surname i vehbi deki kap tasvirleri the descriptions of vessels in the surname i vehbi

7/31/2019 Surname i Vehbi Deki Kap Tasvirleri the Descriptions of Vessels in the Surname i Vehbi

1/187

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

SANAT TARH

ANABLM DALI

SRNME- VEHBDEK KAP TASVRLER

Yksek Lisans Tezi

Sunah CHO

Ankara-2008


2/187

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

SANAT TARH

ANABLM DALI

SRNME- VEHBDEK KAP TASVRLER

Yksek Lisans Tezi

Sunah CHO

Tez Danman

Y.DO.DR.Z.KENAN BLC

Ankara-2008


3/187


4/187


5/187

NDEKLER

NSZ

I-GR

A-KONUNUN NTEL VE NEM----------------------------- i

B-YNTEM VE DZEN---------------------------------------------- ii

C-LGL YAYINLAR------------------------------------------------- iii

II-SRNAME- VEHB VE RESSAM LEVN-------------------------- 1

III-SAHNELERE GRE KAP TASVRLER------------------------------ 5

A-ZYAFET SAHNELER-------------------------------------------- 5

B-HNER SAHNELER---------------------------------------------- 12

C-ESNAF SAHNELER----------------------------------------------- 16

D-HEDYE SUNUM SAHNELER--------------------------------- 22E-ADIRDAK KANDLLER--------------------------------------- 23

F-ESK SARAYI ZYARET------------------------------------------ 24

IV-KAPLARLA LGL TARHSEL BLGLER-------------------------- 25

V-SONU----------------------------------------------------------------------------59

VI-BBLYOGRAFYA------------------------------------------------------------63

ZET----------------------------------------------------------------------------------66

ABSTRACT

EK-RESMLER VE EKLLER


6/187

NSZ

Dorudan doruya toplumun sosyal hayat ve kltr ile balantl bir insan

faaliyeti olarak sanat, bu zellikleriyle, hi phesiz ayn zamanda hayatmzn

vazgeilmez bir parasdr. Bu dnce, beni, adeta bir Osmanl klasii kabul

edilen Srnme-i Vehbi adl minyatrl yazmay ele alarak, bu olaanst renkli

tarihsel kayna grsel malzeme ve bilimsel bir altlk olarak kullanp, bir yandan

18.yzyln Osmanl kap kltrn yakndan tanmaya sevkederken, bir yandan da,

Osmanl ann en nemli resimli tarih belgelerinden biri olarak kabul edilen

yazmann, kltr tarihi aratrmalar iin ne lde kullanlabileceini aratrmaya

ynlendirmitir.

Trkiye'de bulunduum sre iinde, benim iin bilinmezliklerle dolu ve bana

yabanc bu lkeye alma ve uyum salayabilme konusunda benden yardmlarn

esirgemeyen; gerek ders aamasnda gerekse tez almalarmda engin bilgilerinden

faydalandm hocalarma teekkr ediyorum. zellikle almam sresince beni

ynlendiren ve bana her zaman yol gsteren ok deerli tez danmanm Yrd. Do.

Dr. Z. Kenan Bilici'ye, gsterdii ilgi ve destekten dolay teekkr etmeyi bir bor

bilirim. Son olarak yanmda bulunamayan fakat her zaman yanmda olduunu


7/187

bildiim aileme, bana her zaman destek olduklar iin ayrca teekkr etmek

istiyorum. Bu tez benden yardmlarn esirgemeyen sevdiklerimin sayesinde

hazrlanmtr.

Sunah Choi

Ankara 2008


8/187

I-GR

A-KONUNUN NTEL VE NEM

air Vehbinin yazd Srnme, dnemin nl nakka Levn tarafndan

yaplm 137 minyatr ieren byk bir albmdr. Levni, Sultan III.Ahmedi ve

dnemin sosyal tiplerini deta bir fotoraf gibi resmetmitir. Esasen,Srnme, bir

kltrel kavram olarak, dnemin edeb, tarih, sosyoloji vb. ok ynl olarak

incelenmesine yardmc olabilecek muhtelif bilgileri ieren 1 nemli bir grsel

kaynaktr. Bu balamda, Srnme-i Vehbiyi incelemek, ayn zamanda 18.yzyln

bir blmn de yakndan tanmaktr.

Osmanl anda 18.yzyl, Lale Devri olarak bilinir; Avrupa ile

ilikilerin younlat bu dnem, ayn zamanda kltrel ilikilerin de sanat

etkiledii, dolaysyla sanat vokablerini deitirdii bir yzyl olarak yaanmtr.

Ama bu etkinin 18.yzyl boyunca srdrdn ve btn toplumu etkilediini

sylemek kolay deildir; nk kltr, hemen deiecek bir ey deildir.

Bu almann hedeflerinden birincisi, bir somut ama olarak III.Ahmed

1

M.Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu Konuda Yazlan Srnmeler,Osmanllar, IX.Cilt, 1999, s.169.


9/187

ii

dneminde Osmanl kap kltrnn tanmlanabilmesidir. Geri, kullanma eyas

olarak kaplar, ounlukla tekil eserler olarak slp, dekor ya da kronoloji asndan

aratrlmtr. Fakat bu tezde, kaplara fonksiyonel adan yaklalarak, sosyal ve

kltrel tarihiyle balantlar kurulmaya allacaktr.

kincisi, bir soyut ama olarak yntem aratrlmasdr. Bir grsel kaynak

(visual material) olarak, dnemin nemli bir resimli tarih belgesinin bu tr

aratrmalar iin ne dereceye kadar kullanlabileceini sorgulamaktr.

Bu balamda, elinizdeki bu tez, iki sonuca ulaabilmeyi hedeflemektedir.

lki, 18 yzyl kap tipolojisi ve dekorlarnn estetik yorumu ile kap kltr

balamnda 18.yzyln sanat ortamn anlamak, ikincisi de, bir sanat eyas olarak

aratrlan kaplarn gnlk hayattaki roln belirlemektir. Bunun, 18.yzyl Osnmanl

gnlk hayatnn anlalabilmesinde, imdiye kadar zerinde yeterince durulmam

nemli bir katk getirecei dnlmektedir.

B-YNTEM VE DZEN

Srnme-i Vehbi, 1720 ylna aittir. Bu nedenle, almann tarihsel

zemini bu tarih eksenine oturtularak, 18.yzyln ilk eyreinde Osmanl sanat ve


10/187

iii

kltr verilerinin anlalmasna younlalacaktr. Dier taraftan, I-C blmnde

belirtilecek yaynlar kullanlarak, dnemin kap kltryle balantlar kurulmaya

allacaktr.

Bu almada 1999 ylnda yaynlanm olan Levni ve Surname, Bir

Osmanl enliinin yks adl kitaptaki minyatrler taranarak, buradaki tasvirler

iinde yer alan kaplar konu edilecektir. almamzda, minyatrlere verilen

numaralar bu kitapta belirtilen varak numaralar esas alnmtr. Kaplara verilen

numaralar, ise aratrmay kolaylatrmak iin ayrca konulmutur. Bu numaralar,

minyatr zerinde de yazmaktadr. rnein: 130a13, 130 varandaki tarafmzdan

verilen 13 numaral kap rneini ifade etmektedir.

C-LGL YAYINLAR

Esin Atln Levn ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks(1999)

dal kitab, minyatrler dnda, ayrca resmedilen kiilerin durumlar, hakknda

detayl bilgiler vermektedir. Bununla birlikte Srnme-i Vehbinin Osmanlca metin

ksmlarnn dzenlenerek gnmz Trkesine evrildii R. Ekrem Kouun Seyid

Vehbi Srnme (nc Ahmedin oulllarnn snnet dn) (1939) adl


11/187

iv

kitaptan yararlanlanmtr.

Minyatrlere konu olan kaplarn trlerini anlayabilmek bakmndan,

Osmanl dneminde pazarda satlan kaplarn fiyatlar iin, 17.yzyla ait deerli

bilgiler ieren Mbahat.S.Ktkolunun Osmanlda Narh Messesesi ve 1640

tarihli Narh Defteri(1989) adl kitaba mracaat edilmitir. Ayrca eitli

aratrmaclarn yaynlar dnda, Osmanl dnemine ilikin bilgiler veren

seyahatnmelerden de yararlanlmtr. Evliya elebi Seyahatnamesibata olmak

zere, Lady Monteque, J.B.Tavernier, M de M DOhsson gibi kaynaklara

bavurulmutur.


12/187

II- SRNME- VEHB VE RESSAM LEVN

Sr kelimesi, dn, velme2

, ziyafet, ehryin3

, enlik anlamna

gelmektedir. Nme ise mektup, risle, kitap anlamlar yansra, yazl

belge,kk kitap,konusunda yazlan kitap eklinde birleik kelimelerin

yapmnda kullanlmaktadr. Bylece Srnme, dn, ziyfet, enlik ve benzeri

konularda yazlan mensur ve manzum eserler eklinde tanmlanabilir.4

Srnme-i Vehbi, .Ahmedin ehzadeleri Sleyman, Mehmed, Mustafa

(snra .Mustafa) ve Byezidin n be gn sren snnet dn enliklerini

anlatmaktadr.5

Dnemin nde gelen airlerinden Seyyid Hseyin Vehbi (l.1736) tarafndan

kaleme alnan eser, 18 Eyll-2 Ekim 1720 tarihleri arasnda yaplan dn anlatr

ve Osmanl resimli tarihlerinin sn rneklerindendir. Yirmi gn sren dnn

elenceleri Okmeydan ile Halite gereklemi ve bir hafta snra ehzadelerin

Tpkap Saraynda snnet edilmesiyle sn bulmutur. Dn byunca

imparatrluktaki meslek lncalar, Okmeydannda, padiah, sadrazam, vezirler,

dier devlet erkn ve yabanc knuklar iin kurulan adrlar nnde hnerlerini ve

rnlerini sergilemilerdir. Halite, u gece yaplan gsterileri, padiah ve devlet

erkn Aynalkavak Kasrndan izlemitir.

6

Srnme-i Vehbideki 137 resim Levn tarafndan yaplmtr. ki

2 Velme: dn ziyafeti, len, evlenme ve dn anlamlarna gelmektedir. Bknz:F.Devellilu,Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara. 2007, s.1146.

3 ehryin: dnanma, enlik anlamna gelir. Bknz: F. Devellilu, a.g.e, s.986.4 M.Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu Knuda Yazlan Srnmeler,

Osmanllar, 9.Cilt, Ankara,1999, s.169.5

M.And, Osmanl Tasvir Sanatlar;Minyatr. I, stanbul, 1991,s.94.

