studija uticaj saobracaja na okolis zdk

8/10/2019 Studija Uticaj Saobracaja Na Okolis ZDK

1/568

Fakultet za saobraaj i komunikacije

Sarajevo

S a r a j e v o 2 0 0 9


2/568


3/568

1

FAKULTETZA SAOBRADAJ I KOMUNIKACIJESARAJEVO

STUDIJA

UTICAJ SAOBRADAJA NA OKOLI NA PORUJUZENIKO DOBOJSKOG KANTONA

Sarajevo 2009.


4/568

2

FAKULTET ZA SAOBRADAJ I KOMUNIKACIJE - SARAJEVO

NARUILAC STUIJE: Ministarstvo za prostorno ureenje, saobradaji komunikacije izatitu okoline Zeniko dobojskog kantona

NAZIV STUDIJE: Uticaj saobradaja na okoli na poruju Zeniko dobojskog kantona

RUKOVODILAC STUDIJE: Prof. r. Osman Linov, ipl.in.saobr.

AUTORI:Prof. r Osman Linov, Prof. r Samir auevid i Prof. r efkija ekid.

SARADNICI:Anan Omerhoid, ipl.in.saobr., Selmir Kova, dipl.in.saobr., Edo

Memievid, ipl.in.saobr.


5/568

3

SARAJ

PROJEKTNI ZADATAK ......................................................................................................... 8

1.0.UVOD ............................................................................................................... 12

1.1.Metooloka osnova ........................................................................................ 13

1.2.Dokumentaciona osnova .................................................................................. 141.3.efinisanje poruja ispitivanja ........................................................................ 141.4.Cilj izrade studije .............................................................................................. 15

2.0.SAOBRADAJ -TRANSPORT I OKOLI -MULTIDIMENZIONALNOST ........................ 172.1.Meuzavisnost transporta i okoline .................................................................. 172.2.Sutina okolinih eksternalija ........................................................................... 212.3.Razvoj rutva i upravljanje kvalitetom zraka................................................... 223.0.BOSNA I HERCEGOVINA I OKOLI ZENIKO OBOJSKI KANTON...................... 283.1.Evropska legislativa iz oblasti okolia ................................................................ 28

3.1.1. Evropska legislativa o emisijama izduvnih gasova iz motornih vozila ........ 29

3.2.Legislativa Bosne i Hercegovine iz oblasti okolia (Zeniko dobojski kanton) ... 323.2.1. Legislativa BiH (FBiH) emisije izduvnih gasova iz motornih vozila .............. 333.2.2. Zakonodavno regulisanje kvalitete goriva u BiH ......................................... 34

3.2.2.1. Kvalitet goriva u Bosni i Hercegovini ..................................................... 38

3.2.3. Osnove Zakona o zatiti okolia FBiH koje se onose na uticaj cestovnogsaobradaja na zagaenje okolia ................................................................................ 40

3.3.Legislativa Bosne i Hercegovine iz oblasti zatite zraka (Zeniko dobojskikanton) .................................................................................................................. 51

3.3.1. Granine vrijenosti kvaliteta zraka (FBiH)................................................. 553.3.2. Osnove Pravilnika o graninim vrijenostima kvaliteta zraka u FBiH......... 57

4.0.EKOLOKI ASPEKT UTICAJA SAOBRADAJA U OPDINAMA U ZENIKO OBOJSKOMKANTONU .............................................................................................................. 62

4.1.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineBreza ...................................................................................................................... 62

4.2.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineDoboj Jug ............................................................................................................... 66

4.3.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineKakanj .................................................................................................................... 69

4.4.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineMaglaj .................................................................................................................... 73

4.5.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineOlovo ..................................................................................................................... 77

4.6.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na poruju opdine Teanj..... 804.7.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na porujuopdine Usora .......................................................................................................... 844.8.Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na poruju opdineVare ...................................................................................................................... 874.9.Pokazatelji za ekoloki aspektuticaja saobradaja na okoli na poruju opdineVisoko .................................................................................................................... 90

4.10. Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na okoli na porujuopdine Zaviovidi .................................................................................................... 95

4.11. Pokazatelji za ekoloki aspektuticaja saobradaja na okoli na porujuopdine Zenica ......................................................................................................... 99


6/568


7/568

5

6.1.2.6. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine Teanj......................................................... 1776.1.2.7. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine Usora.......................................................... 1816.1.2.8. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnih

motornih vozila na poruju opdine Vare.......................................................... 1856.1.2.9. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine Visoko......................................................... 1896.1.2.10. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine Zaviovidi................................................... 1936.1.2.11. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine Zenica ......................................................... 1976.1.2.12. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila na poruju opdine epe .......................................................... 2016.1.2.13. Ulazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnih

motornih vozila na poruju Zeniko dobojskog kantona ................................ 2056.2.Izlazni poaci za prosjean moel emisije izuvnih gasova cestovnih motornihvozila na poruju Zeniko obojskog kantona..................................................... 210

6.2.1. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Breza ......................................................................................... 2116.2.2. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine oboj Jug .................................................................................. 2326.2.3. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Kakanj ....................................................................................... 2536.2.4. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradaja

na poruju opdine Maglaj ....................................................................................... 2746.2.5. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Olovo ........................................................................................ 2956.2.6. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Teanj ....................................................................................... 3166.2.7. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Usora ........................................................................................ 3376.2.8. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Vare......................................................................................... 3586.2.9. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Visoko ....................................................................................... 3796.2.10. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Zaviovidi .................................................................................. 4006.2.11. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine Zenica ....................................................................................... 4216.2.12. Izlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju opdine epe ........................................................................................ 4426.2.13. Izlazne vrijednosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajana poruju Zeniko - dobojskog kantona ............................................................... 463

7.0.PROSJENAKONCENTRACIJA ZAGAUJUDIH MATERIJA U POJEINIHSAOBRADAJNICA NA PORUJU ZENIKO OBOJSKOG KANTONA........................ 4927.1.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Breza .......................................................................................... 492


8/568

6

7.2.Prosjena koncentracija zagaujudih materijau pojeinih saobradajnica naporuju opdine oboj-Jug ................................................................................... 4947.3.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Kakanj ........................................................................................ 4967.4.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica na

poruju opdine Maglaj ........................................................................................ 4997.5.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Olovo ......................................................................................... 5027.6.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Teanj ......................................................................................... 5047.7.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Usora.......................................................................................... 5077.8.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Vare .......................................................................................... 5097.9.Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica na

poruju opdine Visoko ........................................................................................ 5117.10. Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Zaviovidi ................................................................................... 5147.11. Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine Zenica ......................................................................................... 5167.12. Prosjena koncentracija zagaujudih materija u pojeinih saobradajnica naporuju opdine epe.......................................................................................... 5217.13. Analiza prosjenih koncentracija zagaujudih materija u saobradajnica naporuju Zeniko dobojskog kantona ................................................................. 5238.0.MJERE ZA SMANJENJE UTICAJA CESTOVNOG SAOBRADAJA NA ZAGAENJE

ZRAKA U ZENIKO DOBOJSKOM KANTONU ........................................................ 5359.0.KONSTATACIJE I ZAKLJUCI............................................................................ 540

BIBLIOGRAFIJA .............................................................................................................. 545

POPIS KARATA .............................................................................................................. 566

POPIS OZNAKA .............................................................................................................. 566


9/568

7

PROJEKTNI ZADATAK


10/568


11/568

9

POKAZATELJI ZA EKOLOKI ASPEKT UTICAJA SAOBRADAJA PO OPDINAMA U ZENIKODOBOJSKOM KANTONU

Pokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na poruju opdine OlovoPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine BrezaPokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na poruju opdine Vare

Pokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine VisokoPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine KakanjPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine ZenicaPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine ZaviovidiPokazatelji za ekoloki aspekt uticaja saobradaja na poruju opdine epePokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine MaglajPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine oboj JugPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine UsoraPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju opdine TeanjPokazatelji za ekolokiaspekt uticaja saobradaja na poruju ZE DO kantona

NAIN IZRAUNAVANJA I EMISIJSKI STANARI PREMA MEET METOIPodjela vozila po grupama

Potronja goriva te emisija olova i sumpor dioksidaElementi prorauna emisije cestovnih vozila prema MEET metoiEmisijski moeli u cestovnom saobradajuUticaj ispunihgasova motornih vozila na okolinu i zdravljePutnikiautomobili (PA) i laka teretna vozila (LTV)Autobusi i teka teretna vozila (TTV)Motocikli

Emisija pri radnoj temperaturiEmisijski faktori u ovisnosti o prosjene brzine vonjePutnikiautomobili (PA) i laka teretna vozila (LTV) i njihovi principi prema MEET metodiAutobusi i teka teretna vozila (TTV) i njihovi principi prema MEET metodiMopei i motocikli ( vozila na va toka)Ostali parametri koji utiu ne emisiju ispunihgasova pri radnoj temperaturiUzuni nagibkolovoza (uspon)Opteredenje teretomNadmorska visina

Uticaj broja preenih kilometaraUticaj prosjene temperature okoliaUticaj klimatizacijskog ureaja u voziluUkratko o svim navedenim dodatnim uticajima

Emisija hlapljivih tvari (VOC)

Izraunavanje oatnog emisijskog faktora ispunihgasova pri hladnom startu

UTICAJ CESTOVNOG SAOBRADAJA NA ZAGAENJE ZRAKA (ZE DO KANTON)

Ulazni poaci za prosjean moel emisije zagaujudih materija o cestovnihVozila na Zeniko obojskom KantonuIzlazne vrijenosti emisije zagaujudih materija o cestovnog saobradajauu Zeniko obojskomKantonuMoel procjene emisije i zagaenosti zraka o cestovnih motornih vozila


12/568

10

u Zeniko obojskom KantonuUio emisija iz cestovnog saobradaja u ukupnim emisijama na porujuZeniko Dobojskog kantonaVrijenost pojeinih emisija na opdinama i na Zeniko Dobojskom kantonu uzrokovanisaobradajem Prosjene vrijenostikoncentracija zagaenih materija u pojedinih

saobradajnica na porujuZeniko obojskog KantonaMjere za smanjenje uticaja cestovnog saobradaja na zagaenje zraka uZeniko Dobojskom KantonuKONSTATACIJE I ZAKLJUCI

PRILOZI

Naveeni saraj Stuije Uticaj saobradaja na okoli na poruju Zeniko dobojskogkantona je obavezan uz mogudnost a consultant/investitor proiri isti prema

sopstvenom izboru.

Ministar

Nermin Mandra,ipl.ing.ma


13/568

11

UVOD


14/568

12

1.0. UVOD

obar kvalitet zraka je preuslov za zravlje i obrobit ljui i ekosistema. Zagaeni zrakutie na razliite naine na zravlje ljui,ekosisteme i materijale. Atmosfera moe jelovatikao srestvo transporta zagaujudih materijala o ualjenih lokacija i rugih meija (kopno,

voa). Zagaeni zrak u gradskim sredinama predstavlja izvor brojnih problema:zdravstvenih rizika uglavnom povezanih sa inhalacijom gasova, estica, ubrzanometerioracijom graevina, otedenjima historijskih spomenika i otedenjima vegetacijeunutar i u blizini graova. Za pravilno rjeavanje ovog problema neophono je ientificiratikarakteristike kvaliteta zraka, izvore zagaivanja, i utvriti koncentracije koje mogu imatinegativne posljeice po okoli. Pojava i uestalost povedane koncentracije zagaujudihmaterija u atmosferi prvenstveno ovisi o veliini i istribuciji izvora emisije, o lokalnojtopografiji, lokalnim klimatskim uslovima (prosjena brzina vjetra, pojava temperaturnihinverzija). Znaaj zagaenja ovisi prvenstveno o tipu polutanta, izlaganju, zravlju i rugimefektima povezanim sa izlaganjima. Najznaajniji polutanti zraka su sumpor ioksi (SO2),

estice, azotni oksii (NOx), ugljen monoksi (CO), ozon (O3), olovo (Pb), rugi teki metali iorganski spojevi koji nastaju kao rezultat razliitih aktivnosti. Glavni izvori zagaivanja zrakau gradskim sredinama su zagrijavanje stanova, industrijske aktivnosti i saobradaj.Relevantne razlike u pojavi i uestalosti epizoa visoke koncentracije moe biti povezan sarazliitim lokalnim meteorolokim i topografskim uslovima. Zagaenost zraka u graovimase moe pogorati uslje nepovoljnih vremenskih uslova. Posebno znaajan, zbog svogkombinovanog efekta sa zagaenjem zraka je fenomen gradskih toplotnih otoka - zrakpostaje topliji izna graova u onosu na okolinu graa. Ovaj toplotni otok generie urbanastruktura sa gustom strukturom zgraa i poploanih povrina. Kao rezultat, trenovi upadavinama i evaporaciji su u znatnoj mjeri izmijenjeni iznad velikih gradova.

