sw02descartes-spinoza · van$socrates$tot$wittgenstein$ 3.1.2012$ descartes,spinoza$ 3 7...

Van Socrates tot Wittgenstein 3.1.2012

Descartes, Spinoza 1

Van Socrates tot Wittgenstein Tweede helft: nieuwere tijd 2. Descartes, Spinoza

René Descartes = Renatus Cartesius

2

3

Positie Descartes in geschiedenis

•  ‘Begin van de moderne filosofie’: nam zuivere denken als uitgangspunt (Hegel, 1770–1831)

• Descartes presenteerde zich als nieuw begin • Dit beeld te nuanceren, want…

–  er is veel meer continuïteit –  ‘vaderschap altijd twijfelachtig’

• Maar Descartes is wel de invloedrijkste nieuwe (‘mechanistische’) filosoof



4

Leven 1596 geboren in La Haye • bezoekt jezuïetencollege La Flèche in Anjou •  studie rechten in Poitiers, daarna op reis •  november 1619: droomervaring (Zuid-‐Duitsland) 1628 vestigt zich in Nederland 1641–8 Utrechtse twisten (Regius, Voetius) 1649 vertrekt naar Zweden, hof van Christina 1650 Descartes overlijdt in Stockholm, 11 februari

5

Werken

1620 Regulae ad directionem ingenii 1633 Le Monde 1637 Discours de la méthode + Essais

–  La Dioptrique, Les Météores, La Géométrie

1641 (21642) Meditationes de prima philosophia 1644 Principia Philosophiae 1649 Passions de l’âme

6

Mechanicisme

•  Kwantitatieve verklaring verdringt kwalitatieve –  waaronder vormenleer

• Wereld opgevat als geheel van lichamen in beweging •  „Het boek van het universum is geschreven in de

taal van de wiskunde; de letters ervan zijn driehoeken, cirkels en andere meetkundige figuren”

(Galilei, De weegschaal, 1623) • Nieuwe natuurfilosofie

–  ten koste van het aristotelisme



7

Eenheid wetenschappen •  „Alle wetenschappen zijn niets anders dan

menselijke kennis, die altijd één en dezelfde blijft, ongeacht het object” (Descartes, Regulae, art. 1) –  daarom één methode vereist

• Descartes gericht op zekerheid –  twijfel als fase, methode; niet als doel

• Alleen wat uit heldere en welonderscheiden begrippen is afgeleid, geldt als kennis

• Wiskunde als model

8

Boom van de filosofie In brief aan Picot

= voorwoord Franse vertaling Principia

–  takken = afzonderlijke wetenschappen

–  3 hoofvertakkingen = • medicijnen • mechanica • moraal

–  stam = fysica –  wortels = metafysica

⇒  Metafysica = ‘eerste filosofie’ (prima philosophia)

wetenschappen

fysica

metafysica

moraal

mechanica

medicijnen

9

Meditationes

• Descartes dekt zich in tegen kritiek –  in Latijn (selecteert zo zijn publiek) –  neemt tegenwerpingen (objectiones) op van

geleerden • o.a. Hobbes, Arnauld, Gassendi, Mersenne

–  samen met Descartes’ antwoorden daarop •  Zoektocht naar ‘archimedisch punt’ van waaruit

alle kennis kan worden opgebouwd –  gevonden in bestaan van ‘ik’ als denkend ding (res

cogitans)



10

Van vast punt naar systeem

Meditationes bewijzen achtereenvolgens : 1) bestaan van God 2) bestaan van

buitenwereld 3) overeenstemming van

onze kennis met wereld

11

Opbouw Meditationes I.  Methodische twijfel: alle kennis betwijfelbaar II.  ‘Cogito ergo sum’ (= archimedisch punt) III.  Godsbewijzen IV.  ‘Helder & welonderscheiden’ is kenmerk van

waarheid; verklaring van dwaling V.  Wezen van materie is uitgebreidheid; fysica is

toegepaste meetkunde; (+extra godsbewijs) VI.  Bestaan buitenwereld bewezen; lichaam–

geest is een samenstel

12

Godsbewijzen

• In Meditationes drie bewijzen: 1a. ‘causaal bewijs’ (of ‘bewijs vanuit het idee’) 1b.™-‐argument 2. ‘ontologisch bewijs’ (in Meditatio V)

F Let op: – Descartes zelf duidt ze niet zo aan –  en maakt geen scherp onderscheid tussen 1a en 1b



13

‘Ontologisch godsbewijs’

• Term pas later gemunt, door Kant (1781) • Oorsprong bij Anselmus (Proslogion, 1077) • Descartes’ versie:

