .

ita tekawl labi na sa' laamani gendaw muka'

bulan. Dulem ig benwa, dayun meg de lala'k muka '

megdupi' 1 labi na· sa.' tumigas tubig 1 sala

pa-in9alanta dun, dupi' batu.

Kig launanen .keni meke-sesebu' 1 mba:sata·

dadema dinig libru keni.

[J]

Sin

dep

an

N

·@· S

ilan

gan

Dag

at

Su

lu

(Su

lu S

ea)

. ..

f1an

ul4a

n on

ot

I I I --- ZAM

BOAN

GA

DEL

Dag

at

Mor

o (M

oro

Gu

lf)

Dag

at

Cel

ebes

(C

eleb

es

Sea

)

PEGB

ENW

ANAN

NU

KE

LAUN

SU

BANE

N (S

ind

ang

an

Sub

anen

--

--)

SU NGAG PROBIRSYA PBGBENWANAN NUG SUBANBIJ

Telu ig prubinsya pegbenwanan nu ngag Subanen, kig Zamboanga del Norte, Zamboanga del Sur, muka 1 Misamis Occidental. Melaun dadema ig Subanen migbenwa diag Zamboanga City. Ma ita 1 ta dinig mapa kig liwagan benwa nu kelaun Subanen. Ita nu ngag mekabit Sinindangan, kig pegbenwananta, biglisan pikputakputak.

Begudin, salabuuk da prubinsya k ig tibuuk Zamboanga. Laak gembagel gupia ig prubinsya keni, melegen witen, kaas misu 1 at dig delendeman nu getaw di gubirnu, naa pekilasen. Sa' ma'antu, di Gunyu 6, 1952, duun ig palinta iningelanan Republic Act No. 711 binaal ni Congressman Roseller Lim diag Zamboanga City, pinirmaan dema ni Prisidinti Elpidio Quirino, adun pekilasen ig Zamboanga, baalen dua' prubinsya. Iin duun dayun ig Zamboanga del Norte muka 1 Zamboanga del Sur.

Diin naita pelum pruduktu dig Zamboanga. Duun ig niug, kupra, palay, kapi, ma 1 is, benggala, muka 1 guma. ouuni getaw mengalap trusu, pu 1

melauni gayu. Duun pa dun ig mina putaw muka 1

guling. Duma dema, menagat. Gembagel siudad ig Zamboanga. Ki nga getaw

d itu, ki telu 1 ay nil an Sinambwangg inyu, Sinulug, muka' Sinamal, sampay sug Sinubanen muka' Binisaya'. Kana' ita mesebu' dun sa' su nga getaw buat tug. Zamboanga, leliagen gupia, pu' melengas ma lunsud, melaun dadema ig pesaluy, gemberatu ki ngag peneluyen dun. Iningelanan dema itu "Siudad ngag Bulak."

Impurtanti dema lunsud dig Zamboang del Norte kig Dapitan, pu' minuli' ditu si Dr. Jose Rizal, sug tampusan pegbesaan getaw dig Pilipinas. Sa .' inutidan nu nga Kasila' ditug Menila', migbenwa dig Dapitan. Mikpetu'un muka' mimulung. Iin ig

peta ilenen benwa dig Zamboanga sug Ponot. Duuni ngag sambat ni Dr. Rizal, Subanen.

Misigwag na su ngag Subanen, mileep dig Zamboanga. Laak sa 1 duun ig lemetan meka tag dig betad begudin, enggaten ig Subanen, pu 1 itai miuna getaw dinig Zamboanga. Pinenggi 1 sug lemetan · dig tibuukan Pilipinas (Palarong Pambansa) dig 1982, pisabayi ngag maystra, sabay Sinubanen.

PEGBBHNANAN NO NGAG S INDANGAN SUBANEN

Naa, lima ·ginis ig Subanen: l . Sug Subanen dig Sibuku muka 1 di tug S iocon,

sa 1 itada Western; 2. Tubuy Subanen dig Dikayu; 3. Lapuyan Subanen; 4. Sa lug Subanen dig Sergio Osmefia; muka 1

J, Sindangan Subanen. Su kelima ginis ngag Subanen, ita rna.

Maita 1 ta sug liwagan nug pegbenwananta dinig mapa di kedua 1 laaden (page 2.). Dini ke 1 enem bu kepitu laaden pelum (pages 6-7), pibagel ig mapa nug benwa ta.

Sindangan ig bekna pegbenwanan nga getaw mekabit Sinindangan Subanen. Mendadi, misigwag ita dig tibuukan Zamboanga del Norte bu Zamboanga del Sur, sampay Misamis, bua t dig Liley dayun Bayog, Pagadian, Melindang, sampay Dumingag muka 1

Manukan. Kig launanen kin, meksinabut da dig pikebitan, maa 1 niin laak duuni maika' pigbida'anen. Bekna, nda 1 i milamug dun lain getaw. Laak nemun, duuni Megindanaw, Samal, Bisaya 1

, Sambwangginyu muka 1 Mirkanu dinig benwata keni.

Kada salabuuk bansa dig benwata keni, duun ig danilan betad. Mekenduta' mai kailala dig betad Subanen? I in ig bekna, k ig be tad mekanu. Mekanu sug bel ian adun ndi' megladu su ngag sakupen, ndi' pentua'an mesait, ndi' dadema peglegetan nu ngag laa t diwa ta. I in ig betad nu ngag Subanen

mektamuy dig diwa.ta tug

beklug atawaka gampang.

di.taas, subay mekanu,

Melaun pai gininisan

pekanu penggulaulaan nug Subanen dig telu

prubinsya kin. Lumbus, mekanu.

Muka' betad gukum, meglekaunutan. Iini

bigayan pegbaya' di nga ginsekupan dadema nug

belian. Pu' limbang nug belian su gukum. Danu

gukum, sa' duuni samuk, iini musay dun. Atawaka

bela 1 i, daan da pagid nu gukum, ndi' mekegduma

dun ig belian. Pu' sug dengantu, nda'idun pa ig

datu'. Begu na i gelal kin datu'. Sa' sug bek·na

midepet ditug Menila' di ngag Subanen, gilal

dayun nug prisidinti, kaas nemun duun na ig

datu'.

Naa, mekatag pelum dig bela'i, gukum dai

mela'i dun, laak teladan dun sug datu', adun

metakesi 1 anen dai ngag begu senlangan. Pu' nemun

duun na ig bala 1 ud, subay duun ig "marriage

contract" penengiin nu gubirnu. Laak sa'

metakesi 'an da datu 1 , ndi' na penengi in nu

gubirnu, pu' bigayan papilis sug datu'.

Laak nda 1 mbe leng nu ngag Subanen sug daan

betad bela'i, pu' sa' mangay ita tug bela'i

Subanen, maita'ta pa sug teluien puka' gegdan,

muka' su getaw sumayaw muka' meksesembagay

megbeba t, sampay sug balasi' , pesalu, su kamal.

Lumbus, betad Subanen. Labi pa maita'ta su

kenapet Sinubanen, sug bitekel muka' sambulay,

linggi', pekayan dig bela'i.

Naa kig mapa dig dibaluy kin, (pages 6-7),

maita' niu dun kig liwaganen sug pikebitanen

Sinindangan Subanen. Muka' maita' dadema niui

ngag linunsudan muka' nga binentudan bu tubig

dinig benwata.

Sindepan4 @ • Silangan

---

Dagat Sulu (Sulu Sea)

Sindangan

Bay

•,

\ \~

'·· .... \!" .. \~ \ .......

' ....... ,

·'Titik /'0

; ·· ...

··· ... '\.

Piau

Mig bela bag

·•· ... . ,

. /

·· ..

...... -..

- Bela~· Bobuan ....• ,

,• .· ...... · .. •

' ...... ......

' ' -- -- _,. -

o Buug

PEGBENWANAN NU CiETAW MEKABIT SINUBANEN SINDANGAN

~--------~-----~----------~6

"" I

\ \

I I I \

··•

-, l I I I I I I I 1 I

'

·-. ··· ..... _ .... _

...... _ ....... ,

.. '

(

.! l ... l . . •

,I (

..... ·

\. Pi nukis

~ Midsal~ :

' '.... Dumal inao / /

............ .... 0 , ............. ______ _,.,

i •• ·. ·. ' \

@ • Silangan Sindepan 4

Malin dang

~

--------..._

/ /

---

..