Obzirom na uticaj na okolinu i zravlje, proukti sagorijevanja motora sa unutranjimsagorijevanjem sari iroku lepezu manje ili vie otrovnih gasova. Bezopasni elementiizuva su oni sarani u atmosferi kao to su kisik, azot i voa. Nasuprot nabrojanimhemijskim elementima i jedinjenjima, kao otrovne moe seoznaiti ugljenmonoksi (CO),ugljikovodonici (CH), sumpordioksid SO2, azotne okside NOxi a.

Zagaivanje zraka u velikim graovima o motornih vozila postaje sve znaajnije. Zbog togase u svijetu a u poslenje vrijeme i ko nas posveduje posebna panja smanjenju zagaenjazraka uticajem na sam izvor, tj. vozilo i reim saobradaja. Motori ugraeni u vozilima, skoro

iskljuivo pripaaju grupi motora sa unutranjim sagorijevanjem koji pri transformacijihemijske energije u mehaniki ra izbacuju u atmosferu proukte potpunog ili nepotpunogsagorijevanja. Pored izduvne cijevi na vozilu postoje i rugi izvori zagaenja, ali je ona ipaknajznaajniji emiter i problemi vezani za nju su najkomplikovaniji i prestavljaju jeinopravo rjeenje problema smanjivanja izuvnih gasova. Na koliinu i sastav izuvnih gasovautiu razliiti faktori: nain stvaranja mjeavine goriva i zraka, konstrukcioni parametrimotora, tip i sastav goriva, prisustvo aitiva u gorivima i mazivima, it. Uede tetnihsastojaka u jedinici zapremine izduvnih gasova u prvom redu zavisi od ostvarenog odnosa

benzina i zraka u toku pripreme procesa za sagorijevanje. Emisije izduvnih gasova iznad

propisanih granica mogu biti uzrokovane:

neispravnodu, ili otrajalodu motora,


15/568


16/568

14

1.2. Dokumentaciona osnova

U okviru analize uticaja saobradaja na okoli iskoritena je relevantna dokumentacija koja jeprisutna na poruju Bosne i Hercegovine. Prikupljeni su ogovarajudi parametri koji sudoprinijeli za prezentiranje ekoloke slike Zeniko dobojskog kantona. U izradi je

koritena prije svega evropska legislativa kao i legislativa BiH, odnosno entiteta i Zeniko dobojskog kantona. Koritena je meunarona literatura koja razmatra problematikusaobradaja i okolia, te metoologije i metoe koje se primjenjuju u izrauna emisije ocestovnh motornih vozila. Takoe, koritena su istraivanja koja su raena u okviruFakulteta za saobradaj i komunikacije u proteklom periou.

U okviru prikupljanja neophonih poatka za analizu emisije uz koritenje MEETmetoologije, onosno izrauna prosjene emisije zagaujudih materija iz cestovnihmotornih vozila koritenjem COPERT-a prikpljenja je okumentacija o sljeedih institucija:

- Podaci o broju i vrsti registrovanih vozila na poruju Zeniko obojskog kantona

Ministarstvo unutranjih poslova Zeniko dobojskog kantona i organizacionihpolicijskih uprava i policijskih stanica,

- Poaci o kvaliteti i vrsti goriva na oruju Zeniko dobojskog kantonaFederalnoministarstvo trgovine; Uprava za inspekcijske poslove FBiH; Uruenje naftaa FBiH;Ministarsvo privree Zeniko Dobojskog kantona i Uprava za indireknooporezivanje BiH;

- Poaci o strukturi, uini i vrsti saobradajnica i namjeni poruja Zeniko obojskogkantona - Ministarstvo za prostorno ureenje, saobradaj i komunikacije i zatituokoline Zeniko dobojskog kantona;

- Poaci o mjerenjima izuvnih gasova cestovnih motornih vozila sa poruja Zeniko

dobojskog kantona Fedralno ministarstvo prometa i komunikacija; Stanice zatehniki pregle motornih vozila sa poruja svih 12 opdina Zeniko - dobojskogkantona;

- Poaci o temepraturama na poruju Zeniko dobojskog kantona - Meteorolokastanica Zenica i Meteoroloka stanica oboj (RS).

1.3. efinisanje poruja ispitivanja

U okviru studije Uticaj saobradaja na okoli na poruju Zeniko dobojskog kantona

obuhvadeno je poruje Zeniko dobojskog kantona a i ire u elaboriranju pojedinihpokazatelja i izmjeritelja.

Mjerenja i prorauni pojeinih parametara su vrena shono pojeinim efinisanimaministrativnim i teritorijalnim jeinicama, onosno opdinama na poruju Zeniko dobojskog kantona uz koritenje uporeivih analiza i metodologija koje se primjenjuju uEvropi.

Imajudi u viu struktukturu Zeniko obojskog kantona kojeg ini 12 opdina u Stuiji jeefinisano poruje ispitivanja posebno svakog opdinskog poruju kako centra opdine tako

i okolice, te je efinisano poruje ipsitivanja cijelo poruje Zeniko dobojskog kantonakao jedne cjeline.
http://www.zdk.ba/Ministarstva/Ministarstvo%20za%20prostorno%20uredjenje/Ministarstvo_za_prostorno_uredjenje.htmhttp://www.zdk.ba/Ministarstva/Ministarstvo%20za%20prostorno%20uredjenje/Ministarstvo_za_prostorno_uredjenje.htmhttp://www.zdk.ba/Ministarstva/Ministarstvo%20za%20prostorno%20uredjenje/Ministarstvo_za_prostorno_uredjenje.htmhttp://www.zdk.ba/Ministarstva/Ministarstvo%20za%20prostorno%20uredjenje/Ministarstvo_za_prostorno_uredjenje.htm


17/568


18/568

16

SAOBRADAJ -TRANSPORT I OKOLI MULTIDIMENZIONALNOST


19/568

17

2.0. SAOBRADAJ -TRANSPORT I OKOLI -MULTIDIMENZIONALNOST

2.1. Meuzavisnost transporta i okoline

Rasprava u vezi transporta i okoline je paradoksalne prirode. Sa jedne strane, transportne

aktivnosti poravaju povedanje zahtjeva mobilnosti za putnike i robe, naroito u gradskimzonama. Sa ruge strane, transportne aktivnosti su rezultirale u povedanju motorizacije izaguenja u saobradaju. Kao rezultat, transportni sektor postaje sve vie vezan za okolineprobleme. Sa tehnologijama koje se gotovo u cijelosti zasnivaju na koritenju nafte i njeniherivata, onosno sa motorima na unutranje sagorijevanje, uticaj transporta na okoline(ekoloke) sisteme se povedao. U proteklim goinama, ovo je ostiglo taku gje prostornaakumulacija transporta je ominantan faktor koji stoji iza emisije vedine zagaujudihmaterija i njegovih uticaja na okolinu. Okolini uticaji transporta mogu se svrstati u trikategorije:

Direktni uticajisu trenutna posljedica transportnih aktivnosti. Razlozi i posljeineveze uglavnom su jasni i dobro razumljivi.

Indirektni uticaji su sekundarni i tercijarni efekti transportnih aktivnosti. Oni su

esto sa teim posljeicama o irektnih uticaja, ali ukljuene veze i onosi su estonerazumljivi i teko ih je ustanoviti.

Kumulativni uticaji su oatne, multiplicirajude ili sinergijske posljeicetransportnih aktivnosti. Po njima porazumijevamo razliite efekte irektnih iindirektnih uticaja na ekosistem, koji su uglavnom nepredvidljivi.

Kompleksnost problema prevoi osta kontraverzi u okolinoj politici i u ulozi transporta.Transportni sektor je esto pouprijet o strane rutva, a naroito kroz izgranju i

oravanje infrastrukture. Ukupni ostvareni trokovi transportnih aktivnosti, naroitookolinske tete, nisu jo u ovoljnoj mjeri spoznate o strane korisnika. Ako okolinskitrokovi nisu ukljueni u procjenu, koritenje vozila je stalno porano o strane rutva itrokovi se akumuliraju ka zagaenju okoline. Transportna inustrija, pogotovo cestovnisaobradaj smatra se glavnim izvorom zagaujudih materija kao to su CO, NOx, nestabilnaorganska jedinjenja (VOC), kao i bitan izvor emisije CO2 koji oprinosi povedanjuGreenhouse efekta tzv. efekta staklene bate. Bez obzira to se smanjuje upotreba goriva koja u sebi sari olovo, procenat olova u izuvnim gasovima u velikom broju zemalja jezabrinjavajudi i izna ozvoljene granice koncentracije. Motorna vozila pore osnovnihzagaivaa su izvor i rugih zagaujudih materija ukljuujudi 1,3 - butadien, benzen i neke

ruge kancerogene materije. U zemljama lanicama OEC - a1 procentualno uedezagaujudih materija po privrenim sektorima je prikazano je na slici 2.1.

1 OECD -Organisation for Economic Co-operation and Development
http://www.oecd.org/http://www.oecd.org/


20/568

18

Slika 2.1: Uede zagaivaa po privrenim sektorima u zemljama lanicama OECD - a

Kako u zemljama OECD-a tako je transportni sektor u centralnim i istono evropskimzemljama (CEE

2) takoe ogovoran za vedi procenat emisije zagaujudih materija. Kako usvim zemljama Evrope, transportni sektor u CEE takoe oprinosi znaajnom problemupromjene klime. Ugljen dioksid kao sastavna komponenta emisije izduvnih gasova motornih

vozila je jean o glavnih uzronika globalnih klimatskih promjena. Emisija NOx uzrokujeukiseljenja na dugoj razdaljini, koja su glavni problem u CEE, gdje je 60% od kiselih supstanci

emitovano od strane transportnog sektora. Koncentracija ozona u troposferi iznad Evrope

ukljuujudi CEE, je tipino 3-4 puta veda nego u periou prije inustrijalizacije, uglavnomkao rezultat znaajnog povedanja u emisiji azotovih oksia i nestabilnih organskih jedinjenja(VOC) od industrije i vozila. Emisija nestabilnih organskih jedinjenja u Evropi prema

industrijskim sektorima i regionima prikazana je na histogramu 2.1.

