Świat symboliki chrześcijańskiej
DESCRIPTION
Słownik symboli chrześcijańskich.TRANSCRIPT
-
DOROTHEA FORSTNER OSB
WIAT SYMBOLIKI CHRZECIJASKIEJ
Leksykon
Przekad i opracowanie
Wanda Zakrzewska
Pawe Pachciarek
Ryszard Turzyski
Wybr i opracowanie ilustracji Beata Kulesza-Damaziak
Komentarz do ilustracji Magorzata Wrzeniak
Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001
Tytu oryginau
Die Welt der christlichen Symbole 5. verbesserte und eganzte Auflage
Orygina opatrzono zezwoleniem wadz kocielnych Imprimatur der Abtei
Seckau vom 25. Februar 1959,
Dr. Placidus Wolf, Abt von Seckau
Imprimatur des Bischflichen Ordinariates Innsbruck
Nr 1287/2 vom 2. September 1966,
-
Msgr Dr Josef Hammerl, Kanzler
by Tyrolia-Verlag, Innsbruck Copyright for the Polish translation by
Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990
Konsultacja naukowa Ks. dr hab. Stanisaw; Kobielus
Opracowanie graficzne Beata Kulesza-Damaziak
Na okadce
Ambona w ksztacie odzi z kocioa Sistr Wizytek w Warszawie,
wykona Jan Jerzy Plersch, 1760 r.
Fot. Beata Kulesza-Damaziak
Zdjcia ze zbiorw
Beaty Kuleszy-Damaziak
Magorzaty Wrzeniak
Redaktor techniczny Marian Krupicki
Korekta Zesp
ISBN 83-211-1626-4
INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 2001
Wydanie II. Ark. druk. 34/16 + 96 str. ilustr.
Skad i amanie: Dartext, Warszawa
Druk i oprawa
Drukarnia Wydawnicza w Krakowie ul. Wadowicka 8
-
OD WYDAWCY
Ksika, ktr oddajemy do rk Czytelnika, ma dug histori. Autorka
rozpocza nad ni prac na pocztku lat trzydziestych, zachcona przez prof.
dr. Piusa Parscha. Pierwotny zamiar by skromny. Artykuy opisujce symbole
chrzecijaskie i ukazujce ich genez, rozwj, waciwe im konteksty i treci
miay pogbi przeywanie liturgii i prawd religijnych przez wiernych. W toku
tych prac zrodzi si pomys wydania ksiki systematycznie omawiajcej
symbolik chrzecijask. Niestety, najpierw trzyipletnie wygnanie, a potem
skutki wojny nie pozwoliy doprowadzi do koca tego przedsiwzicia. Do jego
realizacji powrcia Autorka, zachcona przez wydawnictwo Tyrolia, dopiero w
latach pidziesitych. Pierwsze wydanie ukazao si w 1959 r. i spotkao si z
bardzo yczliwym przyjciem recenzentw i czytelnikw. Ich uwagi pozwoliy
Autorce przygotowa drugie wydanie poszerzone o nowe tematy, ale
zachowujce dotychczasowy charakter. Autorka, piszc swe dzieo, nigdy nie
mylaa o nim jako o dziele naukowym". Miao ono dopomc wiernym
wnikn w bogactwo treciowe kryjce si w znakach, gestach, w rnorakich
przedstawieniach, bdcych w ostatecznoci jedynie skromnymi i uomnymi
rodkami wyrazu wiary w Tego, ktry wszystko stworzy wedug miary i liczby
oraz wielokrotnie i na rne sposoby przemawia do ludzi, by w kocu
przemwi do nich przez swego Syna.
Nastpne wydania, ktre ukazay si ju po mierci Autorki, opracowyway jej
wspsiostry z Opactwa St Gabriel.
Pite wydanie, na podstawie ktrego dokonano niniejszego przekadu, zostao,
tak jak wszystkie poprzednie, poszerzone i zaktualizowane (zwaszcza
bibliografia), ale zasadniczo pozostao w samym materiale i charakterze
niezmienione.
Wspczesne przeobraenia w liturgii i w wystroju wity by moe domagay
si nowego opracowania symboliki chrzecijaskiej, zwaszcza e postpujca
reforma liturgiczna w coraz wikszym stopniu stara si uwzgldnia warunki
Kociow lokalnych, usuwajc niekiedy wiele uwiconych tradycj symboli.
Wydanie dziea Dorothei Forstner w niezmienionej postaci wydaje si jednak
usprawiedliwia wiadomo, e pene przeywanie wiary wymaga sigania
rwnie po rzeczy stare", e wielowiekowa symbolika chrzecijaska, zarwno
-
ta z czasw narodzin Kocioa, jak i z czasw jej niebywale bujnego rozwoju - z
okresu aktywnoci wielkich Ojcw Kocioa oraz redniowiecznych teologw i
mistykw, jest nada obecna w dzieach sztuki, literaturze i codziennym yciu.
Poznanie zamierzchych, przedchrzecijaskich korzeni symboliki
chrzecijaskiej, jej rde biblijnych, wiadectw patrystycznych, liturgicznych, a
take jej artystycznego wyrazu wydaje si nieodzownym warunkiem poczucia
duchowej wizi z Kocioem powszechnym i bardziej wiadomego przeywania
jego przeobfitego, rwnie w zakresie symboliki, bogactwa.
-
WSTP
Symbolem" nazywano pierwotnie odamany kawaek koci do gry lub jakiego
innego przedmiotu, ktrego brzeg pasowa do brzegu pozostaej czci tak, e
mona je byo z sob zoy (Sym-ballo). Przyjaciele i gocie obdarzali si
nawzajem takimi kawakami przedmiotw, aby mc si po nich rozpozna. Byy
znakiem rozpoznawczym (tessera hospitalita-tis), ktry dziedziczono w
rodzinach. Pniej posugiwano si w takim celu odciskiem pieczci {apayic).
W znaczeniu przenonym symbole oznaczaj rzeczy, ktre z racji jakiegokolwiek
podobiestwa uzmysawiaj co duchowego1. Nie chodzi ju tylko o zczenie z
sob dwch czci jednego przedmiotu, lecz o spotkanie tego, co konkretne, z
reprezentowan przez siebie, a w sakramentach nawet skutecznie w sobie
zawart rzeczywistoci wyszego porzdku.
Czowiek jako istota duchowo-zmysowa potrzebuje symboli, aby przybliy
sobie to, co duchowe. Niekiedy mgliste odczuwanie ich bogatej treci moe mu
powiedzie wicej ni sowa. Symbole bowiem cz w jedno oglne wraenie
najbardziej rne rzeczy, natomiast mowa tylko w sposb czstkowy i
stopniowy uwiadamia to, co symbole w jednej chwili przedstawiaj duszy
ludzkiej.
Gdy spogldamy na nieprzejrzanie rozlegy wiat symboli, spostrzegamy rne
dziedziny, ktre opieraj si jedne na drugich, wzajemnie si przenikaj i - nie
biorc pod uwag wszelkiego rodzaju pogaskich wypacze i znieksztace -
tworz hierarchiczn struktur. Podstaw jej stanowi naturalna symbolika
kosmosu, przez ktr kady czowiek moe doj do poznania Boga. Dziki
objawieniu biblijnemu i waciwej dla typice ta naturalna symbolika zostaje
wypeniona sensem nowej historio-zbawczej symboliki, aby osign swoje
apogeum w tajemnicy Chrystusa, ktra jest nadal obecna i nadal dziaa w
Kociele i jego sakramentach, a w chwale osiga sw peni.
W kosmosie, ktry Bg powoa do istnienia przez swe stwrcze niech si
stanie", wszystko jest symbolem, poniewa kada rzecz jest na swj sposb
wyrazem i nosicielem idei Boej, analogicznym obrazem wiecznej Mdroci.
Idea jest czym istotnie realnym, rzecz podpadajca pod zmysy jest rwnie
realna, ale w znacznie sabszym stopniu - magis videtur quod non videtur"2.
Dla nas, ludzi, obraz jest jednak drog do prawzoru. Kada rzecz podpadajca
-
pod zmysy, w ktrej wieczna idea czy si z przemijajc materi, wskazuje na
to, co wieczne, i w ten sposb staje si symbolem" w znaczeniu najbardziej
pierwotnym; wraz z nim dana ;est nam owa poowa", ktra odpowiada drugiej
i tworzy z ni cao.
1 Naley jednak zaznaczy, e zgodnie z nauk Soboru Lateraskiego IV inter
creatorem et creaturam non potest tanta similitudo notari, qui inter eos maior
sit militudo notanda" (nie mona stwierdza adnego podobiestwa midzy
Stwrc i stworzeniem, nie twierdzc jednoczenie, i zawiera ono jeszcze
wikszepodobiestwo") (Denz 432).- Ambroy, De mysteriis 3,15.
8
Symbole kryj w sobie obiektywn, istotow tre, ktra nie zostaa im nadana
dopiero przez ducha ludzkiego; symbole istniej nawet wtedy, gdy czowiek ich
sobie nie uwiadamia. Moemy o tym wnosi z bardzo dawnego opowiadania o
stworzeniu wiata, ktre przyznaje pierwszemu czowiekowi zdolno
pojmowania istoty rzeczy: Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzta ldowe i
wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bg przyprowadzi je do mczyzny, aby
przekona si, jak on da im nazw. Kade jednak zwierz, ktre okreli
mczyzna, otrzymao nazw istota ywa" (Rdz 2,19).
Jednak wraz z grzechem wkrady si na wiat zamienie umysu i bd. Ludzie,
ktrzy powinni byli pozna Boga przez Jego dziea, znikczem-nieli w swoich
mylach i zamione zostao bezrozumne ich serce (...) I zamienili chwa
niezniszczalnego Boga na podobizny i obrazy miertelnego czowieka,
czworononych zwierzt i pazw" (Rz 1,21.23). Poprzestali na symbolu i
oddawali mu cze Bosk, zamiast doj do Stwrcy (por. Mdr 13,1-9). To
wypaczenie autentycznych hierofanii i uczynienie z nich przedmiotu
bawochwalczego kultu stanowi o waciwej istocie pogastwa. Znajduje ona
swj wyraz przede wszystkim w micie. W micie przedmiotem kultu staje si
samo ycie biologiczne z waciw mu regularnoci i zmiennoci, a nie Bg, o
ktrego opatrznoci to wanie ycie daje wiadectwo. Na tym polega bd
wszelkiego pogastwa. Oczywicie ludzie na wczesnych etapach rozwoju
historycznego nie posiadali wiadomoci, po ktre signa wiedza pniej. Nie
wiedzieli nic o elektrycznoci, magnetyzmie itp. To, co podziwiali i co wprawiao
-
ich w zdumienie, czcili jako yczliwe bstwo, to za, co napeniao ich trwog
albo wyrzdzao im szkod, prbowali, jako si z, trzyma z daleka od siebie
bd te udobrucha. Wszdzie widzieli zjawiska spowodowane przez istoty
wysze: piorun by strza boga, grzmot dudnieniem boskiego pojazdu,
chmury trzod boga, bieg soca przejadk Heliosa w wozie zaprzonym w
ogniste rumaki albo (jak w Egipcie) przejadk boga Ra, ktry w barce pynie
po oceanie niebieskim. Ze wiatem zwierzcym, nie do dokadnie poznanym,
czyli najdziwniejsze banie, ktre utrzymyway si przez tysiclecia, a
przybrawszy nowy sens, przenikny rwnie do wiata symboliki
chrzecijaskiej. Ludy staroytne w swoich religijnych witach odtwarzay
zwizan z porami roku cykliczno budzenia si do ycia przyrody i jej
zamierania i przeyway" odradzanie si przyrody w misteriach, ktre miay im
zapewni wyzwolenie i szczliwe ycie przysze. Pogaskie formy kultowe byy
rnorodne i nieprzeliczone byy te postacie bogw, ich atrybuty i symbole.
Pod rnymi nazwami
mmmmm
. Zachowali j
o waciwej im niegdy Boskiej A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen
Geisteskultur, Leipzig 1929, s. 90.
Wstp 9
harmonii oraz przepeniaa ich gboka tsknota za moliwoci wyzwolenia si
z ziemskich przeciwiestw i osignicia znw jakiej wyszej jednoci. Ta
tsknota za Istot obiecujc wyzwolenie, za przezwycieniem sprzecznoci,
ktre przeywali w przeciwiestwach mierci i ycia, wiata i ciemnoci,
znalaza swj symboliczny wyraz rwnie w ich sztuce.
Ludy staroytne poszukiway na swj sposb niewidzialnego Boga, czy nie
mogyby Go dotkn (y/riAaf]aeav avrv) i znale" (Dz 17,27). To dotkn"
trzeba rozumie dosownie. Kto wzywa bogw niebieskich, prbowa ich
uchwyci, wznoszc rce, kto modli si do bogw podziemia, dotyka ziemi.