I OZAMIS

-

MINDANAO

Naa, sug t impu nu g inepu' ayta, nda' ta mesuunay kig pegingelanan mapa, laak misuunanta keni pulu' Mindanao, muka' pulu • Luzon, ngag pulu' Visayas. Muka' pagid timpu kitu, nda' nilan mesuunay ki gininisan getaw muka' pikebitan dinig Mindanao.

Bena' miniben, migdateng su nga getaw genat tug pulu' Luzon muka' Visayas, melaun na ig pikebitan nu getaw dinig Mindanao. Labi na su nga getaw dangen dini, su ngag Menubu', Bla'an, Tbauli, Tiruray, Kelagan, Lenaun, Magindanaw, muka' melaun pa, labi telu pulu' kitelu'ay.

Naa, su ngag begu dateng dinig Mindanao genat dig lain pulu', inggat nilan su ngag dangen dinig Mindanao meglupa', muka' meguskila. Laak mipauk sug duma; sug duma, miliag da. Sa' miniben, sug miliag, miglegintau, pu' miuya 'anen rna su keguskila. Sug duma, ginginir, maystru, duma maystra, muka' melaun pa.

Naa bena' mikpanawpanaw sug duma, min ita' nilan sug palas nug Mindanao. lin ig palas kaita' nilan dun ki kebetangen, pu' miksakay ilan sekayan, sug duma dig diplanu, mini ta • nilan dayuni kebetangen, muka' bagelen. Naa, pikpuunan dayun baalay sug mapa genat dig selag nug lupa' Mindanao. Bena' mitubus, melengas gupia pegQ.entayan, genat dig liwagan lupa' Mindanao pegangay di ngag piksuungan lupa'. Dayun sukuday sa' tanda' dapit mibetang ki gininisan ngalan nu ngag benwa, muka' sa' tanda • dapi t ig pigliku' an nug mapa. Naa sa' mitubus sukuday, misuunan dayun su gininisan ngalan nug benwa, muka' su kitelu'ay dun.

Zamboanga City

0 100

kilometers

MINDANAO

Dagat Sulu (Sulu Sea )

200

Dagat Celebes (Celebes Sea)

Si ndepan ... ._-+@~-!H--e•~ Si 1 angan

----------------------------~10~--------------------------~

A. B. c. D. E.

A. B. c. D. E. F.

Naa, bena 1 miniben, kini pulu 1 Mindanao, pik ilas dayun paat ridyun. I in ig bekna, Ridyun 9, dayun Ridyun 10 muka 1 Ridyun 11, kepaaten Ridyun 12. Naa ki ridyun, ma 1 ananen, pinungun sug prubinsya. Duuni megingat tug ridyun, laak nda 1

peksama. Sug duma ridyun, duuni "autonomous government." Sug duma, witen nu gubirnu ditug Menila 1 •

Naa, kiin pelum prubinsya, iini kaunutan dun, gubirnadur. Duun ig sakupen, ki ngag "municipality." Muka 1 kig "municipality," kaunutan dun, mayur.

Naa, ki nga ngalan nug r idyun, muka 1 sa·kupen prubinsya, kini su ngalanen.

RIDYmt IX (9) lUDYUN XI (11)

Zamboanga del Norte A. Surigao del Sur Zamboanga del Sur B. Davao del Norte Basil an c. Davao Oriental Sulu D. Davao del Sur Tawi-tawi E. South Cotaba to

RIDYON X (10) RIDYOR XII (12) ''

Surigao del Norte A. Lanao del Norte Agusan del Norte B. Lanao ·del Sur Misamis Occidental c. Maguindanao Misamis Oriental D. North Cotaba to Bukidnon E. Sultan Kudarat Agusan -del Sur : -

Naa kig launan prubinsya kenf, ~dun m~suuna·nta sa 1 tanda 1

ita megbenwa dini 1 muka I 5a I tanda I ita misakup 1 SUbay pekimananta dinig mapa.

Dagat Sulu (Sulu Sea) .

Zamboanga City ·

REPUBLIKA NG PILIPINAS

Dagat Pacific (Pacific Ocean)

Dagat Celebes (Celebes Sea)

L-------------------------~12L-------~~----------------

PILIPIRAS

Kini ig mapa Pilipinas, kig pegbenwananta. Duuni kapin pi tu ng ibu pulu' misakup dun dini. Iin ig tampusan gembagel pulu', kig Luzon muka' Mindanao. Su ngag pulu' di gelet Luzon bu Mindanao, kiin ig pegbenwanan nu getaw mekabit Binisaya'.

Kig metaas pulu' mipain tug duma, iin ig Palawan. Ditu duuni gininisan nu nga gayu, ngag sigbet muka' ngag metetubu' ndi' ta mai ta' dig duma pulu' Pilipinas.

Su nga getaw Tegalug, iin ig daambenwa nilan, mesempel dig Menila'. Kig pikebitan nilan, Tinegalug. Su ngag Ilocano pelum, buat ilan di geksid dagat, dapit sindepan nug lunsud Baguio.

Labi segatus gininisan ig pikebitan nu ngag bansa getaw dinig tibuuk Pilipinas, maa' nu ngag Menubu', Tbauli, Ifugao, Sinulug, Lenaun, muka' melaun pa. Laak pia ma'antu, tumu' meglainlain ig pikebitanta, launanta laak lumbus Pilipinu.

c 1-1 ,,

Dagat India (Indian Ocean)

I N A

Si ndepan • · @· • Silang an

P~ILIPPINES

·city

A U S T R A

Dagat Pacific (Pacific Ocean)

Equator

L I A

L---------~------~--~14L-------------~~~--~

SOOTBEAST ASIA

Maita 1 ta dig mapa keni su kelaun benwa mesempel dig benwata Pil ipinas. I in i mesempel gup ia dig Pil ipinas ig Borneo. Dua 1 i gapu 1 nug Borneo. Se bahin, misakup Malaysia, se bahin danug Indonesia.

Kig Indonesia, gembagel benwa, muka 1 melaun pikebitan dun. Pia melaun pikebitan nilan, kitelu'ay nilan gupia ig Bahasa Indonesia. Laak k ig palas nilan, maa' danu ngag Pilipinu.

Kig benwa Australia, iin ig tampusan gembagel maita'ta dig mapa keni. Asa meliwag gupia benwa, migbenwa sug melaun getaw dig mesempel dig dagat, pu 1 dig buid Australia, kana' mpia benwanan. Pu 1

memala, meliang gupia ig dupi •. Kaas ndi 1 mpia meg lupa 1 dia.

Laak kig buid kia ig pegbenwanan nug miuna getaw dig Australia, kig paingalan dun, Aborigines. Metau ilan meksukat pengaanen dig memala benwa. Sug duma getaw nemun migbenwa diag Australia, getaw England muka' Europe, bileng nilan sug daambenwa nil an, tumindukay dig Australia. Kitelu'ay nilan, Iningglis.

Sug New Guinea, iin ig benwa mesempel gupia dig Australia. Medapit dig sindepan, misakup Indonesia. Dapit dig silangan, danilan da gupia tenged.

Sumbalay nug benwata ig Malaysia, Singapore, China, Vietnam, Laos muka' Kampuchea. Kig China, Vietnam, Laos muka' Kampuchea kiai ngag benwa Kumunista. Ki ngag Malaysia, Thailand, Burma, Indonesia muka' Singapore, kana' Kumunista.

CANA

DA

__

_ ~

'EqU

ato

r ]!)a

g.at

(P

acif

ic

.,.,

Dag

at A

tlan

tic

(Atl

an

tic

Ocean

)

Dagat

Arc

t ic

(Arcti

c

Oc

ea

n)

RUSS

IA

A S

I A

Dag

at

Ind

ia

(In

dia

n

Oc

ean

)

..•. ,.

iW~·

JAPA

N ~·'..

! . !.~t~ ....

..

SUG TIBUUK LtKBANG

Sa' mpanaw ita pu' libedenta sug tibuukan

lumbang, mpanaw ita sampay metektakta ig paat

pulu' ngibu kilumitrus (40,000 km.). Pu' sug

lumbangta keni, gembagel gupia. Maa' niin

kanugdin pekpanaw nu nga Kasili' dig Pilipinas,

miniben ilan gupia mateng , pu 1 miksakay ilan laak

barku memaya'. Sug minangay dema tug Amirika buat

dig benwata Pilipinas, telu bulan pa dekag

mateng. Nemun kia pu' melaun na ig pindayan nga

getaw, kaas medali' ita mateng dig penawanta. Sa'

sekayanta ig mesikad diplanu, pinenggi' lumarga

ita dig dali'endaw nandaw, mateng ita tug Amirika

lema' sa 1 ndi' padema megdali 1 endaw.

