studija izvodljivosti uzgoja koza u bih

1

STUDIJA IZVODLJIVOSTI

UZGOJA KOZA

U BOSNI I HERCEGOVINI

Odrţivo poslovanje i inkluzivna trţišta

Sarajevo, januar 2011.

Izradili:

Saša Slijepĉević

Amela Ćosović- Medić

Ekonomika kozarstva, Subvencije za sektor kozarstva, Krediti, SWOT Analiza, Trţište kozjih

proizvoda, Finansijski model, Cjenovnik i ukupni poĉetni troškovi za industriju kozarstva,

Pasmine koza, Tehnologije uzgoja koza, Ishrana koza, Reprodukcija, Laktacija, Kozji proizvodi,

Koncept projekta

3

SADRŢAJ

1. UVOD ............................................................................................................................................................ 5

1.1. CILJ STUDIJE .......................................................................................................................................... 6

2. SAŢETAK ..................................................................................................................................................... 7

3. EKONOMIKA UZGOJA KOZA S ORIJENTACIJOM NA PROIZVODNJU MLIJEKA ................. 8

4. SUBVENCIJE I PREMIJE ZA UZGOJ KOZA U BOSNI I HERCEGOVINI ................................... 10

4.1. SUBVENCIJE U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE .............................................................................. 10 4.2. SUBVENCIJE U REPUBLICI SRPSKOJ ...................................................................................................... 11

5. FINANSIJSKO TRŢIŠTE U BOSNI I HERCEGOVINI I KREDITI ZA POLJOPRIVREDU ......... 13

5.1. FINANSIJSKO TRŢIŠTE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ................................................................. 13 5.1.1. Krediti za poljoprivrednu proizvodnju ........................................................................................ 13 5.1.2. Krediti za zapošljavanje od strane Federalne agencije za zapošljavanje ................................... 13

5.2. FINANSIJSKO TRŢIŠTE REPUBLIKE SRPSKE ........................................................................................... 13 5.2.1. Finansiranje mikro preduzeća u poljoprivrednom sektoru ......................................................... 13 5.2.2. Krediti za poljoprivredu .............................................................................................................. 13

6. TRENUTNA SITUACIJA U SEKTORU KOZARSTVA BOSNE I HERCEGOVINE ...................... 16

7. TRŢIŠTE KOZA ........................................................................................................................................ 19

7.1. TRŢIŠTE ŢIVE STOKE ............................................................................................................................. 19 7.2. TRŢIŠTE KOZJEG MESA ......................................................................................................................... 20 7.3. TRŢIŠTE KOZJEG MLIJEKA ..................................................................................................................... 21

7.3.1. Interes preraĎivača za kozje mlijeko........................................................................................... 22 7.4. PROIZVODNJA SIRA ............................................................................................................................... 23 7.5. TRENDOVI ............................................................................................................................................ 25

8. FINANSIJSKI MODEL ............................................................................................................................. 26

8.1. OSNOVNI MODEL .................................................................................................................................. 26 8.2. MODEL KOJI BI SE MOGAO PRIMJENJIVATI U BOSNI I HERCEGOVINI ..................................................... 32 8.3. RAZVOJ MODELA .................................................................................................................................. 32

8.3.1. Prva godina................................................................................................................................. 33 8.3.2. Druga godina .............................................................................................................................. 34 8.3.3. Treća godina ............................................................................................................................... 35 8.3.4. Četvrta godina ............................................................................................................................ 36

9. CJENOVNIK, DOSTUPNOST SIROVINA, UKUPNI ULAZNI TROŠKOVI ZA INDUSTRIJU

KOZJEG MLIJEKA .................................................................................................................................. 38

10. ZAKLJUĈCI .............................................................................................................................................. 40

11. PREPORUKE ............................................................................................................................................. 41

DOPUNSKE INFORMACIJE ........................................................................................................................... 42

12. PASMINE KOZA ....................................................................................................................................... 43

12.1. BALKANSKA KOZA ............................................................................................................................... 43 12.2. ALPSKA KOZA ...................................................................................................................................... 43 12.3. SANSKA KOZA ...................................................................................................................................... 43 12.4. TOGENBURŠKA KOZA ........................................................................................................................... 43 12.5. BURSKA PASMINA (MESNA PASMINA) ................................................................................................... 43

13. TEHNOLOGIJA UZGAJANJA KOZA .................................................................................................. 45

13.1. POZICIJA ZA FARMU NA KOJOJ ĆE UZGAJATI KOZE ................................................................................ 45 13.2. IZGLED FARME ..................................................................................................................................... 45 13.3. SMJEŠTAJ.............................................................................................................................................. 45 13.4. POSTAVLJANJE PODOVA ....................................................................................................................... 46 13.5. POSTUPANJE SA STAJSKIM GNOJIVOM ................................................................................................... 46 13.6. VENTILACIJA ........................................................................................................................................ 46

4

13.7. SVJETLOST ........................................................................................................................................... 47 13.8. MATERIJAL ZA IZGRADNJU KOZARNIKA ............................................................................................... 47

14. ISHRANA KOZA ....................................................................................................................................... 48

14.1. HRANA ZA KOZE ................................................................................................................................... 48 14.1.1. Pašnjaci i brst ............................................................................................................................. 48 14.1.2. Sijeno .......................................................................................................................................... 48 14.1.3. Silaža i sjenaža............................................................................................................................ 48 14.1.4. Koncentrati (zrnevlje) ................................................................................................................. 49

14.2. VITAMINI I MINERALI ........................................................................................................................... 49 14.3. VODA ................................................................................................................................................... 50

15. ISHRANA RAZLIĈITIH KATEGORIJA KOZA .................................................................................. 51

15.1. ISHRANA KOZA (ŢENKI) ........................................................................................................................ 51 15.1.1. Suhostaj ....................................................................................................................................... 51 15.1.2. Laktacija ..................................................................................................................................... 52

15.2. ISHRANA JARĈEVA ............................................................................................................................... 52 15.3. ISHRANA JARADI .................................................................................................................................. 53

16. REPRODUKCIJA KOZA ......................................................................................................................... 54

16.1. STAROSNA DOB ZA PARENJE KOZA ....................................................................................................... 54 16.2. ZNACI ESTRUSA (FOLIKULARNE FAZE) ................................................................................................. 54 16.3. PERIOD GESTACIJE (BREMENITOSTI) ..................................................................................................... 54

17. LAKTACIJA (PROIZVODNJA MLIJEKA) .......................................................................................... 55

PROIZVODI OD KOZJEG MLIJEKA............................................................................................................ 56

18. KOZJE MLIJEKO..................................................................................................................................... 56

18.1. IZGLED I OKUS ...................................................................................................................................... 56 18.2. KARAKTERISTIKE KOZJEG MLIJEKA ...................................................................................................... 56 18.3. LJEKOVITA SVOJSTVA KOZJEG MLIJEKA ............................................................................................... 57 18.4. SURUTKA.............................................................................................................................................. 57

19. MESO .......................................................................................................................................................... 59

19.1. PROIZVODNJA KOZJEG MESA ................................................................................................................ 59

20. PROIZVODNJA KOMPOSTA UZ POMOĆ GLISTA (VERMIKOMPOSTIRANJE) ..................... 61

21. DIZAJN PROJEKTA ................................................................................................................................ 62

21.1. LOKACIJA ............................................................................................................................................. 62 21.2. KONCEPT .............................................................................................................................................. 62 21.3. SREDSTVA ............................................................................................................................................ 63 21.4. ODABIR KORISNIKA .............................................................................................................................. 64 21.5. NOSIOCI INTERESA ......................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 21.6. ASPEKTI ZAŠTITE OKOLIŠA I SOCIO-ASPEKTI ........................................................................................ 65 21.7. ZAPOŠLJAVANJE I PITANJE RAVNOPRAVNOSTI SPOLOVA ...................................................................... 65

ANEKSI ............................................................................................................................................................... 67

ANEKS 1. LISTA ANKETIRANIH PRERAĐIVAĈA ................................................................................... 67

ANEKS 2. MOGUĆA ISHRANA ZA RAZLIĈITE PROIZVODNE NIVOE .............................................. 68

ANEKS 3. LISTA KONTAKATA ..................................................................................................................... 69

ANEKS 4. FOTOGRAFIJE ............................................................................................................................... 70

5

1. UVOD

Kozarstvo kao ozbiljna poslovna djelatnost i sektor koji moţe obezbijediti veliki broj radnih mjesta i

prihod siromašnom ruralnom stanovništvu gotovo da je zaboravljen u Bosni i Hercegovini.

Statistiĉki podaci iz austrijskih evidencija pokazuju da je 1895. godine u Bosni i Hercegovini bilo

1,447.049 grla koza dok je njihov broj u 1991. iznosio samo 95.000. Pored društvenih i ekonomskih

faktora koji su uticali na pad broja koza, glavni razlog za praktiĉnu eliminaciju uzgoja koza u zemlji

bila je zabrana drţanja koza na pašnjacima koja je donesena sredinom 50-ih godina prošlog vijeka.

Prema sluţbenim podacima ova zabrana je rezultirala smanjenjem broja grla koza sa 1,8 miliona na

218 hiljada neposredno u prvih nekoliko godina nakon donošenja zabrane.

U prošlosti nije bilo znaĉajnijih napora da se poboljša uzgoj koza. Originalna balkanska koza se

odrţala uz moţda neznatan uticaj uvezenih pasmina sanske, togenburške i alpske koze. Ova pasmina

se moţe naći u jugoistoĉnim djelovima zemlje.

Bosna i Hercegovina ima puno preduslova za razvoj kozarstva. Ipak, još uvijek se nisu stekli mnogi od

njih kako bi došlo do razvoja ovog sektora.

Neka od ograniĉenja za razvoj kozarstva sliĉna su onima koja se pojavljuju u drugim poljoprivrednim

sektorima kao što su nedostatak tehnologije, niska produktivnost, nedostatak savjetodavne pomoći itd.

MeĊutim, postoje i oteţavajući faktori koji se odnose samo na kozarstvo. Jedan od njih, ako ne i

najveći, jeste suviše mala populacija koza.

Danas je nemoguće pronaći taĉne evidencije o veliĉini kozje populacije u BiH ali neke realistiĉne

procjene ukazuju da je broj grla izmeĊu 30.000 i 40.000, uz dominaciju balkanske koze od preko 97%.

Mali broj grla i naroĉito nedostatak repro centara putem kojim bi se uzgajale produktivnije pasmine

predstavlja prepreku upostavljanju komercijalnih farmi i razvoju ovog sektora.

Ova Studija istiĉe najveće probleme u sektoru kozarstva, prikazuje sadašnju situaciju, daje pregled

trendova i dešavanja na domaćem i regionalnim trţištima kao i njihov uticaj na stanje u BiH. TakoĊe

se daje pregled subvencija dostupnih proizvoĊaĉima u ovom sektoru kao i finansijskih koristi koje se

mogu realizovati kroz programe vlada za razvoj poljoprivrede. Kroz ovu Studiju, koristeći iskustvo

uspješnih uzgajivaĉa koza širom BiH, pokazuju se finansijske koristi i mogućnosti zapošljavanja koje

ovaj sektor nudi. U tu svrhu je korišten finansijski model koji simulira razliĉite scenarije.

Podaci za ovu Studiju prikupljeni su kroz sastanke, intervjue i posjete farmama širom zemlje. Neke od

farmi su organizovale preradu mlijeka na samim farmama i razvile posebne prodajne strategije. Neke

od farmi postoje već više od 10 godina a neke su nedavno poĉele sa radom i još uvijek su u fazi

razvoja. Prikupljena iskustva i svjedoĉenja su od neprocjenjive vaţnosti. U razmatranje su takoĊe

uzeta i razmišljanja farmera koji tek planiraju da se poĉnu baviti kozarstvom.