Uczynione rk ludzk wizerunki bogw znaczyy tyle, co sam bg. To samo
odnosio si do tych zwierzt, ktre podziwiano z racji pewnych cech lub
-
ceniono ze wzgldu na ich uyteczno; stopniowanie i idealizacja icjji
przymiotw doprowadziy do tego, e stay si one mitycznym symbolem albo
uosobieniem samego bstwa, a czsto take obrazem zjawisk kosmicznych.
Wedug wierze antycznych symbole nie tylko wskazyway na to, co
przedstawiay, lecz rwnoczenie to co uobecniay. Swoisto takiego
sposobu mylenia wie si z osobliwym pogldem staroytnych na wiat.
Zgodnie z tym pogldem obraz jest nie tylko funkcjonalnym przedstawieniem
jakiej rzeczy, danej wiadomoci czowieka, lecz moe oznacza take
promieniowanie, ujawnienie i objawienie istoty rzeczy oraz uczestnictwo w
samym przedmiocie. Przez obraz nie naley zatem rozumie czego, co jest
obce rzeczywistoci, co istnieje tylko w myli, lecz co, co uczestniczy w
rzeczywistoci i jest sam rzeczywistoci. W nim ukazuje si istota rzeczy.
Obraz ma wobec tego te same siy, odczucia i moliwoci dziaania, co jego
prawzr."4
Z si dziaania konkretnego symbolu czy si magia. Polega ona na usiowaniu
spowodowania - wykorzystujc niezwyke lub demoniczne moce - skutkw,
ktre przyniosyby czowiekowi poytek lub szkod. Pewne przedmioty, znaki
albo te nazwy (rzeczy, osb) suyy za rodek do osignicia tego celu. Nazw
uwaano za tosam z istot jej nosiciela. Nada obrazowi nazw kogo lub
czego oznaczao stworzy sobowtra; w ten sposb poprzez symbol mona
byo oddziaywa na samego czowieka.
Szczeglnym rodzajem magii s czary przez analogi. U podstaw ich ley
zasada: Co si przytrafia obrazowi, musi si te przytrafi pierwowzorowi". Ten
zabobon obserwujemy i dzi w pewnych naiwnych ju zwyczajach ludowych,
np. przez pola toczy si ponce koo, aby zmusi soce do ich ogrzewania. W
zwyczajach ludowych zachowaa si te
ara w przenoszenie si z jednej istoty na drug (sympatia). Przykadem mog
by jaja wielkoczwartkowe", ktre zakopuje si w ziemi, aby uyniay rol,
albo te wiee gazki, ktre maj przynosi szczcie : sprzyja pomylnoci
ludzi i zwierzt. Analogiczne w swym charakterze jest stosowanie rolin do
celw leczniczych, uwzgldniajc jedynie ich zewntrzne cechy; roliny o tej
barwie stosuje si przeciw taczce, pokrzywy - przeciw kuciu w boku itp.
-
Tego rodzaju pogldy byy w staro-noci powszechnie znane. Nawet
potomkowie Abrahama nie byli od
1 G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t. 1-
10, gart 1933-1979 (haso: E\kwv).
10
nich wolni. Z Ksigi Rodzaju (30,14) dowiadujemy si na przykad, e Ruben
przynis swej matce, Lei, owoce mandragory, ktrej korze przypomina ma
posta ludzk. Spoycie mandragory miao obdarzy Le bogosawiestwem
urodzenia dziecka.
Rzut oka na krg idei tego naiwnego zabobonu jest konieczny do zrozumienia
niektrych symboli, siga on bowiem ich prehistorii.
Objawienie biblijne przywraca tym elementom kosmicznej symboliki, mitycznie
interpretowanej przez pogastwo, znowu ich prawdziwe znaczenie - s
wyrazem stwrczej mocy Boga. Bg objawia si w nowy sposb, a mianowicie
przez szczeglny wybr, prowadzenie i zadziwiajce czyny, ktre staj si
wydarzeniami historii zbawienia, typami Nowego Testamentu. Objawienie to
wprawdzie przekracza sposoby ujawniania si Boga w naturze, nie znosi ich
jednak, lecz poszerza i asymiluje. Przykadem moe by tu woda. Nad tym
elementem ycia unosi si na samym pocztku dziejw wiata Duch Boy. W
czasie potopu woda za staje si narzdziem zniszczenia, kary za popenione
przez ludzi grzechy, ale i ocala dzieci Izraela, uciekajce przed Egipcjanami, gdy
morze rozdziela si i pozwala im bezpiecznie przej. Wszystkie te wielkie
wydarzenia zawieraj zapowied sakramentu chrztu.
Gdy za nadesza penia czasu, w ktrym druga osoba Boa przez swoje askawe
przyjcie ciaa ludzkiego zechciaa uwici (consecrare) wiat5, spenia si
tsknota wszelkiego stworzenia: przez Chrystusa i w Chrystusie zostaa
dokonarfe wielka przemiana wiata, poniewa wraz z nastaniem krlestwa
Boego zstpio na wiat ycie Boe.
-
Jezus, goszc sw nauk, najczciej czerpie obrazy ze wiata przyrody i ycia
codziennego. Sam nazywa siebie winn latorol, chlebem, wiatem, bram,
pasterzem, kamieniem wgielnym itp. Czyny i cuda Chrystusa s znw typami
dziaania aski w tajemnicy Kocioa, ktrego misj jest wczenie rzeczy
ziemskich w zbawcze dzieo Chrystusa. Koci realizuje t misj przez swoje
powicenia liturgiczne. Napenia rzeczy ziemskie treci Bosk i czyni je
nosicielami ask. Wszystkie istoty i zjawiska stworzonego wiata maj, ju jako
dzieo Boe, swoje naturalne odniesienie do Boga, Koci jednak, udzielajc
swych bogosawiestw, ktrymi obejmuje cao stworzenia, ustanawia
ponadto i potwierdza szczeglny stosunek wiata do Syna Boego, ktry sta si
czowiekiem. Formuy powice wskazuj czsto na liczne typy Starego
Testamentu i ukazuj w ten sposb cudowne wizy i konteksty planu
zbawczego. Ksigi liturgiczne, mszay, pontyfikaty, rytuay dowodz, jak rzeczy
naturalne czy te dziea ludzkie staj si, dziki modlitwie Kocioa, symbolami
w penym tego sowa znaczeniu. Odnosi si to przede wszystkim do tych rzeczy
albo znakw, ktre s materi sakramentw. Przy powiceniu wody
chrzcielnej w momencie, gdy wypowiada si sowa: Niech moc Ducha,
witego zstpi w wod wypeniajc to rdo chrzcielne"6, Duch wity jakby
zostaje w niej zanurzony, aby zapodni to wite rdo dla rodzenia dzieci
Boych. Podobnie przy powicaniu witych olejw w Wielki Czwartek w
Prefacji prosi si Boga, aby raczy
5 Por. Martyrologium Romanum (wito Boego Narodzenia).
6 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia
opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum,
Pozna 1963, s. 397.
Wstp
11
witemu krzymu doda mocy Ducha witego"7. Oleje wite otrzymuj
dziki ich powiceniu tak moc, e biskup i kapani zginaj przed nimi kolana i
sawi je pieni. Najwzniolejsz jednak tre symboliczn otrzymuje
najwitsza Eucharystia. W niej chleb i wino s symbolami Ciaa i Krwi
Chrystusa, ktre wszake moc sw konsekracji w sposb realny zawieraj to,
co symbolizuj.
-
W jakiej mierze wszystkie powicone przedmioty staj si nosicielami i
porednikami ask. W sakramentach i sakramentaliach zostao osignite to, do
czego dy wiat antyczny, a czego nie mg osign, co uwaa, i mgby
posiada, a czego jednak by pozbawiony.
Przewrt, ktrego dokonao chrzecijastwo, przejawia si rwnie przez to, e
niekiedy spenienie jakiego antycznego wyobraenia sytuuje go na znacznie
wyszym poziomie. Mityczny Orfeusz, ktry dwikami swej liry wabi
stworzenia, staje si symbolem Chrystusa, ktry wszystko pociga do siebie.
Soce za, ktremu poganie oddawali cze bosk, jest symbolem Chrystusa,
wiatoci wiata, wschodzcym z wysokoci Socem, ktre modlitwy
brewiarzowe opiewaj w swych hymnach i ktre okrela bieg roku
liturgicznego.
Jakie znaczenie maj zatem symbole, ktre stworzya sztuka chrzecijaska?
Zapoyczyy one form ze stworzonego wiata, ale tre wziy ze witych
tajemnic, na ktre te wskazuj. Symbol ryby na przykad zawiera -
wydobywajc tylko jedno z jego wielu znacze - w swojej greckiej nazwie IX0YZ
ca chrystologi, a w poczeniu z koszem chleba przypomina cud rozmnoenia
chleba i staje si symbolem witej Eucharystii. *
Sztuka symboliczna uwydatnia w swoim obrazie zaczerpnitym z przyrody tylko
to, co jest konieczne do wskazania na tre duchow. Dziki tej stylizacji chce
ukaza, e rzeczy zostay oderwane od przyrody, aby wyrazi to, co wysze.
Mimo caego kamuflau, ktry jest waciwy dla symbolu, sens symbolu musi
by zrozumiay dla wtajemniczonego i moliwy do okrelenia dziki miejscu i
otoczeniu, w ktrym si pojawia dany motyw, bd dziki porwnaniu go z
innymi symbolami.
Chrzecijanie pierwszych wiekw znali symbole tak dobrze jak alfabet, a moe
nawet lepiej, bo nie wszyscy umieli czyta. Std Ojcowie Kocioa, goszc
kazania co ludu, czerpali przykady ze wiata symboli. Symbole traktowano
jako mow obrazw, ktrej dzisiaj na nowo trzeba si dopiero uczy, a
przyswajano j sobie w duchowej atmosferze, w jakiej wyrosa.
Malarstwo i epigrafika katakumbowe s zupenie proste i na wskro
symboliczne. Pod koniec IV w. zanikaj powoli jej proste tajemne znaki. Ich
-
miejsce zajmuje paskorzeba sarkofagowa i od V w. bazylikowa sztuka
mozaikowa, ktre rozwijaj znaczne bogactwo form.
Nigdzie nie jest woda czystsza ni w pobliu rda. Jeeli jest to prawda, to
prawd te jest, e starochrzecijaskie idee i motywy, a zwaszcza ich formy, s
w pewnym sensie nieprzemijajce. Tym tumaczy si ogromne zainteresowanie,
jakie budz one wanie w naszych czasach, i to nie tylko wrd wierzcych
chrzecijan."8
7 Powicenie krzyma witego, w: tame, s. 331.
8 Ch. Mohrmann, F. van der Meer, Bildatlas der fruhchristlichen Welt (wyd.
niem. H. Kraft), 1959, Przedmowa.
12
Wstp
We wczesnym redniowieczu symbol jest najczciej stosowanym rodkiem
wyrazu. Nic nie istnieje samo przez si, wszystkie rzeczy istniej tylko w wietle
tego, co Boskie, bdc zarazem Jego wypowiedzi przyobleczon w ciao. Nie
ujmuje si zjawisk otaczajcego wiata tylko myl, nigdy w jednoznacznych
pojciach, lecz oglda si je zawsze w wieloznacznych symbolach. Przede
wszystkim zwierz byo wielokrotnie wykorzystywanym i odpowiednim
wyrazem przey czowieka tego okresu. W drugiej poowie XI w., wraz z
pojawieniem si rzeby w kamieniu, zwierz staje si gwnym tematem i
ulubionym motywem architektonicznym. W XII w. symbol zwierzcia jest coraz
bardziej powszechny. W XIII w. ustpuje miejsca postaci ludzkiej."9 Pojawiaj
si wwczas motywy o innym charakterze: personifikacje cnt, wad, sztuk,
nauk, rnych okresw ycia itp.10 Do tego rodzaju obrazw symbolicznych,
ktre przedstawiaj pojcia abstrakcyjne pod postaci fikcyjnych osb,
odniesiono bdnie termin literacki alegoria" n. Z tego okresu pochodz liczne
cykle typw maryjnych. Wiele symboli zostao przeniesionych jednak do
heraldyki, a wic na grunt wiecki (np. lew, feniks, gryf, lilia).
Od XVI w. symbole staj si emblematami, z ktrymi czono sentencj acisk
odpowiadajc najczciej treci symbolu. Wyraaa ona w niektrych
wypadkach program ycia danej osoby, rodziny czy te zakonu albo jakiej innej
wsplnoty. Ulubiona zabawa renesansu, polegajca na zadawaniu i
-
rozwizywaniu zagadek, bya nader ywa jeszcze w baroku. Emblematy za
kryy w sobie zarwno gboko religijn tre, jak i stanowiy okazj do radosnej
zabawy. Zasady wiary i moralnoci byy przedstawiane w najrniejszych
symbolach, niekiedy zaprawionych nadto humorem.
Ponisze rozwaania o poszczeglnych symbolach opieraj si prawie zawsze na
wiadomociach zaczerpnitych ze wiata staroytnego, Biblii, patrologii, liturgii
i historii sztuki. Wszystkie one stanowi bowiem na swj sposb o
symbolice,chrzecijaskiej i pomimo caej wolnoci inspiracji artystycznej, tak
mocno dzisiaj podkrelanej, powinny pozosta podstawowymi rwnie w jej
dalszym rozwoju.