Mesuunanta kig dagat, gembagel sabaya' dig

memelaan lupa' • Gempia itu, pu 1 sug daga t bu

tubig ig puunan nug dupi'. Kag ina meliwagi ngag

dagat, melaun dadema dupi' dinig lumbangta,

metubu' ita. Sa' maika 1 ig dupi', melegenan ita,

pu' memala ig lupa', ndi' ita mekegimula. Kig

benwata keni Pilipinas, leliagen daita dun, sigi

da megdupi', pu' miktabu' rna daga t. Me tau la ig

Megbebaya'. Bigayan ita niin tulung, dupi 1 bu

pedes. Binaalen kana' melebian mainit bu

metegdaw, adun metubu 1 i getaw.

Naa, dinig bibang laad, maita 1 ta ig mapa nug

tibuuk lumbang, sampay su kelaun dagat muka 1 sug

benwata Pilipinas. Su nga gembagel gupia benwa

dinig lumbangta, paingalan dun, nga "continent."

Pitui "continent" dinig tibuukan lumbang: sug

Asia, Europe, Africa, North America, South

America, Australia muka 1 Antarctica. Laak kig

Antarctica kia, nda'i getaw dun, pu 1 lumbus

tumigas tubig.

SOG ASIA MUKAI BOBOPB

Dig mapa dig mesunud laad (pages 20-21) , duuni maita'ta dua' buuk continent misumpat, kig Asia muka 1 Europe. Kada salabuuk continent, duuni ngag nas ud mesakup dun. Laak sug na sud Russi a, sala ngalanen Soviet Union, saba' keliwagen, sakup Europe muka 1 Asia dadema. Dapit silangan dun, s.akup Asia. Dapit sindepan dun, sakup Europe. Pu 1 sug Russia ig tampusan gembagel nasud dinig lumbangta.

SOO ASIA

Sug Asia, iini continent pegbenwananta. Kaas tatapta· medengegi ngalan nug samasakupta dinig Asia, maa' nug Japan, China, Russia, Vietnam, India, Saudi Arabia muka 1 melaun pa.

Sug benwa nu nga Ginsik, China, melaun pakambengeli nga getaw ditu. Sala bilyun ilan gupia, sa 1 itada, sengibu milyun tawan. Melaun dadema getaw di tug India.

Dia gelet nug benwa Ginsik muka' sug maika 1

gupia benwa Nepal, naa duun ig maita'ta dig mapa bentud, paingalan dun Ever_est, sa' sukudenta kig taasen, siam ngibu mitrus (9,000 mi,trus). Sa' maa' nia, mekatag pelum dinig bentud Pinukis din ig be·nwa ta, seng ibu , dua' ga tus bu te lu pul u ' mitrus (1,230 mitrus) ig taasen. Sa' pekpilu'pilu'en atawaka pegentudenta ig taas nug bentud Pinukis, pitu pilu' atawaka entud. Sa' rna' antu, kig bentud Everest, iin da ig metaas bentud dig tibuukan lumbang. Melegen tuaden, pu' metegdaw gupia di tug dungus. Kedua' en, kulang i genus ditu, kaas su getaw menaik dun, subay meguit ilan genus dig tangk i.

Naa sug Saudi Arabia, dia da sug lunsud Meka,

sug petailen gupia lunsud nu ngag Samal muka'

Lenaun, sampay su ngag duma Muslim. Leliagen ilan

gupia mangay tug Meka, pu' sa' mekeditu, mbaluy

na Hadji, dayun mesu'at mektedung gemputi', muka'

pegbesaan gupia nu ngag sama sakupen Muslim. Kig

Meka keni, iin ig lunsud ni Muhammid. Muka' dia

sug tampusan pengedapan nilan, paingalan nilan

dun Ka'aba.

SUG EUBOPE

Naa dinig mapa keni, maita'ta pagidi

continent Europe. Kig Europe keni, melaun pelum

nasuden, nga ngalanen Spain, France, Roumania,

Germany, Italy, muka' Greece.

Naa kig benwa Spain, sa'itada Ispanya, sakup

Europe, i in ig pegbenwanan nu nga Kasila'. Laak

migangay ilan di ngag lain benwa, maa' dinig

Pilipinas, kaas misuunanta ki nga Kasila', getaw

Spain.

Naa kig Italy pelum, duun ig lunsud dia

pegingelanan Roma. Kig Roma keni, ' iin ig

pegbenwanan nu kaunutan dig Pari', ngalanen sug

Pope. lin dademai kaunutan di nga Katuliku ditug

Italy, sampay dig tibuukan benwa.

Naa ki ngag Mirkanu, Europe dadema ig

pigbuatan nu nga ginepu'ay nilan. Melaun ig

pikebitan nilan dia dengantu. Laak kig England,

sakup Europe, ig pigbuatan nug melaun gupia

Mirkanu, pikebitan dun, Iningglis. Kaas nemun,

duuni Mirkanu pikebitan nilan Kinasila', muka'

sug duma kitelu'ay, laak iin ig tatap geqliten

ditug Amirika, sug Iningglis.

1- ISRAEL 2- JORDAN 3- SYRIA 4- IRAQ 5- YEMEN 6- ITALY 7- GREECE 8- SWITZERLAND 9- AUSTRIA

10- PAKISTAN 11- YUGOSLAVIA 12- BULGARIA 13- ROMANIA 14- HUNGARY

Daga.t Atl antic ( At lantj r Cl ean ) .

15- CZECHOSLOVAKIA 16- WEST GERMANY 17- EAST GERMANY 18- POLAND 19- ENGLAND 20- IRELAND 21- NORWAY 22- SWEDEN 23- FINLAND 24- AFGHANISTAN 25- OMAN 26-

A F R I C A

27._ LEBANON

0 Moscow

SOVIET UNION (Russia)

E U R 0 P E

India Ocean}

1 NORTH KOREA 2. SOUTH KOREA 3. VIET NAM 4 . LAOS 5 KA MPUCHEA fi THAILAND

I ,.,

3000

Kilometers

7. BURMA 8. BANGLADESH

Sindepan~•--~~~~~--~ Silangan

9. 10. 11.

NEPAL PAKISTAN SRI LANKA

A S I A

S 0 V I E T U N I 0 N

(RUSSIA)

C H I N A

Everest Everest)

Dagat Pacific Ocean)

ALGERIA

1. TUNISIA 2. WESTERN SAHARA 3. SENEGAL 4. SIERRA LEONE 5. GUINEA 6. LIBERIA 7 . IVORY COAST 8. GHANA 9. TOGO

10. BENIN 11. EQUATORIAL GUINEA 12. RWANDA 13. BURUNDI 14. AFARS & ISSAS 15. UGANDA 16. MALAWI 17. CONGO 18. CAMEROUN

Dagat Atlantic (Atlantic Ocean)

S i ndepan .... .._-+(8)-v--+--t~•~·

• Berlin

E

LIBYA

ZAIRE

0 Moscow

A S I A

India Ocean)

SUG AFRICA

Naa, dig mapa keni, maita'tai gembagel

continent Africa, pinungun melaun benwa.

Dinig Africa buat ig mekaitem getaw. Sa'

pinenggi' maita' niu su ngag sundalu Mirkanu nga

meketaas muka' meka i tern nga getaw, iini getaw

Africa. Ki ginepu 'ayen, buat ditug benwa kin

dengantu.

Dengantu, duuni nga getaw Africa mindaap tug

duma nilan, pu' peksaluy ditu nga getaw puti',

adun mbaal gulipen. Bena' piksaluy na, iwit na

ditug Amirika, pu' dengantu sug duma Mirkanu,

duuni gulipen nilan. Laak bena' biluyan na sug

launan gulipen ditug Amirika, maika' dai minuli'

ditug Africa. Sug duma, migbenwa na tug Amirika.

Laak sug duma, minul i' di tug Liberia, salabuuk

benwa ditug Africa.