Iskustva poduzetnika koji su investirali znaĉajna sredstva u poslove kozarstva i ĉije se aktivnosti

nalaze u razliĉitim fazama razvoja, od faza planiranja pa do razvijenih poslovnih aktivnosti sa

definisanim profilom na trţištu, dali su ogroman doprinos ovoj Studiji.

Obavljeni su razgovori sa predstavnicima opštinskih i kantonalnih vlasti nadleţnim za agrobiznis.

Izvršene su konsultacije sa osobljem poljoprivrednih instituta i agencija gdje postoji veliki interes da

se sa tehniĉkog aspekta pomogne oţivljavanju sektora kozarstva.

Obavljeni su intervjui sa predstavnicima više od 20 preraĊivaĉa mlijeka u BiH kako bi se dobile

informacije o trendovima koji vladaju na trţištu i kako bi se procijenili njihovi interesi za povezivanje

sa sektorom kozarstva.

TakoĊe su ostvareni kontakti sa preraĊivaĉima u regiji specijaliziranim za preradu kozjeg mlijeka ĉiji

se proizvodi izvoze na trţite EU. Oni su potvrdili da kozarstvo ima svoje posebno mjesto na trţištu sa

potencijalom za dalji rast.

6

1.1. Cilj Studije

Ova Studija predstavlja informativni dokument koji moţe pomoći u pripremanju budućih projekata

koji imaju za cilj razvoj ovog sektora i, u krajnjoj liniji, smanjenje siromaštva u ruralnim dijelovima.

Sa svim svojim prirodnim bogatstvima Bosna i Hercegovina se sama moţe prehraniti, a uz odreĊene

sasvim ostvarive preduslove ponuditi i dobre izvozne proizvode. MeĊu tim proizvodima su i kozji

proizvodi.

Revitalizacija domaće privrede pomaganjem odrţivog ekonomskog rasta putem stvaranja mogućnosti

za zapošljavanje i bolje korištenje fiziĉkih i ljudskih resursa je, u širem smislu, kljuĉni pokretaĉ i

inicijator ove Studije.

Posebni ciljevi su:

Implementiranje projekata razvoja inkluzivnih trţišta uz pomaganje osnivanja farmi koza u

ruralnim krajevima koji su identificirani kao zabrinjavajuće nerazvijeni i kojima je potrebna

pomoć.

Povezivanje novih i postojećih farmi sa potencijalnim trţištem.

Stvaranje mogućnosti za zapošljavanje siromašnih u okviru lanaca vrijednosti, posebno

povratnika i onih koji ţive u najsiromašnijim regijama.

Širi ciljevi su:

Identifikacija regija u Bosni i Hercegovini koje su idealne za stvaranje prilika za uzgoj koza

Poboljšanje produktivnosti uzgoja koza i

Poboljšanje usluga za podršku sektoru kozarstva

7

2. SAŢETAK

Bosna i Hercegovina sa oko 2 miliona hektara poljoprivrednog zemljišta, od koga je 40% obradivo, uz

blagu klimu pogodnu za proizvodnju jeftine stoĉne hrane dobrog kvaliteta, visoku stopu

nezaposlenosti, razvijen preraĊivaĉki sektor, trendove koji pokazuju znakove porasta potraţnje za

kozjim proizvodima, relativno povoljne programe subvencija, ima mnoge preduslove da kozarstvo

postane sektor koji moţe ponuditi znaĉajan broj radnih mjesta u ruralnim predjelima i odrţiv izvor

prihoda ruralnom stanovništvu.

Iako je prosjeĉno stado koza u BiH malo i nije pogodno za komercijalnu proizvodnju zbog niskih

prinosa domaće pasmine, u posljednjih nekoliko godina pojavio se odreĊeni broj komercijalnih farmi.

Njihova stada se sastoje od mlijeĉnih pasmina koza i koza nastalih njihovim ukrštanjem sa domaćom

pasminom koze. Ovi uzgajivaĉi su prepoznali trend preraĊivanja mlijeka na farmama. Oni se oslanjaju

na direktnu prodaju svojih proizvoda i razvijaju svoju vlastitu prodajnu mreţu. Cijene njihovih

proizvoda poput sirovog mlijeka, pasterizovanog mlijeka, surutke i sira su relativno visoke što

omogućava prihode znaĉajno iznad cijene koštanja proizvodnje.

Nadalje, najavljeno je nekoliko znaĉajnih investicija u sektoru kozarstva poput osnivanja repro centara

i izgradnje kapaciteta za preradu iskljuĉivo kozjeg mlijeka. To ukazuje na interes poduzetnika za ovaj

sektor i njegov potencijal.

Univerziteti, poljoprivredni instituti i agencije takoĊe pokazuju interes za razvoj ovog sektora. Postoje

planovi da se otvore dva obrazovna centra na dvije farme i za univerzitetske studente i za uzgajivaĉe.

Ukoliko se ovaj plan ostvari to bila velika stimulacija sektoru i proizvodjaĉima koji planiraju da uĊu u

ovaj posao.

Kozje mlijeko i proizvodi od kozijeg mlijeka su poznati kao korisni za zdravlje. To su proizvodi koji

se lako vare, imaju visoku hranjivu vrijednost i ljekovita svojstva. Koriste se kao hrana, za prevenciju

nastanka bolesti i terapiju. Konzumiranje ovih proizvoda jaĉa imunitet, otpornost na bolesti, osigurava

brz rast, optimalnu tjelesnu teţinu, bolju mineralizaciju kostiju itd. Provedena su mnoga istraţivanja

koja ukazuju da kozje mlijeko sadrţi antikancerogena svojstva. S druge strane, kozje meso sadrţi

nizak nivo masnoća, lako se vari, dobrog je ukusa i predstavlja alternativu za piletinu ili ribu i

pogodno je za one koji vode raĉuna o naĉinu ishrane.

Kozje mlijeko je jedinstvena proizvodna niša na trţištu sa potencijalom rasta koji ne konkurira

proizvodnji i preradi kravljeg mlijeka. Proizvodi od kozjeg mlijeka, uz ostvarivanje odreĊenih

preduslova kao što su standardizacija kvalitete, zagarantovana sigurnost hrane, kontinuitet u isporuci,

oznaĉavanje robne marke, atraktivno pakovanje itd, imaju izvozni potencijal.

Koze imaju znaĉaj u zaštiti okoliša. Koze su ţvotinje brsta pa tek onda paše i stoga se mogu koristiti

u svrhu kontrole rasta štetne vegetacije, eliminacije grmlja koje pospješuje nastanak poţara i

obnavljanju kvalitete pašnjaka.

Mala populacija koza u BiH predstavlja osnovnu prepreku rastu sektora kozarstva. S druge strane, u

BiH dominira balkanska pasmina koze koja u sadašnjim uslovima i uz veoma mali udio mlijeĉnih

pasmina ne moţe osigurati odrţiv rast koji je potreban ovom sektoru i njegovoj komercijalizaciji.

Jedino rješenje je uvoz grla i poboljšanje domaće populacije kroz ukrštanje sa produktivnijim

pasminama.

Pomoć savjetodavnih sluţbi u ovom sektoru je neznatna a nadleţne institucije se vrlo malo angaţuju u

tom smislu. Sve to dovodi do upotrebe neodgovarajućih tehnologija i grešaka koje su vidljive ĉak i na

farmama gdje su znaĉajna sredstva investirana u kapacitete i opremu. Ovo se odnosi na proizvodnju

stoĉne hrane loše kvalitete, neadekvatnu ishranu, tehnike upravljanja stadom, postupke provjere

sigurnosti hrane itd.

Unatoĉ pojaĉanom interesu preraĊivaĉkog sektora za prikupljanje i preradu kozjeg mlijeka trenutne

koliĉine sirovog mlijeka su tako niske da nije opravdano organizovati prikupljanje.

8

3. EKONOMIKA UZGOJA KOZA S ORIJENTACIJOM NA

PROIZVODNJU MLIJEKA

Poĉetnici koji planiraju da se bave kozarstvom sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka trebali bi da

imaju nekoliko stvari na umu kako bi ostvarili dobro poslovanje:

jasnu viziju proizvodnog cilja

potrebno znanje

dobar sistem upravljanja

poznavanje tržišta

adekvatan nivo proizvodnje uz korištenje svih resursa na optimalan način

dobar odnos ulaganja i dobiti

U procesu odluĉivanja za otpoĉinjanje uzgoja koza vaţno je poznavati strukturu investiranja za ovaj

poslovni poduhvat:

objekti 40%

reproduktivna grla i remont stada 25%

mehanizacija i oprema 30%

ostalo (krma, knoncentrati, lijekovi) 5%

Gore navedeni omjer moţe varirati jer je dat u opštim okvirima ali moţe da posluţi kao smjernica u

praksi. Proizvodnja mlijeka ima specifiĉne troškovne karakteristike. Proizvodnja zavisi od sistema

proizvodnje, geografskog podruĉja (nadmorske visine, klime, sastava tla, itd) i moţe varirati kroz duţe

periode na istoj farmi.

Tabela 1. Pregled strukture troškova proizvodnje mlijeka

Vrsta troškova Udio (%)

Hrana Radna snaga Usluge, transport, prostirka i ostali materijali Amortizacija Ostali direktni troškovi Ostali indirektni troškovi

45-60 10-20

3-5 3-20

2-6 2-8

Najveći pojedinaĉni trošak u proizvodnji mlijeka je povezan sa stoĉnom hranom. Za uzgajivaĉa koji

ţeli da posluje pozitivno i ostvaruje dobar poslovni uĉinak imperativ je da proizvodi jeftinu hranu

dobrog kvaliteta. U pravilu, sva kabasta (sijeno, sjenaţa, silaţa) i što je više moguće koncentratne

stoĉne hrana bi se trebala proizvoditi na farmi. Sa rastom obima proizvodnje cijena stoĉne hrane i njen

udio u proizvodnoj cijeni mlijeka opada.

Drugi najveći trošak je radna snaga. Ovaj trošak moţe da varira u zavisnosti od organizacije, opreme

koja se koristi na farmi (muţa, ruĉna ili mehaniĉka). Većina ovog troška se odnosi na muţu,

hranjenje, zatim uklanjanje stajskog gnojiva i druge aktivnosti. Bez obzira na vrstu proizvodnje, zbog

specifiĉnosti kozarstva, trošak radne snage će ostati visok.

Troškovi amortizacije se odnose na amortizaciju stoke, objektata, mehanizacije i opreme.

Svako reproduktivno grlo se posmatra kao stalno sredstvo i mora se otplatiti tokom reproduktivnog

ţivota što u prosjeku predstavlja 5 do 6 laktacija. Proizvodnja mlijeka kod koza raste od prve do 3

laktacije i poĉinje da opada poslije šeste laktacije ali ne naglo kao što je to sluĉaj kod rasta na poĉetku

reproduktivnog ţivota (od 1 do 3 laktacije). Ukoliko je reproduktivni ţivot kratak doći će to povećanja

troškova proizvodnje mlijeka zbog većeg postotka remonta stada (u tom sluĉaju više grla bi trebalo

ostati na farmi a manje za prodaju) kao i gubljenja laktacije. Dobra ishrana, adekvatan smještaj i

primjereno upravljane stadom mogu produţiti oĉekivani ţivotni vijek grla i smanjiti troškove

amortizacije koji se odnose na zamjenu reproduktivnih grla. Ovo je veoma vaţno za dobra mlijeĉna

grla jer su koze u laktaciji osjetljive i zahtijevaju njegu. Duţi ţivotni vijek će povećati broj potomaka

9

dobrih muznih grla. Svaki uzgajivaĉ bi trebao da nastoji da proizvede što je više moguće potomaka

posebno od dobrih mlijeĉnih grla kako bi imao što je moguće više “dobrih gena“ u svom stadu. U

pravilu svaki uzgajivaĉ bi trebao da osigura što je moguće veći postotak remonta iz svog vlastitog

stada. Stopa remonta je pribliţno 15 do 20% što znaĉi da se 15 do 20% starijih grla zamijeni svake

godine sa mladim grlima. Stara grla se prodaju na trţištu kao meso.