2 CEE-CEE(Central and Eastern Europe)
http://www.bankwatch.org/http://www.bankwatch.org/


21/568

19

Histogram 2.1: Emisija VOC po sektorima i regionima u Evropi

Veze izmeu transporta i okoline su vieimenzionalne. Neki aspekti su nepoznati i nekenove oluke mogu voiti o rastinih promjena u okolinoj politici kao to je vezano za

kisele kie i hlorfluorkarbon u seamesetim i osamesetim. eveesete su znaajne porealizaciji razgovora o globalnoj okolini, naroito uticaja emisije karbon ioksia na efekatstaklenika. Transport je postao vrlo vana imenzija koncepta orivosti. Glavne okolinedimenzije transporta vezane su za uzroke, aktivnosti, izlaze i rezultate transportnog

sistema. Transport je ukljuen u okoline cikluse, naroito preko ciklusa ugljika a onosiizmeu transporta i okoline se mogu posmatrati sa va aspekta i to:

Prvo, transportne aktivnosti oprinose pore mnogih vjetakih i prironih uzro ka,irektno, inirektno i kumulativno okolinim problemima. U nekim sluajevima, onimogu biti ominantan faktor, ok je u rugim njihova uloga marginalna i teka zaustanovljavanje.

rugo, transportne aktivnosti oprinose na razliitim geografskim skalamaokolinim problemima, rangirani sa lokalnih (buka i emisija CO) o globalnih(zagrijavanje) nivoa, ne zaboravljajudi kontinentalne/nacionalne/regionalneprobleme (smog i kisele kie).

Tako, uspostavljanje okoline politike transporta mora porazumijevati nivo uticaja igeografske skale, u protivnom neke mjere mogu samo pomjeriti probleme negdje drugo.

Kao oatak okolinim uticajima mree, saobradaja i viova, ekonomski/inustrijski procesikoji saravaju transportne sisteme moraju biti uzeti u obzir. Ovo podrazumijevaproizvodnju goriva, vozila i materijala za konstrukcije, neki od njih su veoma energetski

intenzivni (npr. aluminijum), prerade automobilskog otpada, dijelova i infrastrukture. Svi

oni imaju ivotni ciklus u vremenu njihove proizvonje, koritenja i ostranjivanja. Tako a,razmatranje veze transport - okolina bez uzimanja u obzir ciklusa u okolini i ivotnog vijekaproizvoa lie pokuaju postizanja ogranienog preglea situacije i mogu ovesti opogrenih procjena i orebi. Okolinska teta o zagaujudih materija iz zraka koje sunastale kao proukti saobradaja i njihovi uticaji na okoli ati su u tabeli 2.1.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Transport Industrija Domacinstva Agrikultura Ostalo

Zapadna Evropa

CEE


22/568

20

Zagaujuda materijaIzvor/uzrok

Uticaj na

ljude vegetaciju globalnu klimu materijale

Ugljenmonoksid - CO

Nepotpuno

sagorijevanje

Nedostatak

oksigena,srce,

cirkulacija,

nervni sistem

Indirektni

efekti

stvaranjem

ozona

Ugljendioksid - CO2 Sagorijevanje Glavnistakleniki gas

Ugljeno-

vodonici - HC

Nepotpuno

sagorijevanje,

karburacija,

isparavanje

Neki su

kancerogeni,

prekursori

ozona

Akumulacija u

tlu, hrani,

usjevima

Metan voedije u stvaranju

ozona

Oksidi azota

(NOx)

Oksidacija N2i

N- komponenti

u gorivu

Respiratorne

iritacije i drugi

problemi

Zakiseljavanje

tla i vode

NO2 ima visok

staklenikipotencijal

Erozija

estice, aNepotpuno

sagorijevanje,

ulina praina

Respiratorna

otedenja,sare razliite

toksinesupstance,

kancerogene

Smanjena

asimilacija

Prljanje

Ozon

nastao interakcijom

sa drugim

zagaujudimmaterijama

Fotohemijska

oksidacija sa

Nox i ugljeno-

vodonicima

Respiratorna

iritacija,djeluje

na pluda

Otedenja listai korijena,

smanjenje

prinosa

Visok

staklenikipotencijal

Dekom-

pozicija

polimera

Tabela 2.1: Okolinska teta o zagaujudih materija iz zraka ko saobradaja

Neki aspekti veza izmeu transportnih sistema i okoline, na primjer emisije zagaujudih

materija i utroka energije, mogu se sumirati na sljeedi nain: Struktura mree utie na prostornu istribuciju emisija. Centralizirane mree

koncentriu saobradaj i emisije, ali zato koriste manje energije.

isperzirane mree mogu biti percipirane na lokalnom nivou kao vie prijateljske zaokoli, ali troe mnogo vie energije.

Transport inukuje nivo emisije u mjeri koliko je vezan za nivo koritenja transportnogsistema. Vid prevoza utie na prirou emisija. Na primjer, razliiti prevozni viovi imajupotrebe za razliitim viovima energije i razliit nivo efikasnosti. Transportni sistem vezanza koritenje putnikih automobila ima rugaije okoline probleme o onih vezanih za

javni prevoz. Slika 2.2. aje prikaz veze izmeu nivoa emisije zagaujudih materijauzrokovanih transportom i utroka energije.

Centralizirana mrea isperzirana mrea(Koncentrovane emisije-Efikasnost energije) (Disperzirane emisije-Visok utroak energije

Slika 2.2: Veze izmeu transportnih sistema i utroka energije


23/568

21

Okoline imenzije transporta mogu se posmatrati i kroz sljeede aspekte i to:

Uzroci. va glavna faktora utiu na nivo transportnih aktivnosti. Ekonomski, koji seodnose na opti nivo razvoja, ohoak po glavi stanovnika i transportne usluge.Imudniji io stanovnitva proizvoi vie transportnih aktivnosti nego oni manje

imudni. Koritenje zemljita onosi se na prostorno koritenje i lokaciju transportnihzahtjeva.

Aktivnosti. Ukljuuju irok spektar faktora pokazujudi koritenje transportneinfrastrukture i svih usluga koji se odnose na transport.

Izlazi. Nekoliko je faktora koje treba razmotriti. Prvi izlaz transportnih aktivnosti su

emisije ili sve vrste (ugljenmonoksi, oksii azota, estice it.). U vezi sa geografskimkarakteristikama zone gje se emisije eavaju (slike vjetrova) stvoreni suambijentalni nivoi. Jenom ako su ovi nivoi povezani sa lokalnim stanovnitvom,nivoi izloenosti prema ambijentalnim nivoima su napravljeni. Ova izloenostuglavnom ima posljedice.

Krajnji rezultati. Oni ukljuuju sve zravstvene, okoline i socijalne efekte izloenostiemisijama od strane transportnih aktivnosti.

2.2. Sutina okolinih eksternalija

Eksternalije su ekonomski koncept koji je vezan za aktivnosti individua koji imaju posljedice,

pozitivne ili negativne, na ruge osobe. Ovaj koncept je osta relevantan u okviru okolinihanaliza, o kaa se pretpostavlja a mnoge negativne posljeice jeluju na cijelo rutvo.Za transportne aktivnosti, okoline eksternalije ukljuuju razumijevanje fizikih mjera

okolinog zagaenja i razmatranje trokova za cijelo rutvo. Glavna osobina eksternalijajeste a su trokovi uzrokovani o nekoliko izvora (npr.korisnici automobila) a moraju bitipladeni o cijelog rutva (korisnika automobila a i ostalih). Spoznaja izvora koji uzrokujuokoline eksternalije je relativno jenostavan zaatak, ok procjena teta i rugih trokova

jo uvijek nije ostiglo nivo jeinstvenih stanara izmeu vlada i nevladinih agencija.Izazov je raspodijeljen preko tri subjekta:

Odnosi. Priroa i opseg onosa izmeu transporta i okoline moraju biti razmotreni.

Kvantificiranje. Onosi moraju biti kvantificirani i takoe vrijenosti okolinihuticaja moraju biti procijenjeni.

Kreiranje politike. Akcije moraju biti pouzete a bi se izbalansirale i olakale

okoline eksternalije u transportu na nain ueda u ponoenju posljeica njihovihaktivnosti.

Trokovi okolinih eksternalija mogu biti razmatrani sa ekonomskog, sociolokog i okolinogaspekta. Osnovni tipovi transportnih uticaja usmjerenih na okolinu spaaju u zagaenjezraka, zagaenje voe, buka i opasne materije. Kvalitativna i kvantitativna procjenaokolinih eksternalija je kompleksan pouhvat. Kvantificiranje je trenutno u svojojpreliminarnoj fazi i mnogi zagaivai su koristili ovaj argument a bi ralanili nekolikookolinih politika lobirajudi vlae (kisele kie, CFCs i kao najvanija globalno zagrijavanje).

Izvori/emiteri zagaivanja rijetko kaa ponose posljeice njihovog uticaja i troka zarutvo, to ima nekoliko implikacija. Prvo, kaa se razmatra specifian izvor kao to je


24/568

22

cestovni transport, korisnici voe rauna samo o irektnim trokovima vlasnitva, npr. auta(vozilo, gorivo, osiguranje it.). Vlasnitvo je esto jeini ulaz i trokovi koritenja zanekoliko transportnih viova. rutvo, generalno, preuzima ulogu pruanja i oravanjainfrastrukture i bilo koji inirektan troak kao to su otedenja na infrastrukturi, gubici uproduktivnosti (poljoprivrea i ra), idenje, zravstvene usluge i tete u ekosistemu.

rugo, geografska pojela izmeu izvora i primatelja je esto problematina. Kisele kie iefekat staklenika su oigleni primjeri. Na slici 2.3. prikazani su onosi izmeu transporta iraspojele trokova na same korisnike, rutvo i uticaje koje imaju na okolinu.

Slika 2.3: Onosi izmeu transporta i raspojele trokova

2.3.

Razvoj rutva i upravljanje kvalitetom zraka

Velikim transformacijama koje su se odvijale posljednjih ecenija (rast stanovnitva iproizvonje, povedanje potronje energije i sirovina, potronja hrane i voe...),ovjeanstvo se nalo u specifinoj krizi. Kao posljeica razvoja privree i povedanjaproizvonje s jene strane i potronje prironih resursa s druge, ova kriza se ogleda krozsmanjenje kvaliteta svih komponenti okolia(voe, zraka i tla). Ekoloka kriza je proizala izinjenice a se na planeti Zemlji razvijaju paralelni va sistema prironi i rutveni.rutveni sistem se razvija koritenjem resursa priroe i vradajudi priroi sve ono to mu jenepotrebno. Pri tome rutvo ozbiljno iscrpljuje prirone resurse, naruava eko-sisteme i

utie na zravlje ljui. Meutim, ok se prironi sistem razvija spontano, samoregulirajudise, dotle se drutvo razvija svjesno, ali na nivou neovoljne svijesti i znanja, posebnoneogovornosti prema buudim generacijama. Uticaj rutva na prirou je tako velik a serai o ozbiljnoj krizi iji je korijen u ciljevima ovjekove aktivnosti (rutveno-ekonomskirazvoj) i nainu kako ovjek prironi kapital (prirone vrijenosti) pretvara u humani kapital(vrijenost proizvonje i ovjekovo zravlje, osposobljenost i zaovoljstvo).

a bi se ublaile posljeice povedanja proizvonje, sa ciljem omogudavanja aljnjegrutvenog razvoja anas se razvija sistem upravljanja kvalitetom zraka, iji je cilj oranje iunapreenje kvaliteta zraka. Upravljanje kvalitetom zraka polazi o nastojanja a nigje u

prostoru koncentracija polutanata ne bue veda o one koja je, s obzirom na tetnostpojeinih polutanata, ozvoljena, onosno a rizik ne bue vedi o usvojenog. Ovaj princip


25/568

23

treba obezbjeiti ne samo u jenom vremensko presjeku nego i u buudnosti, tj. i koizgradnje novih objekata. Stoga se postavlja uslov da emisija bue to nia, u granicamatehniko-ekonomskih mogudnosti. To omoguduje a se postigne a zrak bue ist koliko toomoguduju ostignuda tehnike, a ne prljav koliko to ozvoljavaju higijenske norme. Postiese i to a svi izvori zagaivanja, bez obzira na njihovu lokaciju imaju pred sobom iste

zahtjeve u pogleu kvaliteta zraka, ime se one izjenaavaju u trokovima zatite zraka ozagaivanja.