9 W. von Blankenburg, Heilige und ddmonische Tiere, Leipzig 1943 (19752).
10 Ju w sztuce starochrzecijaskiej spotykamy si z przedstawieniami
zarwno Kocioa i Synagogi, jak i rnych bstw pogaskich; te ostatnie s
jednak w chrzecijastwie raczej personifikacjami np. Nike, Victorii, Uranosa,
Okeanosa.
11 Por. K. Kunstte, Ikonograptoe der chri.stli.chen Kunst, t. 1-2, Tib
1926-1928, t. 1, s. 12.
ZNAKI I PISMO
1. Znak krzya
Krzy jest witym znakiem odkupienia; znakiem tym Koci rozpoczyna
wszelkie czynnoci, bogosawi nim i powica. Dlatego te wrd symboli
chrzecijaskich przysuguje mu naczelne miejsce.
Ukrzyowanie byo najbardziej okrutn i haniebn kar mierci stosowan przez
Rzymian. Skazywano na ni tylko niewolnikw i przestpcw; nigdy obywateli
rzymskich. Inne ludy, np. Persowie (por. Ezd 6,11; Est 2,23; 7,9; 5,14; 9,13),
znay rwnie kar ukrzyowania. Konstantyn Wielki znis t kar w imperium
rzymskim, gdy mier Pana uwicia krzy i sta si on znakiem zwycistwa.
Jeszcze przed swoj mk mwi Chrystus o naladowaniu krzya" (Mt 10,38;
16,24). Prawdopodobnie posuy si w tym wypadku wyraeniem
przysowiowym, gdy oglnie byo wiadomo, e skazani na ukrzyowanie sami
musieli zanie drzewo mki" na miejsce kani. Tylko w tym kontekcie
-
suchacze mogli zrozumie t obrazow wypowied Zbawiciela, ktrej peny
sens ukaza si dopiero po Jego mce.
Pawe Aposto mwi o krzyu jako o znaku pojednania z Bogiem (Ef 2,16), znaku
pokoju (Koi 1,20), znaku mocy Boej (1 Kor 1,18), znaku chluby (Ga 6,14). Na
kocu za wiata ukae si - zgodnie z zapowiedzi Pana - na niebie znak Syna
Czowieczego" (Mt 24,30).
U najstarszych ludw krzy by znakiem astronomicznym. Oznacza soce lub
strony wiata. Bardzo czsto uywano te tego najprostszego znaku jako
symbolicznego ornamentu. Formy tego znaku, ktre jako tajemne symbole
krzya zostay przyjte przez chrzecijastwo, s nastpujce:
1. Czteroramienny krzy wpisany w koo jest przedchrzecijaskim
symbolem wiata i soca uywanym zarwno przez ludy azjatyckie, jak i przez
dawnych Germanw. By on dla nich take symbolem cyklu rocznego i zasad
biologiczn. Oznacza zdrowie i ycie. W sztuce, chrzecijaskiej znaczenie tego
znaku w odniesieniu do Chrystusa jako wiatoci i Odkupiciela wiata
narzucao si samo przez si. Moe on jednak rwnie symbolizowa
jedynowadztwo Boga w wiecie.
2. Krzy w ksztacie greckiej litery Tau (crux commissa krzy skada-
1 Sawny filozof i mwca Cycero wypowiada! si na temat krzya w wielu
swoich dzieach. Drastyczn wypowied znajdujemy w jego mowie Pro C.
Rabirio perduellionis reo 5,16: (...) a sama nazwa krzya daleka niech bdzie
nie tylko od ciaa obywatela rzymskiego, lecz take od jego myli, oczu i uszu. Z
tych wszystkich bowiem rzeczy nie tylko taki kres ycia i mka, ale te taki
rodzaj mierci, oczekiwanie na ni, a wreszcie sama myl o niej niegodna jest
obywatela rzym-kiego i czowieka wolnego".
14
Znaki i pismo
jacy si z belki poprzecznej naoonej na pionow) by dla staroytnych znakiem
witym; oznacza centrum wiata, by symbolem panujcej nad wszystkim siy
soca. Krlowie asyryjscy nosili taki krzy na szyi albo na piersiach. Dla ludw
-
staroamerykaskich by symbolem deszczu czy boga deszczu; linia pozioma
oznaczaa horyzont, pionowa strumie wody. Zdaniem Izydora z Sewilli na
wykazach onierzy znak Theta (&) umieszczano przy nazwisku onierza, ktry
poleg w walce, a znak T przy nazwiskach onierzy yjcych2.
Prorok Ezechiel (9,4) na rozkaz Boga kreli znak Taw na czoach tych, ktrzy
zachowali wiar. Ta czynno symboliczna wskazuje - wedug nauki Ojcw
Kocioa - na krzy jako na znak odkupienia, piecz wybranych (por. Ap 7, 2 n.).
Mnisi nosili laski w ksztacie wanie takiego krzya, dlatego na pamitk w.
Antoniego Pustelnika nazywa si go rwnie krzyem w. Antoniego".
3. Krzy z uchwytem (ayx, crux ansata), nazywany bdnie te kluczem Nilu,
oznacza - jako hieroglif egipski - ycie albo zapodnienie przez soce. Linia
pozioma z ptl oznacza wschodzce soce, pionowa - promie soca. Na
grobach Koptw (chrzecijascy potomkowie Egipcjan) czsto ryto ten znak,
bdcy w tym przypadku symbolem krzya.
4. Swastyka (pierwotnie znak ognia i soca), nazywana rwnie crux gammata
(krzy gamma), gdy skada si z czterech odwrconych greckich liter F,
wywodzi si z bardzo dawnych czasw. U buddystw oznacza klucz do raju,
w kulcie Atargatis jest symbolem ycia. Pniej znajduje si j rwnie u
Germanw. W sanskrycie jest znakiem witym, w Skandynawii oznacza mot
Tora. W ornamentyce kocielnej w epoce dominujcego stylu romaskiego, w
ktrym zastaje si jeszcze niektre stare figury magiczne, traktowano swastyk
jako znak chronicy przed szatanem.
W trzech pierwszych wiekach chrzecijastwa jeszcze czciej ni z tymi
znakami krzya przejtymi z pogastwa spotykamy si zarwno z
przedstawieniami kotwicy, trjzbu, monogramu Chrystusa, jak i typi-cznych
postaci starotestamentalnych i orantw jako symbolami krzya witego.
Waciwym znakiem krzya posugiwano si tylko w pojedynczych przypadkach,
i to w cakowitej tajemnicy. Powodem takiego postpowania bya ostrono,
eby witych tajemnic wiary nie narazi na szyderstwo i profanacj ze strony
pogan, a take obawa przed przeladowaniem.
Po zwycistwie chrzecijastwa ostrono ta okazaa si zbyteczna i mona ju
byo jawnie przedstawia sam znak krzya. Oto jego rne formy:
-
5. Krzy rwnoramienny albo grecki (crux uadrata) z czasw chrzecijaskich,
wpisany albo nie wpisany w koo, nawizuje do przedchrzecijaskiego
czteroramiennego krzya wpisanego w koo.
6. Krzy taciski (crux immissa - od immitere: skada ze sob).
7. Krzy w. Andrzeja przypomina ksztatem drzewo mki, na ktrym ponis
mier w. Andrzej, aposto. Nazywa si go take crux decussata od decussis -
znaku rzymskiej cyfry dziesi. Odgrywa wielk rol
2 Por. Etymologiae lib. I, cap. 29, 1 n.
Gesty
15
t
w tysicletnim rozwoju zarwno znakw umieszczanych na domostwach,
znakw cechowych i granicznych, jak i stempli drukarskich. Pierwotnie
symbolizowa drewna skrzyowane i pooone na otarzu ofiarnym.
8. Krzy widlasty by zapewne pierwotnym znakiem symbolizujcym tchnienie
w wod chrzcieln; znak ten z czasem przybra posta greckiej litery y.
Prawdziwe znaczenie tego znaku tchnienia kryje si w aluzji do drzewa ycia
(por. Znaki i -pismo i Drzewa).
9. Krzy arcybiskupi albo krzy patriarchalny, w heraldyce zwany krzyem
lotaryskim. Take cudowny krzy ze Scheyern" ma tak posta.
10. Krzy papieski. W odrnieniu od krzya arcybiskupiego dodano do niego
trzeci belk poprzeczn.
11. Krzy prawosawny i jego odmiany charakteryzuj si ukon belk doln
wyobraajc belk, ktra suya skazacowi za podpor ng.
12. Krzy laskowany by umieszczany na monetach ju w czasach
Merowingw; w Austrii by umieszczany na sztandarach Dni Katolickich.
13. Krzy jerozolimski, laskowany z czterema krzyykami umieszczonymi
midzy ramionami duego krzya, mia przypomina pi witych ran. Rycerze
Grobu witego nosili go na swych biaych paszczach.
-
14. Osiem rozwidle krzya maltaskiego (heraldyczna odznaka zakonu
joannitw) oznacza osiem bogosawiestw.
Wedug wiadectw nauczycieli Kocioa II-V w. rado wiary modych
chrzecijan dopatrywaa si ladw krzya witego take w przyrodzie i w
najprzerniejszych przedmiotach. Rozpoznawano go w ukadzie czterech stron
wiata, w sylwetce leccego ptaka, w ukadzie rogw wou, postawie czowieka
stojcego z rozpostartymi ramionami, w ksztacie sztandaru armii, w
tropjonie3, w sylwetce statku z masztem i aglami, w ksztacie drabiny czy
puga znaczcego bruzdami ziemi. Tym znakiem krlewskim" wierni uzbrajali
si przeciw demonom, ktre ,,drc uciekay" przed nim, a take uwicali nim
naj zwyczaj niej sze czynnoci codziennego ycia.
Greccy Ojcowie Kocioa widzieli w krzyu symbol Chrystusa, ktry rozpostarty
na drzewie mki obejmuje cay wszechwiat, jego wysoko i gboko,
szeroko i dugo, przenika go swoim Bstwem i harmonijnie czy w jedno.
Mimo triumfu krzya witego w IV w., triumfu, o ktrym z takim zachwytem
opowiada w. Jan Chryzostom w swoich licznych mowach, nie przezwyciono
jeszcze penej czci bojani przed przedstawianiem ukrzyowanej postaci
Zbawiciela. Zbyt ywa bya pami o doznanej przeze habie mierci
krzyowej. Do VI w. pozosta wic krzy tylko symbolem; nie umieszczano na
nim ciaa Zbawiciela4.
3 Tropajon - tropaeum (tp07iawv od xpem - zawraca, zmusi do ucieczki) by
znakiem, e na tym miejscu pokonano nieprzyjaciela. By to drewniany stojak W
ksztacie krzya, na ktrym zwycizcy zawieszali zbroj, tarcz i bro pokona-
iO wroga.
4 Jungmann podaje inny powd nieumieszczania ciaa Zbawiciela na krzyu:
Nie chciano oglda oczyma samego zjawiska i towarzyszcych mu okolicznoci,
bez raczej ukryt za nim istot, ktra bya czym znacznie wicej ni
umieraniem mczonego czowieka. T ukryt istot o wiele trafniej i gbiej
ukazywa myli
16
Znaki i pismo
-
Na starochrzecijaskich sarkofagach, na ktrych przedstawiano te sceny
pasyjne obejmujce kilka postaci ludzkich, ukrzyowanie byo zastpione przez
tzw. anastasis (77 avaaramg - wzniesienie, wystawienie, obudzenie,
wskrzeszenie). Ten motyw, z ktrym spotkamy si jeszcze wielokrotnie, gdy
jest kombinacj wielu symboli, skada si z krzya, nad ktrym wznosi si
konstantyski monogram Chrystusa w wiecu zwycistwa dziobanym przez
gobie. U stp krzya, po jego prawej i lewej stronie, czuwaj (jak przy grobie
Chrystusa) dwaj rzymscy onierze. Znak haby przybiera wic posta znaku
zwycistwa i staje si wyrazem passio gloriosa.
W V i VI w. bardzo rozpowszechnione s gemmy w formie krzyy. Zawieszano je
jako wota w bazylikach albo suyy jako krzye do bogosawiestw i
relikwiarze, jako krzye procesyjne i otarzowe. W malarstwie ciennym i w
sztuce mozaikowej zajmuj miejsce centralne. Krzye
0 rnych wielkociach i wykonane rn technik - umieszczone na stopniach,
na tronach, pod ukami triumfalnymi, wypuszczajce pdy
1 kwiaty - mwi wszdzie o zwycistwie, yciu i radoci; s typami
przemienionego Zbawiciela.
Tam za, gdzie przedstawia si samego Chrystusa, najczciej trzyma On w rku
krzy w ksztacie laski albo bera. Krzy w ksztacie bera trzyma zwaszcza w
scenach przedstawiajcych cuda przez Niego dokonane. W ten sposb
podkrela si ich charakter misteryjny - to, co Zbawiciel uczyni w swoim yciu
w sposb widzialny, dokonuje take w sposb niewidzialny w liturgii Kocioa.