Zgrada i oprema moraju obezbijediti uslove za uspješnu proizvodnju i, što je jednako vaţno, dobre

uslove za same ţivotinje. Spoljni faktori znaĉajno utiĉu na proizvodnju mlijeka a smještaj je jedan od

njih. Stoga objekti u koje se smještaju koze moraju biti funkcionalni i moraju obezbijediti dobre

uslove za boravak koza naroĉito tokom zimskog perioda.

Proizvodnja mlijeka, posebno na farmama sa više od 100 grla, zahtijeva specijalizirane objekte kao što

su izmuzišta i prostorije gdje se mlijeko ĉuva prije nego što zapoĉne njegova prerada i prije nego što

se izvrši njegov transport. Stopa amortizacije za takav objekat iznosi od 3 do 5 %.

Mehanizacija, vozila za transport, ureĊaji za mašinsku muţu ili sistemi za muţu su sredstva koja se

nalaze na farmi i njihova amortizacija se kreće od 10 do 20%.

Ostali troškovi koji se odnose na proizvodnju su veterinarske usluge i lijekovi uz uĉešće od 1-2%,

troškovi mehanizacije 3-5%, te drugi materijali i usluge sa 1,5%.

Indirektni troškovi opterećuju proizvodnju u rasponu od 2-8% ali nemaju direktan uticaj na

proizvodne rezultate.

10

4. SUBVENCIJE I PREMIJE ZA UZGOJ KOZA U BOSNI I

HERCEGOVINI1

Ministarstva poljoprivrede i u FBiH i u RS pruţaju finansijsku podršku uzgoju koza i poslovima

kozarstva.

4.1. Subvencije u Federaciji Bosne i Hercegovine

U FBiH subvencije se dijele na nekoliko grupa:

subvencije za proizvodnju kozjeg mlijeka i uzgoj koza

subvencije za kapitalna ulaganja

subvencije za kamate

subvencije za premije osiguranja

subvencije za razvoj ruralnih područja

subvencije za certificiranje i proizvodnju tradicionalnih proizvoda

subvencije za osnivanje zadruga za primarnu proizvodnju i njihove razvojne aktivnosti

Subvencije za proizvodnju sirovog kozjeg mlijeka u FBiH iznose 0,3 KM/l ukoliko uzgajivaĉ isporuĉi

najmanje 400/l mlijeka mjeseĉno sa minimalnim procentom mlijeĉne masti od 3,2 %.

Uzgajivaĉi koza u FBiH dobivaju subvenciju u iznosu od 15 KM po jednom priplodnom grlu ukoliko

imaju u svom stadu najmaje 25 priplodnih koza.

Investiranje u kozarstvo u FBiH sufinansira Ministarstvo poljoprivrede ukoliko korisnik finansira

svoje aktivnosti kroz kredite dobivene od finansijskih institucija. Sufinansiranje se odnosi na:

izgradnju staja

kupovinu opreme

kupovinu priplodnih grla

kupovinu mehanizacije

izgradnja postrojenja za proizvodnju sira sa preraĎivačkim kapacitetima do 3.000 l dnevno

Subvencije se daju ukoliko je minimalni iznos investicije 25.000 KM. Udio finansijske pomoći koju

pruţa Ministarstvo poljoprivrede u ovom segmentu moţe doseći maksimalno 25% od ukupne

investicije dok su maksimalni iznosi odobreni za odreĊenu aktivnost sljedeći:

do 100.000 KM za izgradnju staja

do 100.000 KM za kupovinu opreme

do 80.000 KM za kupovinu priplodnih grla

do 100.000 KM za kupovinu mehanizacije

do 200.000 KM za izgradnju postrojenja za proizvodnju sira

ProizvoĊaĉi mogu potraţivati subvencije za kamate u iznosu od 4% na godišnjem nivou za kredite koji

su uzeti u svrhu investiranja.

ProizvoĊaĉi mogu potraţivati subvencije za osiguranje ţivotinja i objekata u iznosu do 50% po premiji

dok ukupna suma koja se moţe isplatiti u toku godine jednom uzgajivaĉu za ovu namjenu ne moţe

preći 30.000 KM.

U okviru komponente koja se odnosi na razvoj ruralnih podruĉja individualni proizvoĊaĉi mogu

potraţivati:

1. maksimalno 50.000 KM ukoliko kupuju opremu za preradu

1 Sistem subvencija u oba entiteta je podloţan promjenama na godišnjoj razini i obiĉno se usvaja poĉetkom

svake godine. U trenutku pisanja ove Studije subvencije za 2011. godinu još nisu bile usvojene.

11

2. maksimalno 100.000 KM ukoliko kupuju opremu za preradu i ukoliko je ta aktivnost dio

usaglašenih mjera za razvoj ruralnih područja na nivou BiH

Primarni proizvoĊaĉi mogu potraţivati subvencije za certificiranje organske proizvodnje

Do 1.000 KM za individualne proizvoĎače

Do 5.000 KM ukoliko je grupa proizvoĎača certificirana

PreraĊivaĉi mogu potraţivati subvencije za certificiranje organske proizvodnje u iznosu do 2.000 KM.

Proizvodnja tradicionalnih proizvoda se moţe finansirati u iznoso do 7.000 KM.

U okviru usaglašenog razvoja ruralnih podruĉja na nivou BiH maksimalan iznos subvencija za

kupovinu nove mehanizacije (traktori, kombajni, prikljuĉne mašine itd) je 25.000 KM.

U okviru usaglašenog razvoja ruralnih podruĉja na nivou BiH subvencije za kupovinu nove opreme za

preradu proizvoda iznose do 25% investicije ili maksimalno 100.000 KM.

Osnivanje zadruga za primarnu proizvodnju će se subvencionirati u maksimalnom iznosu od 5.000

KM.

Zadruge mogu potraţivati subvencije ukoliko planiraju razvojne aktivnosti, maksimalno 50% od

investicije ili maksimalno 100.000 KM.

4.2. Subvencije u Republici Srpskoj

U Republici Srpskoj subvencije se dijele na nekoliko grupa:

subvencije za proizvodnju mlijeka

subvencije za kapitalna ulaganja

subvencije za poslovne aktivnosti primarnih proizvodnih zadruga

subvencije za osnivanje udruženja proizvoĎača i njihove poslovne aktivnosti

subvencije za osnivanje klastera i njihovih aktivnosti

subvencije za certificiranje

subvencije za premije osiguranja

subvencije za poslovne aktivnosti u ruralim područjima

U Republici Srpskoj proizvodnja sirovog kozjeg mlijeka se subvencionira na isti naĉin kao i

proizvodnja kravljeg ili ovĉijeg mlijeka:

1. 0,22 KM/l za E klasu

2. 0,20 KM/l za I klasu

3. 0,18 KM/l za II klasu

4. 0,14 KM/l za III klasu

5. 0,10 KM/l za IV klasu

Ministarstvo za poljoprivredu sufinansira investiranje u kozarstvo u Republici Srpskoj u okviru

komponente za razvoj ruralnih podruĉja. Sufinansiranje se odnosi na:

kupovinu mehanizacije

kupovinu opreme uključujući troškove transporta i instalacije

izgradnju i rekonstrukciju staja uključujući troškove transporta, radne snage, troškove

infrastrukture (voda, struja).

Maksimalan iznos odobren za mehanizaciju je 40% od vrijednosti mašine ili ureĊaja i taj iznos ne

moţe premašiti:

25.000 KM za kombajn

15.000 za traktor preko 50 KS, rolo baler i prikolicu za silažu

5.000 KM za traktor sa manje od 50 KS

8.000 KM za kombajn za kukuruz

3.000 KM za priključke

12

1.500 KM za prikolicu za traktor

2.000 KM za motokultivator

Maksimalni iznos za ureĊaj za muţu mlijeka je 40% od vrijednosti tog aparata i iznos ne moţe preći

1.500 KM za mobilni ureĊaj.

Maksimalan iznos za zatvoreni sistem za muţu iznosi 40% vrijednosti tog sistema i ne moţe preći

100.000 KM po sistemu.

Iznos odobren za rekonstrukciju postojećih i izgradnju novih staja je 40% sveukupne investicije ili

maksimalno 30.000 KM ukoliko je proizvoĊaĉ minimalno investirao 5.000 KM.

Zadruge se subvencioniraju za razvoj svojih poslovnih aktivnosti u iznosu do 50% od investicije ili

maksimalno 30.000 KM.

Udruţenja se subvencioniraju za razvoj svojih poslovnih aktivnosti u iznosu do 50% od investicije ili


Osnivanje proizvoĊaĉkih udruţenja se subvencionira sa 5.000 KM.

Osnivanje klastera i njihovih aktivnosti se subvencionira u iznosu do 50% od investicije ili


UvoĊenje standarda za sigurnost hrane i standarda za dobru poljoprivrednu praksu (GAP) se

subvencionira u iznosu do 50% od vrijednosti investicije ili maksimalno 15.000 KM po zahtjevu.

ProizvoĊaĉi mogu zahtijevati subvenciju za osiguranje ţvotinja i objekata u iznosu do 30% po premiji

dok ukupna suma u toku jedne godine koja se isplati jednom proizvoĊaĉu ne moţe preći 30.000 KM.

Finansijska pomoć za osnivanje mikro, malih ili srednjih proizvodnih kapaciteta u ruralnim

podruĉjima iznosi 50% od vrijednosti investicije ili maksimalno 30.000 KM.

13

5. FINANSIJSKO TRŢIŠTE U BOSNI I HERCEGOVINI I KREDITI

ZA POLJOPRIVREDU

5.1. Finansijsko trţište Federacije Bosne i Hercegovine

Najpovoljnije kredite za poljoprivredu u Federaciji BiH daje Razvojna banka FBiH. Krediti se daju

direktno potrošaĉima bez posredovanja komercijalnih banaka.

5.1.1. Krediti za poljoprivrednu proizvodnju

Korisnici ovih kredita su fiziĉka i pravna lica u poljoprivrednom sektoru.

period otplate kredita do 10 godina

odgoda plaćanja različita

kamata za pravna lica je 4,51% za kredite do 100.000 KM a otplata na 10 godina (naknada za

obraĎivanje zahtjeva je 1% za pravna lica)

kamata je 4,35% za privatna lica za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 10 godina

(nakanada za obraĎivanje zahtjeva je 0,75 % za privatna lica)

5.1.2. Krediti za zapošljavanje od strane Federalne agencije za zapošljavanje

Krediti za poljoprivrednu proizvodnju

period otplate 7 godina

odgoda plaćanja do 24 mjeseca

kamata za pravna lica iznosi 4% za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 7

godina (naknada za obraĎivanje zahtjeva je 1% za pravna lica)

kamata za pravna lica iznosi 3,28% za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 7

godina (naknada za obraĎivanje zahtjeva je 0,75% za pravna lica)

Kolaterali su hipoteke na nekretnine ĉija vrijednost je najmanje 1,5 puta veća od vrijednosti uzetog

kredita.