Pore ograniavanja emisije polutanata rai ouvanja oreenog kvaliteta ambijentalnogzraka, potrebno je ograniiti i veliinu epozicije polutanata iz atmosfere (seiment, kiselekie) rai zatite tla. Problematika upravljanja kvalitetom zraka granii sa mnogim rugimoblastima, u prvom reu sa oblastima koje su izvor zagaivanja (tehnika, ekonomija,rutveni odnosi), a zatim sa oblastima vezanim za djelovanje polutanata (biologija,meicina). U cilju lakeg izuavanja unutar svake o ovih oblasti vrijenosti graninih oblastisu standardizovane, normirane.

Granine vrijenosti emisije (GVE) su kompromis izmeu zahtjeva za obavljanje aktivnostiuz to manje trokove i zahtjeva za smanjenjem emisije. GVE prestavljaju stanarizovanuvrijednost koeficijenta emisije, te imaju i istu dimenziju kao koeficijenti emisije (masa

polutanta po jedinici izduvnih gasova). GVE se mijenjaju sa razvitkom tehnike. Obino serazlikuju norme za nova postrojenja (GVEn) i va o etiri puta blai zahtjevi kaa su upitanju postojeda postrojenja (GVEp).

Slika 2.4: Norme u upravljanju kvalitetom zraka

Ukoliko za dati tip postrojenja nisu propisane brojane vrijenosti, emisiju trebaograniavati primjenjujudi principe orivog razvoja i koristedi najbolju raspoloivu tehniku.Svako postrojenje emituje vedi broj polutanata, ali se normiraju samo neki, najuticajniji ilioni koji reprezentuju i ruge polutante, poneka samo oni ija se emisija moe regulisati, ilioni iju je emisiju relativno lako mjeriti.

Granine vrijenosti zagaenosti (GVZ) su kompromis izmeu zahtjeva a kvalitet zrakabue takav a ne postoji nikakav tetni uticaj na ivi svijet i materijale i zahtjeva za

obavljanje aktivnosti koje zagauju zrak unutar prihvatljivih trokova poslovanja.Zagaenost zraka se ograniava na bazi kriterija jelovanja, ali uz usvojeni nivo rizika.

TEHNOSISTEM SOCIOSISTEM EKOSISTEM

TEHNOLOGIJA(aktivnost,dobrobit,emisija)

DRU TVENISISTEM

VRIJEDNOSTI(potrebe, svijest)

BIOLO KIZAHTJEVI ZAKVALITETOM

ZRAKA (ekolokaravnotea)

GVZGraninevrijednosti

zagaenost

GVEGraninevrijednosti

emisije

UPRAVLJANJEKVALITETOM

ZRAKA

NORME


26/568

24

Zahtjevi za kvalitetom zraka su razliiti zavisno o toga a li se rai o ivotnoj ili ranojsreini. GVZ koje se onose na ivotnu sreinu su znatno stroe jer se onose na osjetljivijiio populacije (jeca, stariji ljui, bolesnici), nego to je to sluaj sa rano sposobnimdijelom stanovnitva koje je povedanim koncentracijama u ranoj sreini izloenoogranieno vrijeme. Najvedi zahtjevi u pogledu kvaliteta zraka odnose se na rekreativna

poruja i posebno zatidenaporuja, s tim u vezi propisuju se stroge granine vrijenostizagaenosti (SGVZ). GVZ prestavlja samo jenu etapu u procesu sanacije kvaliteta zraka, akonani cilj treba a bue zaovoljenje SGVZ. Pore toga, moguda su i va nivoa stanaraza naselja, tolerantnije vrijenosti za graove sa ved prekomjerno zagaenim zrakom istroe vrijenosti kao cilj kome treba teiti. Bez obzira a li je utvreno ili ne aitivnoejstvo polutanata, norme ozvoljene zagaenosti mogu a se onose i na vie materija(SO2lebede estice).

Zadovoljenje samo jednog od dva standarda (GVE i GVZ) imalo bi ogranien znaaj, stoga najenom poruju moraju istovremeno biti zaovoljena oba stanara. Ukoliko se zahtjeva

samo priravanje GVZ-a, i ako je zrak na atom poruju prekomjerno zagaen, pravnikrivac ne postoji, i teko se olazi o iznalaenja mjera sanacije. U sluaju ovakvog sistemaupravljanja kvalitetom zraka na poruju koje jo nije prekomjerno opteredeno izvorimazagaivanja zraka, vrlo brzo se popuni kapacitet atmosfere, to biva konica aljem razvoju.Ukoliko se trai samo priravanje GVE-a, ona se o vlasnika ureaja koji emitujupolutante trai a koriste savremena tehnika srestva za ogranienje emisije, ali zbogvelikog broja izvora i r. mogude je a ambijentalni zrak bue prekomjerno zagaen. Maa

je u principu neophono priravanje obje norme (GVZ i GVE), u praksi, zavisno o razliitihokolnosti, jena ili ruga vrsta normi ima prenost. U uslovima male emisije zagaujudihmaterija poruja, onosno obre ventilacije o prioritetnog znaaja je priravanje GVZ-a

(Slika 2.5 AB). U uslovima velike gustine emisije, odnosno slabog intenziteta ventilacije,gje su ved ostignute GVZ o primarnog je znaaja priravanje normi granine vrijenostizagaenosti zraka (Slika 2.5. BC). Priravanje normi ozvoljene zagaenosti u ovakvimuslovima ovoi o aljih postroavanja normi ozvoljene emisije, ili to je ede, utie seizborom lokacije i parametrima imnjaka na poboljanje uslova samoidenja atmosfere.

Davanje prednosti jednoj vrsti norme zavisi i od toga o kojoj se zagaujudoj materiji rai.Ko vrsti estica, gje su metoe idenja gasova najrazvijenije i najjeftinije, a pogotovoko ai i rugih proukata nepotpunog sagorijevanja gje se povedanjem efikasnostiloita smanjuje emisija, sigurno je a ograniavanju emisije treba dati prioritet. Kada je upitanju SO

2, gje su tehniko-ekonomske mogudnosti, pore toga to su znatno ograniene,

veoma skupe, preostaje mogudnost regulisanja vrste goriva koja se mogu spaljivati (sobzirom na saraj sumpora) i temperature u loitu, onosno a se razvoj ostvaruje uzispunjavanje normi ozvoljene zagaenosti zraka.


27/568

25

Slika 2.5: Porast zagaenosti zraka atog poruja i uloga normi GVZ i GVE

Osnovne karakteristike savremenog pristupa upravljanju kvalitetom zraka su pomak saiskljuive primjene tehniko-tehnolokih mjera ka upravljanju preuzedem sa aspektakvaliteta zraka. Niti je razvoj mogud bez ogranienja zagaivanja (zbog jelovanja grupakoje su zainteresirane za kvalitet okoline i uticaja i teta), niti je mogude primjenjivatizatitu okoline neuzimajudi u obzir ekonomske implikacije (trokovi ogranienja uticaja naokolinu). Menament mora a upravlja rizikom (ekonomskim, okolinskim, sigurnosnimintegralno) i a onosi ogovarajude oluke. U svijetu na ovom planu postoje znaajnaiskustva koja su stanarizirana kroz meunarone stanare ISO 9000 (onosmenamenta prema kupcu ekonomski aspekt), ISO 14000 (onos menamenta premarutvenim grupama i vlastima koji su zainteresirani za kvalitet okoline) i OHSAS18000 (jo

nije postao meunaroni stanar onos menamenta prema aspektu zravlja ranika isigurnosti na ranom mjestu). a bi propisi bili realistiki, pravi pristup je analiza efekata pookolinu i trokova zatite okoline, te onoenje propisa koji oraavaju optimalne rezultateanalize, ali pri tome ipak stavljajudi teite na zahtjeve za osiguranje kvaliteta okoline. Bitnielementi sistema upravljanja kvalitetom zraka, koji omoguduju pradenje stanja i koji suosnova za poduzimanje mjera pa i predvianje njihovih efekata su:

katastar emisija (teritorijalni prikaz izvora sa veliinom emisije i rugim bitnimpodacima),

moeli rasprostiranja zagaujudih parametara,

katastar zagaenosti (teritorijalni prikaz kvaliteta zraka nekog poruja),

katastar teta.

Sistem pradenja uticaja na okolinu (monitoring) je nezaobilazni element sistema upravljanjakvalitetom zraka a cilj je da se utvrde:

(1) poruja prekomjerne zagaenosti koja bi mogla imati posljeice po zravlje ljui i eko -sisteme, te utvrde i valorizuju potrebe za sniavanjem pojeinih emisija i sanacijomugroenih poruja, saglasno efiniciji orivog razvoja,(2) utvrde asimilacione sposobnosti prirode i samim tim odrede dozvoljene emisije

zagaujudih materija u okolinu (u lokalnim i u globalnim razmjerama) u smislu optimiziranjanamjene prostora. Sistem monitoringa treba a slui:graanima,privrednim subjektima i

organima vlasti.


28/568

26

U sistemu pradenja svoje obaveze imaju privreni subjekti (ostava poataka) i organi vlasti(obrada podataka). Pradenje se moe vriti kombinovano - proraunom i mjerenjem ilisamo mjerenjem a potrebno je a se pradenjem obuhvati:

- proizvonja i kvalitet proizvoa o znaaja za izraunavanje emisije (na pr. potronjapojeinih vrsta uglja i saraj sumpora u uglju),

- emisije zagaujudih materija u zrak (na pr. emisija SO2u atmosferu proraunom uzpomod eksperimentalno oreenog ujela sumpora koji sagorijevanjem olazi uatmosferu),

- transport polutanata i njihovih fizikih i hemijskih transformacija u atmosferi idepozicija iz zraka na tlo i vode (matematski modeli koji se kalibriraju mjerenjima),

- uticaj na ljue, biljke i ivotinje (na bazi istraivanja na uzorcima ili pradenjempopulacije, posebno pradenjem biljaka i ivotinja inikatora) i

- uticaj na prirodu i izgraenu batinu (terenska istraivanja, prorauni pomoduiskustvenih modela).

Osnova monitoringa u savremenim uslovima je a se na bazi pradenja kvaliteta zrakaupravlja emisijama vedih izvora u uslovima smanjenih asimilacionih sposobnosti atmosfere.Rezultati pradenja emisije i kvaliteta zraka koji se ostvaraju kroz monitoring omoguduju ase izuavaju mehanizmi rasprostiranja polutanata i prati egraacija sreine (Slika 2.6.).

Slika 2.6: Uloga monitoringa pri onoenju oluka

Rezultati monitoringa treba a buu ostupni graanima, pri emu treba a su poaciposebno obraeni za svakog korisnika i svaki karakteristian teritorijalni i politiki nivo(rava, graevinska sluba u opdini, inspekcija i sl.). Graani moraju biti informisani okvalitetu okolia ali i o mjerama koje se pouzimaju i o rezultatima tih mjera. Na osnovureovnih izvjetaja o pradenju stanja kvaliteta zraka i emisija (monitoring) menamentdonosi adekvatne odluke koje treba da rezultiraju boljim upravljanjem organizacijom sa

aspekta gje su ekonomski i okolinski ciljevi na istom nivou. Monitoring de opravati svoje

postojanje samo ukoliko kontinualno poboljava kvalitet oluka.