Krokiem w kierunku realnych przedstawie Ukrzyowanego s te krzye, na
ktrych w punkcie zczenia dwch belek znajduje si popiersie Zbawiciela,
Baranek Boy lub okolona aureol rka Chrystusa.
Istniej te, cho zupenie odosobnione, reliefy z czasw
wczesnochrzecijaskich przedstawiajce obnaon posta Ukrzyowanego.
Najstarszymi przykadami tego s mae gemmy z II w., pochodzce ze Wschodu.
Pniejszy przykad pochodzcy z V w. to posta Ukrzyowanego na sawnych
drewnianych drzwiach kocioa w. Sabiny w Rzymie.
W VI w. pojawiaj si krzye z przybitym do drzewa mki ciaem Chrystusa, ale
odzianym w dug tunik i w zwyciskiej postawie. Take w epoce romaskiej
-
ukrzyowany Zbawiciel zachowuje postaw triumfujc: nosi dug opask na
biodrach, a na gowie koron krlewsk.
Szczeglny charakter maj celtyckie krzye kamienne, ktre czsto spotyka si
w Wielkiej Brytanii, a mianowicie w Irlandii i Szkocji. Na kontynencie s one
nieznane, a jeli si pojawiaj, to w innej formie. Rozwiny si z
prehistorycznych dolmenw, w czasach chrzecijaskich w tych nieforemnych
kamieniach-pomnikach obiono najpierw tylko krzy otoczony koem (moe
jeszcze pod wpywem pogaskiego symbolu
chrzecijaskiej tylko na ni wskazujcy symbol" (J. A. Jungmann, E. Sauser,
Symbolik der katholischen Kirche, Stuttgart 1960, s. 17 (Symbolik der
Religionen 6). Danielou zamyka rozdzia dziewity swojej ksiki Les symboles
chretiens primi-tifs (Paris 1961, s. 151) wnioskiem, ktry chocia nie odnosi si
do sposobu przedstawiania krzya, lecz samego krelenia jego znaku,
naleaoby uwzgldni w tym kontekcie. Twierdzi on, e znak krzya nie mia
pierwotnie przypomina cierpie Jezusa, iecz mia\ by symbolem Boskiej potgi
Chrystusa. Tam, gdzie odnoszono go do mierci krzyowej, widziano w nim
raczej wyraz potgi Boej, ktra przez mier objawiaa swoj przedziwn moc.
Cztery belki krzya symbolizuj zatem kosmiczny charakter czynu zbawczego.
Gesty
17
soca), potem take spiralne ornamenty i litery. We wczesnym redniowieczu
ustala si forma krzya w swej dzisiejszej postaci. Bywa ona ozdabiana scenami
biblijnymi, ornamentem wstgowym, spiralami itp.; elementem wsplnym jest
aureola okalajca przecicie si belek krzya, ktra obramowuje stosunkowo
ma posta gwn, Zbawiciela na krzyu albo w glorii, przedstawion jednak
raczej symbolicznie ni realistycznie.
Od okoo X w. przedstawienie krzya jest ju wprawdzie bardziej realistyczne,
ale nadal wok umierajcego Zbawiciela grupuje si symboliczne postacie
soca i ksiyca, Kocioa i Synagogi. Zwycistwo symbolizuje pokonany w
lecy u stp krzya, ofiar mioci - pelikan karmicy wasn krwi swoje
pisklta.
-
Szeroko rozpowszechnione byy tzw. ywe krzye, ktre pojawiy si w XV w.;
nazywano je tak dlatego, e z czterech belek krzya wyrastaj ramiona.
Najwysze rami otwiera kluczem niebo, najnisze bije motem w pieko, prawe
koronuje Koci, lewe uderza mieczem Synagog.
W liturgii jednak naczelne miejsce zajmuje zawsze passio beata. Koci
bowiem spoglda na krzy w blasku przemienienia. Krzy ogarnia sob
wszystkie tajemnice Chrystusa: mk, zmartwychwstanie, panowanie nad
wiatem, paruzj. Znak krzya jest najczstszym gestem we wszystkich
obrzdach liturgicznych, jest sakramentalnym nosicielem aski zbawienia,
promieniuje Bosk moc i bogosawiestwem.
Koci rozwija swoje myli o tajemnicy krzya najpikniej w liturgii Wielkiego
Postu, Wielkiego Pitku i wita Podwyszenia Krzya (14 wrzenia), a take w
tekstach pontyfikau na powicenie nowego krzya, w ktrych wspaniale
zostaje ukazane symboliczne przeciwiestwo rajskiego drzewa ycia i znaku
zbawienia oraz zamieszcza si wspaniay tekst modlitwy:
Aby przez niego [krzy], ktry wskutek zwycistwa Baranka sta si
zbawieniem, pasterz zachowa na przyszo nienaruszone stado."5
Krzy, jako gwny symbol chrzecijaski i znak zbawienia, jest take atrybutem
wielu witych, ktrych ycie w szczeglny sposb byo zaznaczone jego
tajemnic, a mianowicie Andrzeja, Bernarda z Clairvaux, Bonawentury, Jana od
Krzya i wielu innych6.
2. Gesty
Ciao i dusza - to w istocie cay czowiek. Dlatego ciao jest narzdziem duszy,
gest - wyrazem myli i odczu. Najwysza doskonao polegaaby na tym, eby
cae ciao pozwalao, niby czysty kryszta, przewieca duszy i eby nadto kady
jego gest i cae jego dziaanie byo przeniknite duchem. Tak bdzie kiedy, gdy
ciaa nasze zostan przemienione: najdoskonalsza harmonia, wzajemna wi
bez jakichkolwiek przeciwiestw.
Gesty towarzysz mowie, oywiaj j, czciowo mog j zastpi i s
niezalene od rnorodnoci jzykw poszczeglnych narodw. Ludzie
-
5 Pontificale Romanum. Summorum pontificum iussu editum, a Benedicto XIV
et Leone XIII. Pont. Max. recognitum et castigatum. Editio typica, Ratisbonae
1888, II, 177.
6 Na temat atrybutw witych por. O. Wimmer, Kennzeichen und Attribute
der Heiligen, Innsbruck 1983 6.
18
Znaki i pismo
Wschodu posuguj si wiksz rnorodnoci gestw ni Europejczycy,
poniewa nale do narodw starszych. Staroytno znaa znacznie wicej
penych treci i zarazem oglnie rozumianych gestw ni wspczesno. Biblia
wspomina o takich gestach, ktre s nam ju obce, ale i o takich, ktre
zachoway do dzi swj pradawny sens.
Nie kady ruch jest gestem", a c dopiero gestem symbolicznym. Czowiek w
swoich ruchach wykazuje pewne podobiestwo ze zwierztami. Chocia
zwierzta okazuj swoje uczucia w sposb peny wyrazu (np. pies przez
merdanie ogonem i podskoki wyraa sw rado, a przez szczerzenie zbw -
zo), to jednak nie mona uwaa tych odruchw za gesty". Gesty i
gestykulacja s waciwe tylko ludziom, istotom rozumnym. Wychowanie i
sztuka samoopanowania maj za zadanie nadawa, i to od wczesnego
dziecistwa, zewntrznemu zachowaniu ksztat, ktry byby na miar godnoci
ludzkiej, i w ten sposb podda ciao rwnie pod tym wzgldem duchowi.
Panowanie nad swym ciaem naley do dobrego wychowania. Wysze jeszcze
wymagania stawia asceza. Wysokiego stopnia opanowania wymagaj te gesty
liturgiczne. Nie mog by samowolne i swobodne i dlatego s dokadnie
okrelone rubrykami i ceremoniaem. Tu ma zastosowanie upomnienie w.
Pawa: Abycie dali ciaa swoje na ofiar yw, wit, Bogu przyjemn" (Rz
12,1). W liturgii bowiem kady gest (nie ruch") ma okrelone znaczenie, ktre
albo wynika z naturalnej wymowy gestu, np. podnoszenia oczu czy wznoszenia
rk, albo stanowi o przesuniciu okrelonego witego znaku w sfer
tajemnicy, np. gdy kapan, naladujc Pana, bierze chleb i kielich w swoje rce,
aby wypowiedzie nad nimi sowa konsekracji, albo gdy bogosawic i
powicajc, kreli znak krzya witego. Liturgiczne gesty i ceremonie nie s
-
czym osobistym. Chodzi raczej o Chrystusa, ktry posuguje si czowiekiem
jak swoim narzdziem.
Leenie krzyem i uklknicie
"Leenie krzyem to rzucenie si twarz na ziemi, rozpostarcie na ziemi ciaa.
W formie bardziej umiarkowanej polega ono na uklkniciu na z emi z
rwnoczesnym i tak gbokim skonieniem tuowia, eby czoo mogo dotkn
ziemi albo mona byo ucaowa stop osoby, ktrej
t ]IT ?zesc.\ WJG? Sp,Sb wyraano w staroytnoci najwysz cze a bo
akt adoracji. Na Wschodzie jeszcze dzisiaj spotykamy si z t forma okazywania
czci (npoarjcn). Leenie krzyem jest zewntrznym zna kiem adoracji Jahwe i
hodu, ktry poganie okazuj swoim bogom albo wadcom, ktrym oddaje si
cze bosk.
W liturgii leenie krzyem obowizuje, wedug rytu rzymskiego, celebransa i
jego asyst na pocztku ceremonii Wielkiego Pitku. Osoby ktre otrzymuj
wicenia wysze, padaj na twarz i le krzyem podczas piewania Litanii do
Wszystkich witych przewidzianej przez rytua wice. W niektrych
klasztorach leenie krzyem jest zwizane z obrzdem prffl%cla do zakonu i
uroczystociami skadania lubw zakonnych
W Wielki Pitek gest ten jest niemym wyrazem dogbnego wstrzsu poczucia
wasnej nieskoczonej maoci w obliczu Boga-Czowieka ktry za nas umar na
krzyu.
W czasie piewania Litanii do Wszystkich witych i we wspomnianych
obrzdach monastycznych to rzucenie si na ziemi i leenie krzyem
Gesty
19
wyraa lepiej ni sowa cakowite oddanie si, poczucie wasnej niegodno-ci i
niemocy oraz wzmacnia usilno zanoszonych prb.
Uklknicie (genuflexio) jest albo jednorazowym aktem (przyklkniciem), albo
postaw przyjmowan na duszy czas (klczeniem). Waciwie jest to
-
uproszczona forma padnicia na twarz (leenia krzyem). Czsto jest wyrazem
pokutnego usposobienia. Postaw klczc poboni chrzecijanie najczciej
przyjmuj w czasie modlitwy. W liturgii za przepisy rubrycystyczne mwi o
czasach, dniach i okolicznociach, w ktrych naley okaza ten akt czy postaw
pobonego usposobienia.
Ukony
Ukony w najrozmaitszych formach s rwnie oznakami oddawania czci.
Podczas gdy w yciu wieckim najczciej wyraaj tylko - w zalenoci od
zwyczajw panujcych w danym kraju - uprzejmy gest powitania, w liturgii s
ceremoniaem przepojonym duchem wiary. Liturgia rzymska zna rne ukony:
mae, rednie i gbokie; rubryki mszau, sakramentarza i brewiarza
kadorazowo okrelaj ich czas i charakter. May ukon polega na skonieniu
tylko gowy, redni - rwnie ramion, za gboki ukon wymaga skonienia pod
ktem prostym caego tuowia, przy czym, o ile przepisy nie stanowi inaczej,
naley czubkami palcw skrzyowanych rk dotkn rzepek kolan, nie opierajc
ich jednak na nich.
Znaki krzya i gest bogosawiestwa
Prastarym zwyczajem chrzecijan, do ktrego niejednokrotnie zachcali
wiernych ju nauczyciele Kocioa najwczeniejszego okresu, byo krelenie
znaku krzya na osobach, przedmiotach i sobie samym. Ten znak zbawienia
towarzyszy, od chwili powstania ze snu do momentu udania si na spoczynek
nocny, prawie kadej czynnoci chrzecijan, gdy widziano w nim obron przed
demonami, pomoc w pokusach, umocnienie wiary i publiczne jej wyznanie.
W liturgii wszystko bogosawi i powica si wanie znakiem krzya i por. Znak
krzya).
Gest bogosawiestwa polega pocztkowo, jak mona wnosi z wielu tekstw
Starego Testamentu, na naoeniu rk. Stosowany dzisiaj gest
bogosawiestwa ma swj pierwowzr w gecie antycznych mwcw,
przedstawianym czsto na starych pomnikach, poniewa bogosawiestwo
czy si najczciej ze sowem. Gest bogosawiestwa polega na
wyprostowaniu prawej rki i trzech pierwszych palcw, podczas gdy pozostae
palce s ugite. Ten gest jest nazywany aciskim bogosawiestwem, w
-
odrnieniu od greckiego. Dzisiaj przyjo si, e wszystkie palce s
wyprostowane.