Maita' dadema dig mapa kig baglis, paingalan

dun, sug Equator. Kiin ig tu'us dig benwa

mitanda' gupia di gendaw. Su ngag benwa mesempel

dig Equator kin, kagina mitanda' di gendaw,

main it gupia, muka' duun pai gempales dupi'.

Melaun ig benwa dig Africa mesempel dig Equator,

kaas mainit, muka' tatap megdupi'. Ma'antu dadema

sug Pilipinas, pu' mesempel ita dadema dig

Equator • Kaa s sug duma benwa tug Africa , muka '

sug Pilipinas, meksamasama ig timpunen.

Laak saba' nu keliwag nu continent Africa,

sug duma nasud dun, melayu' tug Equator. Memala

gupia benwa, meliang dadema dupi' dia,

pegingelanan disirtu. Maika' gupia ig pimula

muka' sigbet mentubu' dia, sa' ndi' tubigan.

Disirtui ngag benwa Algeria, Libya, muka' Egypt,

sa' i tada Ig iptu. Kig benwa kin, paingalan nil an

dun, "Sahara Desert."

CANADA

Dagat Arctic ( Arct ic Ocean )

• • • .... . ! .... .. . .

------~

"'OPTH ~~- --

AMERICA

CENTRAL AMERICA .

Dagat Pacific (Pacifi c Ocea..11 )

Sindepan 4 @ • Silangan

.. ::-.... . . ::, . : :::· . :: i ~

': ::-:; .... . -::

..... .

ICELAND

Republic

Dagat Atlantic . (Atla:pt i'c Ocean)

~----------------------------~24~. -------------------------------

R>RTB AMERICA MUKAI SOU'l'B AMERICA

Sa' pekpuunanta buat Europe bu Africa dayun

dipagenta ig Dagat Atlantic, mateng ita tug dua'

buuk gembagel continent misumpat ditu, paingalan

dun North America muka' South America.

Dengantu duuni getaw buat tug Europe, si Leif

Erikson, iini miuna getaw mikedipag dig Dagat

Atlantic dayun midepet dig North America. Dagid

sug mibaal ni Erikson, nda' talentenay nu getaw

ditug Europe. Sa' ma'antu, miniben pa, nda'

111esuunay nu nga getaw di tug Europe pu' duun ig

benwa North America muka' South America.

Bena' taun 1492, duun pelumi sala tawan

duminipag dig Dagat Atlantic, ngalanen si

Christopher Columbus, getaw Ispanya. Iini misunud

dini Leif Erikson dumipag dig Atlantic. Iini

midepeten sug benwa Hispaniola, sakup Dominican

Republic nemun.

Meliwag gupia ig North America muka' South

America, muka' migleginis ig bansa nu nga getaw

dia. Su ngag Mirkanu migbenwa dinig Pilipinas,

benwa nil an sug United States of America, sala

nasud sakup continent North America.

s s

K )

A I

I

Dagat Arctic · Cli.rctic Oc ean}

·~ ~

C A- N· A 0 A

----------. ' ---

1- MEXICO 2- GUATEMA ~ A 3- EL SALV ,O.DOR 4- HONDURA S 5- NI CARAG.JA 6- COSTA RICA 7- PANAMA 8- BELIZE

A M

Francisco

E R I C A

UNITED Washington

S'TATES

Sindepan ... •.,.._~@~· y........,. •• Silangan

Dagat Atlantic

SOUTH

AMERICA

~------------------------------~26~------------~~._------------~

SU <:x:JNTINEN'I' NORTH AMERICA

Su gembagel continent dinig mapa, 11n ig

North America. Melaun ig nasud sakup dun nemun

keni, su Canada, sug United States of America

(USA), sampay su kelaun nasud dig Central America.

Dengantu, kinig United States muka 1 Canada,

ditu gengkeman nug England. Dagid sug taun 1776,

migribildii nga getaw ditug United States, muka 1

dinaag nilan su ngag sundalu nu gadi' tug

England. Migbaal ilan dayun begu nasud. Laak sampay nemun, Iningglis ig pikebitan Mirkanu, pu 1

kia, England ig daan ginsekupan nilan. Su ng a geta w Canada pas i 1

, nda 1 da

pegribildi. Nemun, ilani meguit tug benwa nilan,

duuni gubirnu nilan. Laak pia ma 1antu, sampay

nemun sumakup ilan dadema tu gadi 1 atawaka bai

ditug England. Kitelu 1 ay nilan, Iningglis dadema.

Laak duun dadema getaw Canada ki telu 1 ay nilan

French, pu 1 France ig pigbuatan nu ginepu 1 ay

nil an. Kig maika 1 lupa 1 di gelet United States muka 1

South America, i ini paingalan dun, Central

America, sa 1 itada titenga 1 Amirika. Maita'ta

dinig mapa sug listaan nu kelaun nasud dia. Asa

sug Central America, sakup dadema tu continent

North America, kada salabuuk .nasud duni megui t

tug benwanen. Kig Mexico, midengegta, pu' diin pa gengkeman

nu nga Kasila' sug Pilipin~s muka' sug Mexico,

melaun ig barku buat tug Mexico, midinig

Pilipinas. Iin nemun duun ig ma'is dini nita, pu'

buat tug Mexico. Nemun, duun pa duni ngag mannga'

ditug Mexico, buat dinig Pilipinas. Iin ig

paingalan nilan dun I "Manila mangoes. n

Ditu pelum Panama, duuni kanal binaal nu ngag

Mirkanu, pu 1 adun mekebiani ngag barku. Pu' su

nda' pa mbaal ki kanal kiin, sug barku buat tug dagat Atlantic pegangay ditug Pacific, · subay

lumibed tu continent South America, melayu'

gupia. Nandaw, mekebian ilan di kanal kin, di

gelet North America bu South America.

Washington N 0 R T H A M E R I C A ____ , UNITED STATES

\ . ./"' \

\

Equator

Dagat Pacific (Eacific Ocean)

Sindepan • @ • Sil angan

. Dagat Atlantic (Atlantic Ocean)

BRAZIL

i:lagat Atlantic (Atlantic Ocean}

SOtJ'!B AMERICA

I<ig meliwag continent maita'ta dinig mapa,

iin ig South America. Melaun ig nasud dun, iini

gembagel gupia, sug Brazil. Ki in ig benwa dig

dibaluy gupia lumbang, buat dinig Pilipinas.

Portuguese ig tantu pikebitan nga getaw Brazil,

laak megleginis dadema ig pikebitan nu nga getaw

Indian, sug migbenwa di gulangan, mesempel di

gembagel gupia tubig, paingalan nilan dun,

Amazon.

Kig benwa Ecuador, pisangay tug baglis kin

iningelanan Equator, pu' mitanda' gupia tug

Equator kin. Sug duma sakup nu continent South

America, iini Colombia, Venezuela, Guyana,

Suriname, French Guiana, Peru, Bolivia, Paraguay,

Chile, Argentina, muka' Uruguay. I ini mi una getaw

Europe minateng tu ngag benwa kini nga Kasila',

kaas Kinasila' ig pikebitan nilan sampay nemun.

Dag id su nga getaw di tug binuidan, melaun ig

pikebitan nilan.

Bekna, piunut dig benwa Spain su kelaun benwa

dig South America. Sa' miniben, mingatu ilan di

nga Kasila', dayun salasala, iin nai meguit dig

benwa nilan. I ini mibantug gupia kaunu tan dig

peglegubat nu nga Kasila', si Simon Bolivar. Kaas

sampay nandaw, si Simon Bolivar ig pigbesaan

gupia nu getaw dig South America, ndi' mawa' dig

delendeman nilan. lin ig puunan nu ngalan nug

benwa Bolivia.

A S I A ILIPPINES

Equator

Sindepan• @ •Silangan

~----------------------------~30~----------------------------~

MBTIBUL IG LUMBANGTA

Naa, balu' dun nu nga getaw dengantu, sug

lumbangta keni, melimbalang, maa' da palas

pinggan. Muka' balu' nilan dun, sa' mateng ilan

tu geksid, melabu' ilan, kaas mendek ilan meditug

laud.

Mendadi, nemun keni, misuunanta ig lumbang

keni metibul, pu 1 duun ig diplanu lumayug

pegangay dig sindepan, meksi tua 1 tug silangan,

pu 1 miglibed dig tibuuk lumbang.