6 S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, Osmanl Resim Sanat, stanbul, 2006, s.264.


13/187

2

minyatrde (20b ve 173a) sanatnn imzasna rastlanr. 7

Yaam ve kimlii hakknda k fazla bilgi lmayan sanatnn ad 1765

87 yllar arasnda tarih yazcl yapan Hafz Hseyin Ayvansaraynin Mecmua-

Tevrihinde air ve musavvir larak geer ve nceleri nakkahanede saz slbunda

alt, ndan snra resim sanatna yneldii belirtilir. Levnnin 17.yzyl

snlarnda nl musavvir Hseyinin rencisi lduu ve saray evrelerinde

ayrcalkl bir yeri lduu dnlmektedir. Kendisine verilen elebi nvan ve

Levn mahlas bunun kantdr.8 Levn szc renkli, ok nl, ve ok

renkli anlamna gelir ve bylesi baarl bir kitap ressam, prtreci ve air iin de en

yakan addr. Saz airlerinin ya da klarn geleneini srdren iirlerinden bazlar

gnmze ulamtr.9

Sultanlarn ecerelerinin verildii ve her sultann tam sayfa prtresini

ieren Silsilenmenin iki kpyasnda da Levnnin resimleri bulunmaktadr.10

Levnnin Srnme iin yapt minyatrler bu alanda byk yenilikler

getirmitir. Hereyden nce grsel larak 18.yzyl Osmanl tplumunun ayrntl bir

panramasn vermitir; nun resimlerinde, Osmanl tplumuna mensup her

meslekten insanlar, deta renkli bir biimde gzlerimizin nne serilmektedir.

Haliteki dillere destan gsterileri .Ahmed deniz stnde Aynalkavak Kasrndan,

dierleri ise Haliteki gemilerden izlemektedirler. ift sayfa zerine yaplm

minyatrlerde en baarl lanlar, esnaf geit alaylarn gsterenlerdir. Bunlarn geii

dz bir izgi zerinde deildir; deta ylan gibi dlanarak geen i tezghlar, gezer

dkknlar, dev kuklalar, sytarlar ve algclarla k hareketli ve zengin bir

7 S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.265.8 S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.262.9 E.Atl, Levni ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul,1999, s.31.10 E.Atl, a.g.e, s.31.


14/187

3

grnm sunarlar. eitli hner sahiplerinin ve danslarn gsterileri, spr

etkinlikleri, kale savalar, uan rket gsterileri, grkemli nahllar, eker baheleri,

ekerden hayvan heykelleri, k sayda yemek leni, su stnde iki katl sallarla,

gemilerle gsteriler ve bunun gibi daha pek k sahnenin yan sra, bata Padiah

lmak zere devlet ileri gelenlerinin ve ehzadelerin resimleri yer alr.11

Yazmadaki resimlerde geleneksel Osmanl minyatrlerinden farkl bir

kmpzisyn dzeni dikkati eker. Padiah ve evresi sayfann sa tarafna

yerletirilmi; nlarn huzurunda yaplan gsteriler ise slda yer almtr. Bu

dzenleme sadan sla bir ak ile salanmtr. k figrl larak dzenlenmi

esnaf alay sahnelerinde de yine farkl bir yntem izlenmitir. Figr gruplar klasik

dnem minyatrlerindeki gibi paralel ya da karlkl sralar eklinde deil, yukardan

aaya dru kvrlarak ilerleyen diziler biiminde mekna yerletirilmitir. Levn,

bu mekn dzenlemeleriyle kmpzisynlarna derinlik ve hacim kazandrmtr.12

Srnme-i Vehbide, Levn, tasvir edecei etkinliklerin seiminde kiisel

davran ve kendi tercihleriyle, kimi zaman da yazarn metinde szn etmedii

kiileri de ierecek ekilde ressamca hareket eder. Belli kiileri ve prgramlar tasvir

etmekten kanr. Yazar Vehbi sk sk nun hokkas belinde, kalemi elinde enlikte

hazr bulunduundan ve sadrazamla yapt zel knumalardan sz eder; ama

tarihleri ve laylar birbirine kartryr gibidir. u kez enliin ayrntlarna

kaplarak ylunu kaybeder; nemsiz ayrntlara dalp knuyu datr ve baz laylar

daha ayrntl anlatabilmek iin geriye dner; ama ne zaman lduunu sylemeyi

unutur. Yine de Vehbi ileride sn derece ppler lacak kapsaml bir enlik tarihi

yazmtr. enlik 1720 ylnda yaplmakla birlikte, bunu anlatan metnin yaklak

11

M. And, 1991, s.95.12 S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.265.


15/187

4

larak 1729-30 yllarnda tamamland dnlecek lursa, kimi eksikliklerin byk

laslkla aradan geen uzun zamandan kaynakland dnlebilir. 13

te yandan Levnnin resimsel anlatm kesin, ak ve akcdr. Tasvirler

metinden bamsz kunmak zere dnlmtr. 14

13 M.And, 1991, s.95de daha snra 140 minyatrden luan ikinci bir Srnme dahayapldn belirtir. M.And, bunun, Levnnin minyatrlerine gre izim ve kmpzisyn

bakmndan daha az baarl lduu kansndadr. Szknusu yazmann Sadrazam brahim

Paa iin hazrland sanlmaktadr.14 E. Atl, 1999, s.62.


16/187

III-SAHNELERE GRE KAP TASVRLER

Srnme- Vehbide kaplarn tasvir edildii minyatrlerin says 52dir. Bu

tr eyalarn ilendii sahneleri, konularna gre ayrarak incelemek gerekir; nk

kaplarn ismi, tr, malzemesi ve ilevi ayn zamanda sahnelerin anlalmasn da

kolaylatrmaktadr. Dnde yaplan eitli trenler arasnda, ziyafet, hner

gsterileri, esnaf alay, padiaha ve sadrazama hediye sunum sahnelerinde kaplar

tasvir edilmitir.

A- ZYAFET SAHNELER

Gnmzde olduu gibi Osmanl dn ve enliklerinde de ziyafetler

dn ve enliklerin en nemli parasn oluturur. Gelinin veya snnet ocuunun

olmad bir dn dnlemeyecei gibi, ziyafetsiz bir dn de dnlmez.15

Padiahn verdii snnet ziyafetlerinin, devlet ileri gelenlerinin yan sra

halka ak olanlar da vardr. Buna yama denir. Trk snnet dnlerinde

yama denilen bir gelenek vardr. Halka ak nemli olaylarda, zellikle

ehzadelerin snnetlerinde, sradan insanlarn bazen yamaya davet edildii

grlr.16

Srnme-Vehbide Saray mutfaklarndaki kap kacak, Okmeydannda

15 M.Arslan, Trk Edbiyatnda Manzum Srnmeler(Osmanl Saray Dnleri veenlikleri), Ankara, 1999 , s.190.

16 H.Reindl-Kiel,Cennet Taamlar 17.yzyl Ortalarnda Osmanl Saraynda Resmi

Ziyafetler, Soframz Nur Hanemiz Mamur, Osmanl Maddi Kltrnde Yemek veBarnak, stanbul, 2006, s.61.


17/187

6

toplanacak halk doyurmak iin piirilmesi lazm gelen yemee kifayet

etmeyecekti.17 diye belirtildii zere, bu dnde de halk iin hazrlanan yemekler

de mutlaka olmaldr. Ancak bu albmde halka deil, yenieriler (24a)18

dnda da

idari kadro, eyhler, ulemalar, imamlar, hatipler ve yksek rtbeli askerler gibi belli

seviyedekilere verilen ziyafetler tasvir edilmitir.

1720 ylndaki ayn snnet enliklerini anlatan bir dier yazma olan

Srnme- Hazindeki ayrntl anlatmlardan, yamann belirli bir usul olduu da

anlalmaktadr. Yenieriler, ancak sadrazam ve padiahtan izin aldktan sonra 200

halanm, 300 kzarm koyuna ve 4500 pilav ile zerde anana saldramlard.

Koyunlardan her birinin iinde bir canl gvercin saklyd, bu gvercinler serbest

kalr kalmaz uuuyor ve gsteriyi renklendiriyorlard.19

Sahneleri incelemeden nce Osmanl yemek alkanlna gz atmamz

gerekir. nk sofrada kullanlan eyalar, yemek kltryle balantldr. Osmanl

dneminde yemekler, bada kurarak oturma dzeni biiminde yerden hafif

ykseltilmi sinilerde yenir; yemekten nce ve sonra eller ibrik-leen takm ile

ykanr ve pekirle kurulanrd. Sofradaki herkes sinilerin ortasna konulan tek bir

kaptan yerdi. Yemekte su iilmedii iin su takm konulmaz; yemek sonrasnda

erbet veya hoaf iilirdi. Genellikle konuulmadan yenilen yemein ardndan bir

seremoni halinde buhur, glsuyu ve kahve verilmesi detti. Glsuyu ve buhur,

zellikle yemekten sonra kullanlan en nemli kokulard.20

17 R.E.Kou, Seyid Vehbi Srnme (nc Ahmedin oullarnn snnet dn),stanbul, 1939, s.12.

18 Bu varakta pilav sralanm olan 34 sar renkli sini stnde tasvir edilmitir. Bu sinilergsterite uzak ve sade bir biimde resmedilmiitir. (Resim 8.)

19 H.Reindl-Kiel, 2006, s.61.20

A.Erdodu, Osmanl Mutfanda Kullanlan Sofra Gereleri Hnkr Beendi.700 YllkMutfak kltr, Ankara, 2000, s.70.


18/187

7

Srnme-i Vehbide 17 minyatr, ziyafet sahnelerine ayrlmtr. (21b, 22a,

24a, 28b, 30b, 31a, 48b, 50a,51b, 53b, 68b, 69a, 85b, 86a, 122b, 123a varaklar.)

21b varann konusu, enliin birinci gnnde yaplan idari kadroya

verilen ziyafettir. Saray mutfaklarnn abalar ve anigirler21, kapal gm

sahanlar iinde yemek servisi yapmakta; kahve, erbet, glsuyu ve buhur servisi

yapan zlfl baltaclar da anigirlere yardm etmektedir. 22 Sinilerin hepsinin

gm olduu bilinmektedir.23 Ele aldmz sahnede 30 kap resmedilmitir. (Resim

6.)

er kanunlara gre altn ve gm kaplarla yemek yeme yasaklandndan,

sultanlarn sar in porselenleri kullandklar anlalmaktadr.Divan- Hmyndan

kan H.1204 tarihli bir belge, altn ve gm kaplarn kullanlmasnn

yasaklanmasyla ilgilidir.24 Sultan II.Byezid zamannda uygulanan altn ve gm

kaplarda yemek detinin en ge III.Murad devrinde kaldrld ve porselen kaplara

geildii bilinmektedir.25 Bu durumda iki varsaymdan bahsedebiliriz. Birincisi,

Topkap Saray koleksiyonlarnda ok sayda altn ve gm mutfak eyas

bulunmas bu yasaa tmyle uyulmadn26 ve tasvir edilen kaplarn gerekten de

gm olduunu ortaya koyar; dier bir varsaym ise, tasvir edilen kaplarn gm

renkli bir madenden yaplm olmas ihtimalidir.

Buradaki sahanlarn boyutlar kk deildir. Nitekim, sahnelerden birinde,

anigirin iki eliyle glkle tayabildii grlr. Bu sahanlar kapakldr. Ancak

21 anigir:[evvelce saraylarda] enigir, yemeklerin lezzetine, tadna bakan kimse, ahba,sofracba anlamna gelir. Bknz: F. Develliolu, 2007, s.153.

22 E. Atl, 1999, s.228.23 R.E.Kou, 1939, s.16.24 A.Erdodu, a.g.m, s.70.25

A.Erdodu, a.g.m, s.70.26 A.Erdodu, a.g.m, s.70.


19/187

8

sini stnde bulunan sahanlarn kapa yoktur.