Kamate na kredite koje daju komercijalne banke su veće i kreću se u rasponu od 8% do12%.

5.2. Finansijsko trţište Republike Srpske

Najpovoljnije kredite za sektor poljoprivrede u RS daje Razvojna banka RS putem komercijalnih

banaka. Krediti se daju za:

finansiranje mikro preduzeća u poljoprivrednom sektoru

kredite za poljoprivredu

5.2.1. Finansiranje mikro preduzeća u poljoprivrednom sektoru

Korisnici su osobe ĉija se imena nalaze u Evidenciji registrovanih poljoprivrednih gazdinstava - farmi.

Kamata do 31. marta 2011. godine iznosi 5,9%. Kamatna stopa za projekte koji su implementirani na

teritoriji nerazvijenih i izuzetno nerazvijenih opština je 5,4% a za ĉlanove klastera 5,6%.

Cilj kredita je sticanje stalnih i tekućih sredstava a iznos kredita je izmeĊu 5.000 i 50.000 KM. Period

otplate je do 10 godina. Odgoda plaćanja je do 36 mjeseci.

5.2.2. Krediti za poljoprivredu

Korisnici su pravna lica i poduzetnici koji se bave proizvodnjom i preradom u poljoprivredi ili

ribarstvu i koji su registrovani u Evidenciji registrovanih poljoprivrednih gazdinstava – farmi.

Kamatna stopa koja se primjenjuje do 31. marta 2011. godine je 5,1%. Kamatna stopa za projekte koji

su implementirani na teritoriji nerazvijenih i izuzetno nerazvijenih opština je 4,6% a za ĉlanove

klastera 4,8%.

Cilj kredita je sticanje stalnih i tekućih sredstava te refinansiranje postojećih dugova.

14

Iznosi koji se mogu dobiti:

Za pravna lica (preduzeća):

od 30.000 do 5,000.000 KM za stalna i tekuća sredstva te refinansiranje postojećih dugova

(minimum učešća stalnih sredstava 40%)

od 10.000 do 2,000.000 KM samo za tekuća sredstva

Za poduzetnike:

od 5.000 do 500.000 KM – za stalna i tekuća sredstva, refinansiranje postojećih dugova

(minimum učešća stalnih sredstava 40%)

od 5.000 do 100.000 KM samo za tekuća sredstva

Period otplate:

do 15 godina za stalna ili stalna i tekuća sredstva

do 5 godina samo za tekuća sredstva

Odgoda plaćanja:

do 36 mjeseci za stalna ili stalna i tekuća sredstva

do 12 godina za tekuća sredstva

U garancije spadaju hipoteka, indosanti i pokretna imovina.

Kamatne stope kod komercijalnih banaka su od 8% do 12%.

Iako je najavljeno da će Garantni fond RS u vrijednosti od 30,000.000 KM krenuti sa radom u

novembru 2010. godine do toga još nije došlo.

15

SWOT ANALIZA SEKTORA KOZARSTVA U BOSNI I HERCEGOVINI

Prednosti (S)

Ogromne neiskorištene površine zemljišta

Cijena kozjeg mlijeka i njegovih

proizvoda

Saĉuvana priroda i biljna raznovrsnost

podruĉja za brst i ispašu pogodnih za

uzgoj koza

Umjerena klima pogodna za proizvodnju

krme

Prehrambena i ljekovita svojstva kozjeg

mesa, mlijeka i mlijeĉnih proizvoda

Rastuća svijesti meĊu domaćim

stanovništvom o svojstvima kozjeg

mlijeka

Relativno povoljne subvencije za ovaj

sektor

Slabosti (W)

Mala populacija koza

Nedostatak repro centara i ograniĉeno

trţište koza sa visokim genetskim

potencijalom

Mali broj uzgajivaĉa koza

Niska trţišna orijentiranost uzgajivaĉa

koza

Nedostatak modernih proizvodnih

tehnologija

Nizak nivo obrazovanja individualnih

poljoprivrednih proizvoĊaĉa

Nedostatak jasne strategije za razvoj

sektora kozarstva

Slaba tehniĉka podrška poljoprivrednih

savjetodavnih sluţbi

Nepoznavanje mogućnosti koje kozarstvo

nudi poljoprivrednim proizvoĊaĉima

Slaba veza sa primarnim sektorom i

nedostatak udruţenja uzgajivaĉa koza

Prilike (O)

Orijentacija komercijalnih

poljoprivrednih proizvoĊaĉa da imaju

proizvod sa dodatom vrijednosti

Rastući interes preraĊivaĉkog sektora za

kozjim mlijekom

Rastuće izvozno trţište za kozje

proizvode

Ponuda niţa od potraţnje

Relativno visoke cijene kozjih proizvoda

Postojanje uslova za organsku

proizvodnju

Samozapošljavanje u sektoru kozarstva

Povezanost sa drugim industrijama poput

turizma, proizvodnje vina

Prijetnje (T)

Starenje seoskog stanovništva

Moguća budţetska nestabilnost i

smanjenje subvencija za ovaj sektor

Povećane kamate

Rast cijena ţitarica

Epidemije infektivnih bolesti

Grabeţljivci

16

6. TRENUTNA SITUACIJA U SEKTORU KOZARSTVA BOSNE I

HERCEGOVINE

Prema podacima Agencije za statistiku BiH trenutna populacija koza u BiH iznosi oko 50.000 grla.

MeĊutim, prema drugim izvorima2 koji su direktno ukljuĉeni u proces registracije ţivotinja ovaj broj

je niţi i kreće se od 30.000 do 35.000 grla.

Bosna i Hercegovina ima 2 miliona hektara poljoprivrednog zemljišta od koga je 40% obradivo dok je

ostatak prekriven livadama i pašnjacima. Svaki dio Bosne i Hercegovine obezbjeĊuje veoma dobre

uslove za uzgoj koza i za iskorištavanje prirodnih resursa.

Koze su pametne, znatiţeljne i vrlo prilagodljive ţivotinje koje se mogu hraniti velikim brojem

biljaka. Koze su pogodne za uzgoj u razliĉitim sistemima: na otvorenim pašnjacima i brstu, u stajama

ili kombinacijama navedenog. Danas se u BiH svi ovi sistemi uzgoja koza mogu vidjeti u praksi.

Postoje moderne komercijalne farme sa visokim ulaganjima u objekte i opremu sa orijentacijom na

proizvodnju mlijeka kao i komercijalne farme sa improvizovanim stajama koje obezbjeĊuju minimum

standarda sa osnovnom opremom.

Zbog malog broja koza i nedovoljnog iskustva u kozarstvu u posljednjih 60 godina niti jedna

strategija, dokumenti ili planovi u vezi sa poljoprivredom u BiH nisu predvidjeli kozarsku industriju

kao potencijal za zapošljavanje stanovništva iz ruralnih podruĉja i generisanje odrţivih prihoda.

U Republici Srpskoj uzgajanje koza nije subvencionirano dok proizvodnja kozjeg mlijeka nije

odvojena od proizvodnje kravljeg ili ovĉjeg mlijeka. TakoĊe, u RS, za razliku od ostalih stoĉarskih

grana, kupovina priplodnih grla visokog kvaliteta u svrhu osnivanja kozarskih farmi nije

subvencionirana.

U BiH ne postoje programi za uzgoj koza koje su saĉinile nadleţne institucije. Uticaj zabrane drţanja

koza na otvorenim pašnjacima još je uvijek tako jak da se uzgoju koza daje mala paţnja u poreĊenju sa

ostalim granama stoĉarstva, ĉak i u udţbenicima na univerzitetima.

Inaĉe slabo organizivane savjetodavne sluţbe ne pruţaju potrebnu podršku ovom sektoru. To rezultira

nedostatkom tehniĉkog znanja na farmama i niskim prinosima stada.

Ĉak i bolje opremljene farme koje su nedavno osnovane (vidi ispod), unatoĉ velikim ulaganjima u

objekte i opremu i dobar “genetski materijal“, sa rijetkim izuzecima, oskudjevaju u tehniĉkom znanju.

Većina problema se odnosi na:

neadekvatnu ishranu

hranu slabog kvaliteta

ozbiljne greške načinjene u vezi sa reprodukcijom (prerano parenje ili neadekvatna tjelesna

kondicija priplodnih životinja)

neadekvatnu mikroklimu u stajama

Na jednoj farmi koza zabiljeţena je velika stopa smrtnosti i pobaĉaja kada su ţivotinje u poodmaklim

stadijima bremenitosti transportovane iz Hercegovine u dolinu Save, u mjesecu decembru, i smještene

u suviše hladne štale. Ovo je kršenje osnovnih principa stoĉarstva.

Na nekim farmama gdje se preraĊuje mlijeko i proizvodi sir higijena mlijeka predstavlja problem i

primjećeno je kršenje osnovnih pravila muţe.

Gotovo svi farmeri sa kojima su voĊeni intervjui nisu bili upoznati sa pravima i finansijskim koristima

koje mogu ostvariti putem subvencija.

Unatoĉ mnogim oteţavajućim faktorima postoje i ohrabrujući znaci koji su nedavno primjećeni u

sektoru kozarstva.

2 Ovo je procjena Poljoprivredno-mediteranskog instituta u Mostaru koji radi na registraciji ţivotinja.

17

OdreĊeni broj poljoprivrednih proizvoĊaĉa i poduzetnika uvidio je potencijal ovog sektora i u

posljednjih nekoliko godina osnovali su farme koza sa preteţnom orijentacijom na proizvodnju

mlijeka. Stada su veliĉine izmeĊu 50 i 200 grla, a postoji jedno stado od preko 700 grla. Stada su

saĉinjena od sljedećih pasmina: alpska, sanska i njemaĉka srnasta koza ili pasmine dobivene

ukrštanjem ovih i drugih pasmina. U rijetkim sluĉajevima mogu se naći ĉistokrvne alpske ili sanske

koze i to u manjim stadima od oko 20 grla.

Ove farme proizvode i isporuĉuju na trţište sirovo mlijeko, pasterizovano mlijeko, sir i surutku. One

su razvile sopstvene prodajne mreţe. Smještene su u blizini gradova poput Sarajeva, Banja Luke,

Mostara, Zenice, Travnika i Goraţda. Ove farme su izgradile svoju strategiju koja se zasniva na niskoj

ponudi i visokoj potraţnji kao i na svojstvima kozjeg mlijeka. Zbog relativno visoke cijene njihovih

proizvoda one ostvaruju prihode koji su visoko iznad cijene koštanja proizvodnje.

Jedini preraĊivaĉ koji otkupljuje mlijeko je ”PuĊa i Perković” iz Livna. Oni prikupljaju preko 100 l

mlijeka dnevno od jednog uzgajivaĉa sedam mjeseci godišnje. Glavni proizvod koji se pravi od kozjeg

mlijeka je sir. Kako su objasnili sva koliĉina sira je već unaprijed ugovorena za prodaju, ĉak i prije

nego je sir proizveden. Sir se izvozi u Hrvatsku. Menadţment ţeli prikupljati 1.000 l mlijeka dnevno i

tu koliĉinu povećati na preko 5.000 l ali za takvo što nema dovoljnih koliĉina. Zbog loše higijene

poništili su ugovore sa dva druga uzgajivaĉa. Prema njihovim informacijama trţite kozjeg sira raste.