Kedua 1 tu'usanta dun, sug bulan Disimbri

1968, duuni getaw suminakay dig "rocket" pegangay

tug bulan. Bena' minateng ilan ditug bulan,

mini ta 1 nilan ig benwa ta, maa' palas gembagel

bula. Pegbantay nilan dun, melengas gupia ig

palasen, melunaw muka' gemputi'.

Ketelunen, misuunan nu nga getaw ig lumgangta

keni, metibul,

meglibed dig

pu' mine kay an si nga Magellan,

tibuuk lumbang. Buat ilan tug

Ispanya, duminipag ilan tug Dagat Atlantic, dayun

tug Dagat Pacific. Bena' minateng ilan dinig

Pilipinas, si Magellan, pinatay ni Lapulapu, sug

datu' dig Cebu. Su ngag sakupen, minundas

menekayan mikebian tug Dagat Indian, dayun

minateng ilan puli' dig Dagat Atlantic, dayun

ditug pigbuatan nilan, kig Ispanya kin.

Nemun, su nga getaw, mituudan dun kig

lumbangta keni, metibul, pu' melaun na ig tu'usan

dun.

Lumbangta

SU KULBG NUG LOMBANG'.rA

Kig lumbangta keni, gembagel gupia, kaas . bekna delendeman nu getaw, ndi' mekuleg, saba'

kebegaten. Laak bena' miniben, misuunan nu ng~g

"scientists" pu' megbulibud ig lumbang, maa'

dadema nu gasing. Kedua' misuunan nilan, saananen

megbulibud megbulibud, lumibed tu gendaw. Ipus

niu deli' gupia kig druing, kig dig dapit dibabaw

kin.

Ita nga getaw, misebu'an ita dun, mauma duun·i

gebii bu gendaw. Laak iin ig puunanen, su

kegbulibud nug lumbangta. Pu' sa' matubang ita tu

gendaw, megendaw dinita, pu' medelagan nu gendaw

ig benwata, dini dapit lumbang. Bena' sa'

megbulibud gusay ig lumbang, ndi' ita matubang tu

gendaw, meglegebii dayun dinita, pu' kia,

mil inged nug lumbang ig benwa ta. Ndi' ita na

medelaqan nu gendaw. Bena' megbulibud na gusay,

megendaw na pelum. Sa' ma'antu, mainsan

pegbulibud ig lumbang, iini sendaw bu segebii.

Naa su keglibed nug lumbangta tu gendaw., iin

pelum ig puunan nug taun. Pu' mains an tabu' nug

lumbangta di gendaw, iini setaun. Mauma meglibed

tu gendaw? Maa' nini. Ki gendaw, maa' nug magni t

a tawaka batu balani, eksepenen sug benwa ta. Saba'

nu kegeksepen

"gravity," ndi' kin, paingalan

mekpelayu'

dig Iningglis

tu gendaw sug

lumbangta. Laak saba' kelayu'en, kana' tantu

mesekegi kegeksep dun nu gendaw, kaas ndi' dadema

mekpesempel dun sug lumbangta. lin na i megbatag

ia, maa' niin ba pinenggi' mikpalintangka batu di

kemetmu. Sa' pegbulibudenmu, sug batu,

megbulibud. Laak su kemetmu, pirmi. Naa, su

gendaw muka' sug lumbangta, maa' niin nug batu

kin pinintangmu d i kemetmu. Sug ba tu, nd i'

mekpesempel di kemetmu, pu' duuni maa' nug dalan

atawaka biananen unutenen. Sug lumbangta dadema,

duun ig dalanen, peglibedeneni gendaw. Melengas

ma'antu, pu' su ginit nu gendaw mateng dinig

benwata, kana' rna kulang, kana' dadema subra.

Sa' engagentai gendaw, balu'ta dun, mpanaw.

Laak masi' kana' da nu gendawi mpanaw, pu' sug

lumbangta masi', meglibed tu gendaw. Kaas pia

gembegat gupia ig lumbang, duuni kulegen, pu'

megbulibud, muka' meglibed tu gendaw. Maita'ta

dinig druing su keglibeden di gendaw, sampay su

kegbulibuden mama' gasing.

Gendaw

Lumbangta

-

Lwnbangta SO GENDAW

Naa, ki gendaw keni, alandun ig tantu

palasen? Nda 1 ta mesuunay pu 1 su gendaw, masi 1

bitun. Mesebu 1 an ita dun, pu 1 pegbantayta dun,

gembagel. Sug duma bi tun, maika 1 • Laak iini

gembagel ig pegbantayta dun, pu 1 mesempel dig

lumbangta. Melaun pa ig duma bitun gembagel pa di

gendaw, laak melayu 1 ilan, kaas pegbantayta dun,

maika 1 •

Meglamagi gendaw pu 1 sigi megliga 1 , sama da

dig launan duma bitun. Mainit tu 1 u. Nda 1 iduni

mekepesempel dun, pu 1 sa 1 ndi' megbetu, metunaw,

saba 1 ka initen. Pu 1 liga 1 rna iin tantu.

Sug layu 1 nu gendaw tug lumbangta, megatus,

paa t pulu' bu walu milyun kilumi tru, sa' i tada

148,000,000 km. Laak sug duma bitun, melayu' pa

dun, kaas palas nilan, maika'.

Kig bagel nu gendaw, dekag pasi' melepeng nug

lumbangta, sala milyun buuk. Laak sug pegbantayta

dun, maika', saba' kelayu'en dinita.

Saananta mektetubu 1 dinig lumbang, ebangan

ita nu gendaw. Pu 1 sa 1 sepelati, nda' idun ig

lamag buat di gendaw, ndi'ta maita'i

pegengayanta, sampay sug launan bitang dinig

lumbang, nda 1 iduni maita'ta. Kedua'en, sug lumaun

mentubu 1 dinig benwa, pimula, ngag sigbet sampay

metetubu' muka' ita nga getaw, launanen metubu'

muka' tumulin, s.aba' nu ginit buat di gendaw.

SUG SlAM BUUK LUMBANG LUMIBED DI GEHDAW

Duun ig siam buuk lumbang meglibed di gendaw,

paingalan dun ngag "planita." Glaunanen, biitang

dig druing dig page 36, sampay su gendaw

pedlibedenen. Walu buuk dun, maita' ditug langit,

palaspalasen bitun, pu' midelagan nug tiag nu

gendaw. Laak kana' rna bitun, pu' su ngag bitun,

main it tantu, megliga'. Sa' maita' ta ditug

ditaas, mekelepelep. Su ngag planita, tantu

lumbang, ndi' megliga', metiagan da nu gendaw.

Sa' maita'ta tug ditaas, ndi' mekelepelep.

Laak su kesiam planitanen, ndi'ta maita' dig

ditaas, pu' iin ig lumbang keni, pegbenwananta.

Paingalan dun nu ngag scientists, "Planet Earth."

Kig siam buuk planita keni, sigi meglibed tu

gendaw, pu' pegeksepen nu gendaw. Sug duma,

mesempelsempel di gendaw. Sug duma, melayu'. Laak

kada salabuuk, duun ig dalanen pegunutanen, saba'

nu kegeksep nu gendaw dun·, sa' itada su "gravity"

nu gendaw.

Ndi' meksama ig bagel nu ngag planita. Maita'

niu ig bagelen diag druing. Laak su gendaw, iini

gembagel gupia, pu' bisan pekempu' en ig launan

planita, ndi' pa mekelepeng dig bagel nu gendaw.

Sa' pu' pekempu'en ki ngag planita kin, sa'

mesaing di gendaw, maa' laak bagel tetungaw sa'

petangg i ' d i gendaw.

Gendaw

Lumbang Saturn

, Tilaw

Sug tampusan melayu' planita di gendaw, iini

paingalan dun Pluto. Melayu' dema gupia buat

dinig lumbang pegbenwananta, pu' bisan kenduun ig

mesikad gupia sekayan, ki mekelayug labi sepulu'

kilumitru ki selingka, naa labi sepulu' bu pitu

taun dekag pa dateng ditu, buat dinig lumbangta.

Naa sug Jupiter, iin ig tekenan gembagel dig

launan plan ita. Sa' pinengg i 1 seng ibu buuk ig

lumbangta, iin pa melepeng ig bagel nug Jupiter

kin.