Wedug greckiej formy udzielania bogosawiestwa palce wskazujcy,
rodkowy i may s wyprostowane, za kciuk i palec serdeczny s pooone
jeden na drugim. W ten sposb zostaj utworzone greckie litery XC ApioTC).
Zgodnie z inn interpretacj, trzy wyprostowane palce s znakiem wiary w
Trjc wit, a dwa zoone - znakiem wiary w dwie natury w Chrystusie. Ta
symbolika jednak zostaa dodana pniej, tak samo jak nie jest pierwotne
rozrnienie midzy acisk i greck form bogosawiestwa.
20
Znaki i pismo
Zoenie rk
Zoenie doni zwrconych do siebie stron wewntrzn wywodzi si z
germaskiej formy oddawania czci, zgodnie z ktr wasal z tak zoonymi
rkami przystpowa do swego lennodawcy i otrzymywa od niego zewntrzny
znak nadania lenna. W czasie modlitwy zoone rce wyraaj wzniesienie
duszy do Boga: wydaje si, jakby wyrastay one z serca, obejmoway czowieka i
wraz ze wszystkimi jego intencjami modlitewnymi powierzay go w rce Boga.
To, co ju wedug wieckiego zwyczaju oznaczao zaleno od kogo wyszego,
oddanie, wydawao si szczeglnie odpowiednie do wyraenia takiego
usposobienia wobec Boga. Skadanie doni w czasie modlitwy staje si
powszechnym zwyczajem dopiero w XII w., a przyjo si w Kociele dopiero
pod wpywem owego zwyczaju germaskiego.
Zoeniu rk ze splecionymi palcami przypisywano, wedug Pliniusza i
Owidiusza, w staroytnoci magiczne znaczenie; miao chroni przed demonami
i siami tajemnymi. W czasach starochrzecijaskich tylko w pojedynczych
przypadkach pojawia si ono jako gest modlitewny, i to majcy zastosowanie
tylko w czasie modlitwy prywatnej, nigdy podczas ceremonii liturgicznych.
Naoenie rk, wycignicie rk, okrycie rk, podanie rk (por. Rka).
Stanie
-
W czasie stania ciao nasze przyjmuje postaw wyprostowan, ktra wyraa
czujno, napicie, uwag, cze przed kim wyszym, szacunek, gotowo do
przyjcia rozkazu i wypenienia suby, rozpoczcie wdrwki. Od
zamierzchych czasw postaw t przybierali skadajcy ofiary.
Ten, kto otrzymuje chrzest, powstaje z martwych wraz z Chrystusem. Odtd w
swoim yciu stara si wybiega naprzeciw nadchodzcego Pana. Te rnorodne
znaczenia dostatecznie uzasadniaj przyjmowanie postawy stojcej w czasie
okrelonych czci sprawowanej liturgii. W pierwszych wiekach chrzecijastwa
postawa stojca bya typow postaw modlitewn; tak te sztuka
katakumbowa przedstawiaa orantw.
Postawa siedzca
Postawa siedzca jest postaw, ktr przyjmuje si w czasie odpoczynku i
odprenia. Liturgia zezwala na ni w czasie czyta (z wyjtkiem Ewangelii) i
nastpujcych po nich piewa, a take przy duszych psalmodiach. Do
postawy siedzcej mona odnie sens ukryty w sowach w. ukasza: Maria
(...) siada u ng Pana i przysuchiwaa si Jego mowie" (k 10,39), oraz w
sowach Oblubienicy: W upragnionym jego cieniu usiadam" (Pnp 2,3).
Postawa ta nie ma nic wsplnego z gestem aoby typowym dla staroytnego
Wschodu, o ktrym jest mowa w Ps 137, 1 i w Lamentacjach Jeremiasza,
podsuwa raczej obraz smakowania w sowie Boym.
Bicie si w piersi
Tym gestem, praktykowanym przy sowach moja wina" i Panie, nie jestem
godzien" przed przyjciem Komunii witej, wyraa chrzecijanin
Gesty
21
swoje poczucie winy. Nie zrzuca winy z siebie, lecz wskazuje na siebie i wyznaje
z pokor: zgrzeszyem! Uderzenie (zamknit pici) w pier wskazuje na serce
- orodek ycia i siedzib uczu. Ono to ma by ukarane za wszystko zo, ktre
popeni czowiek. Pan powiada przecie: Z serca bowiem pochodz ze myli"
(Mt 15,19).
-
Pocaunek
Pocaunek (iArjfia, aanaaiuc) jest wyrazem mioci albo czci.
Pocaunek liturgiczny jest szczeglnie czsty w obrzdzie Mszy w. Wyrazem
czci jest ucaowanie otarza, ksigi Ewangelii, pateny, paramen-tw. Pocaunek
skada si na naczyniach z nowo powiconymi olejami witymi, na krzyu
podczas adoracji krzya w Wielki Pitek, na relikwiach i rnych powiconych
przedmiotach. Wyrazem szacunku jest rwnie pocaunek papieskiego,
biskupiego i praackiego piercienia albo rki kapana. Pocaunek piercienia
bezporednio przed przyjciem Komunii witej by pierwotnie znakiem
prawowiernoci, przynalenoci do jednego Kocioa katolickiego.
Pocaunek pokoju (Pax"), ceremonia podczas uroczystej Mszy w. odprawianej
z asyst bd Mszy koncelebrowanej, nastpujca dawniej po Agnus Dei, a
przed Komuni wit, obecnie po Modlitwie o pokj, a przed Agnus Dei, jest
znakiem braterskiej mioci i zgody. Pocaunek pokoju bywa w niektrych
miejscowociach (od XIV w.) przekazywany uczestniczcym we Mszy w. za
porednictwem pacyfikau, tabliczki wykonanej z koci soniowej, metalu czy
drewna i ozdobionej religijnymi motywami.
Pocaunek pokoju wyraa wsplnot z Chrystusem. Koci otrzymuje niejako
pocaunek samego Logosu, o ktry prosi Oblubienica w Pieni nad Pieniami
(1,2). Osculum pacis" stanowi rkojmi pokoju. Nie myl - pisa Cyryl
Jerozolimski - e chodzi tu o taki pocaunek, jaki widzimy u przyjaci na rynku.
Ten pocaunek jednoczy serca i prowadzi do przebaczenia uraz, jest oznak
pojednania i zapomnienia o krzywdach. Wszak Chrystus powiedzia: Jeeli
ofiar sw przynosisz do otarza i tam przypominasz sobie, i brat twj ma co
przeciw tobie, zostaw tam przed otarzem sw ofiar i id wpierw i pojednaj si
z bratem swym, a potem dopiero wr i z sw ofiar*"7 (Mt 5,23-24).
Kroczenie
Kroczy nie znaczy tak sobie chodzi czy biega ani te maszerowa, lecz i w
sposb peen umiaru i opanowania, nie opieszale i bezmylnie, zachowujc
postaw skromn i wyprostowan. Kroczy to nie pdzi i pieszy si, ale take
nie lamazarnie wlec si czy wczy.
-
Podczas liturgii poruszanie si powinno by godne i zdyscyplinowane.
Praktykowane w niektrych krajach obchodzenie w czasie Ofiarowania
gwnego otarza i skadanie ofiar, procesja, ingres biskupa do swojej katedry,
papiea do bazyliki, schodzenie si wsplnoty zakonnej na modlitw
brewiarzow s ceremoniami liturgicznymi, ktre wywieraj bardzo wielkie
wraenie. Wystawno naley si take Bogu, pozwala ona bo-
7 Katecheza mistyczna V, 3, w: w. Cyryl Jerozolimski, Katechezy. Tumaczy ks.
Wojciech Kania, opatrzy wstpem o. Jacek St. Bojarski, opracowa o. Mateusz
Andrzej Bogucki OP, ATK, Warszawa 1973, s. 317 (Pisma Staroytnych Pisarzy
;psp], t. 9).
_J
22
Znaki i pismo
wiem przeczuwa przysz chwa, jest antycypacj wejcia do Miasta
witego, wprowadzeniem do niebieskiego orszaku.
Taniec i korowd
Przez taniec i korowd (saltatio, chorea, chorus, %opq) naley rozumie
regularne nastpstwo rytmicznych krokw albo podskokw, obracanie si bd
stpanie podug okrelonych regu; s bardzo cile zwizane z muzyk, ktra
im najczciej te towarzyszy. Taniec jest form przeywania radoci. Dlatego
ju w staroytnoci taczono przy radosnych wydarzeniach ycia codziennego,
jak o tym wspomina rwnie Biblia; taczono w czasie uroczystych obchodw
zwycistwa, w czasie uczt (por. Mt 14,6), doynek, uroczystoci weselnych.
Tace sakralne naleay ju przed dwoma tysicami lat do najwyrazistszych
sposobw okazywania uczu religijnych. Oczywicie s te dzikie, nieokieznane
tace, ale tych nie bierzemy tutaj pod uwag.
"Rytettk.a c\a\a i &vjk-wa pozwala wypowiedzie w sposb cielesny to, o
czym myli duch, a rwnoczenie powcigliwie to ukry i ochroni. Grecy
niewypowiedziane sprawy dokonujce si w misteriach skrywali wanie pod
postaci taca, wiedzc, e s takie przekonania i przeczucia, ktrych nie mona
wypowiedzie, a tylko czyni" w pikny sposb. Taki te jest taniec sakralny,
-
poniewa jest przede wszystkim naladowaniem w gecie i rytmie ruchu,
ktrym Bg, jako zasad stwrcz, obdarzy kosmos; jest wczeniem si w
rytm mioci stwrczej, ktra stworzya wiat gwiazd. Czowiek staroytnoci,
podziwiajc drgajce wiata niebieskie, zwyk by mwi o tacu gwiazd. Filon
na przykad powiada, e gwiazdy wykonuj prawdziwie Boski taniec, poniewa
nie zmieniaj porzdku, ktry wyznaczy im w kosmosie wszystko rodzcy
Ojciec. Wedug nauki pitagorejczykw, gwiazdy s miejscem pobytu
bogosawionych. Dusza wic, ktra ju tu na ziemi chce zjednoczy si z
Bstwem, musi wczy si w ten taneczny korowd gwiazd, aby ju teraz by
tym, czym bya kiedy i czym kiedy bdzie. Bg bowiem chce, powiada Filon,
eby dusza mdrca bya odbiciem nieba, niebem sprowadzonym na ziemi;
eby posiadaa w sobie to, co znajduje si w sferze eteru: uporzdkowane
ruchy, harmonijne korowody taneczne, podporzdkowane Bogu obroty i rwn
gwiazdom, lnic blaskiem dobro. Lukian w zwizku z tym mwi o pobonoci
Hindusw, ktrzy okazuj cze tacu soca w ten sposb, e w gbokiej ciszy
tworz korowd i tak taczc, naladuj taniec boga(-soca). O astrolatrii
wspomina jeszcze w czasach chrzecijaskich Honoriusz z Autun, ktry
powiada, e chr piewajcych psaterz wzi swoj nazw od chorea
canentium, a wic tanecznego chru piewakw, ktry w czasach antycznych w
swoim omamieniu wielbi bogw gosem i suy im caym ciaem.
Chrzecijanie prbowali, take w zwizku z chrzecijaskimi tajemnicami, nada
tacu znaczenie sakralne i sakralnie go usprawiedliwi. W czasach
najwczeniejszych, kiedy orgie pogaskie jeszcze tkwiy wieo w pamici
chrzecijan, taniec by zakazany i z ca moc zwalczany przez Ojcw Kocioa.
redniowiecze omielio si ju jednak podj tego rodzaju prb, wprawdzie
jeszcze poza liturgi, niejako na jej kanwie. Tak
8 Por. H. Rahner, Der spielende Mensch, Einsiedeln 1978 8, rozdz. 4 (Christ
heute
2/8).
Znaki pisarskie
23
r
-
wic do obchodw Wielkanocy i innych dni witecznych wczono bardzo
stateczny korowd i zabaw duchownych w pik (pika, sphaira - symbol
wschodzcego soca), ktre miay miejsce albo w kruganku, albo na
dziedzicu rezydencji biskupiej; nawet biskupi brali udzia w tych zabawach. W
katedrze w Sewilli zachowa si do dzisiaj zwyczaj wykonywania przez chopcw
przed rozpoczciem Tajemnicy Otarza taca sakralnego. Takie zwyczaje miay
by niejako antycypacj niebiaskiej radoci, a usprawiedliwiay je i inspiroway
przykady zaczerpnite ze Starego Testamentu. Miriam, siostra Mojesza, po
przejciu Morza Czerwonego, wiedzie korowd, a wszystkie kobiety podaj za
ni, piewajc i uderzajc w bbenki (Wj 15,20). Dawid taczy przed ark (2 Sm
6,5). Take w niektrych miejscach Ksigi Psalmw mona napotka sowa
wskazujce na taniec, korowd taneczny, np. wtedy, gdy modlcego wzywa si
do oddania chway Bogu in choro albo do exsultatio (exsulto - skaka do gry,
podskakiwa); w tumaczeniach sens tych sw nie jest ju jednak uchwytny.