Zadruga ”Eko Vlašić” poĉela je sa prikupljanjem kozjeg mlijeka i proizvodnjom sira te su prošle

godine proizveli više od jedne tone sira. Njihov plan je da osnuju repro centar sa 1.000 koza. Trenutno

pregovaraju sa vlasnicima jednog lanca supermarketa u BiH o zajedniĉkom investiranju.

”Meggle”, preraĊivaĉ mlijeka iz Bihaća, planira da zapoĉne s proizvodnjom kozjeg mlijeka u tom

dijelu BiH i izbaci na trţište oko 250 t pasterizovanog kozjeg mlijeka u toku ove godine. Trenutno

razvijaju svoju vlastitu otkupnu mreţu koja će ih opskrbljivati mlijekom za ovu svrhu. Ovo je znak da

su preraĊivaĉi prepoznali potencijal ovog sektora. TakoĊer, anketa3 koja je provedena meĊu

preraĊivaĉima mlijeka u BiH pokazala je da 18 od 25 ispitanih preraĊivaĉa mlijeka u BiH ima interes

za prikupljanje i preraĊivanje kozjeg mlijeka.

Osnivanje zadruge ''Una'' i zajedniĉko investiranje IFAD-a i privatnih poduzetnika vrijedno preko

400.000 EUR u Bosanskom Novom ukazuje na nove trendove u ovom sektoru u tom dijelu Bosne i

Hercegovine. IzgraĊena je moderna farma kapaciteta 500 muznih koza i mljekara za proizvodnju sira

sa preraĊivaĉkim kapacitetima od 7.500 l mlijeka dnevno. Sir će se pakovati u staklene tegle sa

maslinovim uljem i aromatskim biljem prikupljenim u tom kraju. U zimskim mjesecima kada nema

dovoljno kozjeg mlijeka proizvodiće se ''tofu'' sir (sir od soje) uz korištenje sliĉne tehnologije.

Proizvodi će biti certificirani kao organski. Prema informacijama menadţmenta zadruge izgleda da je

trţište za ove proizvode osigurano u Italiji.

Objekat od 1.000 m2 je spreman da primi koze dok se prvi uvoz koza oĉekuje u februaru 2011.

godine. Planirano je zapošljavanje 7 radnika (5 prehrambenih tehnologa i 2 tehnologa stoĉarstva) u

zadruzi. Prema informacijama menadţmenta zadruga namjerava da organizuje vlastitu otkupnu mreţu

od 30 uzgajivaĉa sa oko 50 muznih koza na svakoj farmi. Koze će dijelom biti obezbjeĊene sa vlastite

farme koja će biti registrovana kao repro centar. Uzgajivaĉi će dobiti podršku kroz osnivanje

savjetodavne sluţbe i obrazovnog centra za transfer tehnologija koji će biti smješteni u repro centru.

Umjetna oplodnja će se takoĊer obavljati u repro centru.

Planira se saradnja sa Biotehnološkim fakultetom iz Bihaća kao vid tehniĉke pomoći.

Poslovna korporacija ”Lijanovići” iz Širokog Brijega ima 3 farme sa 200 koza na svakoj farmi.

Namjeravaju da ove godine otvore još jednu farmu istog kapaciteta. Oni preraĊuju oko 25 tona kozjeg

mlijeka u sir koji izvoze u Hrvatsku, Srbiju i Albaniju. Prerada mlijeka se trentuno obavlja u mljekari

”Sapit” iz Posušja. Kako bi se riješio ovaj problem planirano je ulaganje u siranu sa kapacitetom za

3 Anketa je provedena kao dio ove Studije u januaru 2011. kako bi se procijenili interesi preraĊivaĉa u BiH za prikupljanjem

mlijeka. Mljekarska industrija u BiH ĉine 53 preraĊivaĉa od kojih većina proizvodi na maloj ili srednjoj razini sa

kapacitetima koji su manji od 100.000 l mlijeka dnevno. Vidi listu intervjuisanih preraĊivaĉa, Aneks 1.

18

preradu 2.500 l mlijeka dnevno. Razvojni planovi podrazumijevaju organizovanje otkupne mreţe u

kojoj bi se uzgajalo 2.000 koza koje bi opskrbljivale siranu mlijekom.

Preduzeće ”Miora” iz Banja Luke planira da uveze tehnologiju preraĊivanja ”Select Milk” mlijeĉnog

preraĊivaĉa iz Srbije koji preraĊuje samo kozje mlijeko (10.000 l dnevno) i proizvodi sir, jogurt,

pasterizovano mlijeko i surutku. Kao dio ovog poslovnog poduhvata planira se osnivanje jedne farme

koza koja će biti registrovana kao repro centar. Uvoz grla je planiran za februar 2011. godine. Glavni

cilj je osnivanje vlastite mljekare za preradu kozjeg mlijeka, osnivanje mreţe otkupa kozjeg mlijeka

kojim će se snabdijevati mljekara. Preduzeće trenutno radi na strategiji razvoja trţišta. Kao dio toga

oni prodaju proizvode od kozjeg mlijeka mljekari ”Select Milk” na gradskoj trţnici u Banja Luci. Oni

grade svoju strategiju na obrazovanju potrošaĉa sa naglaskom na svojstva kozjeg mlijeka i njegovih

preraĊevina kao i pristupaĉnim cijenama. Posebne ciljne grupe su vrtići, škole koje obezbjeĊuju

obroke uĉenicima, bolnice, sportski klubovi. Prema rijeĉima direktora ''Miore'' slovenaĉki lanac

''Merkator'' koji posluje u BiH i drugim zemljama jugoistoĉne Evrope pokazao je interes da se njihovi

proizvodi naĊu na policama ”Merkatora”.

''Miora'' planira da uspostavi kontakt sa Agencijom za selekciju ţivotinja RS radi tehniĉke pomoći.

Na kraju, ''Miora'' planira da osnuje Udruţenje uzgajivaĉa koza ''Stijena'' gdje će ĉlanovi tog

Udruţenja biti iz cijele zemlje. Cilj Udruţenja je razvoj sektora kozarstva u Bosni i Hercegovini.

19

7. TRŢIŠTE KOZA

7.1. Trţište ţive stoke

Prema procjenama populacija koza u BiH iznosi oko 30.000 reproduktivnih grla a balkanska koza je

dominantna pasmina sa udjelom od preko 97%. Ostatak populacije ĉine alpska koza, sanska koza,

njemaĉka srnasta koza te njihovi kriţanci sa balkasnkom kozom. TakoĊe, u nekim stadima se mogu

naći kriţanci sa burskom pasminom, uglavnom u Hercegovini i na podruĉju Livna.

Slika 1. Uzgajanje koza u BiH. Procjena

Ovaj broj grla daje otprilike:

30.000 jaradi za meso

preko 7.000 odraslih ţivotinja za klanje

7.000 grla za remont stada

U Bosni i Hercegovini nema registrovanih repro centara tako da je gotovo nemoguće pronaći grla

dobrog kvaliteta za priplod. Ovo predstavlja najveću prepreku za razvoj kozarstva u BiH. Obiĉno, mali

broj uzgajivaĉa koji uzgajaju stada koza alpske i sanske pasmine drţe najbolja grla za obnovu vlastitog

stada dok se ostale ţivotinje prodaju radi mesa. Za nekoga ko planira da se bavi kozarstvom i da

kupuje iskljuĉivo grla visokog proizvodnog potencijala jedino rješenje je u uvozu.

Regionalna trţišta u Hrvatskoj i Srbiji nude ograniĉen broj ĉistokrvnih grla. Postoji nekoliko farmi u

obje zemlje gdje se uzgajaju grla sa pedigreom alpske, sanske i burske pasmine. Nadalje, nekoliko

udruţenja uzgajivaĉa koza je aktivno u obje zemlje. U Hrvatskoj Centar za reprodukciju ţivotinja

obezbjeĊuje sjeme jarĉeva alpske i sanske pasmine (u svrhu vještaĉke oplodnje).

Cijena domaće priplodne koze je 200 KM.

Cijene muznih pasmina koza (alpske i sanske) na regionalnom trţištu (cijena sa farme-uzgajališta)

kreću se od 150 EUR za jarad starosti 5 mjeseci do 200-300 EUR za priplodne koze u drugoj laktaciji.

Ukoliko su grla uvezena ovoj cijeni treba dodati troškove transporta, troškove carine i troškove

karantina. Dvije farme u BiH su trenutno na putu da dobiju dozvolu za organizovanje karantina na

svojim farmama.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

balkanska koza ostale pasmine

20

Tabela. Lista cijena priplodnih grla

Kategorija priplodnih grla Cijena (KM/grlo)

domada koza 180-220

domadi jarac 300-350

domade jare (ženski rasplodni potomak) 170-200

koza mliječne pasmine 400-500

jarac za priplod – mliječne pasmine 600-1000

ženska jarad mliječne pasmine 300-400

7.2. Trţište kozjeg mesa

Većina kozjeg mesa se konzumira kao mlada jaretina na raţnju. Meso starijih grla se koristi kao

osušeno ili dimljeno meso.

Kao što smo vidjeli u prethodnom poglavlju realistiĉne procjene ukazuju da populacija koza u BiH

nudi:

Figure 2. Količina kozjeg mesa na bh. tržištu.Procjena

30.000 jaradi, ili 660 tona mesa

preko 7.000 škarta (za klanje) ili 226 tona mesa

Jarad se kolju u dobi od 2 do 6 mjeseci i tada teţe od 10 do 30 kg ili više, što znaĉi da se kolju prije

nego što prestanu sisati. Procenat randmana kod klanja iznosi oko 50% teţine ţive vage ţivotinje.

Proizvodnja kozjeg mesa ima sezonski karakter što pored niskog broja koza utiĉe na neredovno i

povremeno snabdijevanje trţišta mesom. Drugi faktor koji utiĉe na proizvodnju kozjeg mesa su slabe

karakteristike domaće pasmine koja ima nizak indeks jarenja i nizak dnevni prirast.

Uzgajivaĉi koji uzgajaju koze iskljuĉivo radi mesa trebali bi da ukrštaju svoje koze sa mesnim

pasminama koza a prvi izbor bi bio burska pasmina.

Konzumacija mlade jaretine dostiţe vrhunac u BiH u vrijeme vjerskih praznika poput Boţića, Uskrsa,

Bajrama i Nove godine i cijene su najviše u tom periodu. Meso doseţe cijenu od 7 KM/kg ţive vage

dok opada na 4,5-5 KM tokom ostatka godine i obiĉno ta cijena prati cijenu jagnjetine. U periodu od

februara do maja snabdijevanje kozjim mesom je na najniţem nivou i cijene ţive vage mogu dosegnuti

8-9 KM/kg ţive vage. Razne tehnike upravljanja stadom omogućavaju uzgajivaĉima da uzgoje jarad

komercijalne teţine u to doba godine. Neki uzgajivaĉi iz Hercegovine koji rade sa savjetodavnim

sluţbama koriste ovu priliku i prodaju jarad u ovom periodu ostvarujući povoljnu cijenu.

jarad660 t

škart (starija

stoka za klanje) 266 t

21

Priroda i struktura proizvodnje kozjih proizvoda ima znaĉajan uticaj na trţište ove industrije. Kao i

proizvodnja drugih stoĉarskih proizvoda proizvodnja kozjeg mesa se sastoji od nekoliko operacija

ukljuĉujući priplod koza, uzgoj jaradi i njihovu ishranu dok ne dosegnu trţišnu teţinu. Obiĉno se sve

ove operacije obavljaju na jednoj farmi što kanal prodaje ĉini relativno kratkim. Uzgajivaĉi obiĉno

prodaju ţivotinje mesarima, restoranima i privatnim osobama. Postoji nekoliko restorana koji prodaju

kozje meso sa raţnja.