29/568

27

BOSNA I HERCEGOVINA I OKOLI ZENIKODOBOJSKI KANTON


30/568

28

3.0. BOSNA I HERCEGOVINA I OKOLI ZENIKO OBOJSKI KANTON

Prema ustavnim orebama (ejtonski sporazum) BiH brigu o okoliu kao i okolinskulegislativu je potrebno definisati na nivou entiteta. Entiteti su donijeli set zakona kao i

pravilnike iz oblasti okolinske zatite. U posljenje vrijeme sve je vie zahtjeva o strane

Institucija Evropske Unije a se ovaj segment regulie na nivou rave BiH. U toku 2003 nanivou BiH izraen je prvi nacionalni akcioni plan zatite okolia. Takoe, osnovan jeKoorinacioni obor za zatitu okolia na nivou BiH (ESC3) i entitetske vlade su potpisaleMemoranum o razumijevanju vezano za osnivanje ESC. Imajudi u viu i htjenja BiH premaEvropskim integracijama ova oblast de morati oivjeti svoje izmjene kako u trenutnovaedim entitetskim i kantonalnim propisima tako i njenoj regulaciji na nivou rave BiH aposebno u implementaciji oneenih propisa.

3.1. Evropska legislativa iz oblasti okolia

U tekstu Ugovora Evropske zajednice (EZ) a kasnije Evropske unije (EU), definisan je sa

posebnim poglavljem OKOLINA koji oreuje ciljeve politike EZ u segmentu okoline. Prviakcioni planovi zatite okolia efinisani su 1973. i o anas ih je bilo est. esti Akcioni planiz programa Evropske unije obuhvata period od 2001. do 2010. godine. Cjelokupno

zakonoavstvo Evropske Unije je poijeljeno u etiri segmenta pa i je isto i poijeljeno i uoblasti okolia a to je:- Preporuke i miljenja (koje nisu obavezujude);- Urebe, koje su obavezujude;- Direktive, koje se moraju ispotavovati najede u oreenom vremenskom periou;- Oluke, koje su obavezujude i moraju se izvriti.

Evropska Unija kroz svoje institucije vri monitoring na provoenju svojih oluka urebi i r,za sve lanice Unije kao i za one zemlje koje namjeravaju aplicirati prikljuenju Evropskojuniji s tim da isto tako financijski potpomae vedinu zemalja na implementaciji njenih akata.Svaka zemlja koja participira prema Evropskoj Uniji pore opdih uslova koje su efinisanena nivou EU mora izvriti prije svega prilagodbu svog zakonodavstva u oblastima koji suproistekli iz opdih uslova. Ono to je bitno za BiH kao jenu o zemalja Centralne i IstoneEvrope je Bijela knjiga. Bijela knjiga prestavlja osnovni void za zemlje Centralne i IstoneEvrope koje se namjeravaju kaniovati za lanstvo u EU. U Segmentu 8 Bijele knjigeefinisana je oblast okolia. Za poruje naveenih zemalja a time i BiH EU je formirala

razliite programe koje financijski pomae i kroz projekte pojeinih rava vri prilagobutih zemalja odrednicama Evropske Unije (CARDS, PHARE program).

U osaanjem periou razvoja Evropske Unije iz segmenta okolia ili propisa koji senaovezuje na okoli onijeto je kroz razliite viove (Preporuke, eklaracija oluke,direktive, uredbe) oko 200 dokumenata. Iz svjetskih razmjera odnosno iz domena

Ujedinjenih nacija potrebno je prije svega naglasiti reafirmaciju Deklaracije o okolini i

razvoju (Rio e eniro, 1992) goine koja je o zemalja lanica Ujeinjenih Nacija potpisan1972. godine koja ima efinisanih 27 principa koji se onose na okolinu i orivi razvoj zasve zemlje i njihove meusobne komunikacije.

3ESC- Agencija za okoli BiH


31/568

29

3.1.1. Evropska legislativa o emisijama izduvnih gasova iz motornih vozila

Prvi propisi o kontroli emisije izduvnih gasova u okviru ECE (Economic Comision for Evrope)

zacrtani su u kasnim ezesetim goinama. Neke osnovne napomene:

ECE pravilnicisu neobavezni propisi (za zemlje potpisnice Sporazuma iz 1958.);

EEC smjernicesu obavezni propisi za (za zemlje lanice EU); EEC smjernice sare va bitna atuma:

o datum objavljivanja smjernice,

o datum stupanja na snagu smjernice, tj. obaveznog ispunjavanja odredbi.

Izmeu ta va atuma obino je perio o vije ili tri goine u kojem je proizvoavozilauan a ispuni zahtjeve propisane smjernicama. Kada govorimo o ispitivanjima na osnovuECE pravilnika, onosno, smjernica potrebno je, poznavati sljeede:

ispitivanje homologacijskog vozila vozila koja se kao predstavnici svoga tipaispituju u laboratorijima,

ispitivanje serijskog vozila odobrenog tipa, provjera usklaenosti proizvonje saodobrenim tipom vozila i

ispitivanje vozila u upotrebi (eksploataciji).

U toku takvih ispitivanja emisije izduvnih gasova iz vozila koriste se i pogonska goriva koja

su propisana ECE pravilnicima. ECE pravilnici koji se odnose na emisiju izduvnih gasova

motornih vozila su:

ECE R 15> kontrola emisije izuvnih gasova benzinskih i izel motora putnikih ilakih teretnih vozila;

ECER 24 > kontrola emisije dima kod dizel motora;

ECER 40 > kontrola emisije izduvnih gasova motocikla;

ECER 47 >kontrola emisije izduvnih gasova mopeda;

ECER 49 > kontrola emisije izduvnih gasova srednjih i velikih dizel motora;

ECER 83 > zamijenio ECER 15 i uveo stroiju kontrolu.

Pravilnik ECE R 15 stupio na snagu 01.08.1970 i oivio nekoliko izmjena koje su seeavale sljeedim reoslijeom: R 15.01 1974. godine; R 15.021977. godine; R 15.031978. godine; R 15.041984. godine; R 15.051989. godine.

Pravilnik ECE R 15 vai za sve benzinske motore motornih vozila i dizel motore vozila

kategorije M1 i N1, a propisuje granine vrijenosti za emisiju CO i emisiju CxHy NOx uizduvnim gasovima. Ne primjenjuje se za vozila sa Dvotak.m motorima, na vozila sa masom

vozila praznog vozila manjom od 400 kg, kao i na vozila sa va ili tri toka ija konstrukcionabrzina nije veda o 50 km/h. Granine vrijenosti emisije izuvnih gasova cestovnihmotornih vozila koje su regulisane Pravilnikom ECE - R 1504.

Pravilnik ECER 24 stupio na snagu 15.09.1972. goine i oivio tri izmjene. Onosi se naispitivanje imnosti, tj. oreivanje koeficijenta apsorpcije svih izel motora za motornavozila. Testovi se provode po dvije metode: pri stalnom broju obrtaja motora i pri

slobodnom ubrzavanju. Ispitivanja se obavljaju s motorom na ispitnom stolu s

inamometrom ili sa vozilom na ispitnom ureaju sa valjcima.


32/568

30

Pravilnik ECE R 49 oneen je 15.04.1982.goine. oivio je vije izmjene. Onosi se nasrednje i velike dizel motore teretnih vozila i autobusa kategorija M2, M3, N2, N3 i uslovno

M1 i N1. Ne previa ispitivanje cijelog vozila ved samo motora na ispitnom stolu sainamometrom. Ispitivanje tetnih materija u izuvnim gasovima obavlja se premaispitnom ciklusu sa 13 ranih stanja 13 - stepeni test. Mjeri i propisuje granine

vrijenosti za CO, CH, NOx i estice u g/kWh, jeinici mase u onosu na obavljeni ra. vastepena graninih vrijenosti, stepen A i stepen B, poznatih kao EURO 1 i EURO 2 uveenisu ovim pravilnikom. Sari homologacijska ispitivanja i provjeru usklaenosti proizvodnje.Iznosi graninih vrijenosti s atumima stupanja na snagu (za homologacijska oobrenja iprovjeru usklaenosti proizvodnje) dati su u tabelama 3.1 i 3.2.

Stepen masa CO

(g/kWh)

masa CH

(g/kWh)

masa NOx

(g/kWh)

masa estica(g/kWh)

A (1.7.1992.)(EURO 1) 4,5 1,1 8,0 0,36*

B (1.10.1995)(EURO 2) 4,0 1,1 7,0 0,15**) Za motore snage o 85 kW ili manje granina vrijenost za estice mnoi se faktorom 1,7 ) Bue li potrebe, granine vrijenosti za emisiju estica korigovati de se navie, zavisno o raspoloive tehnike ispitivanja emisije zagaivaa iz motora, posebno onih snage < 85

kWh.

Tabela 3.1: Granine vrijenosti za homologacijski motor (tipno oobrenje)

Stepen masa CO

(g/kWh)

masa CH

(g/kWh)

masa NOx

(g/kWh)

masa estica(g/kWh)

A(1.10.1993.)(EURO 1) 4,9 1,23 9,0 0,40*

B***(1.10.1996)(EURO 2) 4,0 1,1 7,0 0,15**) Za motore snage o 85 kW ili manje granina vrijenost za estice mnoi se faktorom 1,7 ) Bue li potrebe, granine vrijenosti za emisiju estica korigovati de se navie, zavisno o raspoloive tehnike ispitivanja emisije zagaivaa iz motora, posebno onih snage < 85kWh.

) Za primjenu graninih vrijenosti stepena B uvesti de se nova metoa z a provjeru usklaenosti

Tabela 3.2: Granine vrijenosti za serijski motor (provjera usklaenosti proizvonje)

Pregle aktuelnog stanja graninih vrijenosti u sklopu ovog pravilnika at je u tabeli 3.3.Smjernica U upotrebi Status vozila tetni sastojak

CH

g/kWh

NOx

g/kWh

CO

g/kWh

esticeg/kWh

91/542/EEC

1. stepen

(EURO 1)

1.7.1992 Tipno

odobrenje

1,1 8,0 4,5 0,36 (> 85kW)

0,612 ( 85kW)

1.10.1983 Serijsko

vozilo

1,23 9,0 4,9 0,40 (> 85kW)

0,68 ( 85kW)

91/542/EEC

2. stepen

(EURO 2)1)

1.10.1995. Tipno odobrenje 1,1 7,0 4,0 0,152)

1.10.1996 Serijsko

vozilo

1,1 7,0 4,0 0,15

3. stepen

(EURO 3)

(2000) Tipno odobrenje

0,6 5,0 2,0 0,11) Previene su porezne olakice za ispunjavanje zahtjeva prije naveenog roka2)

Prijelog za granine vrijenosti za male motore 0,25 g/kWh za motore sa nnom>3000 min-1

i zapreminom V 0,7 l/cil.

Tabela 3.3.: Granine vrijenosti tetnih sastojaka za teretna vozila mase


33/568

31

prigrasku vonju). Razvojio je kontrolu emisije vozila pogonjenih olovnim benzinom ovozila koja koriste bezolovni benzin. Vri kontrolu emisije isparavanja i kontrolu emisijeestica iz izel motora. Sari homologacijska ispitivanja i provjeru usklaenostiproizvonje. Propisano je pet tipova pokusa koji aju razliite mogudnosti provebehomologacije vozila u vezi sa zagaujudih materija i dati su u tabeli 3.4.

Pokus tipa I ispitivanje prosjene emisije izuvnih gasova nakon hlanog startaPokus tipa II ispitivanje emisije ugljenmonoksia pri praznom hou;Pokus tipa III ispitivanje emisije gasova iz korita motora;Pokus tipa IV ispitivanje emisije isparavanja;Pokus tipa V ispitivanje ispravnosti ureaja za kontrolu izuvnih gasova.