Sala plan ita pa rna ita 1 ta dinig druing, sug

Venus. Kiini paingalanta dun Tilaw Menunda 1•

Laungta dun, bitun, laak masi' planita, ndi 1

megliga', metiagan da nug tiag nu gendaw. Ki

paingalanta Pemulaw, iinen da. Sa 1 gebii,

maita'ta dig silangan. Laak dagid, saba' nu

kegbulibud nug lumbangta, bena' dali'endaw,

maita'ta pelum ditug sindepan. Laak iinen da, sug

Venus, sa 1 itada Tilaw Menunda'.

Naa, duun pa ig lain planita maita 1 ta. Keni

iin ig Lebuyu 1 , sala ngalanen Mars. Kig palasen ,·

gempulapula, nd i' dadema mekelepelep.

Ki nga getaw suminakay rocket di tug di taas

gupia, migela' nilan maita' kig siam buuk

planita. Laak sug pegbantay nilan dun, iini

melengas gupia dun, petailen nilan, sug lumbangta

keni. Ita, petailenta dadema, pu' iin ig bigay

nug Megbebaya' dinita, pegbenwananta.

Bulan

SUG BULAN

Sug launan bi tang mai ta' ta di gawanawan, iini

mesempel gupia dig lumbang pigbenwananta ig

bulan. Kig bulan, megbegay dinita tiag sa'

meglegebii.

Kig layu' nug bulan buat dinig lumbangta,

sama da layu' sa' mpanaw ita sepulu' tabu' dig

lumbang keni.

Lumbangta

Sa' pegbentayanta ig bulan, maa' niin tumiag,

laak sug tiag nug bulan, genat tug tiag nu gendaw.

Pu' sug bulan, metiagan nu gendaw, dayun meglamag

gupia. Bena' maita'ta, sa' mendawan diwata

atawaka mektu, medelagan ita niin dadema. Iini

petenggi'anta dun, pagalungan. Sa' duun ig sulu'

atawaka gispat petubangmu dun, mpuli' dig mulu'mu

sug tiagen, mesulawa dun dayun.

Bulan()

"" Lumbangta

· Pilipinas

I ' i ..x··

~-~0.)..·-······. /

···:·:. .. / 1 • ..

'• !

......... .. ... ~~ ··~·';.. ~'·· ·~ -~ .. ,.} ... \ ,, . :"' \ ._ .. . LJ'. : ',

.. ~ \"";tt• •. ; '· '•

Pilipinas

Sug Bulan

~--------------------------~40~--------------------------~

StJG PALAS NUG BULAN

Sa' pekimananta ig bulan, maa' niin melamag

batu, miglimbalang, gemputi', medalagdalag,

minlepak maitem. Maa' niin melenu', dagid sa'

pegbentayan dig telempung, maita' ta kana' masi'

melenu' . Mileep mekeda lem luak.

Sa' mendawan, duuni maita'ta maitem diag

bulan, mesebu'an ita dun, paingalan dun nu ngag

mekegulang, beletakan. Laak masi' kana', pu' su

nga getaw midepet tug bulan dig taun 1968,

minita' nilan pu' sug maitem kin, masi' mekedalem

luak. Sug lupa' ditu, tantu lupa' dadema, kaas su

getaw midepet ditu, dia pa sug binaya 1 nug

sepatus nilan. Iini minita' nilan ditu, meketaas

bentud muka 1 pampang, mekedalem dadema sebeng,

muka 1 napu 1• Laak nda'iduni genus, kaas ndi 1 ita

mekeginaa ditu. Sampay tubig, nda 1 idun ginumenta,

kaas subay witen sa' duuni meditu. Kagina

nda 1 idun ig tubig, nda' idun demai pimula muka 1

sigbet ditu, labi pa gulangan, sampay metetubu'

muka' getaw. Memala gupia benwa.

Sa' pekimananta ig druing keni, maita'ta sug

bagel nug bulan, maika' pa gupia ig bulan dig

lumbang pegbenwananta.

liwagan nug bulan, maa'

Pilipinas pilu'pilu'en

medua'.

Pu' sa' sukudenta ig

da liwag nug benwata

atawaka peksindilen

SOG DAB MDltA I GEHAS

Naa, sug bulan, maita'ta sug bagelen dinig druing, sampay di kesamanen dinig lumbangta keni. Sa' pinenggi' enem buuk ig bulan, iin ig bagel nug lumbangta. Kig bulan, lumibed dig lumbangta keni, mainsan tabu 1 ki sebulan.

Naa, kig . bulan kin, ki maita' ta dig ditaas kin, iin ig puunan nug taab muka' nu genas. Suunan ba niu sa' mikenduta' dun peguit nug bulan s.u genas muka' taab? Naa, eksepen nug lumbangta sug bulan. Sug bulan pasi 1

, meksep dadema kemaika' tug lumbangta. Sa' meksep sug bulan, mauguten maika' sug dagat, pu 1 melemu maugut sug tubig, sabaya' nug _ lupa 1 • Kaas --sa 1 sug Pilipinasi metubang dig bulan, iini tumaab dun. Kagina maika 1 dai memelaan dinig lumbangta, meliwag ig . dagat, sug liwagan nug dagat, mikapet. Maita'ta dinig druing pu·• sa' tumaab dinig Pilipinas, sug dapi t gil idan nug lumbang, .mek timpang meksibabaw, iini menas dun, pu' sug dagat, miugut dini dapit. Laak dig dibaluy nug lumbangta, megdengan tumaab, pu' sug tibuuk lumbang, maugut maika 1 nug bulan, muka' nu gendaw dadema. Kaas medalem dayun ig daga.t ditu dapit, pu' tuminaab de~.

Laak saba' nu kuleg -nug lumbang muka' su kuleg dadema nug bulan, taang dun ndi' metubang dig bulan ig benwata keni. Kaas sa' tumaab muka' menas, meglimbus.

Naa, sa' pelum dinita ngag Subanen, kig taab kin, puunanen, duuni kempay ditug pused dagat, gembagel gupia, maa' nug pulu' Mindanao. Duuni seki ten· ditug pused daga t. Sa' mengengaan, iini menas dun. Sa' sulep ditug sekiten, iini tumaab dun. Laak masi' ndi' metuud, pu' piksima 1 gupia nu ngag scientists, iin ig puunan gupia nug taab sug bulan, pu' meksep tug lumbang. Su gendaw daw, meksep dadema maika 1 , kaas kia ig puunan nug taab muka' nu genas.

\ \

\

'

K~gl ibed nug Lumbang di Gendaw

\

~ 'X ' I

I I

' \ \

\ \

Keglibed nug Bulan dig Lumbang

-- -,.,.. ¥

/

' '

' " ......

~ ..........

-"' ..._ --

Gendaw

\ \ \

I - - - --~

---- - ..._...--

I

/

/ /

~------------------------~43r-------------------------~

LINAAMAN IG BULAN

Naa, sa' laaman ig bulan, iini mpenggulaula.

Misuunanta pu 1 sug lumbangta keni, sigi meglibed

di gendaw. Laak taang ·dun, meliang da gupia,

mbetang sug lumbang di gelet nu gendaw muka 1

bulan, mektanda 1 gupia ig telu buuk kin. Maita 1 ta

da dinig druing.

Sa 1 maa 1 nia mektanda 1 gupiai gendaw muka 1

lumbang muka' bulan, ndi 1 pa metiagan nu 9endaw sug bulan, pu 1 milinged nug lwnbangta. Kaas ndi 1

pa meglamag ig bulan, dulem da. Sa 1 engagenta,

iin dai maita'ta dia sug lingu nug lumbangta.

Iini paingalanta dun linaaman sug bulan, masi 1

milinged nug lumbangta.

Laak ndi 1 maiben, mundas na sug lumbang dig pegengayanen meglibed tu gendaw, dayun mbuasan

sug lingunen ditug bulan. Meglamag puli 1 sug

bulan.

Gendaw

~Bulan LINAAMAN IG BULAN

LIRAAMANI GBNMW

Sug bulan pasi 1 , sigi meglibed tug lumbangta. Laak taang dun, sug bulan, metanda 1 dadema di gelet gupia nu gendaw muka 1 lumbang. Mektanda 1

pelum ig telu buuk, :).aak sug bulan na ig dig titenga 1 • Su gendaw pelum, medeleman, pu 1 kia, milinged nug bulan. Ndi 1 maiben, mundas na sug bulan dig pegengayanen meglibed tug lumbang. Mawa 1 dayun ig paingalanta dun, linaaman su gendaw.