Tabla 2. Cijena kozjeg mesa tokom godine

Kategorija koze Prodajni period Cijena mesa (KM⁄kg)

jare

vjerski praznici 7

od februara do marta 7-9

ostatak godine 4,5-5

škart tokom godine 3,5-4

7.3. Trţište kozjeg mlijeka

Kozje mlijeko se konzumira kao svjeţe mlijeko, pasterizovano mlijeko i kao sir. Surutka kao

nusproizvod proizvodnje sira sa specifiĉnim karakteristikama je takoĊe proizvod koji se nudi na trţištu

u BiH.

Populacija od oko 30.000 koza moţe da proizvede oko 3.880 tona sirovog mlijeka godišnje. Mlijeko

se koristi za ishranu jaradi tokom prvih mjeseci nakon jarenja. Ostatak mlijeka se koristi za kućnu

upotrebu i za trţište. Oko 400.000 l mlijeka se godišnje isporuĉi trţištu kao sirovo mlijeko ukljuĉujući

koliĉine koje su isporuĉene jednom preraĊivaĉu. Koliĉine koje se isporuĉuju preraĊivaĉu su otprilike

oko 27 tona godišnje.

Proizvodnja kozjeg mlijeka ima sezonski karakter i najveći prinosi su tokom toplijih mjeseci a pad

prinosa poĉinje u periodu august - septembar. Koze ulazu u suhostaj u periodu novembar - decembar.

Cijena mlijeka nema sezonsku fluktuaciju.

U većini trgovina u BiH ne postoji redovno snabdijevanje kozjim mlijekom. Samo neke trgovine nude

pasterizovano kozje mlijeko ”Vindija” (preraĊeno u Hrvatskoj) u tetrapaku od 0,2 l. Cijena ovog

pakovanja je 0,80 KM.

Na gradskoj trţnici u Banja Luci postoji specijalizovana radnja za prodaju pasterizovanog kozjeg

mlijeka, jogurta, surutke i razliĉitih vrsta sira. To su proizvodi ”Select milk”, preraĊivaĉa iz Srbije,

koji se specijalizirao za preradu iskljuĉivo kozjeg mlijeka sa kapacitetima prerade većim od 10.000 l

mlijeka dnevno.

Na trţnicama u Sarajevu i Mostaru moguće je povremeno pronaći sirovo i pasterizovano kozje mlijeko

i surutku koje proizvode lokalne farme.

Trenutno se u BiH veliki procenat prodaje kozjeg mlijeka odvija na farmama tj. proizvoĊaĉi direktno

prodaju mlijeko potrošaĉima. Nekoliko proizvoĊaĉa obavlja preradu i pakovanje mlijeka na farmi a

prodaja se obavlja u specijalizovanim radnjama u Sarajevu, Mostaru i Banja Luci ili se direktno

isporuĉuje potrošaĉima. Na primjer, vlasnik najvećeg stada koza u BiH sa preko 500 koza vrši

pasterizaciju mlijeka i pakuje ga u plastiĉne boce od 0,33 l. Cijena takvog mlijeka je 4 KM/l na farmi

dok maloprodajna cijena na trţnici u Sarajevu iznosi 6 KM/l. Drugi proizvoĊaĉ iz okoline Banja Luke

22

ima istu prodajnu strategiju i on prodaje mlijeko na lokalnoj trţnici. Neki proizvoĊaĉi prodaju mlijeko

direktno potrošaĉima tako da potrošaĉi poruĉuju sirovo mlijeko a proizvoĊaĉi ga dostavljaju na kućnu

adresu u staklenim bocama. Cijena ovog sirovog mlijeka je 2,5 do 3,5 KM/l. Ovi uzgajivaĉi se nalaze

u blizini gradova kao što su Sarajevo, Banja Luka, Prijedor, Zenica, Travnik, Bihać i Goraţde.

Za surutku postoji sliĉan naĉin prodaje a to je prodaja na trţnicama i dostavljanje mlijeka na kućnu

adresu. Cijena ove surutke se kreće od 1-3 KM/l.

Put proizvoda od proizvoĊaĉa do potrošaĉa je kratak i nema posrednika.

Svi uzgajivaĉi tvrde da potraţnja za kozjim mlijekom raste i da ne mogu da zadovolje potrebe trţišta.

Uzgajivaĉi vode svoje marketinške kampanje istiĉući svojstva kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda.

Većina njih radi na promociji kozjeg mlijeka i drugih proizvoda putem štampanih materijala,

internetskih stranica, zatim prisustvom na sajmovima i dogaĊajima na kojima se vrši promocija

poljoprivrednih proizvoda.

7.3.1. Interes preraĊivaĉa za kozje mlijeko

Samo je jedan registrovani preraĊivaĉ - “PuĊa i Perković“ iz Livna - otkupljivao kozje mlijeko prošle

godine. Od sredine aprila pa do novembra otkupljivano je mlijeko od samo jednog uzgajivaĉa u

dnevnoj koliĉini od preko 130 l. To je oko 27 tona mlijeka godišnje. Prema rijeĉima menadţera

preduzeća otkupljivali su mlijeko od još dva proizvoĊaĉa ali su raskinuli ugovore jer je higijena bila na

niskom nivou. Ipak, bili bi spremi da prikupe 5.000 l mlijeka dnevno poĉetkom sljedeće sezone.

Rezultati ankete4 koja je provedena meĊu 25 preraĊivaĉa mlijeĉnih proizvoda u BiH pokazuju da je 18

preraĊivaĉa imalo interes dok 7 ispitanika nije bilo zainteresovano za prikupljanje kozjeg mlijeka.

Interesantno je da trenutno svi veliki preraĊivaĉi osim “Meggle” (vidi Aneks 1) nemaju interes za

prikupljanje kozjeg mlijeka. U većini sluĉajeva oni već imaju svoju nišu na trţištu i ne ţele da se bave

manjim koliĉinama kozjeg mlijeka jer bi to zahtijevalo uvoĊenje novih tehnoloških linija.

S druge strane, “Meggle” planira da zapoĉne otkup kozjeg mlijeka ove godine i da isporuĉuje na

trţište oko 250 tona pasterizovanog kozjeg mlijeka.

Manji preraĊivaĉi (vidi Aneks 1) koji zauzimaju ograniĉena lokalna trţišta (a neki od njih već

isporuĉuju svoje proizvode na trţišta u regionu) zainteresovani su da otkupljuju kozje mlijeko i da

rade na uvoĊenju novih proizvoda. Oni već proizvode sireve i uvoĊenje novog proizvoda ovog tipa bi

im dobro došlo. Oni su dobro upoznati sa rastućim potrebama za proizvodima od kozjeg mlijeka i vide

šansu u izvozu tih proizvoda. Iako menadţeri anketiranih preraĊivaĉa nisu mogli dati taĉne podatke o

koliĉinama koje bi mogli otkupljivati, jer je za to potrebno istraţiti trţište i izvršiti njegovu detaljnu

analizu, prema njihovim preliminarnim procjenama ove koliĉine bi u prvoj fazi iznosile izmeĊu

14.000 do 25.000 l dnevno ili 3.780 do 6.750 t kozjeg mlijeka godišnje. Imajući u vidu da se trţište

kozjeg mlijeka tek treba razviti ove koliĉine bi bile sigurno veće.

4 Anketa je provedena kao dio ove Studije u januaru 2011. godine kako bi se procijenili interesi preraĊivaĉa u

BiH u vezi sa otkupom kozjeg mlijeka. Vidi listu intervjuisanih preraĊivaĉa u Ankesu I.

23

Tabela 3. Cijene kozjeg mlijeka i surutke

Proizvod Proizvođač Pakovanje Cijena na farmi (KM)

Maloprodajna cijena (KM)

pasterizovano mlijeko Vindija Hrvatska tetrapak 0,2 l - 0,8

pasterizovano mlijeko Farma Mostar plastična boca 0,33l 1,3 2

sirovo mlijeko (kudna dostava)

Zenica, Sarajevo Banjaluka, Travnik,

Prijedor, Bihad, farme

staklena flaša 1 l 2,5-3,5 2,5-3,5

sirovo mlijeko isporučeno prerađivaču

Farma Livno bez pakovanja 1,25 1,25

surutka Farma Mostar plastična boca 0,33 l 1 1,3

sirovo mlijeko Select milk 0,750 l - 3,98

sirovo mlijeko Select milk 0,350 l - 2,14

jogurt Select milk 0,750 l - 5,48

surutka sa okusom narandže Select milk 0,750 l - 3,83

surutka sa okusom narandže Select milk 0,350 l - 1,99

surutka Select milk 0,750 l - 3,68

surutka Select milk 0,350 l - 1,84

7.4. Proizvodnja sira

Prema procjenama koje smo dobili kroz intervjue sa uzgajivaĉima i tokom pregledavanja evidencija o

preraĊenom mlijeku kao i dokumentacije jedinog registrovanog preraĊivaĉa koji prikuplja kozje

mlijeko (”PuĊa i Perković” iz Livna) procjenjuje se da je godišnja proizvodnja sira u BiH preko 20 t.

Postoji nekoliko naĉina proizvodnje sira u BiH.

Slika 3. Količine kozjeg sira u BiH, procjena

sir iz mijeha 4 tone

tvrdi sirevi 8 tona

Travnički sir 6 tona

svježi sir 5 tona

sir u maslinovom ulju 0,12 tona

“Sir iz mijeha” se proizvodi u Hercegovini od neobranog mlijeka i stavlja se u jagnjeću ili jareću koţu

(mješinu) da sazrije. Sir se ostavlja otprilike 4 mjeseca da sazrijeva u mješinama koje se drţe u

komorama za zrenje gdje se kontroliše temperatura i vlaţnost vazduha. Zatim se sir vadi iz vreća i

pakuje u vakuumirane plastiĉne vrećice ili plastiĉne prozirne kutije na trţište. Boja sira je bijela dok je

struktura polutvrda. Sir je u formi grumena kada se izvadi iz mijeha. Potrebno je 10 l mlijeka da bi se

dobio 1 kg sira. Cijena ovog sira iznosi 22 KM ukoliko se kupuje na farmi dok je maloprodajna cijena

Sir iz mijeha 4 tone

Tvrdi

sir 8 tona

Travnički sir

6 tona

Svježi 5 tona

24

26 KM. Ograniĉene koliĉine se mogu pronaći u specijalizovanim trgovinama ili se mogu poruĉiti

direktno na farmi. Ovaj sir se uglavnom izvozi u Hrvatsku, Srbiju, Crnu Goru i Albaniju.

Druga vrsta sira je takoĊer polutvrdi sir i moţe nabaviti u podruĉju Banja Luke. Ovaj se sir, nakon

odlaganja gruša u ovalnoj posudi, suši i posoli i onda se pakuje u vakuumirane plastiĉne vrećice sa

etiketom i kao takav se isporuĉuje na trţište. Boja sira je bijela dok je struktura polutvrda. U prosjeku

je potrebno 7 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Cijena sira je 17 KM/kg. Razne vrste ovog sira se

stavljaju u obliku kriški u male staklenke od 0,25 kg koje se poslije pune maslinovim uljem i crvenim

paprikama ili raznim aromatskim biljem. Cijena staklenke je 7 KM.