Sahanlar dnda porselen, gm ve altn srahi, gm sini ve mavi

beyaz porselen kseler ve tabaklar da bulunmaktadr. Mavi-beyaz porselenlerin

(21b1, 21b7, 12b8, 12b9, 12b11, 12b14, 12b15, 12b16) in retimi olup olmadn,

sadece minyatrlere bakarak anlamak mmkn deildir. Yalnz, saray

koleksiyonlarnda znik seramiklerinin bulunmad, bunlarn yerine pahal ve

dayankl olan in porselenlerinin tercih edildii27 dikkate alnrsa, tasvirlerdeki

rneklerin in porseleni olma ihtimali fazladr.

Porselen olmayan kse (21b6) altn rengi ile tasvir edilmitir. Ayrca ekil

olarak buhurdana benzeyen, ama kapaksz olup iinde su ve benzeri sv eyler

konulan bir kupa ya da ayakl kse (21b4) de altn rengindendir. Bununla birlikte iki

glbdan (21b3, 21b12) da altndandr.

ecek koymaya uygun grnen kaplar (21b2, 21b5, 21b10, 21b17) da

ounlukla altndandr. Bunlarn Osmanl yemek geleneine gre, yemekte su

iilmedii iin erbet ya da hoaf servisi iin kullanldn syleyebiliriz.

22a vara 21b varann devamdr. (Resim7.) Burada da gm sahanlar

(22a, 22a1, 22a12, 22a14, 22a15, 22a16, 22a17, 22a19, 22a 20, 22a21, 22a22, 22a23),

altn glbdanlar (22a6), srahiler (22a1, 22a3, 22a18, 22a9), mavi-beyaz porselenler

(22a2, 22a3) ve altn kseler (22a5, 22a10), 22a varanda bulunan kaplara benzer

ekilde tasvir edilmitir. Ayrca glbdan eklinde mavi-beyaz porselen (22a8) de

bulunmaktadr.

Bu varakta da ekil olarak buhurdana benzeyen bir ayakl kse (22a7) tasvir

edilmitir. Ancak iine ne konulduu belli olmadndan buhurdan olabilme olasl

27 A.Erdodu, 2000, s.69. Ayrca Bknz: N.Atasoy, znik Seramikleri, stanbul, 1989, s.20.


20/187

9

da vardr.

Srnme- Vehbide ziyafet srasnda altl stl bir dzen halinde ilenmi

yuvarlak masa emas sk tekrarlanan bir sahnedir ve byk farkllklar iermez.28

zellikle kap tasvirlerinde baz porselenlerin sadece detaylar deimektedir. Bunun

dnda sahanlar, kseler ve srahiler gibi dier kaplar gm ve altn renklerinde ve

biim olarak da benzer ekilde resimlenmitir.

30b ve 31a varann konusu eylere ve Seyyidelere verilen ziyafettir.29

(Resim 13, 14.) Burada da sahanlar (30b5, 30b4, 30b7, 30b8, 30b9, 30b12, 30b13,

30b14, 31b3, 31b5, 31b6, 31b3, 31b9, 31b7, 31b9, 31b10) bulunmaktadr. Altn

srahi (30b1, 30b3, 30b6, 31a11) madeni veya gm srahi (31a1 31a8), kk altn

kse (30b2, 30b11, 31a2), madeni veya gm kse (31a4, 31a12) gibi kaplar da

tasvir edilmitir. Bu iki varaktaki mavi-beyaz porselen kse (30b10, 31a13), daha

nce grdmz kk kseden (21b1, 21b7, 12b8, 12b9, 12b11, 12b14, 12b15,

12b16) daha byk ve net tasvir edilmesi nedeniyle, dekorlarnn izlenmesi daha

kolaydr. 30b varanda tasvir edilen mavi-beyaz porselen az yaprakl ieklerden

oluan sade bir ekille bezenmitir. 31a varandaki mavi-beyaz porselen ise 5

yaprakl ieklerle sade bir ekille sslenmitir.

49b ve 50a varann konusu, ulemalara verilen ziyafettir.30 Sahanlar

(49b6, 49b7, 49b8, 49b9, 49b10, 49b11, 49b12) yine gmten olmakla birlikte

srahiler (40b1, 40b3, 40b4) altndandr. Kk mavi-beyaz porselenlerden biri

(49b2) be yaprakl iek deseniyle sslenmitir. Dieri ise (49b5) kk iekli

desenlerden olumaktadr. (Resim 20.)

28 E.Atl, 1999, s.62.29

E.Atl, 1999, s.220.30 E.Atl, 1999, s.202.


21/187

10

50a varanda, dier varaklara gre sahann (50a5, 50a56) says azalrken

sofralarn ortasnda mavi-beyaz porselen kseler (50a3, 50a8) birer tane

bulunmaktadr. (Resim 21.)Yazmann alt blmnde ilenmi sinideki kse (50a3),

st blmde yer alan sinideki kseye (50a8) gre, daha karnl ve derin olmasyla

birlikte rum ile bezenmitir. Dier (50a8) porselen ise etrafnda rumi ile evrelenen

kk ieklerin dzenli bir ekilde sralanmasyla sslenmitir.

68b ve 69a varann konusu, imamlara ve hatiplere verilen ziyafettir.31

(Resim 29.) Gm sahanlar (68b5, 68b3, 68b4, 68b7, 68b9, 68b11, 68b12, 68b15)

altn srahiler (68b1, 68b10, 68b13) ve kapakl kseler (68b2, 68b6, 68b14)

bulunmaktadr.

Aadaki sofra ortasnda yer alan ksenin (68b8) mavi-beyaz porselen

olup olmad belli deildir. Buraya kadar izlediimiz kselerle karlatrldnda,

ekil olarak benzerdir, fakat renk olarak gm ya da maden rengindedir. Ama bu

varan boyasnn lekelenmesi nedeniyle mavi-beyaz porselenin beyaz renginin

bozulmu olma ihtimali de unutulmamaldr. Tabii ki, gm ya da porselen deil,

madeni byk kse olma olasl da vardr. 69a varandaki kse (69a2) de benzer

durumdadr. kisi de sayfann aasnda yer almaktadr. Sofra ve etrafnda oturan

davetlilerin zerine de dklm grnen koyu mavi renkli bir leke bulunmaktadr.

Levnnin hatas ya da resmin koruma sorunundan kaynaklanm olabilir.

69a vara, 68b varann devamdr. (Resim 30.)Gm sahanlar (69a1,

69a3, 69a5, 69a6, 69a9, 69a10, 69a12, 69a13), altn srahiler (69a15, 69a8, 69a11)

ve kapakl kseler (69a4, 69a7, 69a14) tasvir edilmektedir.

31 E.Atl, 1999, s.184.


22/187

11

85b varann konusu, yksek rtbeli askerlere ziyafettir.32 (Resim 39.)

Gm sahan (85b3, 85b4, 85b6, 86a7,85b8, 85b10, 85b11), altn srahi (85b2,

85b12) ve altn kapakl kseler (85b1, 85b5, 85b9) dier varaklara benzer ekilde

resimlenmitir. Yukar sofrann ortasnda bulunan mavi-beyaz kse (85b13) rumiyle

bezenmitir. Mavi rengi daha ak olduundan kseye daha sade hava vermektedir.

86a vara, 85b varann devamdr. (Resim 40.)Yine gm sahan (86a3,

86a5, 86a6, 86a7, 86a9) altn srahi (86a1, 86a8, 86a10) ve kapakl altn kse (86a4,

86a11) tasvir edilmitir. Bununla birlikte yukar sofrann ortasnda mavi-beyaz

porselen kse (86a12) bulunmaktadr. Koyu mavi rengi ile 5 yaprakl ieklerin

dzenli sralanmasyla oluturulan bir desene sahiptir.

122b varann konusu, saray erknna verilen ziyafettir.33 (Resim 47.)

Gm sahan (122b2, 122b3, 122b4, 122b6, 122b7, 122b9, 122b10 122b11, 122b13,

122b14), altn srahi (122b1, 122b12) ve altn kapakl kse (122b5, 122b8) tasvirleri

grlmektedir. Bu varakta grlmeyen mavi-beyaz porselen kse, bu varan devam

olan 123a varanda 2 tane olarak (123a1, 123a8) tasvir edilmitir. (Resim 48.)

123a varanda, yukar sofra ortasnda bulunan kse (123a1) kenarlar

frayla hafife dokuarak yaplan sade bir desenle bezenirken, aa sofra ortasndaki

kse (123a2) ise kk daire desnleri sralanarak sslenmitir. Bu varakta da gm

sahan (123a3, 123a4, 123a6, 123a7, 123a9, 123a10, 123a12, 123a13), altn srahi

(123a5 123a11 123a2) ve altn kapakl kse (123a14) tasvir edilmitir.

32

E.Atl, 1999, s.172.33 E.Atl, 1999, s.122.


23/187

12

B-HNER SAHNELER

Gnmzde olduu gibi Osmanl dneminde de dn ve enliklerdeki

oyunlar ve gsteriler, enliklerin ve dnlerin ayrlmaz bir parasdr. 34 Bu

gsterilerden biri de hnerdir. Hner gsterisi yapanlarn her biri bir alanda

ustalamlardr ve sanatlarnn da cnbz 35, hokkabz, tsbz, kzebz36 gibi farkl

adlar vard.37

III.Ahmedin enliinde Msr eski valisi Ali Paa, neredeyse tm oyunlar

sergileyen Hac ahin, yardmcs Hac Mehmet ve arkadalarn gndermiti.38

29a, 39a, 54a, 58a ,60a, 64b, 67a, 80a, 83b, 84a, 139b varaklarnn konusu

bu elenceli sahnelerden olumaktadr. Hner sahnelerinde bulunan kaplarn hepsi

oyun aleti olarak kullanlmtr.

29a varanda, bir cnbz ayanda kllar bal olarak ip zerindeyrrken, onun yannda Hac ahin bir direin tepesinde bulunan sepetin iinde

ellerini bal olarak oturmakta ve gsteride kendi kendine elleri zerek bir

gmden (29a1) bir fincana (29a2) kahve doldurmaktadr. 39 (Resim 12.) Bu

gmn renginden, onun madenden yapld tahmin edilmektedir. Fincan ise mavi-

beyaz porselen gibi grnmektedir.

39a varanda, arkasndan Hac ahin ve ekibi balarnn stne koyduklar

34 M.Arslan, 1999, s.223.35 Cnbz: can ile oynayan, cann tehlikeye koyan cnbz anlamna gelmektedir. Bknz:

F.Develliolu, 2007, s.125.36 Kzebz: testileri bann stnde tutarak hner gsteren oyuncu anlamna gelir. Bknz:

F.Develliolu, 2007, s.532.37 M.And, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Ankara, 1982, s.135.38

M.And, a.g.e, s.136.39 E.Atl, 1999, s.222.


24/187

13

ii su dolu kplerle (39a1-18) denge gsterileri yaparlar. Ayrca ayn sayfann sa alt

kesinde iinde su dolu bardaklarn(39a19-27)bulunduu emberler evrilir. 40

(Resim 17.) Osmanlcada bu biimde bann zerinde veya bann zerinde

koyduu bir srn ucunda byk boy testileri, kpleri dengede tutanlarn zel bir

ad vardr; bunlara kzebz denilmektedir. iebzlarn yaptklar kzebzlarn

yaptklarna da benzemektedir. Onlar balarndaki bir srn zerine sra sra dizilmi

ieleri dengede tutuyorlar; Tahtadan kollar olan bir han zerine ie

yerletirerek bununla dans ediyorlard.41 Bu varakta iebaz 18 ieyi (39a1-18)

dengede tutmaya alarak seyircileri elendirmektedir. Bu ieler, ekil bakmndan

ayn olan ve bir zellii olmayan sadekaplardr. Kzebzn banda tad kp

(39a19) ise topraktan yaplm gibi koyu turuncu renkle resimlenmitir.