O formie staroytnych tacw i korowodw nie wiemy wprawdzie wiele, ale
mona domniemywa, e nie rniy si one istotnie od tacw wspczesnych
ludw Wschodu. W ostatnim czasie w rnych krajach misyjnych, np. w Indiach
i w krajach afrykaskich, podejmuje si wysiki, aby tradycyjne tace kultowe
tubylcw wprowadzi do liturgii. wiadkami takiej prby byli pielgrzymi zebrani
na placu w. Piotra w 1957 r., z okazji wiatowego Kongresu Modziey
Katolickiej. Dzisiaj nie jest ju niczym nadzwyczajnym, gdy zakonnice hinduskie
przebywajce w klasztorach na Zachodzie tacz podczas Mszy w. albo
piewania Magnificat. Nawet europejskie wsplnoty religijne tu i tam prbuj
znale dla odmawianych przez siebie modlitw jakie taneczne formy wyrazu.
w. Augustyn widzi w tacu symbol mistyczne przedstawienie witego
wspbrzmienia w wiecznym pokoju wszystkich tonw i gestw. atwo
zrozumie, dlaczego podrcznik malarski z klasztoru na grze Athos zaleca
opatrzenie personifikacji przedstawiajcych Koci inskrypcj: ..O Kociele,
ciesz si w Panu, wykrzykuj z radoci i tacz!"
Bogosawiony malarz-zakonnik Fra Angeico przedstawi radoci niebiaskie w
obrazie korowodu tanecznego, do ktrego anioowie zapraszaj sprawiedliwych
wszystkich stanw, podaj im rce i w rajskim ogrodzie penym kwiatw
rozpoczynaj plsy.
-
3. Znaki pisarskie
Alfabet
W staroytnoci cay alfabet mia znaczenie symboliczne. Pierwotni ludzie
podziwiali przede wszystkim to, co cudowne, dostrzegajc w tym -ymbole
niejasno przeczuwanego wyszego wiata. Rwnie cud, i rzeczy duchowe
mona utrwali za pomoc znakw widzialnych, za pomoc :sma, wywiera na
nich gbokie wraenie. Ludzie Wschodu przypisywali pismu nawet
pochodzenie boskie. Literami oznaczano, jak po czci i dzisiaj, liczby i nuty.
Nadto wieloraki sens greckiego sowa otoi%eiov by powodem dostrzegania w
alfabecie ukrytej symboliki religijnej alfabetu. Sowo to znaczy: najprostsza
cz skadowa, element, a wic:
24
Znaki i pismo
dla mowy i pisma - litera
dla wiedzy - pojcie podstawowe
dla dziaania - zasada
dla kosmosu - podstawowa materia.
Take dla okrelenia cia niebieskich i elementarnych mocy duchowych, ktre w
synkretyzmie reprezentuj ywioy, posugiwano si niekiedy tym sowem. To
bogactwo znacze jednego wyraenia mogo podsun myl, e oto zwyky rzd
liter staje si symbolem zupenie odmiennych poj, podpadajcych pod to
samo okrelenie.
Staroytni widzieli w alfabecie tajemnicz cao, obraz wszelkiej doskonaoci,
czci skadowe, za pomoc ktrych mona tworzy tajemnicze imiona i
formuy suce do wzywania bogw, do zaklinania mocy ciemnoci. Czowiek
nie wie, jak nazwa te istoty, jak im okaza cze albo
powstrzyma ich gniew, dlatego bekocc - raz jest to piew religijny, raz
formua magiczna - wyrzuca z siebie szeregi liter w rnorakim nastpstwie, aby
tylko trafi to, co moe usposobi yczliwie do niego moce, ktre go
-
przerastaj, albo utrzyma od siebie z daleka wszelkie zo. To swobodne
gromadzenie dwikw podlegao jednake rwnie wielorakiej systematyzacji.
Siedem greckich samogosek (po dwie litery dla e i o), ktrych take uywano
do okrelania siedmiu tonw prostej skali, byo symbolem siedmiu sfer
niebieskich i siedmiu poruszajcych si po nich planet. Chcc wnikn w sens
tej symboliki, trzeba zna pitagorejski obraz wiata. Pitagorejczycy uwaali
Ziemi za centrum wszechwiata, wok ktrego obracaj si po
koncentrycznych koach ciaa niebieskie o ksztacie kulistym, takim jak Ziemia.
Wyobraano sobie, e ciaa niebieskie umocowane s do krysztaowych,
wydronych kul, ktre wraz z nimi kr wokoo osi Ziemi. Wyliczano i
porzdkowano, od najbliszego do najdalszego, ciaa niebieskie w takiej mniej
wicej kolejnoci: Ksiyc, Soce, Merkury, Wenus, Mars, Jupiter, Saturn, a
wic w sumie przyjmowano siedem sfer planet i, jako sm, sfer gwiazd
staych, tak zwanych primum mobile. Soce i Ksiyc zaliczano wic wwczas
do planet. Jak szybko obracajce si koa jakiego mechanizmu wydaj dwik,
tak te ogromne wirujce sfery planet wydaj dwiki, ktre zlewaj si w
przepotn harmoni. Ta idea i jej symboliczny wyraz, jaki znajduje w muzyce
ziemskiej, pojawiaj si ju u najstarszych ludw tworzcych kultur. Owa
harmonia muzyki sfer niebieskich spaja budowl wszechwiata. My, ludzie, nie
syszymy ju wprawdzie tych tak cudownie harmonijnych dwikw, poniewa
syszymy je od urodzenia i przyzwyczailimy si do nici, ale muzyka ta
wprawia w zachwyt mieszkacw Olimpu. Kada sfera wydaje inny ton skali, a
wic i poszczeglnym bogom planet przysuguj okrelone samogoski i
odpowiadajce im tony Dlatego tez Demetriusz z Faleronu yjcy w IV w. przed
Chr. pisze: Egipscy kapani uywaj w hymnach na cze bogw siedmiu
samogosek (teoijr yfivovm Sta zcov ema a)vtjevT(ov), ktre wygaszaj w
odpowiedniej kolejnoci {e' LC rjc). Dwik tych gosek - o ile idzie o suchow
przyjemno - zastpuje dwik fletw i lutni"9. Wergiliusz opowiada nam o
piewaku Orfeuszu, ktry piewa z towarzyszeniem liry siedem rnych tonw
9 O wyraaniu si 71, w: Wadysaw Madyka (prze. i opr.), Trzy stylistyki
greckie, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1953, s. 104 (Biblioteka
Narodowa, Seria II nr 75).
-
Znaki pisarskie
25
(septem discrimina vocuni) w chrze bogosawionych. Inskrypcje na
staroytnych pomnikach wiadcz, e byo zwyczajem zmienia porzdek tych
tonw tak, e przy ich powtarzaniu zawsze rozpoczyna je inny ton. Chciano w
ten sposb da wyraz zmiennemu pooeniu planet, aby adna nie poczua si
uraona. Chocia brzmi to miesznie, to jednak byo znamienne dla
przeniknitej zabobonnym lkiem wiary pogan. Gnostycy kontynuowali te
niedorzecznoci, umieszczali jednak w miejsce bogw siedem eonw albo
siedem aniow, ktrzy kierowali ruchem planet. Wierzono, e za pomoc tych
liter mona wyrazi tajemne, nie mogce by wypowiedziane imi (to vo/ia to
KpvnTv), istot, ktra przewysza ludzk mow i zdolno pojmowania. Za
przewiadczeniem tym krya si gboka idea poszukiwania tego, co wzniose i
prawdziwe.
Spgoski oznaczay natomiast substancje materialne, co powiadcza
pitagorejczyk Nikomachus z Gerasy (II w. przed Chr.), a ich zestawienie z
samogoskami byo symbolem boskiego dziaania w wiecie widzialnym,
obrazem zjednoczenia pierwiastka boskiego i ziemskiego, ducha i materii. Bliski
zwizek symboliki liter z harmoni sfer tumaczy zapewne te niektre obrazy
powicone tej czci orfizmu pitagorej skiego oraz syabiki, stanowice czsto
ornament murw antycznych grobowcw i odnajdywanych w nich naczy;
syabiki te zdaj si wskazywa na harmoni sfer niebieskich i przyjcie
wtajemniczonych do chru orszaku niebieskiego. Dla pogan byy przecie
gwiazdy przyszym miejscem pobytu dusz sprawiedliwych. Lira znajdujca si
nad wejciem do jednego z grobowcw iCanossa, pn. Wochy) moe
sugerowa t sam myl (tak Millin).
Z innego punktu widzenia, o ktrym ju wspomnielimy, mia alfabet - ktremu
przypisywano moc egzorcyzmu - ochrania oznaczony nim grb albo budynek.
Pojmowany za jako obraz doskonaego, zamknitego w sobie kosmosu
wydawa si rwnie odpowiedni, aby jakiej przestrzeni nada charakter
zamknitego w sobie i samoistnego {amapKEia) mikro-kosmosu.
-
Jak dalece antyczne pojmowanie alfabetu, jako tajemniczej caoci i obrazu
doskonaoci, zostao przeinterpretowane w duchu chrzecijaskim, mona
dostrzec w hymnie w. Efrema (zm. 373 r.):
Podobnie jak ciao alfabetu jest doskonae we wszystkich swych czonkach i nie
mona ani uj od niego, ani doda do niego adnej litery, tak samo prawda,
ktr w witej Ewangelii spisano literami alfabetu, jest doskona miar, ktra
nie dopuszcza ani adnego wicej, ani adnego mniej".10
Tak, Bg istotnie nada charakter sakramentalny znakom pisarskim i napeni je
Bosk treci, skoro ich uy, aby przez spisane objawienie opowiedzie ludziom
o swym nieskoczonym yciu i swym zbawczym dziele.
Zwyczaj krelenia w czasie ceremonii powicenia kocioa caego aciskiego i
greckiego alfabetu na posadzce domu Boego posypanej popioem w formie
krzya ma genez czysto techniczn, a symbolik dodano dopiero pniej.
Przetrwaa jednak symbolika, natomiast wzgldy prak-
10 Hymni contra haereses 22, 1. Przekad z wyd. niem.: Das heiligen Ephraem
des Syrers Hymnen gegen die Irrlehren. Aus dem syrischen iibersetzt und mit
einer Einleitung versehen von dr. Adolf Riicker, Verlag Josef Ksel u. Friedrich
Pustet, Miinchen 1928, s. 80 (Bibliothek der Kircherwater).
26
Znaki i pismo
tyczne dawno ju utraciy swe znaczenie i poszy w zapomnienie. Obrzd ten
wywodzi si ze zwyczajw, ktre praktykowali staroytni rzymscy mierniczy,
wytyczajc granice jakiej posiadoci, odgraniczajc jaki kawaek gruntu od
innego. Krzy ukony (crux decussata) nawizuje do dwch poprzecznych linii,
ktre rzymscy mierniczy na samym pocztku zaznaczali na kawaku gruntu, jaki
mieli odmierzy. Litery, krelone na krzyu rozsypywanego popiou
przypominaj te litery, ktrymi posugiwali si mierniczy i ktre przedstawiay
w tym wypadku wielkoci liczbowe. Poniewa staroytni chrzecijanie,
przepenieni gbok mioci do Chrystusa i Jego tajemnic, byli skonni, aby we
wszystkich zjawiskach naturalnych dostrzega symbolik religijn, przeto take
-
w krzyu ukonym rozpoznawali liter X, pocztkow liter imienia XPICTOC,
ktra w alfabetach obydwu jzykw wiatowych, greckim i aciskim, bya
symbolem wiecznie trwajcego Kocioa powszechnego, a litery A i Q kojarzyy
si ze znanym tekstem Apokalipsy (1,8; 21,6; 22,13). Tak zatem pierwotnie
techniczne czynnoci zmieniy si w ceremoni uroczystego objcia w
posiadanie przez Chrystusa domu Boego, i jako takie przetrway. Nie mona
przy tym przeoczy apotropaicznego znaczenia, ktre w staroytnoci
nadawano literom alfabetu. Wzicie w posiadanie przez Chrystusa domu
Boego jest przecie poczone z odparciem demonicznych mocy. W niektrych
miejscowociach pisano zamiast caego alfabetu tylko ABC, cz zamiast
caoci, albo A i 12. Do tej starszej symboliki doszed jeszcze inny element,
odkd w redniowieczu w obrzdach powicenia kocioa zaczto dostrzega
podobiestwo do inicjacji chrzcielnej, a ponadto poczono rzymskie i
starogalijskie elementy tego obrzdu. Za czasw w. Remigiusza z Auxerre (IX
w.) obrzdy te przybray tak form, jak maj obecnie. Widzi on w alfabecie
symbol wprowadzenia w prawdy wiary, kadzenia podwalin pod nauk wit.