Postoje dvije vrste tvrdih zrelih sireva koji se takodje mogu naći u Hercegovini. Jedna vrsta se pakuje

u plastiĉnu foliju od 0,5 i 1 kg dok se druga vrsta prodaje u manjim komadima. Boja ovog sira je

kremasto ţuta dok jestruktura tvrda. U prosjeku je potrebno 10 do 14 l mlijeka da bi se dobio 1 kg

sira. Ova sir se uglavnom izvozi.

PreraĊivaĉ mlijeĉnih proizvoda “PuĊa i Perković” iz Livna proizvode Livanjski sir od kozjeg mlijeka.

U prosjeku je potrebno 10 do 14 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Ovaj se sir izvozi u Hrvatsku.

Većina tvrdih sireva koji se proizvode u BiH se izvoze u Hrvatsku, Srbiju, Albaniju, Crnu Goru.

Tabela 6. Lista kozjih sireva u BiH

Proizvod Proizvođač Pakovanje Cijena na farmi (KM)

Maloprodajna cijena (KM)

Sir iz mijeha Mostar, Široki farma

plastično vakuumirano pakovanje, plastične kutije 0,3 kg

20-22 26-30

Svježi sir Banja Luka farma

plastično vakuumirano pakovanje 1kg 18 20

Svježi sir u maslinovom ulju

Banja Luka farma

staklenke 0,250 l 7 9

Travnički sir Zenica, Vlašid farme

1 kg 10-13 14-26

Livanjski tvrdi sir Mljekara Livno 1kg 14 17

Zreli tvrdi sir Mostar, Široki farma

1 kg 22-30 26

Polutvrdi sir Select milk 1 kg - 43

Zreli sir Select milk 1 kg - 49

Svježi sir Select milk 0,250 kg - 7,85

Svježi sir sa aromatskim biljem

Select milk 1 kg - 26,50

Sir u salamuri Select milk 1 kg - 37,10

Sirevi slični trapistu Select milk 1 kg - 56,30

25

7.5. Trendovi

Interes za uzgoj koza raste meĊu farmerima u cijeloj zemlji. Postojeći uzgajivaĉi ţele da povećaju broj

grla; mnogi farmeri ţele da zapoĉnu sa uzgajanjem koza i u potrazi su za dobrim mlijeĉnim kozama.

Domaći poduzetnici pokazuju interes za investiranje u ovaj sektor. Još jedanput istiĉemo da je

populacija koza mlijeĉnih pasmina u BiH isuviše mala da bi se zadovoljilo ovo trţište. Domaća

pasmina koza ne moţe biti izbor za komercijalni uzgoj.

Kozarstvo je u fazi ranog razvoja u BiH. Ova industrija nudi ograniĉene koliĉine svojih proizvoda za

trţište. Trendovi koje je prepoznala većina uzgajivaĉa koji imaju kapacitete da proizvedu za trţište je

prerada mlijeka na farmama i razvoj njihove vlastite prodajne mreţe. Zbog posebnih karakteristika

kozjih proizvoda i male ponude oni postiţu povoljne cijene za svoje proizvode, a posebno za mlijeko,

surutku i sir. Cijene njihovih proizvoda će ostati na sadašnjem nivou i u bliskoj budućnosti.

U mnogim dijelovima BiH od Hercegovine do Save, od Podrinja do Krajine ima uzgajivaĉa koza i

poduzetnika koji mogu postati lideri u razvoju ovog sektora. Zbog istorije kozarstva u BiH oni

predstavljaju pionire koji oţivljavaju ovu industriju. Oni su prepoznali prilike koje sektor kozarstva

nudi i zainteresovani su za širenje svojih poslovnih aktivnosti. Oni takoĊer razumiju šanse koje im

nudi izvoz na strano trţište i takoĊe shvataju da sami ne mogu zadovoljiti rastuće potrebe za ovim

proizvodima.

Industrija kozjih mlijeĉnih proizvoda nije u konkurenciji sa industrijom kravljih mlijeĉnih proizvoda.

Proizvodi od kozjeg mlijeka su jedinstvena i opravdana proizvodna niša sa znaĉajnim potencijalom

rasta.

U cilju usporedbe i razumijevanja mogućeg razvoja ovog sektora evo nekoliko reĉenica o situaciji na

regionalnim trţištima.

I u Srbiji i Hrvatskoj uzgajivaĉi razvijaju svoje vlastite prodajne mreţe. Nekoliko ozbiljnih poslovnih

ulaganja je pokrenulo razvoj ovog sektora u nekoliko posljednjih godina. Osnovana je nekolicina

velikih farmi a broj komercijalnih farmi se povećao. To je dovelo do osnivanja mljekara koja su se

specijalizirale iskljuĉivo za preradu kozjeg mlijeka.

“Select milk” je preduzeće iz Srbije za preradu kozjeg mlijeka i proizvodnju mlijeĉnih proizvoda

osnovano 2007. godine i preraĊuje 10.000 l kozjeg mlijeka dnevno. Preduzeće je razvilo svoju mreţu

kooperanata. Zbog sve veće potraţnje nedostaje im kozjeg mlijeka. Ovo preduzeće ima vlastitu

komercijalnu farmu i prodaje priplodna grla ĉlanovima svoje kooperantske mreţe i ostalim

zainteresovanim. Većina proizvoda se izvozi u zemlje EU i na Srednji istok.

Preduzeće “Beo Capra” sa ulaganjima od 1,1 milion EUR osnovalo je tokom 2009. godine farmu za

uzgoj sanskih koza. U decembru 2010. godine poĉeli su sa preradom mlijeka. Plan je da se proizvodi

60 tona sira i 600 tona drugih proizvoda od kozjeg mlijeka. Trţište za njihove proizvode će biti zemlje

ĉlanice EU.

Sliĉna situacija je i u Hrvatskoj sa rastućim brojem farmi koje nude proizvode sa dodatom vrijednosti i

koje vrše reklamiranje svojih proizvoda putem Interneta. PreraĊivaĉ mlijeka “Vindija” poĉeo je sa

preradom kozjeg mlijeka prije rata i uspio je da razvije svoju sopstvenu otkupnu mreţu.

26

8. FINANSIJSKI MODEL

8.1. Osnovni model

U ovom odjeljku biće predstavljena realna slika sa jedne domaće farme uz nekoliko varijacija kako bi

smo pokazali poslovanje farme koza sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka.

Osnovni scenarij je opisan za komercijalno stado koza sljedećeg profila:

broj koza 100

broj jarĉeva 4

smrtnost muznih koza 2%

postotak škarta u stadu 13%

indeks jarenja (plodnost) 1,75 (175%)

mortalitet jaradi nakon jarenja 2%

prodata jarad 157

duţina lakatcije 240

prosjeĉna proizvodnja mlijeka l/koza (neto) 2,1

Dati naĉin ishrane u modelu: stado provodi na pašnjaku 180 dana a ostalih 185 dana provodi u staji

(tokom jeseni i zime). Koncentratna stoĉna hrana se obezbjeĊuje tokom cijele godine i u zavisnosti od

stepena proizvodnje te koliĉine variraju u dnevnim pbrocima. Obroci za muzne koze:

2.5 kg sijena lucerke x 180 x 100 = 45.000 kg x 0,1 KM = 4.500 KM

1 kg koncentrata (ţitarice) x 365 x 100 =36.500 x 0,6 = 21.900 KM

- 0,3 kg kukuruza

- 0,3 kg jeĉma

- 0,25 kg zobi

- 0,125 kg sojine saĉme

Kapitalna ulaganja i resursi zemljišta za farmu od 100 koza

Zgrade Vrijednost (KM)

Staja 37.000

Izmuzište 7.000

Ukupno 44.000

Mašine i oprema Vrijednost (KM)

Opema za mlijeko 6.000

Traktor 15.000

Kamion ili automobil 5.000

Ostala oprema (prikljuĉci) 10.000

Ukupno 36.000

Stoka Broj Vrijednost

KM/grlo

Vrijednost

(KM)

Koze 100 350 35.000

Jarĉevi 4 600 2.400

Ukupno 37.400

Zemlja Površina( ha)

Paša i kosanica 18

Zemlja za ţito 10

Ukupno 28

27

Ovaj model simulira jedno konsolidovano stado koza sa indeksom jarenja od 1,75 (175%). Ova

proizvodna osobina je pod jakim uticajem spoljnih fakora kao što su ishrana, naĉin uzgajanja stada,

uslovi smještaja. Mlijeĉne koze zahtijevaju adekvatan smještaj sa odreĊenom mikroklimom.

Neto proizvodnja mlijeka je 500 l/koza. Jarad se odbijaju kada navrše 2 mjeseca starosti.

Ovaj sistem uzgoja sa poboljšanim naĉinom ishrane je ĉesta praksa u BiH. Postoje farme na kojima se

ţivotinje drţe u zatvorenom prostoru tokom cijele godine i takve farme posluju takoĊer uspješno. Na

ovakvim farmama sistem ishrane se zasniva na sjenaţi umjesto ispaše.

Koncentratna smjesa se u ovom modelu daje tokom cijele godine jer je ova farma orijentisana na

proizvodnju mlijeka. Obroci za koze variraju u razliĉitim proizvodnim fazama a davanje koncentratnih

smjesa se znaĉajno smanjuje ili iskljuĉuje tokom suhostaja. Uvijek se treba nastojati postići

kompromis izmeĊu troškova, uslova ishrane ţivotinja i prinosa stada. U ovom sluĉaju sijeno se

proizvodi na farmi dok se ţitarice kupuju na domaćem trţištu. Cijene ţitarica mogu biti niţe ukoliko

se proizvode na farmi.

Ovom farmom upravlja porodica, roditelji i dvoje djece. Roditelji rade puno radno vrijeme na farmi

dok im djeca pomaţu u sezonskim radovima kada dolazi do jarenja koza ili kada se prikuplja krma.

Higijena na farmi, a posebno tokom muţe, je od izuzente vaţnosti. Vlasnik koristi mašine muzilice i

striktno slijedi pravila odrţavanja higijene i poštuje protokole muţe. Saradnja sa lokalnim veterinarom

je dobra i on pruţa svu potrebnu pomoć. Ovo je stvarni sluĉaj.

ProizvoĊaĉ otplaćuje kredit a godišnji iznos koji se plaća za ovu godinu je 6.000 KM. On takoĊe plaća

6.000 KM za troškove radne snage.

Tabela 5. simulira situaciju kada je cijena koštanja mlijeka 0,72 KM/ l. Neto povrat iznosi -54 KM.

Tabela 6. simulira stvarnu situaciju kada proizvodjaĉ isporuĉuje mlijeko preraĊivaĉu. PreraĊivaĉ plaća

0,95 KM/l. Subvencija za proizvodnju mlijeka u Federaciji je 0,30 KM/l što ukupno iznosi 1,25 KM/l.

Neto povrat je 26.446 KM.