Homologacijski

pokus

Vozila pogonjena olovnim

benzinom

Odobrenje A

Vozila pogonjena

bezolovnim benzinom

Odobrenje B

Vozila pogonjena

dizel gorivom

Odobrenje C

M1, N1

isto u ECER 15.04M1

3

N14

M1

N1

Tip I

DA

(mase 3,5 t)DIO 1

DA

(mase 3,5 t)DIO 1 i DIO 2

DA

(mase 3,5 t)DIO 1 i DIO 2

Tip II DADA

(mase > 3,5 t)-

Tip III DA DA -

Tip IV -DA

(mase > 3,5 t)-

Tip V -DA

(mase >3,5 t)

DA

(mase > 3,5 t)

Proirenjehomologacije paragraf 7 paragraf 7

paragraf 7

M2 i N2 sa refer. masomdo 2840 kg

3) i 4)uz primjenu odredbe o otvoru na rezervoaru za benzin

IO 1 cilus graske vonje IO 2 ciklus vangraske vonje

Tabela 3.4: Mogudnosti homologacijskih ispitivanja u vezi sa tipovima pokusa

U tabelama 3.5., 3.6. i 3.7. ate su granine vrijenosti tetnih sastojaka u izuvnimgasovima motornih vozila prema EEC smjernicama.

Zapremina Datumi primjene Granine vrijenosti

motora (l) Stari evropski ciklus vonje Smjernica

Novi Prva CO CH + NOx NOx

min max tipovi registracija g/test g/test g/test

2,0 01.10.1988. 01.10.1989. 88/76/EEC 25 6,5 3,5

1,4 2,0 01.10.1991. 01.10.1993. 88/76/EEC 30 8 -

1,4 01.10.1990. 01.10.1991. 88/76/EEC 45 15 6

Novi evropski ciklus vonje g/km g/km -

Motori svih

zapremina

01.07.1992 31.12.1992 94/12/EC

Stepen 1

2,72 0,97 -

01.01.1996 01.01.1997. 94/12/EC

Stepen 2

2,2 0,5 -

Tabela 3.5.: Granine vrijenosti tetnih sastojaka iz putnikih vozila sa benzinskimmotorima prema evropskom ciklusu vonje (starom i novom)


34/568

32

Status Vrsta tetni sastojci

Smjernica vozila Datum motora CH + Nox

g/km

CO

g/km

esticeg/km

91/441/EEC1)

tipno odobrenje od 01.07.92. 0,97 2,72 0,14

1.stepen prva registracija od 31.12.92. 1,13 3,16 0,18

94/12/EC2)

tipno odobrenje od 01.01.96. IDI3)

0,70 1,00 0,08

2. stepen prva registracija od 01.01.97. DI4) 0,90 1,00 0,10Prijedlog D

2)cca 2000 IDI

3)0,50 0,50 0,04

3. stepen DI4

- - -1)

Poseban propis za DI za zapreminu V < 1,4 l2) Granine vrijenosti za homologacijsko/tipno vozilo jenake su graninim vrijenostima za serijski proizvedena vozila3)

Motori sa pretkomorom (nedirektno ubrizgavanje)4)

Motori sa direktnim ubrizgavanjem

Tabela 3.6: Granine vrijenosti tetnih sastojakaiz putnikih vozila mase 2,5(t) i mjestaza sjeenje < 6 sa izel motorima prema novom evropskom ciklusu vonje

Standardni propis

Posebni propis za direktno

ubrizgavanje (DI) za vozila kategorije M i

N1

Referenta

masa

(kg)

tetnisastojak

Tipno

odobrenje

od 10.10.93.

(g/km)

Prva

registracija

od 01.10.94.

(g/km)

Tipno odobrenje

M od 01.07.94.

N1 do 01.10.94.

(g/km)

Prva registracija

M do 31.12.94.

N1 do 01.10.95.

(g/km)

1200 CH + NOxCO

estice

0,97

2,72

0,14

1,13

3,16

0,18

1,36

2,72

0,20

1,58

3,16

0,25

1700 CH + NOxCO

estice

1,40

5,17

0,19

1,60

6,00

0,22

1,96

5,17

0,27

2,20

6,00

0,31

> 1700

CH + NOx

COestice

1,70

6,900,25

2,00

8,000,29

2,40

6,900,35

2,80

8,000,41

Tabela 3.7: Granine vrijenosti tetnih sastojaka za laka teretna vozila mase < 3,5 (t) saizel motorima (prema 93/ 95/EEC) uz novi evropski ciklus vonje

Tabela 3.8. aje prikaz prijeloga Evropske komisije za uvoenje stroih graninihvrijenosti za emisiju izuvnih gasova ko putnikih vozila o 2005. goine.

Stanje godina Masa tetnog sastojka (g/km)

Benzinski motori Dizel motori

CO CH NOx CO CH+NOx NOx estice

stanje 2000 2,3 0,20 0,15 0,64 0,56 0,50 0,05stanje 2005 1,05 0,10 0,08 0,50 0,30 0,25 0,025

Tabela 3.8.: Prijelog Evropske komisije za granine vrijenosti tetnih sastojakaza putnike automobile

3.2. Legislativa Bosne i Hercegovine iz oblasti okolia (Zeniko dobojski kanton)

Oblast okolia onosno legislativa koja efinie elemente zatite okolia po ustavu BiH je naenititeskom nivou. U toku 2004 2005 godine od entitetske legislative donesen je setzakona koja su donijela entitetska ministarstva okolia i to:

Zakon o fonu za zatitu okolia/ivotne sreine; Zakon o upravljanju otpadom;


35/568

33

Zakon o zatiti okolia/ivotne sreine;

Zakon o zatiti zraka/zraka;

Zakon o zatiti priroe;

U naveenoj legislativi ate su osnovni elementi koji se onose na pojeine veliine koje

mogu doprinijeti zagaenju okolia, kao i nain sprovoenja i monitoring svih pouhvata usegmentu okolia. U okviru okolinske legislative FBiH i RS oneseno je jo 15 pravilnika kao idva uputstva kao i jednu Odluku i jednu uredbu.

3.2.1. Legislativa BiH (FBiH) emisije izduvnih gasova iz motornih vozila

U Pravilniku o imenzijama, ukupnoj masi i osovinskom opteredenju vozila, o ureajima iopremi koju moraju imati vozila i o osnovnim uvjetima koje moraju ispunjavati ureaji ioprema u saobradaju na putevima (("Slubeni glasnik BiH", broj 6/06 ), u POGLAVLJE VIII.SASTAV I OBOJENOST IZDUVNIH GASOVA NA MOTORNIM VOZILIMA navedeno je sljedede:

lan 158.: (1) U sklau sa Evropskom irektivom 2003/26/EC efiniraju se slijeedemaksimalne vrijenosti pojeinih zagaujudih materija u izuvnim gasovima u motorimaizvedenim kao:

a) Benzinski motori bez katalizatora i sone, odnosno benzinski motori s katalizatoromali bez sone, koncentracija ugljen monoksia (CO), pri broju okretaja motora napraznom hodu, ne smije prijelaziti:

- 4,5 % volumnih udjela za motorna vozila registrirana po prvi put prije 1.10.1986. pri

temperaturi ulja u motoru o najmanje 80 C;- 3,5 % volumnih udjela za motorna vozila registrirana po prvi put poslije 1.10.1986. pri

temperaturi ulja u motoru o najmanje 80 C.b) Benzinski motori s reguliranim trokomponentnim katalizatorom koncentracija ugljen

monoksida (CO), nakon to je motor postigao ranu temperaturu, tj. minimalnutemperaturu ulja o najmanje 80 C pri broju okretaja motora na praznom hou, nesmije prijelaziti vrijenost propisanu o strane proizvoaa vozila. Rana temperatura ibroj okretaja motora na praznom hou trebaju biti propisane o strane proizvoaavozila. Koncentriranje ugljinog monoksia (CO) i vrijenost faktora zraka pripovedanom broju okretaja motora ne smiju prijelaziti vrijenost propisanu o straneproizvoaa vozila. Povedan broj okretaja motora mora biti propisana od straneproizvoaa vozila. Ako poaci proizvoaa nisu poznati, saraj ugljen monoksia (CO) i

vrijednost faktora zrakane smiju prijelaziti:- CO 0,5% volumnih ujela pri broju okretaja motora na praznom hou;- CO 0,3% volumnih ujela pri broju okretaja motora ne manjim o 2000 min-1

- Vrijednost faktora zraka= 1,00 0,03(2) Dizel motori nakon to je postigao ranu temperature propisanu o strane

proizvoaa vozila, tj. minimalnu temperaturu ulja o najmanje 80 C, srenji koeficijentzacrnjenja ispunog gasa (k) nakon tri ili vie slobonih ubrzanja neopteredenog motorao brzine vrtnje na praznom hou o najvede brzine vrtnje ne smije prijelaziti vrijenostpropisanu o strane proizvoaa vozila. Ako poaci proizvoaa o srenjem koeficijentuzacrnjenja i radnoj temperaturi motora nisu poznati onda srednji koeficijent zacrnjenja

ispunog gasa kne smije prijelaziti vrijednost:- k 2,5 m-1za usisne motore


36/568

34

- k 3,0 m-1za prehranjivane motore- k1,5 m-1za Euro 4 i Euro 5 motore

(3) Koliine tetnih tvari naveene u prvom stavu ne onose se na slijeeda vozila:- vozila opremljena s benzinskim dvotaktnim motorima;

- vozila opremljena benzinskim motorima ako su proizvedena prije 1970. godine;

- vozila opremljena benzinskim motorima ako im konstrukcijska brzina nije veda o50 km/h;

- vozila opremljena dizelskim motorima ako su proizvedena prije 1980. godine;

- vozila opremljena izelskim motorima ako im konstrukcijska brzina nije veda o 30km/h

(4) Kod vozila pogonjenih alternativnim pogonskim gorivom (CNG, LPG) prilikom

oreivanja koliine tetnih materija u izuvnim gasovima koristi se gorivo koje ajenepovoljniju emisiju.

3.2.2.

Zakonodavno regulisanje kvalitete goriva u BiH

Bosna i Hercegovina je svu legislativu i stanare u poruju goriva naslijeila iz Jugoslavijekao JUS standarde koji su ujedno imali i status zakona. To su standardi za super motorni

benzin MB-98 oktana, regular motorni benzin MB-86 oktana i premium BMB-95 oktana.

Prema tim zakonima ozvoljeni saraj olova u MB-98 i MB-86 bio je o 0,6 g/l, sarajsumpora u MB-98 i MB-86 o 0,1% m/m, saraj sumpora u izel gorivu o 1% m/m, oksaraj benzena nije bio obuhvaden zakonom. Suoeni s novim propisima u kvaliteti goriva istandardima goriva u Evropi i svijetu Zavod za standardizaciju, mjeriteljstvo i patente Bosne

i Hercegovine je poetkom 1998. goine formirao Tehniki komitet BAS/TC 11 za poruje

nafte i naftnih derivata. Tokom 1999. godine BAS/TC 11 je pripremio prva dva standarda zagoriva u Bosni i Hercegovini i to:

BAS EN 228 koji se onosi na bezolovni benzin te je ientian Europskom stanaruEN 228:1993 koji je pripremio Europski tehniki komitet CEN/TC 19.i

BAS EN 590 koji se onosi na izel gorivo te je ientian Europskom standardu EN590:1993 koji je pripremio CEN/TC 19.

Tekuda goriva su o 2002. goine imala isti tretman pri uvozu kao i sve ruge robe. To znaia se kontrola kvalitete vrila na osnovu ulazne okumentacije te samo povremeno nazahtjev trine inspekcije. Vijede ministara Bosne i Hercegovine je 23.09.2002. goine

onijelo Oluku o kvaliteti tenih naftnih goriva (Slubeni glasnik BiH, 27/02) koja jenaopunjavana i mijenjana u narenim goinama (Slubeni glasnik BiH, 28/03, 28/04,16/05, 14/06 i 19/07), a kojom su propisani uvjeti kvalitete koje mora ispunjavati tekudegorivo koje se na teritoriju Bosne i Hercegovine koristi u motorima s unutarnjim

sagorijevanjem, kao i tekude gorivo namijenjeno za sagorijevanje rai neposreneproizvodnje toplinske energije. Takoer su propisani stanari kojima se oreuju fizikalno-hemijske osobine tekudih naftnih goriva, granine vrijenosti osnovnih karakteristika tihgoriva, postupak, onosno metoe po kojima se vri ispitivanje tih karakteristika te nainoznaavanja i okazivanja a je kvaliteta goriva usklaena sa zahtjevima Oluke.