Std zrozumiay si te staje - jak dodaje - zarzut w. Pawa, ktry kieruje on
pod adresem Hebrajczykw: Gdy bowiem ze wzgldu na czas powinnicie by
nauczycielami, sami potrzebujecie kogo, kto by was pouczy o pierwszych
prawdach sw Boych" (Hbr 5, 12). Biskup kreli zatem kolejne litery alfabetu,
nauczajc pocztkw wiary, i mwi wraz z Apostoem: Mleko wam daem, a
nie pokarm stay, bocie byli niemo-cni; zreszt i nadal nie jestecie mocni" (1
Kor 3, 2). Jak wic waciwe jest, by nauczy dzieci najpierw samych liter, potem
sylab, a po sowach stopniowo zda, tak istniej te w rodzinie Kocioa rne
stopnie zrozumienia. Na pierwszym stoj ci, ktrzy yj w niewinnoci i zdajc
dopiero do osignicia pewnoci w doskonalej wiedzy, musz niejako zadowoli
si na razie jej pocztkamin.
Chcc w peni zrozumie ten jzyk staroytnych, trzeba wzi pod uwag, jak
wielk wag w nauczaniu przywizywali oni wanie do alfabetu. Dzieci musiay
umie powiedzie go - jako wiczenie pamiciowe - rwnie od koca i
recytowa w rnej kolejnoci: byo to prawdziwie spraw dzieci", mona by
powiedzie, ich odznak i symbolem12. Dziemi" w znaczeniu
nadprzyrodzonym s rwnie otrzymujcy chrzest, bez wzgldu na ich wiek, i
tak te ich nazywano. Na grobach chrzecijaskich take krelono czasem
alfabet. Zasadnicz
-
11 Por. Remigiusz z Auxerre, De dedicatione Ecclesiae.
Por. Hieronim, Epistoa 17 (do Laety); Komentarz do Ksigi Jeremiasza 25, 26.
Znaki pisarskie
27
racj tej praktyki naleaoby upatrywa zapewne w ywotnoci antycznego
zwyczaju zabezpieczania grobw. Zwyczaj ten przetrwa do pnego
redniowiecza, tj. do czasu wyrugowania z chrzecijastwa zabobonw, ktre
podwiadomie pieniy si w zwyczajach ludowych; niektre jednak z tych
zabobonw ostay si do dzisiaj. Pewne formuy egzorcyz-mw z pierwszych
wiekw chrzecijastwa wykazuj - z nieznaczn zmian pozytywnego
elementu pogaskiego - mocne podobiestwo do staroytnych formu
czarodziejskich (magicznych). Starajc si jednak dociec sensu chrzecijaskiego
zwyczaju krelenia na grobach liter alfabetu, trzeba poprzesta na
przypuszczeniach. Na grobach nowo ochrzczonych mg on nawizywa do
symboliki dziecictwa, na ktr zdaje si rwnie wskazywa ornamentyka na
naczyniu uywanym podczas chrztu, a znalezionym w Kartaginie. Na jego szyjce
naznaczony jest krzy, obok ryby, bardzo rozpowszechniony symbol
przyjmujcych chrzest, oraz litery ABC. Miejsce znalezienia tego naczynia
znajdowao si w pobliu baptys-terium. Wiadomo wprawdzie, e do pnego
redniowiecza chrztu udzielano przez zanurzenie, jednak oprcz cakowitego
zanurzenia istniaa inna praktyka, zgodnie z ktr przyjmujcy chrzest sta po
kolana w wodzie, a udzielajcy chrztu polewa mu gow wod.
Chrzecijask interpretacj symboliki alfabetu muzycznego podaje Klemens
Aleksandryjski:
-
Postrzegalne wyobraenie niebios stanowi u nas samogoski. W ten sposb
wyrazi si take sam Pan: Jam alf i omeg, pocztkiem i kocem*; za Jego
porednictwem wszystko si stao, a bez Niego nic si nie stak>."13
Alfabet muzyczny odgrywa wan rol w synkretyzmie i u gnostykw, nie ma
to jednak dla nas szczeglnego znaczenia. O starodawnej symbolice harmonii
panujcej we wszechwiecie przypominaj w sztuce plas-.ycznej staroytnych
chrzecijan jeszcze postaci Orfeusza-Chrystusa z lir.
Jeli chodzi o symbolik swoistego wykonywania przez staroytnych pieni na
cze bstw-planet (por. wyej), to okazuje si, e niektre jej elementy mog
posuy do pogbionego rozumienia chorau gregoriaskiego. Take jego
dwiki s wzite - wprawdzie nie ze sfer, ale jakby z nieba - i wyraaj
harmoni kosmosu w okazywaniu uwielbienia Bogu, zjednoczenie Logosu z
czowieczestwem, Jego ycie w Mistycznym Ciele Kocioa. Bogate melizmaty
chorau staraj si, podobnie jak oddawanie przez dwiki wrae suchowych i
wzrokowych, wyrazi tajemnice i nastroje, ktrych nie s w stanie
wypowiedzie ludzkie sowa. Taki dwik rozradowania - powiada w.
Augustyn - czasami oznacza, e w sercu rodzi si co, czego wypowiedzie
niepodobna. A komu przystoi taka rado, jeli nie Bogu? Poniewa jest
niewypowiedzialny, wyrazi Go nie zdoasz. A jeli nie zdoasz Go
wypowiedzie, a nie powiniene milcze, co ci pozostaje jak nie to, aby
wykrzykiwa z radoci, aby serce twoje weselio si bez sw, a niezamierzona
wielko radoci nie bya krpowana ograniczeniami sylab?"14
Kobierce VI 141, 6 n. Prze. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa
1994.
* Objanienia Psalmw 32 (2), 8. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowa-
e: Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 302 n. (PSP t. 37).
28
Znaki i pismo
Alfa A
Grecka litera A odpowiada pojciu i znaczeniu pocztku (dp%jj). Jest pierwsz z
liter i przewanie wysuwa si na pierwsze miejsce jako samogoska pocztkowa
-
albo podstawowa. A" znajduje si w wyrazach, ktre oznaczaj wod: aqua;
rwnie w tych, ktre oznaczaj si zapadniajc: mas (ac. m, samiec),
dvr\p (grec. mczyzna), ap'p'r]v (samiec), Abba (aram. ojciec), pater (ac.
ojciec), arres (ac. baran), apis (ac. pszczoa). W jzyku hebrajskim imiona
wasne zaczynajce si na a" wystpuj najczciej: Adam, Abraham, Aaron
itd. Ju to rzuca wiato na symbolik Chrystusa w ujciu Pierwszego Listu w.
Pawa do Koryntian: Tak te jest napisane: Sta si pierwszy czowiek, Adam,
dusz yjc, a ostatni Adam duchem oywiajcym (...) Pierwszy czowiek z
ziemi - ziemski, drugi Czowiek - z nieba. Jaki w ziemski, tacy i ziemscy; jaki Ten
niebieski, tacy i niebiescy. A jak nosilimy obraz ziemskiego [czowieka J, tak te
nosi bdziemy obraz [czowieka] niebieskiego" (15,45).
Omega Q
Omega, ostatnia litera alfabetu greckiego, oznacza, wedug Pistis So-phia,
doskonao wszelkich doskonaoci. Wydaje si, e symbolika ta bya znana w
chrzecijaskim redniowieczu, gdy dwiczy jeszcze w Exercitia w. Gertrudy z
Helfty (XIII w.). wita prosi Pana, aby nauczy j alfabetu swej mioci" i modli
si: Perduc me ad Omega plenae consummationis" (Zaprowad mnie do
Omegi wszelkiej doskonaoci"15.
Alfa i Omega
W Apokalipsie w. Jana Chrystus nazywa samego siebie A \ Q: Jam jest Alfa i
Omega, mwi Pan Bg, Ktry jest, Ktry by i Ktry przychodzi Wszechmogcy
(nayTOKpdtcop)" (1,8; por. prawie tak samo brzmice miejsca paralelne: Ap
21,6 i 22,13, jak rwnie miejsca o podobnym sensie: Iz 41,4; 48,12).
T myl rozwijaj wybitni pisarze Kocioa. Najpierw Klemens Aleksandryjski (w
dziele napisanym midzy 202 a 215 r.): I nie stanowi Syn po prostu czego
pojedynczego jako jednoci ani wielokrotnoci jako poczenia czci, ale
stanowi jedno jako zespolenie wszystkiego. I z Niego wszystko wyrasta. Bo On
jest jakby koem wszystkich dyspozycji, w jedno skupionych i poczonych.
Dlatego Logos zosta nazwany alf i omeg, bo w Nim jednym koniec staje si
pocztkiem i ustaje znowu u pierwotnego pocztku, nigdzie nie doznawszy
przerwy. A wic wierzy w Niego i przez Niego to znaczy sta si czym
jednolitym, bez adnego odchylenia z Nim zjednoczonym" 16.
-
Nastpnie Paulin z Noli w poemacie napisanym midzy 394 a 431 r.:
Chrystus jest mi alf i omeg; opanowa
On bowiem to, co najwyej, wraz z tym, co najniej.
On, zwycizca, podziemia czeluci i niebem zawadn;
15 Gertruda z Helfty, Exercitia (wiczenie pite: O mioci Boej).
16 Kobierce TV 156,2-157,1.
Znaki pisarskie 29
Piekie zapory wyama i niebios otwarte przekroczy Bramy. Pokona mier i
zbawienia przynis zwycistwo".17
I Prudencjusz, zm. okoo 405 r., w jednym z hymnw:
Z Ojca ona on zrodzony
przed stworzeniem wszego wiata Alf nazwa i omeg,
sam pocztkiem jest i kocem Wszystkiego, co jest, byo
i co w przyszym bdzie czasie".18
W Mediolanie panowa do XI w. zwyczaj przedstawiania w sposb bardzo
uroczysty katechumenom znaku Chrystusa w poczeniu z literami A i Q. Sowa
wyjaniajce, ktre towarzyszyy temu aktowi, spisa w 1100 r. Landulf z
Mediolanu: Wy, ktrych Bg, w swej askawoci wszystko na pocztku
przewidujc, stworzy na swj obraz i podobiestwo, sercem i uszami duszy
poznajcie, co oznacza znak zawierajcy alf i omeg. Kiedy widzicie litery A i L2,
uwaajcie je za znak Pierwszego i Ostatniego, Stworzyciela nieba i ziemi oraz
Sprawc wszystkich stworze. Posuchajcie i dowiedzcie si, co mwi o Nim
napeniony Duchem witym prorok Izajasz: Przede mn nie byo
utworzonego boga i po mnie nie bdzie. Ja jestem, ja jestem Pan, a oprcz
mnie nie ma Zbawiciela (Iz 43,10 n.). Zgadziem jak obok nieprawoci twoje i
jak mg grzechy twoje (Iz 44,22). Ja jestem, ja jestem sam, ktry gadz
nieprawoci twoje dla mnie, a grzechw twoich nie wspomn (Iz 43,25)" 19.
-
O znakach A i Q w epigrafice chrzecijaskiej pisze Dlger nastpujco: De
Rossi znalaz obie litery, A i Q, ju na pomnikach epigraficznych w katakumbie
w. Pryscylli z II i III w. Na inny przykad z tej samej katakumby, rwnie z III w.,
zwrci uwag J. Wilpert20. Te najwczeniejsze przykady ukazuj, e liter A i O,
nie czono pocztkowo z adnymi innymi znakami. Dopiero w IV w. stao si
zwyczajem czenie ich z monogramem Chrystusa. Poczenie ze sowem IX0YI
prawdopodobnie mona datowa dopiero na koniec IV w."21
Forma Q wystpuje sporadycznie i pniej jako minuskua co, poniewa w tym
czasie uncjaa zaczyna przewaa nad kapitalikami. W dzisiejszej sztuce wybr
jest dowolny; zalet Aco jest podobiestwo do wzorw starochrzecijaskich,
AQ jest paleograficznie suszniejsze. Posugiwano si nimi take w
redniowieczu. Umieszczano je w aureoli podobizn Chrystusa, na budynkach,
mozaikach, sarkofagach, monetach i medalionach, piercieniach, ampukach,
hostiach, wiecach wielkanocnych, przedmiotach domowych itd. Najchtniej
jednak znaczono nimi nagrobki, byy bowiem szczeglnie odpowiednie do
wyraenia penego otuchy wy-
17 Poema XIX: Carmen XI (a) in Felicem, 648-652; PL 61, 547.
18 Hymn na kad godzin 10-12, w: Aureliusz Prundencjusz Klemens, Poezje.
Przekad, wstp, opracowanie: Mieczysaw Broek, ATK, Warszawa 1987, s. 66
n.
PSP t. 43).
19 Historia Mediolanensis lib. I, 12; PL 147, 836 n.
20 Por. J. Wilpert, Die Malereien der Katakomben Roms, Freiburg i. Br. 1903, s.
126, przyp. 4.
21 F. J. Dlger, IX0YX. Das Fisch-Symhol in friihchristlicher Zeit, Rom 1910, t. 1,
s. 341.
30
Znaki i pismo
-
znania wiary w jedynie wiecznego Boga, ktry przyjmuje dusz miertelnego
pielgrzyma do swego wiekuistego ycia. Od czasu Soboru Nicejskiego (324 r.)
uywano ich czsto, aby wyrazi swj sprzeciw wobec arianizmu.