54a varanda sazendeler42 , engilerin 43 ve cnbzlarn gsterisi 44

resimlenmitir. (Resim 24.) Ancak bu sahnede bulunan tek kap, resmin sol tarafnda

bulunan direin tepesine asl olan marapadr. Dnn birinci gnnde

Badefterdar ile Divan erknndan bazlar Okmeydanna gitmilerdi. Hnkr

otann nnde, dn esnasnda yaplan bir gm maraba msabakas45 iin

36 zira (27,5 metreye yakn.) ykseklikte bir direk dikilmiti.46 Bu gm marapa,

60a varanda da bulunmaktadr.

60a varanda, cnbzlarn gsterileri ve diree trmanan yarmaclar tasvir

edilmitir. (Resim 26.) Diree ilk trmanan, tepeye yerletirilen ii altn para dolu

40 E.Atl, 1999, s.212.41 M.And, 1982, s146.42 Szende: algc anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.923.43 eng: eng denilen saz alan kimse anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.155.44 E. Atl, 1999, s.198.45 Msbaka: birbirinden ileri olmaya, birbirini gemeye alma anlamna gelir. Bknz:

F.Develliolu, 2007, s.73646 R.E.Kou, 1939, s.14.


25/187

14

gm marapay kazanacaktr. Solda baarsz bir yarmacy seyreden bir ka

kadn grlr.47 84a varanda bu marapay yerletirdii sahneyi grebiliriz. 60a

varanda bir kzebzn banda kp (60a2) tuttuunu, yannda ise bann zerindeki

zpknn ucunda byk bir siniyi (60a3) dengede tutarak evirdii grlr.

64b varanda bir sihirbaz gsteri yapmaktadr. (Resim 27.) O el

abukluu ile koni biiminde fantastik bir strktr, gerek bir fskiye ve meyve dolu

anak kartmaktadr.48 Byle sihirbazlara tsbz denir. Tsbz oyunlar da daha ok

gzbaclk, elabukluuna dayanr. Tsbzl daha ok dervi klkl kimselerin

yapt sylenebilir. Bunun nedeni ise bu oyunun tpk dervilerinki gibi uzun ve bol

bir giysiyi, bir cbbeyi gerektirmesidir.49 Tsbzlar herkesin gz nnde srtlarna

giydikleri hrkann altndan yirmi kadar bakr ve sahan karrlard. leri yemekle

dolu50 olan bu sahanlardan bir tanesi (64b2) altn rengi ve dier sahanlar ise (64b1,

64b3, 64b5, 64b6, 64b7) gm renginden olumaktadr. Bu sahanlar; daha nce

grdmz ziyafet sahnelerinde bulunan sahandan daha kktr; fakat renkleri

hemen hemen dier sahanlarla ayndr. Buna ramen, bu tr oyunlarda, pahal bir

kullanma eyas olan gm sahanlarn kullanldn dnmek zordur.

67a varanda tiryakilerin gsterisi sergilenmektedir.(Resim 28.) Tiryakiler

ubuklarn ve kahvelerini ierek, ark syleyerek ve iirler okuyarak sarho taklidi

yapmaktadrlar.

51

Tiryakilerin ellerinde beyaz fincan bulunmaktadr. Bunlar (67a2-3)

desensiz sade fincanlardr. Yine bu varakta da direin tepesinde gm marapann

(67a1) asl olduu grlmektedir.

47 E.Atl, 1999, s.192.48 E.Atl, 1999, s.188.49 M.And, 1982, s.161.50

R.E.Kou, 1939, s.24.51 E.Atl, 1999, s.186.


26/187

15

80a varanda, cnbzlar ip zerinde dengede dururken hemen

yanlarndaki bir adamn yetkili bir ekmek satcs kimliine brnd ve eksik

arlk kulland gerekesiyle cezalandrlmas grnmektedir. (Resim 36.) Bu

adamn vcudu fiekler ve barutla kaplanmtr. Divan-i Hmyn avular adam

krbalarken fiekler atelenir. Zavallnn zerine bir yandan avular gaz dkerken,

bir yandan da tulumbaclar su pskrtr.52 Onlarn ellerinde madeni su testisi (80a4,

80a5) ve toprak testiler (80a1, 80a2, 80a3, 80a6) vardr. Bu tek kulplu testiyle hzl

hzl su dkerlerken, bir adamn sa elinde kk kavanoz (80a7) bulunduu

grlmektedir.

83b varanda bir kzebz capraz tahta ubuklar zerinde byk vazolar

dengede tutmaya almaktadr. 53 (Resim 37.)Bu vazolarn (83b1-7) rengi 39a

varanda grlen kaplardan(39a1-10) daha ak mavidir. Boaz ksm bir izgi ile

sslenmektedir.

84a varandaki kzebz, bandaki kk vazonun (84a2) zerinde byk

kp (84a4) ve onun zerinde de iki kulplu kp (84a3) ile dengede tutunmaya

almaktadr. (Resim 38.) Bu kap 39a varanda grdmz kzebzn bandaki

kapa benzer(39a12); topraktan yaplm gibi derin turuncu renktedir.

139b varanda sol alt blmde bir canbz, bann stnde byk

kp(139b7) ve onun zerindeki ieler(139b1-6) zerinde oturmu bir adam

tanmaktadr.54 (Resim 51) Bu kp(139b7), koyu turuncu renkte olup iki kulpludur

ve toprakta yaplm olduu izlenimini vermektedir. ielerin(139b1-6) rengi koyu

mavidir ve alt ksmlarnda zikzak eklinde sslenmitir.

52 E.Atl, 1999, s.176.53

E.Atl, 1999, s.174.54E.Atl, 1999, s.144.


27/187


28/187

17

kurulular tarafndan da verilmitir.59 kincisi ise kendi mesleine uygun ekilde

hazrlanan araba ssleme amacyla kullanlan kaplardr. Loncalarn birou geit

alaynda, araba stnde ya da srtta tanan bir canl sahne hazrlayarak katlrd.

Araba stnde geirilen canl sahneler hazrlanrken ounlukla, o esnafn kulland

en belli bal ara ya da letlerden biri ortaya yerletirilirdi.60; bunlar arasnda kap

reticileri, a, berber. vb. bulunmaktadr.

72a,73b, 74a, 76a, 108a, 121a, 129b, 130a, 140a, 163a varaklarnda kap

tasvirler bulunmaktadr.

72a varanda ifiler, deirmenciler ve frnclar tasvir edilmitir.61 (Resim

32.) Burada tepsi stnde hediye olarak hazrlanan kaplar grnmektedir; gm

glbdanlar (72a1,72a2) ve gm buhurdanlar (72a3,72a4). Rengi koyu sar

olduundan daha altna benzemektedir. Fakat Vehbi, iftilerin ve deirmencilerin

sekiz ift Bursa ii altn ilemeli yastk, gm buhurdan, bir gm tepsi,

ekmekikler ise tanesi birer okka iki gm amdan, 1200 dirhem iki gm tepsi,

190 dirhem gm glbdan, buhurdan getirdiini62 yazmtr.

73b varanda kasaplar etle sslenen arabayla geerek yine tepsi stnde

srahi (73b1), glbdan (73b2), buhurdan (73b3) ve leen-ibrii (73b4-5) hediye

olarak hazrlamlardr. (Resim 33.) Leen ve tepsi (73b6) gm rengi, dierler ise

altn rengidir. Fakat Vehbi yine kasaplarn 280 dirhem gm glbdan ve buhurdan,

80 dirhem gm leen ibrik, 150 dirhem bir gm abdest ibrii ve 1037 dirhem

59 M.Kzltan, Mehmet Hazn ve Surnamesi, Trklk Aratrmalar Dergisi, Say.4,stunbul, 1989, s.84.

60 S.Faroqhi, 2005, s.189.61

E.Atl, 1999, s.182.62 R.E.Kou, 1939, s.26.


29/187

18

gm tepsiyi hediye olarak sunduklarn63 yazmtr.

74a vara 73b varann devamdr. (Resim 34.) Kasaplar, ineklerle

sslenmi iki yzl byk kukula ile geerken arkasnda i kebap hazrlan alar,

deri ile sslemi debba64 arabas ile birlikte ellerinde hediyeler ile resmedilmitir.

Yine hediye olarak buhurdan (74a6), glbdan (74a8) ve amdan, bir tepsi (74a14)

stne sralanmtr. Ayrca leen-ibrikleri (74a1, 74a2, 74a3, 74a4, 74a7, 74a5,

74a10, 74a11, 74a 12, 74a13) iki elle tutanlar bu kalabalk sahnede yer almaktadr.

Leen ve tepsi gm, dierler ise altn rengiyle oluturulmutur. Vehbi Onlarn

hediyeleri hakknda bilgi verir; kebaplarn 150 dirhem gm kahve ibrii mecmu65

700 dirhem, iki gm leen ve iki gm ibrik, debbalarn 500 dirhem gm

leen ibrik, 1000 dirhem gm sini, 275 dirhem gm amdan ve 23 adet muhtelif

renkte sahtiyan66 getirdiini yazmtr.67

76a varanda mumcular ve berberler grnmektedir.68 (Resim 35.) Berberin

arabasnda bir misafirin salarnn ykanmas taklit edilirken, misafir kendi eliyle bir

leen (76a2) tutmaktadr. Vehbinin yazdklarna gre, berberler 500 dirhem bir

gm leen, 200 dirhem bir gm tepsi, bir srmal gvez boha69 ve altn ilemeli

bir berber pekiri70 hediye olarak hazrlamlardr. Tepsi (76a3), leen (76a2) ve

leen iindeki srahi (76a1) tutan iki adam geit arasnda hemen bulabiliriz. Bunlar

63 R.E.Kou, 1939, s.26.64 Debba: tabak, sepici, deri terbiye eden kimse anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu,2007, s.170.65 Mecm: cem olunmu, toplanm, bir araya getirilmi ey, top, tm anlamna gelmektedir.Bknz: F.Develliolu, 2007, s.596.66 Sahtiyn: sepilenerek boyanm ve cillanm deri anlamna gelmektedir. Bknz:F.Develliolu, 2007, s.913.67 R.E.Kou, 1939, s.26.68 E. Atl, 1999, s.178.69 Boha: iine amar, elbise vb. koyup sarlan drt ke kuma anlamna gelmektedir.

Bknz: Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, 2005, Ankara, s.16670 R.E.Kou, 1939, s.26.


30/187

19

gm rengindedir.

108a varanda adrclar, kavaflar71 bakkallar ve manavlarn alay tasvir

edilmitir.72

(Resim 43.) Kavaf tepsi (108a18, 108a19) stne kendi yapt

ayakkablarn koymutur. Bakkaln arabas nnde tepsi (108a14, 108a15) stnde

meyve ya da eker bulunan hasr kaplar (108a8-13) ve iinde iekleriyle vazo tutan

(108a4-7) iki adam gemektedir. Renkli yorganlarla sslenen yorgancnn

arabasnn arkasnda, tepsi (108a14) stnde glbdanlar (108a1-3) hazrlanmtr.