37/568

35

Benzin DizelDatum

uvoenjaCO

(g/km)

HC+NOx

(g/km)Standard

CO

(g/km)

HC+NOx

(g/km)

PM

(g/km)Standard

2,2 0,5 EN 228:1993 1 0,7 0,08 EN 590:1993 1996

2,3 0,2 0,15 EN 228:1999 0,64 0,06 0,5 0,05 EN 590:1999 2000

1 0,1 0,08 EN 228:2004 0,5 0,05 0,25 0,025 EN 590:2004 2005

Tabela 3.9..Pregled stndarda BAS EN 228 i BAS EN 590

Metode za ispitivanje motornih benzina prikazano je u tabeli 3.10.

Parametri Jedinice ISO ASTM BAS

Istraivaki oktanski broj (OB) IOB 5164 D 2699 BAS ISO 5164

Motorski oktanski broj (OB) MOB 5163 D 2700 BAS ISO 5163

Oksidaciona stabilnost Minuta 7536 D 525 BAS ISO 7536

Koliina ukupnog sumpora ugorivu

% m/m 4260

8754

D 2622 BAS EN 24260 BAS ISO

8754D 4294

Koliina olova u gorivu g/l - D 3237 BAS EN 237 BAS EN ISO3830D 5059

Koliina fosfora g/l - D 3231 -

Koliina mangana g/l - D 3831 -

Koliina silikona g/kg ICP-AES izvjetaj o etekciji, limit=l ppm

Koliina oksigenata % m/m - D 4815 -

Koliina olefina %v 3837 D 1319 -

Koliina aromata -

Koliina benzena %v - D 4420/D4053 BAS EN 238

Isparljivost-napon para - - D 5191 EN 13016-1

Destilacija - 3405 D 86 BAS ISO 3405Talozi mg/l - D 5452 -

Nerastvorljiva guma mg/100 ml 6246 D 381 BAS EN ISO 6246

Rastvorljiva guma -

Gustina kg/m3 3675 D 4052 BAS ISO 3675

Korozija na bakar 1 sat na 50oC 2160 D 130 BAS ISO 2160

Izgled Vizuelna ocjena

Talozi u komori za sagorijevanje CEC F-20-T-96 / Ford; TGA metoda; JASO

metoda

-

Tabela 3.10.. Metoda ispitivanja kvaliteta benzina

Metode za ispitivanje dizel goriva prikazano je u tabeli 3.11.

Parametri Jedinice ISO ASTM BAS

Cetanski broj CB 5165 D 613 BAS ISO 5165

Cetanski indeks CI 4264

D 4737/

BAS ISO 4264D 976

Gustina na 15oC kg/m

3 3675 D 4052 BAS ISO 3675

Viskoznost na 40oC mm

2/s 3104 D 445 BAS ISO 3104

Koliina sumpora u gorivu % m/m

4260 D 2622BAS EN 24260 BAS

ISO 8754D 42948754

Koliina aromata u gorivu % m/ m - D 5186 -Koliina policiklinih aromata ugorivu: 2,3,...

% m/ m - D 2425 -


38/568

36

Destilacija, T90, T95, krajoC 3405 D 86 BAS ISO 3405

Taka paljenjaoC 2719 D 93 BAS ISO 2719

Koksni ostatak % m/ m 10370 D 4539 BAS ISO 10370

Taka zamudenjaoC 3015 D 2500 BAS ISO 3015

Taka teenjaoC 3016 D 97 BAS ISO 3016

Koliina voe mg/kg 10336 D 1744 -

Oksidaciona stabilnost g/m3 12205 D 2274 BAS EN ISO 12205Koliina kisika - - D 5291 -

Totalni kiselinski broj MgKOH - D 974 -

Korozivne performanse - - D 665 -

Korozija na bakar - 2160 D 130 BAS ISO 2160

Koliina pepela % m/m 62450 - BAS EN ISO 6245

Saraj zagaenja mg/l DIN 51419

Tabela 3.11.. Metoda ispitivanja dizelskog goriva

Granine vrijenosti su najvede oputene koliine ukupnog sumpora, olova, ukupniharomata, benzena, polikloriranih bifenila i najmanje onosno najvede vrijenosti rugih

karakteristika kvalitete tekudih proizvoa kao to su: oksiacijska stabilnost, istraivakioktanski broj, motorni oktanski broj, taka filtrabilnosti, taka teenja, taka paljenja,poruje estilacije, cetanski ineks, cetanski broj, srestva za oznaavanje, gustoda na 15C, voa, boja i rugo. Oluka se primjenjuje na bezolovne motorne benzine, motornebenzine s olovom, petrolej za loenje i petrolej za rasvjetu, izelsko gorivo i ulja za loenje(ekstra lako, lako specijalno, lako, srenje i teko). Za bezolovni motorni benzin propisan jestandard BAS EN 228, dok je za onaj proizveden u BiH izuzet od ove odredbe do 30.06.2010.

(Slubeni glasnik BiH, 19/07) i za njega su propisane granine vrijenosti benzena o 5% v/vi ukupne koliine aromatskih ugljikovoika o 45% v/v.

Za motorni benzin s olovom propisan je BAS Standard 1001, ali je motorni benzin s olovomproizveen u BiH izuzet o ove orebe o 31.12.2009. (Slubeni glasnik BiH, 19/07), a zanjega su propisane granine vrijenosti ukupnog sumpora o 0,1% m/m i olova o 0,6 g/l.Za petrolej za loenje i petrolej za rasvjetu propisane su granine vrijenosti ukupnogsumpora do 0,04% m/m i ukupnih aromata od 18% m/m. Goriva za dizel motore

povrgnuta su stanaru BAS EN 590, no za ona proizveena u BiH izuzede o ove orebevrijei o 30.06.2008. (Slubeni glasnik BiH, 19/07) uz potivanje graninih vrijenostiukupnog sumpora o 1,0% m/m i saraja voe o 500 mg/kg. Kvaliteta loivog ulja ekstralakog (LUEL) propisana je standardom BAS 1002, ali je ono proizvedeno u BiH izuzeto od

ove orebe o 30.06.2008. (Slubeni glasnik BiH, 19/07), a granine vrijenosti sumpora

propisane su na 1,0% m/m i saraja voe na 500 mg/kg. Ulja za loenje propisana su BAS1002 stanarom, a ulja za loenje srenje S proizveena u BiH izuzeta su o oveodredbe do 30.06.2010. i za njih vrijee granine vrijenosti ukupnog sumpora o 3,0%m/m (Slubeni glasnik BiH, 19/07).

Sumpor % (m/m) Olovo g/l Voda mg/kg Aromati % (m/m)

Motorni benzin 0,10 0,6 - -

Petrolej za loenje i petrolej zarasvjetu

0,04 - - 18

Dizel gorivo 1,00 - 500 -

Loivo ulje extra lako 1,00 - 500 -

Tabela 3.12..Granine vrijenosti za naftne erivate uvezene u BiH


39/568

37

Histogram 3.1.. Granine vrijenosti sumpora za naftne erivate uvezene u BiH

Za sve vrste tekudih goriva koja se stavljaju u saobradaj pravne osobe su une osiguratiizvoenje postupka utvrivanja usklaenosti kvalitete. Postupak utvrivanja usklaenostikvalitete tekudih goriva ovija se po programu koji propisuju, najmanje jenom goinje,nalena entitetska ministarstva za energiju. Programom je propisan opseg nadgledanjakvalitete tekudih goriva kao i postupak uzorkovanja tekudih goriva. Za sve obavljaesuionike u Programu oreen je obvezni i minimalni broj uzoraka za sve vrste goriva.Opseg nadgledanja, odnosno broj uzoraka na sezonu za pojedine obavljae tekudih gorivaoreuje se razmjerno njihovom ujelu u proaji pojeinanih tekudih goriva u prethonojgodini i iznosi za dizel, bezolovni motorni benzin, olovni motorni benzin i bezolovni motorni

benzin, super-plus, po 150, odnosno 30 uzoraka u sezoni za pojeinu vrstu goriva, to jeukupno 480 uzoraka. Za sve obavljae koji imaju ureena proajna sklaita u BiHoreeno je po 90 uzoraka u sezoni, ok je za sve obavljae koji nemaju ureena sklaitanego gorivo nabavljaju po sistemu neposrene ostave oreen po jean uzorak na svakih300 m

3 goriva. Uzorkovanje za loiva ulja ekstra laka se vri u sklaitu obavljaa ili na

lokaciji konane upotrebe i to po jean uzorak na 100(t) goriva, dok je za kvalitetu srednjegi tekog ulja obvezan po jedan uzorak na svakih 500 (t) goriva. S obzirom na goinje obanadgledanje se provodi u ljetnoj sezoni od 01. maja do 30. septembara i u zimskoj od 01.

oktobara do 30. aprila.

Olukom je oreen i minimalni saraj izvjetaja o kvaliteti goriva po vrstama i to zaizelsko gorivo: boja, gustoda (15C) na zraku, estilacija poetak - 50% predestiliranog,250C, 348C, 370C - kraj, cetanski ineks / broj, kinematika viskoznost na 40C, tokazamudenja, CFPP; toka paljenja, korozivnost na Cu traku, koksni ostatak (iz 10% v/v),sumpor, saraj voe, saraj pepela, saraj mikrozagaenja; za LUEL: prisutnost srestvaza oznaavanje, gustoda (15C) na zraku, boja, estilacija poetak 350C, kinematikaviskoznost na 20C, toka teenja, toka paljenja, korozivnost na Cu traku, koksni ostatak (iz10% v/v), sumpor, saraj voe, saraj pepela, toplotna mod, saraj mikrozagaenja; zamotorni benzin: izgle, gustoda (15C) na zraku, istrani oktanski broj, motorni oktanski

broj, estilacija poetak - 700C, 100C, 180C kraj, ostatak, gubitak, napon para, indeksisparivosti, korozivnost na Cu traku, saraj oksigenata, saraj benzena, saraj aromata,

0,000,100,200,300,400,500,600,700,800,901,00

Motorni benzin Petrolej za loenjei petrolej za

rasvjetu

Dizel gorivo Loivo ulje extralako

0,100,04

1,00 1,00Sumpor % (m/m)


40/568

38

saraj olefina, saraj olova i saraj sumpora. Ocjenjivanje usklaenosti kvalitete tekudihnaftnih goriva obavljaju inspekcijska tijela koristedi usluge ispitnih laboratorija. a bi biloimenovano za ocjenjivanje usklaenosti kvalitete tekudeg goriva, inspekcijsko tijelo moraispunjavati slijeede uvjete: a je pravna ili fizika osoba registrirana za obavljanje tejelatnosti, a ima sjeite u BiH, a o Instituta za akreitiranje BiH posjeuje akreitaciju

za inspekcijsko tijelo, tip A, tj. da ispunjava zahtjeve standarda BAS ISO/IEC 17020:2000, dalaboratorij, takoer, posjeuje akreitaciju o Institutaza akreditiranje BiH, tj. da ispunjavazahtjeve stanara BAS EN ISO/IEC 17025:2000. Olukom su utvrene i kaznene orebekoje se izriu obavljau kao pravnoj osobi kao i ogovornoj osobi. Kazne su novane, i zatredi ponovljeni negativni nalaz izrie se kazna oduzimanja dozvole za rad. Nadzor nadprovedbom Odluke obavljaju inspektori resornih ministarstava za energiju u oba BiH

entiteta.