–  ik heb idee van opperst volmaakt wezen –  tot perfectie hoort ook bestaan, want wat bestaat is

volmaakter dan wat niet bestaat –  het zou absurd zijn indien het opperst volmaakte

wezen een perfectie zou ontberen ➙ ik kan dus God niet anders denken dan als bestaand

14

Principia Philosophiae

• Als leerboek voor universiteiten bedoeld • Niet gelukt, maar PP is in 17–18e eeuw wel Descartes’ invloedrijkste werk geworden

• Inhoud: samenvatting metafysica, voorts voornamelijk fysica

• Onaf – delen V–VI (over planten, dieren, mensen) niet gerealiseerd

15

Substantieleer

•  Substantieleer centraal in metafysica van Principia • Drieërlei substanties:

–  1. ongeschapen (God); –  2a. geschapen: uitgebreidheid (één, deelbaar); –  2b. geschapen: zielen (talloze, ondeelbaar)

• Rechtvaardigt scheiding theologie –wetenschap –  houden zich namelijk bezig met respectievelijk het

menselijk heil (ziel) en met ‘uitgebreidheid’ •  In geschiedenis van filosofie is van Descartes’

substantieleer karikatuur gemaakt (‘dualisme’)



16

Ziel – lichaam • Kern substantieleer is wezenlijk verschil tussen

uitgebreidheid en zielen –  zijn los van elkaar te concipiëren bestaan dus ook los van elkaar

• Relatie ziel–lichaam bij individuele mens daarvan afgeleid

• Oplossing schept nieuwe problemen, namelijk interactie, coördinatie

veel creatieve oplossingen (bij Descartes zelf, en later in zeventiende eeuw)

17

Discours de la méthode 1637

•  „Vertoog over de methode, om goed leiding te geven aan de rede en de waarheid te zoeken in de wetenschappen”

•  ‘Voorwoord’ bij drie praktische toepassingen (proeven, essais) van methode –  dioptriek –  meteorologie –  geometrie

18

Discours de la méthode

Methode in Discours II ingedikt tot 4 regels: ➀ evidentie: „niets voor waar aannemen dat ik niet zelf als

zodanig had ingezien; slechts aanvaarden wat zo helder & welonderscheiden is, dat twijfel wordt uitgesloten”

➁ analyse: „elk probleem verdelen in zoveel stukken als mogelijk en nodig is”

➂ synthese: „juiste orde betrachten in gedachtegang, van eenvoudigste tot ingewikkeldste zaken”

➃ enumeratie: „steeds volledige overzichten maken, om niets te vergeten”



19

Zekere kennis

• Regels simpel, op triviale af • Menselijk geest bijgelicht door ‘natuurlijk licht’ = rede

• In staat tot schouwen van direct evidente waarheden, = ‘intuïtie’ –  voorbeeld: wiskunde

• Intuïtie + deductie = zekere kennis

20

‘Voorlopige moraal’

Code van 4 maximen in Discours IV: 1  wetten van land & omgeving gehoorzamen,

controverse vermijden 2  systematische twijfel niet doorvoeren tot in

praktisch oordelen en handelen 3  zelseheersing; invloed Stoa (Seneca);

vereist kennis passies 4  leven wijden aan de rede

Hartstochtenleer

Les Passions de l’âme 1649 (voor Elisabeth van Bohemen) –  aanzet mechanistische psychologie –  met hypothese van pijnappelklier

als contactpunt lichaam–ziel –  vond weinig steun

Hartstochtenleer invloedrijk –  filosofie, kunst, theater

21



Benedictus de Spinoza

ook wel Bento, Baruch Despinosa, d’Espinosa…

22

23

Leven

1632 geboren te Amsterdam, 24 november 27 juli 1656 breuk met joodse gemeente

–  banvloek 1660/61 Rijnsburg, 1663 Voorburg, 1669/71 Den Haag 1672 rampjaar 1677 Spinoza overlijdt op 21 februari

24

Werken

(late jaren ’50?) Tractatus de intellectus emendatione (vroege jaren ’60?) Korte verhandeling van God, de

mensch en deszelvs welstand 1663 Renati des Cartes Principia philosophiae/

Cogitata metaphysica 1670 Tractatus theologico-‐politicus 1677 Opera posthuma: o.a. Ethica, Tractatus politicus



25

Ethica ordine geometrico demonstrata

• „Ethiek, uiteengezet in meetkundige ordening” – d.w.z.: Euclides’ Elementen als model

• Synthetisch: opgebouwd vanuit basiselementen (definities, axioma’s)

• Voor Spinoza alleen geldig door keuze uitgangspunt in eerste oorzaak (God)