Vehbi, kavaflarn inci ve zmrt ile murassa bir iki ft izme73, inci ilemeli ve

srmal erkes filrlar74, 300 dirhem yaldzl gm tepsi getirdiini ve bakkallarn

bir okka arlnda iki gm amdan, iki okka arlnda kymetli bir gm sini,

kymetli kumalar, iekleri getirdiini yazmtr. Ayrca yorganclar 500 dirhem

gm leen ibrik, 215 dirhem gm tepsi, 150 dirhem kapakl bir gm tas, atlas

ve brmck zerine ilemli drt tane yorgan da hediye olarak hazrlandn da

yazmtr.75

121a varanda bakrclarn, mcevhercilerin, terzilerin ve ipek

dokumaclarn getii grlmektedir. 76 (Resim 46.) Bakrclarn arabasnn ats,

kk bakr srahiler (121a14-19) ve tabaklarla(121a12-13) sslenmitir. Bu arabada

bakrlar ilemekte olan ustann elinde bir testi (121a11) bulunmaktadr. Arabann n

ksmnda kk gm rengi sahan (121a10) ve altn rengi glbdan (121a9)

durmaktadr.

71 Kavaf: ucuz, zenmeden ve kalitesiz, basit ayakkab yapan veya satan esnaf anlamnagelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, a.g.e, s. 548.72 E.Atl, 1999, s.16273 izme: koncu diz kapaklarna kadar kan bir eit ayakkab anlamna gelmektedir. Bknz:Trk Dil Kurumu, 2005, s.239.74 Filr: pp terlik nevinden keli hafif ayakkab anlamna gelmektedir.(Bknz:C.E.Arseven, Sanat Ansiklopedisi, I.Cilt, stanbul, 1975,s.586.75

R.E.Kou, 1939, s.29.76 E.Atl, 1999, s.154.


31/187

20

Onlarn getirdii hediyeler arasnda kap olarak tepsi (121a25), amdan,

buhurdan (121a4), glbdan (121a5), ibrik (121a8), leen-ibrii (121a20, 121a7) ve

kseler (121a5, 1216) bulunmaktadr. Bakrclarn hediyeleri olmasna ramen,

hediyeleri gm ve altndan yaplmtr. Kse ise porselendir; beyaz stne siyah

renkle kk be yaprakl iek ve noktalarla bezenmitir.

129b ve 130a varanda kuyumcular, balmumu satclar, baharatlarn alay

geidi tasvir edilmitir. 129b varanda atl koum takmlaryla ssl bir at zerinde

kuyumcular ustas grlr.77 (Resim 49.) Bu arabada altn fincan (129b1, 129b2,

129b4) ve gm fincan (129b2) durmaktadr.

130a varann sa alt kesinde, zerinde iki gm ibrik

(130a17,130a18) olan tepsiyi (130a28) tutan bir adamn geii tasvir edilmiitir.

(Resim 50.) Onun arkasnda buhurdan (130a14) ve glbdan (130a15) sralanan

tepsiyi (130a26) elleriyle tutarak yryen biri grlmektedir. amdan tutan adamn

hemen arkasnda gm leen (130a27) ve altn ibrii(130a16) tutan bir adamn

geii tasvir edilmitir. Onun arksnda iki gm kse (130a12,130a13) tutan bir

adam yrmektedir. Mum satclarnn arkasnda Bit Pazar esnaf vardr. Onlarn

hediyesi ift incili izme ve filr78 tepsiler (130a23-25) stndedir. Yanda, gm

tepsi (130a24) stnde gm buhurdan (130a11) ve gm glbdan (130a10)

hediye olarak hazrlayan adam durmaktadr. Vehbi, kalayclarn gm buhurdan,

gm glbdan79 getirdiini yazdna gre, bu adamn da kalayc esnafl olduu

sylenebilir.

Varan sol tarafnda Msrars esnafnn, arabada bir gemi ile geii

77 E.Atl, 1999, s.148.78

R.E.Kou, 1939, s.32.79 R.E.Kou, 1939, s.32.


32/187

21

tasvir edilmitir. Onlar hediye olarak gm tepsiler, (130a21-22) marapalar (130a7-

8) ve ibrikle (130a6) birlikte baharat dolu mavi-beyaz tabaklar (130a1-

5,130a9,130a20) hazrlamlardr. Bu tabaklar ekil, byklk ve dekor olarak

birbirinden farkl deildir. Tek elle tutulabilecek kadar kk boyuta sahiptirler ve

kenarlar kk iek desenleriyle bezenmitir.

140a varanda ibriimciler80 , demirciler, gemiciler ve seraserclrr 81

gemektedir.82 (Resim 52.) Sa atl kede demircilerin gm tepsi (140a14) ve

kk altn sahanlar (140a6) hediye olarak hazrladklar grlr. Buradaki tepsinin

dekoru, dier sahnede bulunan tepsilere gre, daha net bir ekilde tasvir edilmitir;

kalp eklinde izgisel dekor dikkat ekicidir. Yanda kk gm kapakl sahan

(140a7) hazrlayan bir adam durmaktadr.

bal ejderha eklindeki arabann ardndan, stnde buhurdan(140a4) ve

glbdan(140a5) bulunan tepsiyi (140a14) tutan bir adam yrmektedir. Onun

yannda yine iki altn renkli marabay(140a2-3) tepsi (140a13) stne koyup geen

bir adam tasvir edilmitir. Bu hediyeler dier sahnelerdeki kaplarla benzerlik

gsterir; sadece bir porselen (140a8) deiiktir. Bu porselen biim olarak glbdana

benzer ve beyaz gvdesinin zerinde kk mavi desenler grlr. Bu tr bir rnek,

btn albmde sadece bu sahnede karmza kmaktadr. Vehbi, sandalclarn bir

fafurlu glbdan ve buhurdan, 2 gm maraba, gm srahi ve gm tepsi

getirdiklerini yazdna gre,83 bu porselen kabn sandalclarn hediyesi olduu

sylenebilir.

80 briim: kalnca bklm ipek iplik anlamna gelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, 2005,s. 47181 Serser: altn veya gm telle dokunmu bir eit kymetli kuma alamna gelmektedir.Bknz: F.Develliolu, 2007, s.93982

E.Atl, 1999, s.144.83 R.E.Kou, 1939, s.34.


33/187

22

Bu varan ortasnda siyah renkli bir dev kukula bann stnde bir

sini(140a9) tutarak gemektedir. Onun ardndan, gm tepsilerin (140a10-12)

stnde altndan hayvanlar ve bir srahi(140a1) koyup geenler tasvir edilmitir.

163a varanda snnet dnde eker baheler yapanlar ayrca hayvanlar ve

baka yiyecekler de yapp getirenleri tasvir edilmitir.84 (Resim 53.) Krmz tavan

ve sar kenarl tepsiler(163a8-17) stnde ekerle yaplan eitli hayvanlarn yan sra

ii meyve, kuruyemi ve erezler dolu kseler85(163a1-7) grlr. Bunlar beyaz

renkli ve deseni olmayan alak ayakl kselerdir.

D-HEDYE SUNUM SAHNELER

Dn ve enliklerde hediyeler, bunlarn zellikleri, verili ekilleri ve

deerleri o devrin kltr hayatn, ihtiam ve zenginliini gstermesi asndan byk

nem tamaktadr.86 Bir bakma enlikleri dzenlemenin ana amalarndan biri,

yabanclardan gelecek armaanlarla byk varlklar edinmi yksek devlet

grevlilerinden alnan armaanlarla hazineyi zenginletirmek olmutur.87

Daha nce grdmz gibi, esnaf alay srasnda loncalar padiaha

armaanlar hazrlamtr. Bununla birlikte yerli, yabanc hkmdarlar veya bunlarn

elileri, yahut devletin ileri gelenleri88 de padiaha hediyeler verirdi.

26b ve 27a varann konusu, sadrazamn hediyelerini sunmasdr. Bu

84 E.Atl, 1999, s.132.85 E.Atl, 1999, s.132.86 M.Arslan, 1999, s.158.87

M.And, 1982, s.44.88 M.Arslan, 1999, s.159.


34/187

23

varaklarda kumalar, saatler gibi hediyelerin yan sra mcevherli porselenler (26b1,

27a1, 27a2, 27a3) ve mcevherli srahi (26b2) de sunulduu grlr. (Resim 9, 10.)

Vehbi, adet ve ananeye gre, snnet dnnn bu ilk gn, ziyafetten

sonra bata sadrzam olmak zere devlet ricali ve erknn, III.Ahmed ile

ehzadelerine dn hediyelerini sunduunu, brahim Paann padiaha bir

mcevherli ini kse89 ve bir mcevherli billr srahi90 ve baka deerli eyalar

hediye ettiini yazmtr. Vehbinin anlattklarna gre, 26b varanda bulunan kse

ve srahinin brahim Paann verdii hediye olduunu tahmin edebiliriz. Acak 26b

varanda bulunan mcevherli srahi, atn rengindedir.

Vehbinin szn ettii mcevherli kse (26b1), beyaz stne sar, krmz,

mavi renkli mcevherle sslenmekle birlikte bir elle tutulabilecek kadar kktr.

27a varanda tasvir edilen kse (27a1) de buna benzer ekildedir.

zellikle dier kseler (27a2, 27a3) bu albmde hi grlmeyen deiik

formlara sahiptir Biimi srahiye benzer, fakat ziyafet sahnelerinde grdmz

sahan kadar byktr. Beyaz stne mavi ve sar renkli ieklerle sslenmitir ve

altn (yaldzl?) boynun ereveli alt kenarlarnda krmz renkli mcevherler grlr.

E-ADIRDAK KANDLLER

10b, 12b, 16b, 20b, 33b, 28b, 44b, 46b, 64b, 71b, 73b, , 97b, 107b, 115b,

120b varaklarnda gen-daire-gen ile oluturulan krmz ekilleri grebiliriz.

(Resim 2, 3, 4, 11, 15, 18, 19, 27, 31, 33, 41, 42, 44, 45.) Bunlarn adrlarn

89

R.E.Kou, 1939, s.17.90 R.E.Kou, 1939, s.17.


35/187

24

etrafn sslenen kandiller olduu tahmin edilmektedir. Fakat adrlarn arka planda

braklmas ve sade izilmi nedeniyle bunlarn tam anlamyla ne olduunu anlamak

mmkn deildir. Sadece ekil olarak kandile benzemektedirler.

Aslnda 15 varak says verildii halde, bunlar tek sahne olarak saylabilir.

Hnkar otan evreleyen ve muhtemelen dokumadan yaplm elemanlar

zerindeki kandil tasvirlerinin dokumya ilenmi olduklar tahmin edilebilir.

F-ESK SARAYI ZYARET SAHNES

El yazmasndaki ilk sahne, enlikte barol oynayanlar tantmaktadr ve

enliin balamasndan 19 gn ncesini gsterir. 6b varann n plannda

bostanclardan Haseki Aa elinde bir buhurdanla (6b1) ilerlemektedir.91 (Resim 1.)