W tekstach liturgicznych wystpuje rwnie A i L2, a mianowicie w modlitwach
mozarabskich. Powodem tego jest by moe fakt, e w lek-cjonarzach
mozarabskich czytanie Apokalipsy zajmuje o wiele bardziej znaczce miejsce ni
w innych liturgiach.
Tau T
Grecka litera Tau jest symbolem krzya, poniewa wyglda zupenie tak jak crux
commissa, tj. ta forma krzya, w ktrej belki si nie przecinaj, lecz s zczone
tak, e jedna z gry naoona jest na drug (commissi). Hebrajskie Taw miao
dawniej form krzya X, na monetach przed i po Chr. - ksztat + X, X. Bya to
ostatnia litera alfabetu hebrajskiego i dlatego uwaano j, jak greck Omeg, za
symbol koca.
Ojcowie Kocioa jednomylnie interpretuj Tau jako typ znaku odkupienia, na
przykad gdy objaniaj tekst z Ksigi Ezechiela 9,4: Prorok oglda w duchu sd,
czekajcy tych Izraelitw, ktrzy w wityni Pana uprawiaj bawochwalczy
kult. Rwnoczenie widzi, jak anio na rozkaz Boga naznacza tych, ktrzy nie
dopucili si tej obrzydliwoci. Pan rzek do niego: Przejd przez rodek
miasta, przez rodek Jerozolimy i nakrel ten znak TAW na czoach mw,
ktrzy wzdychaj i biadaj nad wszystkimi obrzydliwociami w niej
popenionymi".
Do tych sw Orygenes zauwaa: Kiedy wypytywalimy Hebrajczykw, czy na
podstawie ojcowskiej tradycji mogliby poda nam informacje
0 literze Tau, oto, co uyszelimy. Jeden powiedzia, e litera Tau zajmuje
ostatnie miejsce wrd dwudziestu dwch liter w kolejnoci, w jakiej zostay
one uoone. Ostatni zatem znak przyjty zosta dla oznaczenia doskonaoci
tych, ktrzy jako cnotliwi pacz i bolej nad grzechami ludu
1 wspczuj przeniewiercom. Drugi mwi, e litera Tau jest symbolem tych,
ktrzy zachowali Prawo, jako e u Hebrajczykw Prawo nazywa si Tor, a
poniewa pierwsz liter tego sowa jest Tau, wic oznacza ona tych, ktrzy
yj podug Prawa. Trzeci natomiast, nalecy do tych, ktrzy zawierzyli
-
Chrystusowi, twierdzi, e wedug starej pisowni litera Tau przypomina swym
ksztatem krzy i jest zapowiedzi tego znaku, ktry chrzecijanie krel na
czole i ktry czyni wszyscy wierni, gdy przystpuj do jakiejkolwiek pracy,
zwaszcza za zaczynajc mody lub lektur pism witych"22.
Tertulian wykada krtko ten fragment z Ksigi Ezechiela w nastpujcy sposb:
i naznacza Tau na czoach mw (Ez 9,4). Jest to grecka litera Tau, majca
ksztat krzya; ona to, jak prorokowa [Ezechiel], bdzie na naszych czoach w
prawdziwym i katolickim Jeruzalem"23.
w. Hieronim okoo 392 r. podnosi apotropaiczny charakter tego znaku, piszc,
e ten, kto zawsze go nosi, nie zginie, e tego, kto ma na czole znak krzya,
szatan nie zdoa pokona, e jedynie grzech moe wymaza ten znak24.
22 Selecta in Ezechielem cap. IX; PG 13, 800 n.
23 Adversus Marcionem III 22; PL 2, 381.
24 Por. Tractatus in Marcum.
i
Znaki pisarskie
31
..Piecz Boga ywego", o ktrej mowa w Apokalipsie w. Jana (7,2-8), :rzeba
rozumie w tym samym sensie25.
Poniewa litery greckie suyy take do oznaczania cyfr, dawao to -..ekiedy
powd do interpretacji symbolicznej, wprawdzie do sztucznej, ..itr
odpowiadajcej wczesnej egzegezie: Cyfr 300 zapisywano za pomoc 7 std
np. w. Augustyn widzi w trzystu mach, o ktrych mowa jest Ksidze
Sdziw (7,6) i ktrzy poszli z Gedeonem walczy przeciw Arr.alekitom, typ
tych, ktrzy wierz w Ukrzyowanego26.
Symbolika T daa te powd do przedstawiania sceny ukrzyowania :
umieszczania jej, w dawnych mszaach, na pocztku Kanonu (Modlitwy
eucharystycznej). Ta pierwotnie, od czasw Karolingw, tylko ornamen-tacyjna
ozdoba inicjau T (Te igitur), niekiedy przyjmowaa posta drzewa ycia, w czym
wyranie ju zaznaczya si symbolika krzya. Pniej ornamentyka ta ustpia
-
miejsca realistycznemu przedstawianiu cierpicego Odkupiciela, zawieszonego
na belce T. Najwczeniejszy przykad tego rodzaju ujcia znajdujemy w
rkopisie z Gellone (std Sakramentarz z Gellone) z VIII w.; przez dugi czas by
on przykadem odosobnionym. Z IX w. znane s tylko nieliczne tego rodzaju
przykady. Dopiero pod koniec X w. spotyka si je coraz czciej. cisy zwizek
pomidzy obrazem a inicjaem powoli zanikn i przedstawiano scen
ukrzyowania ju niezalenie od inicjau T.
ChiX
Platon powiada, e Bg podzieli dusz wiata na dwie czci i czci te albo
linie, jako rwnik i ekliptyk, poczy z sob na ksztat litery Chi i zgi w okrgi,
ktre przecinaj si w dwch punktach27. Z tej racji, e X jest zarwno
pocztkow liter imienia Chrystus (XPICTOC), jak i symbolem krzya (krzy w.
Andrzeja), w. Justyn Mczennik dostrzega w tym pogldzie Platona ju
symbolik Chrystusa i Jego znaku odkupienia28, ktrej oczywicie wielki filozof
nie mg by wiadom. Ta forma krzya nazywa si od decussis - crux
decussata, tzn. krzyowe przecicie dwch linii. X, jako znak Chrystusa, samo
wystpuje rzadko, za to tym czciej w monogramach i formach krzya.
Rozsypywanie popiou w ksztacie litery X w czasie powicenia kocioa i
znaczenie tego obrzdu byo ju omwione poprzednio.
25 Do najstarszych obrzdw chrzcielnych, przyjtych przez judeochrzecijan
czasw apostolskich, naleao krelenie krzya na czoach katechumenw.
Noszenie tego znaku" albo pieczci" (typayg) byo rwnoznaczne z
przyjciem chrzecijastwa. To naznaczanie krzyem trzeba jednak rozumie w
kontekcie jego pierwotnego sensu. Nawizuje ono przede wszystkim do
krelenia znaku Taw, o ktrym wspomina Ksiga Ezechiela i Apokalipsa i ktry
jest symbolem doskonaoci, a zatem i imienia Boga, Tego, ktry jest
nieskoczenie doskonay. Imi" za oznaczao w Starym Testamencie
objawienie si Boga w wiecie, a w Nowym Przymierzu objawienie si Ojca
przez Sowo, przez wcielony Logos. Poniewa Grecy nie znali znaczenia
hebrajskiego Taw", przeto nadawali jego formie krzya inn interpretacj, a
mianowicie widzieli w nim symbol krzya Chrystusa albo X, pocztkow liter
imienia Xpiamg. Oznaczenie imieniem" znaczy jednak w obydwu przypadkach
to samo: czowiek ochrzczony jest powicony Chrystusowi, jest Jego
wasnoci (por. Danielou, dz. cyt., rozdz. 9).
-
*6 Por. Qaestiones in Heptateuchum VII 37.
27 Por. Platon, Timaios 36 bc.
28 Por. I Apologia 60.
Jota I
I (grecka jota") jest pocztkow liter imienia Jezus, ale
Aleksandryjski na-
iesi*dlalego
j
Ypsilon
przypomina urawia w locie.
Psi
W (greckie psi"). Podczas powicenia wody chrzcielnej kapan, zanurzajc
wiec wielkanocn w wodzie, piewa ^trzykrotnie, za kadym razem w wyszej
tonacji: Niech moc Ducha witego zstpi w wod wypeniajc to rdo
chrzcielne". Nastpnie trzykrotnie tchnie w wod na ksztat W i mwi: Niech
zapodni ca t wod, dajc jej moc odradzania"32. To psi" jest dzisiaj do
powszechnie, take przez wybitnych liturgistw, interpretowane jako litera
pocztkowa sowa yrvzrj (psyche) i znak Ducha witego. Niektrzy widz w
nim take posta fruwajcej gobicy. Psyche w swym podstawowym znaczeniu
oznacza tchnienie ycia", waciwe zarwno ludziom obdarzonym dusz, jak i
zwierztom. Tchnieniem Boga jest, mwic obrazowo, Duch wity, ktrego
jednak w Pimie witym i liturgii nigdy nie nazywa si psyche, lecz zawsze
Pneuma", jak zauwaa Bauerreis, ktry w tym kontekcie przeprowadzi
wnikliwe studium nad znakiem W23. Powoujc si na Eisen-hofera i Morina,
interpretuje on raczej "FJako krzy rozumiany przewrotnie, a mianowicie nie
jako zwyky krzy, lecz jako krzy drzewa ycia", ktry w redniowieczu
zaznaczano czsto za pomoc znaku hierograficz-nego, a mianowicie kwiatu
ycia". Bauerreis uzasadnia swoje wywody
29 Paedagogus lib. I, cap. 9; PG 9, 351.
-
30 Por. List Barnaby 9, 7 n.; Klemens Aleksandryjski, Kobierce VI-XI.
31 Divinarum institutionum libri VII, lib. VI: De vero cultu, cap. 3; PL 6, 643.
32 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i
objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo
Pallottinum, Pozna 1963, s. 397.
33 Por. R. Bauerreis, Arbor vitae. Der Lebensbaum und setne Vervendung in
Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Munchen 1938, s. 45 nn.
i I
Monogramy i formy skrcone
33
materiaem ilustracyjnym z kodeksw pochodzcych z X i XI w., w ktrych ten
budzcy spory znak krelono wyranie w formie stylizowanego motywu
rolinnego. Biorc nadto pod uwag, e w antyku widziano powszechnie w
drzewie symbol podnego ycia, a ponadto fakt, e Chrystus na drzewie krzya
obdarzy nas yciem Boym, mona dostrzec gbi tego symbolu, ktrym
posuguje si Koci wanie wtedy, gdy udziela wodzie podnoci majcej
rodzi ycie nadprzyrodzone.
Theta 0
0, greckie Theta", nie jest w epigrafice symbolem, lecz pocztkow liter sowa
0EOC (Bg).
Na zupenie inne znaczenie wskazuje Izydor z Sewilli w swym dziele
Etymologiae, w ktrym zwile streszcza wiedz dawniejszych pisarzy.
Wymienia pi liter greckich, ktrym nadawano znaczenie mistyczne: Y, 0, T, A i
Q. W zwizku z naszym tematem powiada: 0 oznacza mier. Sdziowie
bowiem zwykli byli umieszcza t liter przy imionach ludzi skazanych na
mier. Theta" wywodzi si niejako od mierci {dno tov &avaTov ). Dlatego te
przez jej rodek przechodzi strzaa - znak mierci (tak tumaczy ma kresk w
duej literze
-
ktry przey, liter 0 za umieszczano przy imieniu kadego polegego. Dlatego
te w jej rodku znajduje si strzaa, to jest znak mierci"35.
To, co na podstawie dawniejszych rde powiada Izydor o listach onierzy,
uzupenia niejako antyczna mozaika w Borhgese przedstawiajca walk
gladiatorw. Pokonany gladiator ley na ziemi, natomiast zwycizca stojc nad
nim wznosi miecz do ciosu. Obok gowy powalonego znajduje si 0 z mocno
zaznaczon kresk poprzeczn jako znakiem mierci36.
4. Monogramy i formy skrcone Uwagi oglne
Monogramy (od jlivoc - sam, pojedynczy i ypdnna - litera, znak pisarski) s
skrtami nazwisk, ktre dwie lub wicej liter cz w jeden znak. Monogram
jest form skrcon, ale nie kada forma skrcona jest monogramem, gdy
moe ona przybra rwnie tak posta, e litery nie s z sob splecione, lecz
umieszczone jedne obok drugich, natomiast w wypadku monogramu jedne
litery splataj si z drugimi.
Take imiona Pana, Jezus i Chrystus, byway skracane, a praktyka ta bya tak
powszechna, e wypisywanie ich w caoci naleao do wyjtkw. Miay na to
wpyw wzgldy praktyczne, a w pewnych okolicznociach obowizek
zachowania tajemnicy; zapewne jak rol odgrywaa rwnie gboka cze:
najwitsze imiona chciano okry zason symbolu. W przypadku
monogramw, ktre nie s zwizane z tekstem, ich charak-
34 Etymologiae lib. I, cap. 3, 8.
35 Tame lib. I, cap. 24.
36 Por. F. J. Dolger, Antike und Christentum, Munster 1929 nn., t. 1, s. 49 n.
34