26

Opbouw in vijf delen

1.  Over God 2.  Over aard en oorsprong van de geest 3.  Over de oorsprong en aard van de

affecten [hartstochten, emoties] 4.  Over de menselijke slavernij of de macht

van de affecten 5.  Over de macht van het verstand of de

menselijke vrijheid

27

Vergelijk Descartes’ Meditationes:

1.  Over hetgeen in twijfel kan worden getrokken

2.  Over de aard van de menselijke geest 3.  Over God 4.  Over waarheid en dwaling 5.  Over het wezen van de materie; + God 6.  Over het bestaan van materiële dingen



28

Meditationes Ethica

1.  Twijfel 2.  Geest 3.  God 4.  Waarheid/dwaling 5.  Wezen materie 6.  Bestaan materie

1.  God 2.  Geest 3.  Affecten 4.  Macht affecten 5.  Macht verstand

29

Substantieleer (Ethica, deel 1)

•  Eén substantie = God = de Natuur •  Immanente oorzaak van de wereld

–  „van binnenuit”, niet „van buitenaf” –  wereld dus ongeschapen, God/Natuur geen schepper

• God begin van alles –  en dus ook uitgangspunt van Spinoza’s systeem

• Oneindig veel oneindige eigenschappen (attributen) • Brengt oneindige reeks „bestaansvormen” voort

–  Spinoza’s term: modus („bestaanswijze”); meervoud: modi

30

Determinisme

•  „Uit de noodzakelijkheid van de goddelijke natuur moeten oneindige dingen op oneindige wijzen volgen” (Ethica 1, stelling 16)

• Alle bestaansvormen (modi) gedetermineerd, tot in het oneindige

• Mensen deel van de natuur, dus ook aan de natuurwetten onderworpen

• Vrijheid ≠ ongedetermineerdheid –  „vrije wil” is illusie, komt voort uit onwetendheid



31

Affectenleer (Ethica, deel 3)

• Modi streven naar zelsehoud (conatus) • Mens één modus affecten (emoties,

hartstochten) zijn tegelijk fysiek en psychisch • Wij ondergaan voortdurend aandoeningen • Affecten zijn aandoeningen waardoor ons

vermogen tot handelen toeneemt of afneemt –  3 basisaffecten: lust (toename), onlust (afname),

begeerte (streven/conatus) –  talloze combinaties, afleidingen, complicaties

32

Passie & actie

•  Indien wijzelf (actief) oorzaak van affecten zijn, dan zijn affecten die volgen acties (handelingen)

•  Indien passief, dus niet of deels oorzaak affecten, dan zijn affecten die volgen passies („lijdingen”)

• Onlust (afnemend handelingsvermogen) is altijd passie; lust (toenemend vermogen) en begeerte (streven) kunnen zowel passie als actie zijn

• Mens deel van natuur → aan passies onderworpen

33

Deugd (Ethica, deel 4)

•  Streven naar zelzandhaving (conatus) is basis van deugd (virtus) –  „deugd” ook in de zin van kracht, macht, moed (als bij

Machiavelli: virtù) • Bij mensen berust zelzandhaving op inzicht • Deugd = zelzandhaving door redelijk handelen • Affecten zijn slechts met affecten te bestrijden

–  dus inzicht alleen is nog niet voldoende –  kennis moet affectief worden



34

De vrije mens

• Vrij = autonoom (zichzelf de wet voorschrijvend) •  In strikte zin is alleen God vrij

–  want als enige oorzaak van zichzelf

• Mens vrij in zoverre hij/zij volgens de rede leeft • Het beste af in samenleving: medemensen zijn

hoogste in natuur om band mee aan te gaan

35

Amor Dei intellectualis (Ethica, 5)

• Macht van de geest bestaat in kennis •  Toenemende kennis van natuur leidt tot liefde • Kennis + liefde = „verstandelijke liefde tot God”

–  affectieve vorm van kennis –  schenkt hoogste geluk, gemoedsrust

• Deugd is eigen beloning, kwaad is eigen straf

36

Godsdienst en politiek

•  „Al wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam”: filosofische weg tot geluk is moeilijk

Theologisch-‐politiek traktaat (1670) –  godsdienst eist geen kennis maar gehoorzaamheid –  daardoor heilsweg voor allen –  maar kan ook zeer schadelijk zijn (‘bijgeloof’) –  daarom onderzoek nodig naar werking godsdienst

•  Conclusie: vrijheid van filosoferen is voorwaarde voor vrede en veiligheid in samenleving

sw02descartes-spinoza · van$socrates$tot$wittgenstein$ 3.1.2012$ descartes,spinoza$ 3 7...

Documents