Buhurdan altndandr; dier sahnelerdeki buhurdanlarn elde tutulmasna

karlk, bu sahnede 3 iple tutulmaktadr. Ayrca buhurlar da tasvir edilmitir.

91 E.Atl, 1999, s.244.


36/187

IV. KAPLARLA LGL TARHSEL BLGLER

Osmanl ariv belgelerinde (mutfak masraf, saym, muhallefat, hediye

defterleri gibi) sk sk isimleri geen kap trleri unlardr: Tabak, kse, skre, anak,

bardak, yatuk, badye92, kze (su testisi), ibrik, leen, buhurdan, glabdan, yekmrdi,

matara, kavanoz, srahi, fincan, fincan taba, ayakl anak, anberdan, memekdan

(tuzluk), iftar taba, ay ibrii, kumkuma, zemzemiye, tatl taba, meyvedan, orba

tas, tabe(tava), yayuk, yemek ka, hoab ksesi, erbet ksesi, hoab skresi,

erbet fincan. Bunlar; in porselenleri fafur/fafuri ya da merteban93 , znik

seramikleri, ini ya da Iznik, metal olanlar altun/sim, mcevherli olanlar murassa ve

Avrupa porselenleri de Saksonyakari/Bekari isimleriyle birbirlerinden ayrlmlardr.

Kumkuma, yayuk, yekmrdi gibi baz kap trlerinin biimleri tam olarak

bilinmemekle birlikte, genellikle bu kap trlerinin yemek kltrne uygun formlar

olduu dnlmektedir.94

Srnmelerin metinlerindeki kaplarn adlar, ariv belgelerinde geen

isimlerlerden daha azdr. Bu metinlerde enlikte verilen hediyeler arasnda baz

92 Badiye: Kaynakta baidye getii halde szlklerinde badiya olarak gemektedir. Badiya,aaz geni yayvan kap veya ine arap konulan byk kap anlamna gelmektedir.(Bknz:C.Dilin, Yeni Tarama Szl, Ankara,1983, s.22.)93 Merteban:Burmann Mertaban limanndan gemiye yklendikleri iin bu adla anlanseladon da denilen yeil renkli in porseleni anlamnda kullanlmaktadr.(Bknz: N.Erbahar,in Porselenleri, stnabul, 1984,s.8-9)94 A.Erdodu, 2000, s.63. Ayrca Bknz: N.Atasoy, 1989, s. 36-37.


37/187

26

kaplarn zellikleri de belirtilerek, kap-kacak cinsinden malzemelere de yer

verilmektedir ki, bu kaplar unlardr: Kse (zeneb kse, fagfr kse, kse-i zer),

leen, leene, ibrik, srhi, matara, sahan, kupa, nukuldan, kadeh (devetaban

kadeh), kumkuma, sini, satl95, amdan.96

Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde tasvir edilen kaplarn trleri ise

ariv belgeleri ve srnmelerin metinlerinde geen kaplardan daha snrldr. Daha

nce II.blmde belirtilen kap terimleri, malzemeleri, kullanmlaryla ilgili detler,

fiyat ve benzer bilgiler aktarlarak 18. yzyln kap kltr anlatlmaya allacaktr.

Bu kaplar arasnda sahan, tabak, kse, tas, buhurdan, glabdan, kandil, ibirik,

leen, bardak, fincan, kadeh, marapa, srahi, ie, testi, sini ve tepsi bulunmaktadr.

Sahan, iine yemek konarak sofraya getirilen tekerlek ve ukurca

mden tabak ve benzeri kapakl kaplar anlamna gelmektedir. Sahanlar bakr, gm

ya da porselenden retilirdi.97 Sahan terimi belgelerde ilk kez 16.yzyln balarnda

grlm ve 18.yzyln balarna kadar kesintisiz kullanlmtr.98

1640 tarihli Narh defterinde bakrcda satlan sahanlarn fiyatlar genel

olarak 17.yzyla ait bir fikir verebilir. (Bknz:TABLO.1)

95 Satl: 1.Tas, kova, 2. kk leen, 3.at sulama kovas anlamna gelmektedir. Bknz:F.Develliolu, 2007, s.921.

96 M.Arslan, 1999, s.1117.97

C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1743.98 N.Atasoy, 1989, s.44


38/187

27

TABLO.1

Esr- Bakrcyn

Fiyat(Ake)

Maln Cinsi Birim Getirici MukimMertebani ve lengeri99 sahan vakyye100 110

Ayaklu sahan ve seferi sahan vakyye 100

Kurzadan 101 dme, fukara harc dibli

sahan

- bir vakyye gelr

vakyye 90

Bei bir yerde yenden dme kk sahan

bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr

olursa

vakyye 120

-stanbul ii kaba yollu 100

102

Bakr sahanlar eski yemek sofralarnn vazgeilmez paralar idiler.103

Bunun yansra tun, pirin ve gm sahan da yaplrd. Evliya elebi

Seyahatnamesinde stanbul dkmeciba esnafnda tu sahanlar ve tu taslar

yapld yazldr. 104 Ayrca, 17.yzyl sonu ve 18.yzyl balarnda amdaki

resmi tereke kaytlarnda ini sahanlar da gemektedir.105 znik atleyelerinde de dz

99 Lengeri: bakrdan yayvan ve kenralar enli sahan veya tepsi anlamna gelmektedir.(Bknz: M.S.Ktkolu, 1983, s.354.)

100

Vakyye: okka, drt yz dirhemlik tart anlamna gelmektedir. 1 okka, 1284grlktr.(Bknz: F. Develliolu, 2007, s.1135.) Narh Defterlerinde bazen kabn aldyiyecek miktar okka, kyye ya da vakiyye(1.2828kg) olarak verilerek, hacmidolaysyla da boyutlar belirtilmitir.(Bknz: N.Atasoy, 1989, s.40-41)

101 Kurza: altn ve gm krntlar anlamna gelmektedir.(Bknz: F.Develliolu,2007,s.527.)

102 M.S.Ktkolu, Osmanlda Narh Messesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri, stanbul,1983 , s.196.

103 .G.Kayaolu- E.Pekin, Eski stanbulda Gndelik hayat, 1992, stanbul, s.62.104 E.elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, 1996-2005, stanbul,I. Cilt, s.276.105 C.Establett-J.P.Pascual, amda 17.yzyl Balarnda Bardak, Tabak, ve kap kacak,

Soframz Nur Hanemiz Mamur Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak(ed.S.Faroqhi-C.Neumann), stanbul, 2006, s.219.


39/187

28

dipli ve kenarl ya da kenarsz sahanlar retildii bilinir.106

1720deki snnet dnnde sefirlere karlan yemekler gm ve altn

sahanlarda sunulmutu. 107 Srnme- Vehbinin minyatrlerinde bulunan yemek

sahnelerinde bu sahanlara rastlanr. (Resim 54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64, izim

1.) 1539 ylnda yaplan snnet dnn de, bir ziyafet iin 800e yakn sahan

kullanlmtr.108

Tabak-Daire eklinde, kenarlar kalkka toprak, ini veya porselenden

yaplm olan yass yemek kabdr. Cinsine gre bakr tabak, gm tabak, ini tabak

ve porselen tabak olarak snflandrlmaktadr.109

1640 tarihli Narh defterine dayanarak ini veya porselenden yaplan

tabaklarn yaygn olduu tahmin edilebilir. (Bknz:TABLO.2)

(TABLO.2)

Esr- Fafurcuyn

Fiyat (Ake)

Maln Cinsi Birim Getirici Mukim

dane111 130

dane 100

Portakal110 tabak orta boy

-.daha aa boy

-.daha aas dane 70

kk emrdi Portakal tabak dane 130112

106 N.Atasoy, 1989, s. 43107 R.E.Kou, 1939, s.39.108 S.Tezcan, Bir Ziyafet Defteri, stanbul,1998, s.7-29109 C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1886.110 Portakal (Portekiz) kayd varsa da aslnda in mal olup Portekizliler tarafndangetirildiinden bu isimle anlmaktadr.(Bknz: M.S.Ktkolu, 1983, s.75.)111

Dne: Tane anlamna gelmektedir.(Bknz:F. Develliolu, 2007, s.164)112 M.S.Ktkolu, 1989, s.203.


40/187


41/187

30

Evliya elebi Seyahatnamesinde de fafuri tabak ve mertebani tabak

lar117 gemektedir. Sarayda altun ve gm sofra takmlarnn bulunmasna ramen

padiah da porselen tabakta et yerdi. 118 Srnme-i Vehbide de tabaklar

vardr.(Resim 65, izim 2.)

Kse-(Bo kap mnasna kavsa kelimesinden) Sulu eyler koymaya mahsus

iniden, porselenden, lmekten veya camdan yaplm ukur kaptr. orba ksesi,

hoaf ksesi gibi.119

Osmanl sofrasnda yemekten sonra gelen iecek olan hoaf, bardak ya da

fincanla deil ksede kakla iilirdi. DOhssonun eserinde hoaf geldii zaman,

srf hoaf iin kullanlan fildii kaklarn geldii ve herkesin ayn kseden bir ka

kak hoaf itii 120 anlatlmaktadr.

1640 tarihli Narh defterinde de anlatld gibi kseler bakrdan,billurdan ve

iniden yaplmaktadr. (Bknz:TABLO.3)

TABLO.3

Esr- Bakrcyn

Fiyat(Ake)


kapaksz kse vakyye 120

117 E.elebi, 1996, I.Cilt, s.231.118 J.B.Tavernier, 17.yzylda Topkap Saray (Ed.N.Sakaolu, ev.T.Tundoan), 2007,stanbul, s.143.119 C.E.Arseven, 1975, II.Cilt, s.971.120

M de M. DOhsson,18.yzyln Trkiyesinde rf ve Adetler.(ev.Z. Yksel), stanbul,tarihsiz, s.32.


42/187

31

bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr

olursa

-.stanbul ii kaba yollu vakyye 100121

Bah-i ki an cnib-i znik der esbb- efruht

kse,iki boy

-tl 7, umk 4 parmak-

dane 24

kse, bir buuk boy

-tl 7, arz 3,5-

dane 18

kse, bir boy

-tl 6,5 umk 3

dane 13122

Esr- ileciyan

Billur mzehheb nakl kapakl sultni

erbet ksesi

dane 25123

Evliya elebi Seyahatnamesinden mertebani, mcevher, fafuri ini

kselerin ziyafette ve dkkan sslenmekte kullanld anlalmaktadr. Srnme-i

Vehbide kseler vardr. (Resim 66,67, izim 3.)

Tas: ine her nevi sulu eyin konulduu ayaksz ve yuvarlak mden kaptr.

Su tas, hamam tas, orba tas, el tas gibi. Bunlarn topraktan olanlarna anak;

iniden, porselenden, zcacdan ve billrdan olanlarna ise kse denmektedir.124 Tas,

ekil olarak kseye benzer; Ayn ekilde cm ve tihtb- tasynda cm tas ve

121 M.S.Ktkolu, 1983, s.196.122 M.S.Ktkolu, 1983, s.311.123

M.S.Ktkolu, 1983, s.204.124 C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1941.


43/187


44/187

33

gmten bir sanat eseri saylacak kadar gzel ve tezyin ekillerde yaplm olanlar

vardr. Savatl olanlar ve renkli talarla tarsi edilmi bulunanlar da mevcuttur.