Bosna i Hercegovina propisala je stanare za kvalitetu tekudih naftnih goriva koje jetakoer usklaila sa stanarima EU pri emu, goriva proizveena u BiH u oreenom

vremenskom razdoblju, mogu kvalitetom odstupati od standarda propisanih u EU. U Bosni iHercegovini se jo uvijek koristi norma Euro III koja oputa emisiju sumpora o 300 ppm,dok se u EU koriste norme EURO IV i EURO V koje oputaju maksimalnu emisiju sumporaod 50 ppm odnosno 10 ppm

4.

3.2.2.1. Kvalitet goriva u Bosni i Hercegovini

Bosna i Hercegovina je jena o etiri preostale zemlje u Evropi u kojoj se jo koriste olovnagoriva (druge tri zemlje su Srbija, Crna Gora i Makeonija), koja povedavaju nivo

zagaenosti zraka u graovima i utiu na razvoj i zravlje jece i oraslih.U oktobru 2005. goine, regionalna konferencija o istim gorivima i vozilima za srenju iistonu Evropu i Tursku koja je orana u Buimpeti je zakljuila a "postoji potreba zakooriniranom nacionalnom i regionalnom akcijom u cilju poboljanja kvaliteta goriva zavozila i smanjenja emisija iz vozila". Najvedi problem graanima BiH, ali i uvoznicima novihautomobila predstavljala je sumnja u kvalitet dizelskog goriva na bh. stanicama za punjenje

gorivom. Niska taka paljenja, znatna koliina sumpora i ostalih tetnih materija u izeluspreavali su neke o uvoznika automobila a svoje savremene motore proaju u Bosni iHercegovini.

Prema oluci Vlae, o 2002. goine vri se kontrola goriva prema stanaru koji je preuzetiz Evropske unije. Monitoring goriva, prema istoj odluci, podijeljen je na zimski i ljetni, a brojuzoraka koji se uzima na analizu je razliit o istributera o distributera. Distributeri buduobavijeteni o tome koliko kontrola de imati, ali ne kae im se kaa de inspekcija olaziti.Kvalitet goriva u Bosni i Hercegovini prate inspekcijske kude (Inspekt RGH, Herkon i r.)koje svoje rezultate alje alju Federalnoj upravi za inspekcijske poslove. Navedena upravaraspolaepodacima o kvaliteti goriva u Bosni i Hercegovini.

U Bosni i Hercegovini jo uvijek koristi norma EURO 3 koja ozvoljava saraj sumpora ugorivu do 300 ppm-a (dok za goriva proizvedena u naoj ravi, ozvoljeni saraj sumpora

4Izvor: Inspekt RGH .. Sarajevo.


41/568

39

je neto vedi), ok se u EU koriste norme EURO 4 i EURO 5 koje ograniavaju sarajsumpora na 50 ppm-a odnosno 10 ppm-a.

O 20 analiziranih uzoraka, uzetih u 2008.goini, ak seam je pokazalo oreenenedostatke koji nisu sa propisom Savjeta ministara BiH o kvalitetu naftnih derivata. U

sljeedim tabelama at je kvalitet goriva u Bosni i Hercegovini i to kvalitet za izel BAS EN590, olovni super BAS 1001 i PREMIUM BEZOLOVNI MOTORNI BENZIN-BMB 95. Kvalitet

DIZEL BAS EN 590 prikazano je u tabeli 31.

DIZEL BAS EN 590

ISPITIVANI PARAMETRI METODA JEDINICA ZAHTJEV VRIJEDNOSTI5

IZGLED INTERNA / Bistar,proziran bistar proziran

Gustoda na 15 C BAS ISO 3675 kg/m3

820-845 837,2

Destilacija - poetak

BAS ASTM D 86

C upisuje se 160

* 50% prodestiliranog C upisuje se 278

Koliina estilata o 250 C % v/v 65 31

Koliina estilata o 350 C % v/v 85 96 Koliina estilata o 370 C % v/v upisuje se 98

* 95% destilata do C 360 346

* Kraj C upisuje se 361

Cetanski index BAS ISO 4264 / 46 53,24

* Cetanski broj BAS ISO 5165 / 51 >51

Kinematika viskoznosti na 40 C BAS EN ISO 3104 mm2/s 2,0 - 4,5 3,31

Taka filtrabilnosti/CFPP BAS EN 116 C

ljeto - 5 -7

zima -15 -16

p.period -10 12

Taka paljenja BAS ASTM D 93 Stepen kor. 55 58,5

Korozivnost (Cu, 50 C) BAS ASTM D 130 mg/kg Klasa 1 1A

Koliina sumpora BAS ISO 8754 mg/kg 350 < 50Koliina sumpora EN ISO 20846 mg/kg 350 42,36

Koliina voe BAS ISO 12937 mg/kg 200 61,01

Koliina zagaenja BAS EN 12662 mg/kg 24 9,63

Napomena: Ljeto 14.04-30.9., Zima 15.11 - 29.02., prelazni period 01.10 - 14.11. i 01.03 - 14.04.

Tabela 3.13.. Kvalitet dizela BAS EN 590, u Bosni i Hercegovini za 2008.godinu

Kvalitet BAS 1001 - Olovni Super prikazano je u tabeli 3.14.

BAS 1001 - Olovni Super

Ispitivanje parametara Metoda Jedinica Zahtjev Vrijednosti

IZGLED INTERNA / Bistar,plav bistar, plav

Gustoda na 15 C BAS ISO 3675 kg/m3 725-780 769,9

Oktan. Br.po istr.me./IOB/RON BAS ASTM D 2699 / 98 99,12

Oktan. Br.po istr.me./MOB/MON BAS ASTM D 2700 / 87 88,13

Destilacija

BAS ASTM D 86

Ljeto Zima

Koliina estilata o 70 C % v/v 15-45 15-47 22

Koliina estilata o 100 C % v/v 40-65 43-70 44

Koliina estilata o 180C % v/v 85 94

* Kraj destilacije / FBP C 215 210

* Destilacioni ostatak % v/v 2 1,8

5Vrijednosti naveden u tabeli su izmjerene vrijenosti kontrole kvalitete goriva na poruju FbiH za 2008. goinu (Izvor: Uprava za

inspekcijske poslove FBiH).


42/568


43/568

41

naruavanja, kao i poboljanje i obnovu otedenog okolia; zatitu ljuskog zravlja ipoboljanje uslova okolia za kvalitet ivota; ouvanje i zatitu prironih resursa, racionalnokoritenje resursa i takav nain privree kojim se osigurava obnova resursa; usklaenostrugih interesa entiteta sa zahtjevima za zatitu okolia; meunaronu saranju u zatitiokolia; inicijative o javnosti i uede javnosti u aktivnostima koje imaju za cilj zatitu

okolia; kooriniranje privree i integriranje socijalnog i ekonomskog razvoja u skladu sazahtjevima zatite okolia i uspostavu i razvoj institucija za zatitu i ouvanje okolia.''

U okviru ''Zakona o zatiti okolia FBiH'', u lanu 2., navoi se: ''Odredbe ovog zakonaodnose se na: sve oblike okolia (zrak, vou, tlo, biljni i ivotinjski svijet, prejele, izgraeniokoli); sve viove aktivnosti koje imaju za svrhu koritenje i opteredivanje prironih resursa,onosno jeluju na okoli tako a prestavljaju opasnost o zagaivanja okolia, zagaujuokoli, ili imaju izvjestan uticaj na okoli (poput buke, vibracija, raijacije - izuzimajudinuklearnu radijaciju, otpad, itd.).''

U okviru ''Zakona o zatiti okolia FBiH'', u lanu 3., navoi se: ''Svako lice ima pravo nazrav i ekoloki prihvatljiv okoli kao osnovno ustavno pravo. Svako ljusko bide ima pravona ivot u okoliu poobnom za zravlje i blagostanje, stoga je iniviualna i kolektivnaunost zatiti i poboljati okoli za obrobit saanjih i buudih generacija.''

U okviru ''Zakona o zatiti okolia FBiH'', u lanu 4., navoi se: ''U smislu ovog zakona,sljeedi izrazi znae: "najbolje raspoloive tehnologije" - najefektniji i najnapredniji stepenrazvoja aktivnosti i njihovog naina raa koji ukazuje na praktinu pogonost primjenaoreenih tehnologija (za osiguranje graninih vrijenosti emisija) u cilju spreavanja i tamogje to nije izvoljivo, smanjenje emisija u okoli; "promjena u radu" - promjena u prirodi,

funkcioniranju ili proirenje postrojenja koje bi moglo imati posljeice po okoli; "opasnasupstanca" - porazumijeva supstancu, mjeavinu supstanci ili preparat utvrenprovedbenim propisom, a koja je prisutna kao sirovina, proizvod, nusproizvod, talog ili

meuproizvo, ukljuujudi i one supstance za koje je osnovano oekivati a bi mogle nastatiu sluaju nesrede; "emisija" - irektno ili inirektno isputanje supstanci, vibracija, toplote,mirisa ili buke koje proizvoi jean ili vie izvora u postrojenju i isputa u zrak, vou, tlo;"granine vrijenosti emisija" - masa, izraena u viu specifinih parametara, koncentracijei/ili nivoa emisija koje nede biti prekoraene tokom oreenog ili oreenih vremenskih

perioda; "okoli" - komponente okolia, oreene sisteme, procese, i strukturu okolia;"komponente okolia" - tlo, zrak, voa, biosfera, kao i izgraeni (vjetaki ) okoli koji jenastao kao rezultat aktivnosti ljuskog faktor koji je uz to i sastavni io okolia; "uticaj naokoli" -promjene u okoliu nastale koritenjem i opteredivanjem okolia; "procjena uticajana okoli"- ientifikacija, opis i ogovarajuda procjena u onosu na svaki pojeinaansluaj, u sklau sa orebama ovog zakona, irektan i inirektan uticaj nekog projekta naslijeede elemente i faktore: ljue, biljni i ivotinjski svijet; zemljite, vou, zrak, klimu ikrajolike; materijalna obra i kulturno naslijee; meujelovanje faktora naveenih u

pota. jean, va i tri. "informacije o okoliu" - bilo koja informacija u pisanoj, vizuelnoj,audio, elektronskoj ili bilo kojoj drugoj materijalnoj formi o stanju okolia, onosno okomponentama okolia; "opteredivanje okolia" - emisija supstanci ili energije u okoli;"zatita okolia" - sve ogovarajude aktivnosti i mjere koje imaju za cilj prevenciju oopasnosti, tete ili zagaivanja okolia, reuciranje ili ostranjivanje tete koja je nastala, i

povrat na stanje prije izazvane tete; "stanar kvaliteta okolia" - propisani zahtjevi kojise moraju ispuniti u oreenom vremenskom periou, u oreenoj sreini ili oreenom


44/568

42

dijelu, kao to je propisano ovim zakonom ili rugim zakonima, npr. koje se onose nakvalitet zraka ili vode; "opasnost" - unutranje svojstvo opasnih supstanci ili fizika situacija,koja moe izazvati tetu po ljusko zravlje ili okoli; "poruje uticaja" - je poruje ili io

prostora gje je izazvan izvjestan stepen utjecaja na okoli, ili koji moe nastati kao rezultatkoritenja okolia; "postrojenje" - mjesto na kojem se nalazi pogon, jena ili vie tehnikih

jeinica u kojima se vre aktivnosti koje mogu imati negativne uticaje na okoli ili gje suprisutne opasne supstance; "zainteresirana strana/organ" - fiziko ili pravno lice iliorganizacija, koja ivi ili rai u poruju uticaja, ili poruju

studija uticaj saobracaja na okolis zdk

Documents