Gendaw

~_/ Pegengayan nug Bulan

LINAAMANI GENDAW

. . . . . . . . · ..

.· .

: . . ...

~- \ . . . . .

TANDA' BUAT IG IDPI'?

Naa kig dupi 1 , i in ig pigbua tanen su ngag

tinubigan, sapa 1 , muka 1 ngag dagat dinig lumbang

pegbenwananta nemun. Pu 1 su kelaun tubig muka 1

dagat, sungaw. Ndi 1 ta maita 1 kig sengawen kin,

pu 1 mekaika 1 gupia. Laak sigi sungaw, pegangay

tug di taas. Be-na 1 metaas na gupia, metigdawi

gawanawan di tu, mbaluy na gabun.

Ki nga gabun keni, mui t nu genu.s. Kali' na

dun muit nu genus sampay meksitaas pa, metigdaw

gupia ditu, kaas su gabun kia, meksibagel,

mbegat. Bena' ndi' na maaban nu gawanawan saba'

kebegaten, melabu 1 dayun dinig lupa'. Iini

paingalanta dun, dupi •.

SOO DOPI' BATU

Naa, taang dun, sa• metigdaw gupia ig benwa, duun ig dupi' ndi' tagad melabu' tug lupa•, tugas dayun, saba' nu ketigdaw nu gawanawan ditug ditaas. Bena• melabu' na, sug palasen, maa• nug mekaika' batu, mekeputi'.

sa• ditu pa ditaas sug dupi' batu, mekaika'. Laak saananen melabu', meglamug dupi', kaas mbasa• dun. Asa melayu• pa dig lupa•, sa• muit puli • nu genus tug di taas, sug dupi • mideket dun, tugas dadema. Ma'antu, sug dupi' batu, meksibagel.

Iin nai megbatag ia, melabu' kemaika', mbasa• dupi', dayun muit puli' tug ditaas, tugas. Ma • antu, meksibagel meksibagel sug dupi • batu. Bena• gembegat na gupia, ndi' na maaban nu genus, melabu' na tu•u, metena• na dig lupa'. Iin na ig paingalanta dun dupi' batu, atawaka tumigas tubig. Sa' mainitinit ig lupa' metena'anen, metunag dayun.

GHAT MIJKA I D~

Sa' timpu da megdelem atawaka pendupi', taang dun mainit gupia, duun dayuni metekaw megbunsila' muka' megbetu. Paingalanta dun, gilat muka' delalak. Naa, ki gilat kin muka' delalak, miksama da, pu' kig delalak, sasak da nu gilat. Pu' su gilat ig puunan nug metenug betu nug delalak.

Su gilat, mainit gupia, duuni kurintinen. Saba' nu kainiten, mainit dadema su gawanawan, laak duun dadema metigdaw genus tug ditaas. Sa' megdekit su ginit muka' sug metigdaw, megbetu dayun. Iini medengegta mama' migbangga' atawaka migbetu, paingalanta dun, delalak.

Naa, sa' duun diniui metalenten getaw sumaak, "Mauma dema sa' metuud ki g ilat muka' delalak, miksama da, mauma ndi' rna megdengan

mpenggulaula?" Naa, iin ig sembag dun, "Kaas ki gilat muka' delalak, ndi' megdengan, pu' su g ilat, gin is lamag. Sug betad lamag, mesikad da

mayan dia . gawanawan. Kaas mai ta' ta ganam. Sug delalak pasi', gin is tingeg. Sug betad tingeg, melegya 'legya' mayan di gawanawan. Kaas, sa' megbunsila'i gilat, sedeluuk pa, pulita medengeg sug delalak, pu' sug tingegen, melegya' mpanaw." Kaas laungta dun meglimbus, laak megdengan da sug delalak muka' su gilat.

Ma'antu dadema kig diplanu. Sa' metaas gupia,

maita'ta mian tug ditaas, dayun sedeluuk pa, medengegta dayun sug tingegen, melegya' mpanaw. Laak sa' dagid mesempel dig lupa' su gilat, mesama da sug diplanu, megdengan su kaita'ta dun

muka' sug tingegen medengegta. Pinenggi' pa pagid dig lubintadur. Sa'

megbetu melayu' dinita, mauna ig bunsila'en, binaya' ig betunen, pu' melegya' mpanaw kig tingegen. Laak sa' mesempel dinita, ndai' mauna muka' mbinaya' •

LINUG

Mauma duun ig linug?

Sug lumbang keni pegbenwananta, metibul maa'

nug bula, laak mainit gupia ditug dialemen, ditug

t i tenga 1 tantu. Lumbus mi tunag ba tu di tug

titenga' lurnbang. Laak su kainiten, ndi'

mekegua 1, ndi 1 rnekesengaw, pu 1 duun ig batu

miganibanib rnitabun dun, ta' dun sa' santa' gatus

kilurnitru laaki kedikpel nug batu kin. Diag

dibabaw pelum nug batu kin miganibanib, iin na ig

tan tu lupa 1 , sug peng imbaalanta muka' sug

pegbenwananta.

Ki ni laa ki salabuuk pingantap nu ngag

scientist mekatag dig puunan nug linug dinig

d ibabaw lurnbangta. Ditug dialem gupia nug

lumbangta keni, kagina ndi' mesengaw, rnedugangi

kainiten. Dayun sa' melebian nai kainit kin, sug

batu mi tabun dun, rnegbektik. Bena' rnegbektik,

turnulud tug duma ba tu miganibanib, sampay tug

lupa' dinig dibabaw. Mekegyugegyug dayun ig

lupa'ta, sampay metubak ig binentudan rnuka'

maambengi ngag tubig. Ngag balay, megeba'. Ita nu

nga getaw, mendek ita gupia. Kig mpenggulaula

ma'antu, paingalanta dun linug.

Mitunag Batu

Lupa I

/

SUG BULKAN

Alandun ig puunan nug bulkan? Naa, mibasa niu

din ig libru keni pu' sug bukal gupia nug

lumbangta keni, lumbus mitunag batu, mainit

tantu. Ndi' mekesengaw, kaas medugangani kainiten

kin, sampay sug miganibanib batu mi tabun dun,

megbetu muka' megbektik, iin dayun ig linug. Laak

nda'iduni maita'ta dinig dibabaw lupa', mbatikta

da su kekegyugegyug nug lupa'.

Laak dagid, taang dun, meliang da gupia, sa'

meglinug, metulud sug batu miganibanib, dayun aug

lupa' dig ditaas, metuluy dadema, kaas tumul,

mbaluy na bentud.

Laak su gini t di tug ti tenga' lumbang,

menengaw gua'anen. Naa taang dun, meliang da, duun ig bektik nug batu kin medepet tug dibabaw

lupa', kaas menglumeka' ig lupa', muka' duun dayun ig bianan nug mi tunag ba tu kin. Sa'

mekegua', mene.leput dayun diag dibabaw bentudi

gapuy muka' melabung gebel, medunutan liga' muka'

gabu mpakayaw meksigebuun. Duun dadema ig tantu batu menimbuala pakayaw. Kig mitunag batu,

paingalan dun "lava," meglayas dia gil idan nug

bentud. Sa' metigdaw, tugas, medugang dayun ditug

bentud. Meksibagel dayun ig bentud kin, paingalan

dun bulkan. Su kelaun gembagel bentud dinig Pilipinas,

daan bulkan ig puunanen. Sa' sug daan bulkan,

melemu megbetu puli' , pu' duun na ig bianan nug

mitunag batu tug titenga' lumbang. Laak laung nu ngag scientists, sug duma bulkan, mabu' ndi' na

megbetu.

Sug Tampusan Metaas Bentud dig Lumbang 9,000 mitru

6, 000 mi'tru

3,000 mitru

-0-

Dagat~

11,000 mi-tru

Sug tampusan · pi_gdaleman aagat, metaas pa · dig tampusan metaas binentudan.

I

SUG TAAS NU NGAG BBN".rUD MDKA' SUG DlU.BM NUG DAGAT

Sug tampusan metaas bentud miglegilian dinig

Pilipinas, iin ig Mount Apo ditug Davao. Labi

telu ngibu mitrus ig taasen (3,000 mitrus). Sug

tampusan metaas bentud dig tibuuk lumbang, iini

Mount Everest, d itug Nepal, sakup dadema Asia

keni. Labi siam ngibu mitrus ig taasen (9,000 mitrus) •

Sala buuk pelum metaas bentud ig Mount Ararat, sug misengladan nu gembagel sekayan ni

Noe, sa'itada si Dumpeken, su ke'eles nug Bagyu

Lampap. Sug Mount Ararat kin, sakup dadema Asia. Kig telu buuk bentud kin, maita'ta ig taasen

dinig druing.