Buhurdanlarn altlarna bir de tabla konur ki buna buhurdan tablas denir. 129

Srnme-i Vehbide de buhurdanlar vardr.(Resim 68, izim 4.)

Glbdan: ine gl suyu konularak istenildii zaman damlatmaya veya

serpmeye mahsus az dar maden veya ini ie biiminde kap ki sallanarak ba

tarafndaki kk deliklerden gl suyu serpilir. 130 Srnme-i Vehbide de

glbdanlar vardr. (Resim 69, izim 5.)

Buhurdan ve glbdan koku vermeye yarayan kaplar olarak yemein

ardndan kullanlmtr. Glsuyu ve buhur, zellikle yemekten sonra kullanlan en

nemli kokulardr. Bu kokular iin hazrlanm porselen, tombak, gm veya cam

glbdan ve buhurdanlar, saray koleksiyonunda oka bulunmaktadr.131

17.yzylda Osmanl mparatorluunu ziyaret eden Tavernier, buhurdan ve

glbdan ile kokularn nasl ikram edildiine ilikin detayl bilgiler vermitir.

Sandklar akamber, misk, sarsabr kk ve sandal aac tahtasyla doludur. Yal ise

(en iyisi her zaman en yal olandr.) yarm kilosu bin eky bulan sarsabr kkleri

var. Trkler bu kklere ok para harcyorlar. Onlar ziyarete gittiinizde daha oturur

129 C.E.Arseven, 1975, I.Cilt,s.298-299.130 C.E.Arseven, 1975, II.Cilt,s.665.131 A.Erdodu, 2000, s.70.


45/187

34

oturmaz ttn ubuu ve sarsabr kk ikram etmek detten. Bu ikram yle

yaplyor: Yal olup olmamasna ve dolaysyla da daha ok duman karp

karmamasna bal olarak, bu kkten bezelye ya da kk bir bakla tanesi iriliinde

bir para alnyor, slatldktan sonra bir eit buhurdanlk iindeki bir kzn stne

yerletirilerek herkese sunuluyor. kan gzel kokulu dumanla herkes sakaln,

kafasn ve hatta sarnn iini ttslyor; daha sonra herkes ellerini havaya

kaldrarak yksek sesle Elnendela(Elhamdlillah) yani Allaha kr diyor. Ama

buhurdanlktan nce, gelen konuklarn nemine gre altn ya da gm bir kap iinde

glsuyu getiriliyor. Glsuyu kab (glbdan) yaklak bir ayak (30cm.) boyunda; alt

blm yumuruk iriliinde ve yukarya doru kldka incelerek az kesiminde

kk parmak kalnlna iniyor. Ucunda, glsuyunun akt kk bir delik

bulunuyor; eller ve yz glsuyuyla slatldktan sonra, suyu kurutan ve salara, sakala

daha iyi sinen sarsabr dumanyla tts yaplyor.132

Saray dnda da varlkl evlerde de benzer merasim yaplmaktadr.

Ziyaretin sonuna doru hizmetinin bir elinde, iinde sarsabr yanan bir buhurdan,

dierinde glbdn ile ieri girip glbdndan misafirin mendiline biraz gl suyu

damlatrd. Eer sakal varsa bir eliyle kaldrarak sakalna da gl suyu srerdi. 133

132

J.B.Tavernier, 2007, s.90.133 M de M.DOhsson, tarihsiz, s.67.


46/187

35

Glbdan ve buhurdann misafire ikram iin kullanlmas, Evliya elebi

Seyahatnamesinde de gemektedir. Bursaya gittii srada yaadklar u ekilde

anlatlmaktadr: Badet-tam Dilver Paaya mahss ksesiyle vir kse kaynar

kahve gelp bir demde yeklemeden n ederdi. Badeh buhr ve glb geldkde

glb n edp ryiha-i tayyibeden sonra buhrdnn kapan aup cmle teleri

tenvl etdne eli hayrn kalup eydr. 134

Bu merasim sadece erkekler iin deildi. Lady Monteque, davet edildiinde

kadn ev sahibi tarafndan ona da glsuyu ve buhur ikram edildiini yazmtr. 135

Glbdan ve buhurdan sadece misafirler iin kullanlmakla kalmayp cami ve

trbelerde koku vermek veya buralar sslenmek amacyla da kullanlmtr. Evliya

elebinin Hz.Eb Eyyb- Ensrnin trbesine ilikin gzlemler arasnda glbdan

ve buhurdanlar gemektedir. Ser-i sadeti tarafnda alem-i erfi ve cnib-i

erbaasnda olan sm zer erg ve emada- -nlar kanadiller ve dem kadd mukall

emadnlar zre em-i kfrler ve buhrdn- gna-gnlar ve klbdan-

mcevherler ile ml-ml bir kabr-i erfdir ve bunda olan hsn-i hat (ve) kelm-

izzetler meer stne-i Dldl-svr Esedullh- Ali keremullhi vechehunun

kabr-i erfinde ola.136

134 E.elebi, 1999, II.Cilt, s.189.135

Lady Monteg, ark mektuplar(ev. A.Refik), stanbul, 1933, s.71, 76.136 E.elebi, 1996, I.Cilt, s.171.


47/187


48/187

37

15,000 kandil ve 10,000 kandil kutusu hazrland. 140 Srnme- Vehbinin

minyatrlerinde adr zerine ilenmi kandil deseni bulunmaktadr. (Resim

70,71,72,73,74. izim 6.)

(TABLO.5)

Esr- ileciyan

Fiyat(Ake)


Billr iki kuakl kandil-i kebir dane 8

kandil, orta boy dane 2stanbul ii sra kk kandil dane 1.5141

Bah-i lt- Huniciyn an Teneke-i hen

kandil-i iki kat dane 3

kandil-i srhi dane 8142

brik: El ykamak iin azar azar su dkmeye yarayan uzunca bir emzii

ve sap olan karnl ve ince boyunlu su kabdr. Trklerde ibrikler bilhassa el ykamak

ve abdest almak iin kullanlr. Bunlarn pimi topraktan, iniden, bakrdan,

gmten ve altndan, hatt camdan, yaplm olanlar vardr. brikler umumiyetle

leenleriyle beraber yaplrd.143 Srnme-i Vehbide de ibrikler vardr. (Resim 75,

izim 7.)

briin tanmnda el ykamaya mahsus kullanm n plana kmasna ramen,

140 R.E.Kou, 1939, s.8.141 M.S.Ktkolu, 1983, s.204-205.142

M.S.Ktkolu, 1983, s.322.143 C.E.Arseven, 1975, II.Cilt, s.766.


49/187


50/187

39

Ayaklu leenin kibra mahss srahi ibrii

-bir vakyye gedikde-

-500 dirhem geldikde-

-1,5 vakyye geldikde-

vakkye

160

130105 145

Esr- ileciyan

Billr kk ibrik dane 3 146

1640 Narh defterinde geen ibriklerin fiyat listesine dayanarak abdest

ibriinin dnda kahve ibriinin de satn alnd tahmin edilmektedir. Ama yine de

ibriin tanmnda belirtildii gibi ibrik leenle birlikte satldna gre, el ykamada

daha ok kullanld da sylenilebilir. (Bknz.TABLO.6)

Leen: Madenden veya seramikten yaplm az ok geni, byk,

derinlii az su kabdr ki, ibrikten dklen su ile el ykand vakit bu kap elin altna

konularak kirli sular buna akard. Berber leeni, berberlerin tratan sonra ene ve

yz ykamak iin mterinin enesi altna tuttuklar genie kenarl leen bunun bir

kenarnda boyun ksmna intbak etmek iin ay eklinde kesik bir taraf vardr.147

Srnme-i Vehbide de leenler vardr. (Resim 76, izim 8.) Berber leeni kullanma

duruunun nasl olduu Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde daha nce belirtilmitir.

(Bknz. Resim 35.) Ayrca, Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde daha nce

145 M.S.Ktkolu, 1983, s.195-197.146

M.S.Ktkolu, 1983, s.204.147 C.E. Arseven, 1975, III.Cilt, s.1225.


51/187


52/187


53/187


54/187


55/187

44

Evliya elebinin eserinde de bardaklarn hep inici ve mlekide retildii

belirtilmitir: .....bir tark-i min dah iki canibi serp iki yz elli aded krhne-i

sigl ve anak ve bardak ve mleki dkknlardr. Tn- mahtmdan ve tyn-

Kdhneden ve tn- Saryardan merebe ve kzeler ve srahler icd iderler kim

misli meer fagfur nide v znik nisinde ola...162 Esnf- eyvnc yani iniciyn:

Dkkn 100, nefert 300, prleri Hazert-i Abdlgaffr- Medendir kim Selmn

belin balamdr. Bu mlekilere pr olmdr. Bu eyvnclar dah anak ve kse ve

bardak sarmala bunlara dah pr olmdr. 163

Fincan: Kahve, ay veya st gibi iecekleri imeye mahsus topraktan,

iniden, porselenden, camdan, boynuzdan, d aacndan veya tahtadan yaplm

muhtelif ekillerde kulplu veya kulpsuz kk kselerdir. Bu kaselerin altlarna

konmak iin birer de tabaklar bulunmaktadr. Bu tabaklara fincan taba denir.

Kahve imeye mahsus olanlarna kahve fincan ve ay imek iin kullanlanlara ay

fincan denir.164 Srnme-i Vehbide de fincanlar vardr. (Resim 78, izim 10.)

Kahve 16.yzyln ikinci yarsndan itibaren hem evlerde hem de

162 E.elebi, 1996, I.Cilt, s.167.163

E.elebi, 1996, I.Cilt, s .287.164 C.E.Arseven, 1975, I.Cilt, s.591.


56/187


57/187


58/187

47

(TABLO.9)

Esr- Fafurcuyn

Fiyat(Ake)

Maln Cinsi Birim Getirici Mukimdane 22

dane 14

rgl Portakal fincan

-.atla bir direkli olursa

-.atla iki direkli olursa dane 10

dane 42

dane 25

Bekdai Portakal fincan

-.atla bir direkli olursa

-.atla iki direkli olursa dane 15

dane 38

dane 20

Devrik azl ehne Portakal fincan

-.atla bir direkli olursa-.atla iki direkli olursa dane 10171

Bah-i ki an cnib-i znik der esbb- efruht

Fincan- alaca dane 2

Fincan- yeil dane 1,5 172

Narh Defterinde hep porselen fincanlarn fiyatlar belirtilmitir. Fiyat

tablosundan da anlalaca gibi ithal fincann fiyat znik malndan yaklak olarak

10 kat daha pahaldr.

Kadeh: Camdan veya billrdan kk bardaklara verilen isimdir.

Umumiyetle iki imeye mahsus olan ayakl veya ayaksz kk bardaklara da

denir.173

Marapa: Genellikle bakr veya benzeri metalden yaplan su imeye

171 M.S.Ktkolu, 1983, s.203.172

M.S.Ktkolu, 1983, s.311.173 C.E. Arseven, 1975, II.Cilt, s.891.


59/187


60/187

49

(TABLO.10)

Esr- Bakrcyn

Fiyat(Ake)Maln Cinsi Birim Getirici Mukim

maraba , bu cmle kastamonu ii olup ince

ve hemvr olursa vakkye 120

-.stanbul ii kaba yollu vakkye 100

kastamonu ii srhi, boyu 6 rubu. boaz

ve dibi yalduzlu maraba dane 110

Saraya mahss ekme ayaklu maraba

-boyu 4 rubu 1 girih, devri 6 rubu, 225dirhem gelen- vakkye 100 178

Esr- ileciyan

Billur mzehheb nakl kapakl erbet

marabas

dane 25179

Evni-i Kalay

kalay ve kurundan maraba ve sir evniyapan yahudilerin stadiyyesi, kalay ve

kurun sahibinin olursa vakkye 7 180

Evliya elebi Seyahatnamesinde anak, bardak ve mlekilerin

dkkanlarnda amurdan ve iniden de marapalarn yapld anlatlmtr: Tn-

mahtmdan ve tyn- Kdhneden ve tn- Saryardan merebe ve kzeler ve

srahler icd iderler. 181 Esnf- eyvnc yani iniciyn... Bunlar dah taht-

178 M.S.Ktkolu, 1983, s.196-197.179 M.S.Ktkolu, 1983, s.204.180

M.S.Ktkolu, 1983, s.201.181 E.elebi, 1996, I.Cilt,s.167.


61/187


62/187


63/187


64/187


65/187


66/187


67/187


68/187


69/187


70/187

V-SONU

Osmanl dneminde yaplan dn, snnet ve enliklerin amac, bir ynyle,

i ve d dnyaya kar devletin ve onun sembol olan padiahn stnlnn ve

ihtiamnn da sergilenmesidir. 210 Dn, ziyafet, enlik ve benzeri konularda

yazlan Srnmeler lkenin madd ve kltrel zenginliini ieren nemli grsel

kaynaklardr.

Srnme-i Vehbi, 1720 yllarnda yaplan bir snnet dnn btn

ihtiamyla ortaya koyarken, bir yandan da Osmanl ann mutfak kltrne ilikin

deerli gzlemlerde bulunma imkn salamaktadr. Minyatrl yazmalarda,

dnemin eitli kaplarn form ve renkleriyle birlikte ele alp incelemek mmkndr.

Dier yandan, Osmanl ana ait kimi tarihsel kaynaklarn incelenmesiyle,

Srnme-i Vehbinin minyatrlerine konu olan pek ok kabn isim, ilev ve

fiyatlarnn anlalabilmesi de mmkn hale gelebilmektedir.

Ziyafet sahnelerinde tasvir edilen kaplar, hi phe yok ki, Osmanl mutfak

ve sofra kltryle ilikilidir; bada kurup oturularak, sofradaki herkesin yerden

hafife ykseltilmi bir sininin ortasna konulan byk bir sahan ya da kseden

210M.Arslan, 1999, s. 175.


71/187

60

yemek yemesi ve yemein ardndan buhurdan ve glbdanlarla buhur ve glsuyu

ikram edilmesi bu kltrn temel zelliklerinden biri olarak dikkati eker.

Sahnelere konu olan kaplarn renkleri, Osmanl anda, yasak olduu dnlen

gm ve altn kaplarla yemek yemenin geree pek de uygun dmediini

dndrmektedir.

Dier taraftan, yine minyatrlere konu olan kaplar arasnda, mavi-beyaz

porselenlerin de zellikle tercih edildii dikkati ekmektedir.

Srnmedeki hner sahneleri, sadece sergilenen eitli hner ve yetenek

oyunlarn deil, fakat hner gsterilerinde kullanlan eitli kaplar hakknda da bilgi

edinmemizi salamaktadr; gm maraba msabakas, kzebzn oyunu, ember

evrilmesi, direin tepesinde kahve dklmesi gibi. Hner sahnelerinde, ayrca,

ziyafet sahnelerinde grlmeyen fincanlar, marapalar, ieler ve kpler de tasvir

edilmitir. zellikle gnlk hayatta yiyecekleri korumak iin kullanlan ama zamanla

unutularak toplum hayatndan km kplerin ekil ve renkleri de bu sahnelerde

izlenebilmektedir.

Esnaf alay sahnelerinde grlen kaplar ise iki eittir; bunlardan ilki

esnaflar tarafndan retilen ya da kullanlan kaplardr; berberlerin leeni nasl


72/187

61

kullandn, bakrclarn kaplar nasl ilediklerini minyatrlere bakarak anlayabilme

imkn vardr. Bir dier kap ise, esnaflarn hediye olarak sunduklar rneklerdir;

bunlar arasnda gm veya altn leen, ibrik, buhurdan ve glbdanlar

bulunmaktadr. Esnaflarn kendi rnleri dnda bu tr lks ve pahal hediyeler de

sunmas, Osmanl andaki lks eyaya olan dknlk ve eilimler kadar,

18.yzylda bakent stanbulda belki de yaygn olan sanat modalar hakknda da

ipular vermektedir.

Buna karlk, Sadrazamn Padiaha hediye olarak sunduu mcevherli

porselen, esnaflarn hediyelerinden doal olarak ok farkldr.

Bu kap tasvirleriyle tarihsel kaynaklarn karlatrmas, 18.yzyln ilk

yarsndaki kap kltrnn baz zelliklerinin anlalabilmesini salamaktadr. Lle

Devri olarak da tannan bu yzylda, mparatorluun Avrupa kltrnn youn etkisi

altnda olduu bilinmektedir. Buna karlk, kulpsuz fincan, sini, buhurdan, glbdan

ve mavi-beyaz in porselenleri gibi kullanma eyalarna baklarak, 18.yzyln ilk

yarsnda hl eski geleneklerin srdrld de sylenebilir.

Bu tez, sadece Srnme-i Vehbideki kaplara ilikin gzlemlerle snrl

tutulmutur. Buna karlk, bu zengin ve renkli grsel kaynaa konu olan ayakkab,


73/187


74/187


75/187


76/187


77/187


78/187


79/187


80/187


81/187

RESM 2. 10b vara


82/187

RESM 3. 12b vara


83/187

RESM 4. 16b vara


84/187

RESM 5. 20b vara


85/187


86/187

RESM 7. 22a vara


87/187


88/187

RESM 9. 26b vara


89/187

RESM 10. 27a vara


90/187


91/187


92/187


93/187

RESM 14. 31a vara


94/187


95/187

RESM 16. 38b vara


96/187


97/187


98/187

RESM 19. 46b vara


99/187

RESM 20. 49b vara


100/187


101/187


102/187

RESM 23. 53b vara


103/187

RESM 24. 54a vara


104/187


105/187

RESM 26. 60a vara


106/187


107/187


108/187


109/187


110/187

RESM 31. 71b vara


111/187


112/187


113/187


114/187


115/187


116/187


117/187


118/187


119/187


120/187


121/187


122/187


123/187


124/187

RESM 45. 120b vara


125/187


126/187


127/187


128/187

RESM 49. 129b vara


129/187

RESM 50. 130a vara


130/187

RESM 51. 139b vara


131/187

RESM 52. 140a vara


132/187


133/187

21b18 21b19 21b20

21b21 21b22 21b23

21b24 21b25 21b26

21b27 21b28 21b29

21b30 22a1 22a14

RESM 54.


134/187

22a15 22a16 22a17

22a19 22a20 22a21

22a22 22a23 30b4

30b5 30b7 30b8

30b9 30b12 30b13

RESM 55.


135/187

31a3 31a4 31a5

31a7 31a9 31a10

49b7 49b8 49b9

49b10 49b11 50a5

50a6 68b3 68b3

RESM 56.


136/187

68b4 68b7 68b9

68b11 68b12 69a3

69a5 69a6 69a9

69a10 69a12 69a13

85b3 85b4 85b6

RESM 57.


137/187

85b8 85b10 85b11

86a3 86a5 86a7

86a9 121a10 122b2

122b3 122b6 122b7

122b9 122b10 122b13

RESM 58.


138/187

122b14 123a3 123a4

123a6 123a7 123a9

123a10 123a12 123a13

RESM 59.


139/187

21b7 21b13

22a12 30b14

31a6 49b6

49b12 68b15

69a1 85b7

RESM 60.


140/187

86a6 122b14

122b11

RESM 61.


141/187


142/187

64b3 64b4 64b5 140a6

140a7

64b1 64b2 64b6 64b7

RESM 63.


143/187

108a8 108a9 108a10 108a11

108a12 108a13 163a1 163a2

163a3 163a4 163a5 163a6

163a7 163a8

RESM 64.


144/187


145/187

30b10 31a13

50a8 68b8

69a2 85b13

86a12 123a1

123a8

RESM 66.


146/187

21b1 21b11 26b1 27a1

30b2 31a12 49b2 49b5

50a3 121a5 121a6 130a12

130a13

RESM 67.


147/187

22a7

21b4 72a3 72a4 73b3

121a2 121a4 130a11 140a4

130a14 74a6

6b1

RESM 68.


148/187

22a6 22a8 130a10 130a15

21b3 21b12 72a1 72a2

74a8 108a1 108a2 108a3

120b11 121a1 121a3 140a5

RESM 69.


149/187

10b1 10b2 10b3 10b4

10b5 10b6 10b7 10b8

10b9 10b10 10b11 10b12

10b13 10b14 10b15 12b1

12b2 12b3 12b4 12b5

RESM 70.


150/187

16b1 16b2 16b3 16b4

16b5 16b6 16b7 20b1

20b2 20b3 20b4 20b5

20b6 20b7 20b8 20b9

20b10 20b11 26b3 26b4

26b5 28b1 28b2 28b3

28b4 28b5 33b1 33b2

RESM 71.


151/187

33b3 33b4 33b5 38b1

38b2 38b3 38b4 44b1

44b2 44b3 44b4 44b5

44b6 46b1 46b2 46b3

46b4 46b5 51b1 51b2

51b3 51b4 51b5 53b1

53b2 64b8 64b9 64b10

64b11 64b12 64b13 71b1

RESM 72.


152/187


153/187

115b2 115b3 115b4 115b5

115b6 120b1 120b2 120b3

120b4 120b5 120b6 120b7

RESM 74.


154/187

73b4 74a1 74a2 74a3

74a7 121a7 121a9 130a16

74a5 130a6

RESM 75.


155/187

73b5 74a10 74a11

74a12 74a13 76a2

76a3 121a20 130a27

RESM 76.


156/187

121a14 121a15 121a16 121a17

121a18 121a19 121a21

RESM 77.


157/187


158/187

54a1 50a7 73b1 84a1

121a8 130a7 130a8 130a17

130a18

60a1 67a1 69a11

RESM 79.


159/187

22a4 30b1 30b3 30b16

85b12 68b1

21b2 21b5 21b10 22a9

22a11 22a13 22a18 26b2

30b6 30b15 31a1 31a8

31a11 49b1 49b3 69a15

RESM 80.


160/187

86a1 86a8 140a1 140a3

49b4 50a2 50a4 123a2

21b17 68b5 68b10 68b13

69a8 74a4 85b2 86a10

123a5 123a11 140a2

RESM 81.


161/187

39a1 39a2 39a3 39a4

39a5 39a6 39a7 39a8

39a9 39a10 39a11 39a12

39a13 39a14 39a15 39a16

39a17 83b1 83b2 83b3

RESM 82.


162/187

83b4 83b5 8

surname i vehbi deki kap tasvirleri the descriptions of vessels in the surname i vehbi

Documents