Sa' pinenggi' sukudenta sug tampusan

pigdeleman nug dagat, muka' piktaasan nug bentud, gembaba' da sug bentud, medalem da sug dagat. Pu'

kig dalemen, selaksa' bu sengibu mitrus (11,000

mitrus), kig buat tug laksaden paangay dig

dibabaw. Kaas medalem pa ig dagat sabaya' taas nu ngag bentud. Pu' sug tampusan metaas tu ngag

binentudan, siam ng ibu mi trus laak. Gembagel ig

pigbida'anen, dua' ngibu mitrus pa. Kaas medalem

da ig daga t, sa bay a' taas nug tampusan metaas

bentud dig tibuukan lumbang.

Sin

dep

an

4

(if')

•

Si

lan

gan

. -~-

:.~. ~

.: ..

... . .

· ~···-

.. :.: .·

. :

·:. :~·

:-::

.

..

Tata

p m

eti

gd

aw

Equ

ator

Tata

p

Meg

l:tm

bu

s su

g m

ain

.it m

uk

a•

meti

gd

aw

Tata

p m

eti

gd

aw

. .

... .

.. ~ . .

.. .

A N

T A

R C

T I

C A

..

TIMPO DIG LUMBANGTA

Naa, kig lumbangta keni, migininisan gupia ig

timpu dini. Mai ta' ta dinig mapa keni, duun ig

metigdaw gupia benwa, duun dadema ig mainit

benwa, maa' nug Pilipinas keni. Duun pelumi ngag

benwa, taang dun mainit, taang dun metigdaw.

Kagina ndi' meksama ig timpu dinig lumbangta

keni, migininisan dadema ig betad megbaal balay.

Ditug metigdaw benwa, lain ig balay nilan ditu.

Dini mainit benwata, lain dadema ig danita.

Kaas su nga getaw Eskimo ditu continent North

America, metigdaw ig benwa nilan. Sa' timpu na

metigdaw na gupia, sug duma Eskimo, duun ig betad

nilan pembalay, "ice" ig baalen nilan balay

nilan. Pu' ditu nilan, tatap megdupi' "snow." Sa'

metena' dig lupa' sug "snow," ndi' metunag, saba'

nu ketigdaw nug benwa kia, kaas sa' sigi megdupi'

"snow," medikpel na gupia diag lupa'. Bena'

kumapeg, tugas dayun, iin ig putuken nu nga getaw

kin Eskimo, pesegi'en nilan, pu' duuni kaig

nilan, tulan metetubu', inasa'. Maita' dinig

druing keni dapit silung kig balay nug duma

Eskimo, sa' timpu metigdaw gupia.

Laak dag id, pia ·su ng-a getaw megbenwa dig

rnainit benwa, ndi' meksamai kegbaalen balay. Pu'

sa' pinenggi' ki ng.ag Ifugao, kernbaalay balay

nil an, binaal dig bentud, mesempel dig besakan

nilan, ingelanan "Rice Terraces," sa' dinita

migegdanegdan besakan. Su ngag Tausug dema, sug

duma dun, kernbaalay nil an, binaal di geksid

daga t, adun mesem.pel ilan dig. dagat. Pu' iini

tigaman nilan kesukat di ket~tubu' nilan. S·a'

tumaab, silung nilan, dagat na.

·----;:. -- --- - -~

Ditu pelum Malaysia, sug duma getaw, megbaal i lan ba lay dig di taas gayu. I ini ngalan nug bansa nilan, Sakai.

Dig nasud Peru pelum, su ngag Indians, megbaal ilan balay diag mesempel tubig paingalan nilan dun, Amazon River. melayu' dig bagyu, kaas bebelayan, maa' lekaw.

Mainit ditu, megbaal laak

Duuni ga tepen lantay, nda'idun ig dendingen.

muka'

ilan muka'

Ditug Africa pelum, maita' niui mekaika' getaw, paingalan dun Pygmies. Sug palas nilan, mesama nu ngag Nigri tus dinig Pilipinas. Melemu baalay ig balay nilan. Etepan nilan nug mekelekpang daun nga gayu.

Duun pa pagidi getaw dig Africa megbaal balay metibul ig palasen. Gatepen, maa' niin palas payung inumpung dig patalen. Kig dendingen, mama' pinsa.

Di tug United States muka' Canada, duun ig

timpu melebian metigdaw. Laak taang dun, mainit

pelum. Pu' sa' bulan Giniru, metigdaw gupia.

Muka' bulan Gulyu, melebiani kainit. Sa' ma'antu,

megbaal ilan gempagen balay, adun mekepeleket

ilan gapuy dig seled balay sa' timpu metigdaw.

,......._ - -

Ditu pagid Amfrika, duun demai get.aw

paingalan dun Navajo Indians. Laini ·kenlbaa-lay

balay ni lan, pu 1 gemi ten nilani gayu. muka 1 lupa 1 •

Ki gulu ge<jdan .nilan, metubang dig:-silangan, pu'

maa 1 laung pa nilan dun ki gendaw, megbebaya 1· ,

pegbesaan dadema.

Ditu nilan, taang dun duun ig timpu metigdaw

gupia, kaas subay medikpel iq dending nilan muka 1

gatep.

Su ngag Pueblo Indians pelum, dia dadema Amirika, baalen nilan balay kig basak petegasen. Kig balay nilan gempagen gupia, pu' medepet dadema megatus taun. Maita' dig druing keni duun ig libun pekpelutu' paan di gebuan nilan diniun

ig basak.

,·

Dig a•.Jteb-agel s ,iud.ad·, •e-keleliag

peqbenwanan_., pu.' melaun ig . me·kebagel balay, .

pinintalan pa / muka' melauni !¥Jag bulakbulak dun, ·

megduga,ng dig lengasan . nug balay. Nga gimbea.aya~ h . . ciig siudad, binaal nilan kig simintu muka' putaw,

adun ndi' ruegeba' ig balay nilan' sam]?ay maiben~

D-inig druing keni balay, sepu.lu' . bu · siam

angka' ig taasen, buat dig lupa' paangay tug

ditaas. Dig dialem balay keni, · duuni gupisina,

duun ig tindaan, muka 1 pegbenwanan - nu nga getaw

dig -siudad.

Ditug Makati, sakup nug Menila', melaun gu~ia

meke.lengas balay mai ta 1 ta, sa' meditu ita • . Meglele!inis ig palas nu ngag ~lay riilan, sampay

sug bagelen.

· ·~-

DmiA LIBRO SINUBAHEN DIG ·SIRDANGAN

KIG MENENAGAT (Folktale)

TETALU (Folktale)

NGAG MILABETLABET (Personal ~xperiences)

KIG MILAGRO KAMET (Fiction)

NGAG SINUGILEN (Folktales)

KIG TELU BULUS GUKITEN (Fiction)

MIGB INENGI 'AN BETAD (Customs)

SU KEGULIUG NAMI DITUG NASULI (Personal Experiences)

PENILUNGENTA SUG BEGU TITULU' (Personal Experiences)

SINUGILEN DENGANTU SAMPAY DIG NANDAW (Fiction)

PAAT BUUK GUKITEN (Fiction and Non-Fiction)

SU GULIPEN NU GAD!' (Folktale)

NGA GUKITEN SINUBANEN (Folktales)

SU GEMPIA PETENDAY NI LUKAS (The Gospel of St. Luke)

SU GEMPIA PETENDAY NI JUAN (The Gospel of St. John)

NGAG PENGGULAULA NU NGAG SESUGU 'EN NI !SUS (The Acts of the Apostles)

SU NGAG SINULAT NU NGAG SESUGU 'EN NI !SUS (Epistles of St. Paul, St. James and St. John)

SI ABRAHAM (Genesis Portions)

Mesaluy di ngag· tindaan muka' mirkadu d ·i ngag prubinsya pegbenwanan nu ngag Subanen. Mesu'at dadema puiten di:

Translators Committee of the Philippines

P.o. Box 423 Greenhills Metro Manila 2801

Translators Committee of the Philippines

Nasuli, Malaybalay Bukidnon 8201