28

Tabela 5. Pregled prihoda i troškova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom koštanja od 0,72 KM/l

Prihod Količina Jedinica (KM)

Ukupno (KM/godina)

KM/godina/koza

1 Mlijeko (l) 50.000 0,72 36.000 360,00

2 25 kg mlade jaretine (157 kom) 3.925 7 27.475 274,75

3 Prodaja jaradi predviđenih za klanje 16 120 1.920 19,20

4 Stajsko gnojivo 0 0 0 0

Ukupan prihod 65.395 653,95

Operativni troškovi

1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva *

sijeno kg 45.625 0,1 4.562,5 45,625

ječam kg 10.950 0,6 6.570,0 65,700

kukuruz kg 10.950 0,6 6.570,0 65,700

zob kg 10.950 0,6 6.570,0 65,700

soja 3.650 0,8 2.920,0 29,200

So i minerali kg 492 1,25 615,0 6,150

Ukupno 82.617 27.807,5 278,075

*jare/jarac

1.2 Troškovi za ishranu jaradi (pri rođenju pa do 25 kg)

sijeno kg 44.509 0,1 4.450,9 44,509 ječam kg 0 0,6 0 0

kukuruz kg 0 0,6 0 0 zob kg 14.836 0,6 8.901,6 89,016

So i minerali kg 0 1,25 0 0 Ukupno 13.352,5 133,525

Ukupni troškovi ishrane 41.160 411,60

2 Slama i prostirka 214 2,14

3 Veterinar, lijekovi i ostalo 1.500 15,00 4 Održavanje i popravak 900 9,00

5 Komunalije 1.500 15,00 6 Uklanjanje stajskog gnojiva 100 1,00

7 Osiguranje 1.375 13,75

8 Troškovi kupovine jarca 1.000 10,00

9 Sitni mljekarski inventar 700 7,00

10 Troškovi prodaje 1.000 10,00

Ukupni operativni troškovi 47.949 479,49 Fiksni bezgotovinski troškovi

1 Amortizacija 5.500 55,00

2 Investiranje (kredit) 6.000 60,00

Ukupni fiksni troškovi 11.500 115,00

Ukupni fiksni i operativni troškovi 59.449 594,49

Radna snaga 6.000 60,00

Troškovi proizvodnje 65.449 654,49

Neto povrat -54 -0,54

29

Tabela 6. Pregled prihoda i troškova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom mlijeka od 1,25 KM/l


Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko l 50.000 1,25 62.500 625,00

2 25 kg mlade jaretine (157 kom) 3925 7 27.475 274,75 3 Prodaja jaradi predviđenih za klanje 16 120 1.920 19,20

4 Stajsko gnojivo 0 0 0 0 Ukupan prihod 91.895 918,95

Operativni troškovi 1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva*

slama kg 4.5625 0,1 4.562,5 45,625 ječam kg 1.0.950 0,6 6.570,0 65,700

kukuruz kg 10950 0,6 6.570,0 65,700 zob kg 10.950 0,6 6.570,0 65,700

soja 3.650 0,8 2.920,0 29,200 So i minerali kg 492 1,25 615,0 6,150

Ukupno 8.2617 27.807,5 278,075 *jare/jarac

1.2 Troškovi za ishranu jaradi (pri rođenju pa do 25 kg) slama kg 44.509 0,1 4.450,9 44,509 ječam kg 0 0,6 0 0

kukuruz kg 0 0,6 0 0 zob kg 1.4836 0,6 8.901,6 89,016


Ukupni troškovi ishrane 41.160 411,60

2 Slama i prostirka 214 2,14

3 Veterinar, lijekovi i ostalo 1.500 15,00 4 Održavanje i popravak 900 9,00

5 Komunalije 1.500 15,00 6 Ukljanjanje gnojiva 100 1,00

7 Osiguranje 1.375 13,75

8 Troškovi kupovine jarca 1.000 10,00 9 Sitni mljekarski inventar 700 7,00 10 Troškovi prodaje 1.000 10,00

Ukupni operativni troškovi 47.949 479,49

Fiksni bezgotovinski troškovi

1 Amortizacija 5.500 55,00

2 Ulaganje (kredit) 6.000 60,00




Troškovi proizvodnje 65.449 654,49

Neto povrat 26.446 264,46

Subvencije za mlijeko su razliĉite u Federaciji i RS.

U RS za prosjeĉan kvalitet mlijeka (I klasa) proizvoĊaĉ dobiva subvenciju u iznosu od 0,20 KM/l i u

tom sluĉaju cijena je 0,95 + 0,20=1,15 KM. Neto povrat bi bio 21.446 KM.

30

Tabela 7. Pregled prihoda i troškova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom mlijeka od 1,15 KM/l

KM/godina KM/godina /koza

Ukupan prihod 86.895 868,95

Ukupni operativni troškovi 47.949 479,49



Ukupni troškovi proizvodnje 65.449 654,49


Većina prodaje kozjih proizvoda u BiH se odvija direktnom prodajom gdje uzgajivaĉi direktno

prodaju potrošaĉima proizvode ostvarujući veći prihod zbog kratkog kanala prodaje. Tabela 8.

prikazuje stvarnu situaciju. Cijene u ovom modelu su niţe nego u praksi.

Vlasnik farme prodaje sirovo flaširano mlijeko i vrši kućnu dostavu po cijeni od 1,8 KM/l. Dok smo

obavljali razgovore sa uzgajivaĉima koji su organizovali preradu mlijeka na svojim farmama primjetili

smo da su cijene više nego što smo ih mi prikazali u našem primjeru. Stvarna cijena mlijeka varira od

2,5 do 3, 5 KM/l.

Ostatak mlijeka se preraĊuje u sir. U našem modelu cijena tvrdog sira iznosi 20 KM na farmi.

MeĊutim, svarna cijena tvrdog sira varira od 22 do 30 KM/kg i sir se uglavnom izvozi.

Nusproizvod sira je surutka. U našem primjeru surutka se takoĊer prodaje u staklenim bocama i to na

lokalnom trţištu po cijeni od 0,5 KM. MeĊutim, stvarna cijena surutke varira od 2 do 3 KM/l.

Troškovi prodaje su 5.000 KM i uglavnom se odnose na troškove dostave. Troškovi za boce, etikete i

druge materijale iznose 2.700 KM; cijena radne snage je porasla jer se otvorilo jedno radno mjesto i

sada iznosi 17.000 KM. Amortizacija se povećala i sada je 8.500 KM jer je uvedena nova oprema za

preradu mlijeka.

Kao što moţemo da vidimo od 50.000 l mlijeka 10.000 l je prodato kao sirovo mlijeko a 40.000 l je

iskorišteno za proizvodnju 3.333 kg tvrdog sira, gdje je bilo potrebno 12 l mlijeka za 1 kg sira. TakoĊe

je prodato 15.000 l surutke kao nusproizvoda od proizvodnje sira. Uzgajivaĉ je platio 5.000 KM za

kredit za nabavku opreme za preradu tokom ove godine. Neto povrat je 33.911 KM.

31

Tabela 8. Pregled prihoda i troškova za farmu od 100 grla muznih koza sa preradom


Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko u bocama l 10.000 1,8 18.000 180,0 2 Sir kg 3.333 20 66.660 666,6 3 Surutka l 15.000 0,5 7.500 75,0 4 25 kg mlade jaretine (157) 3.925 6 23.550 235,5 5 Prodaja jaradi predviđenih za klanje 16 120 1.920 19,2 6 Stajsko gnojivo 0 0 0 0 Ukupan prihod 117.630 1176,3


1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva

sijeno kg 45.625 0,1 4562,5 45,625

ječam kg 10.950 0,6 6570,0 65,700 kukuruz kg 10.950 0,5 5475,0 54,750 zob kg 10.950 0,6 6570,0 65,700 soja 3.650 0,9 3285,0 32,850 So i minerali kg 492 1,25 615,0 6,150 Ukupno 82.617 27.077,5 270,775 *jare/jarac

1.2 Troškovi za ishranu jaradi (pri rođenju pa do 25 kg) sijeno kg 44.509 0,1 4.450,9 44,509 ječam kg 0 0,4 0 0 kukuruz kg 0 0,5 0 0 zob kg 14.836 0,6 8.901,6 89,016 So i minerali kg 0 1,25 0 0 Ukupno 13.352,5 133,525 Ukupni troškovi ishrane 40.430 404,30

2 Slama i prostirka 214 2,14 3 Veterinar, ljekovi i ostalo 1.500 15,00 4 Održavanje i popravka 900 9,00 5 Komunalije 1.500 15,00 6 Uklanjanje stajskog gnojiva 100 1,00 7 Osiguranje 1.375 13,75 8 Troškovi kupovine jarca 1.000 10,00 9 Sitni mljekarski inventar 2.700 27,00 10 Troškovi prodaje 5.000 50,00 Ukupni operativni troškovi 53.219 532,19

Fiksni bezgotovinski troškovi 1 Amortizacija 8.500 85,00

2 Ulaganje (kredit) 5.000 50,00 Ukupni fiksni troškovi 13.500 135,00


Radna snaga 17.000 170,00 Ukupni proizvodni troškovi 83.719 837,19


Uzgajivaĉi trenutno dobijaju višu cijenu za mlijeko i surutku jer je potraţnja veća od ponude. Za

potrebe ove Studije odabrali smo scenarij sa znaĉajano niţim cijenama.

32

8.2. Model koji bi se mogao primjenjivati u Bosni i Hercegovini

Imajući u vidu da ova Studija ima za cilj da predstavi poslovne mogućnosti za siromašnu ruralnu

populaciju za tu svrhu prikazaćemo jedan odrţiv model sa umjerenim ulaganjem. Taj model je rezultat

sljedećeg: praćenja trenutne situacije u BiH u sektoru kozarstva, razgovora sa uzgajivaĉima koji se

bave kozarstvom preko 10 godina, objedinjavanja njihovih iskustava, ograniĉenja sa kojima se

suoĉavaju, grešaka koje su pravili u poĉetku, iskustva organa nadleţnih za poljoprivredu sa kojima

smo se sastali tokom izrade Studije, trţišnih trendova i trendova u sektoru prerade kao i iskustva

autora Studije koji se bavi stoĉarskom industrijom preko 10 godina.

8.3. Razvoj modela

Ovaj model će prikazati osnivanje komercijalne farme za uzgoj koza sa orijentacijom na proizvodnju

mlijeka te postepeni razvitak farme u smislu povećanja veliĉine stada kao i sticanje neophodnog

znanja i iskustva. Prema ovom scenariju mlijeko se isporuĉuje preraĊivaĉu.

Poslovna zamisao u ovom sluĉaju je da se u petoj godini nakon ulaganja ima konsolidovano stado od

50 muznih koza sa godišnjom proizvodnjom mlijeka od oko 25.000 l. Neophodno je obezbijediti

adekvatan smještaj za stado u prostoru od oko 100 m2. Prva faza razvoja farme će trajati 4 proizvodne

sezone. Tehniĉko znanje je veoma vaţno jer uzgoj koza sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka ima

mnoge specifiĉnosti. Nivo proizvodnje je pod snaţnim uticajem spoljnih faktora koji moraju biti na

adekvatnom nivou kako bi se ostvarili zadovoljavajući rezultati. S druge strane korisnici projekta će

uzeti kredite od komercijalnih banaka koji moraju biti otplaćeni.

Razlozi za odabir ovog modela su sljedeći:

sredstva ulaganja za jednu farmu nisu toliko velika

lakše je upravljati malim stadom

uzgajivači imaju mogućnost da steknu dovoljno tehničkog znanja sve dok stado ne postane

veće

rizici pravljenja ozbiljnih grešaka su manji

Kredit u iznosu od 15.000 KM se uzima od komercijalne banke. U godini kada se vrši osnivanje

uloţiće se 6.000 KM za kupovinu 20 ţenske rasplodne jaradi od 5 mjeseci starosti. Najbolje je da se to

obavi u junu ili julu. Prva isporuka mlijeka se oĉekuje u martu ili aprilu naredne godine. Tokom iste

godine dodatnih 9.000 KM bi se uloţilo za rekonstrukciju postojeće staje (7.000 KM) i pokrivanje

gubitaka te kupovinu ţitarica (2.000 KM) koje se neće proizvoditi na farmi. U toku prvih 5

produktivnih sezona neće doći do remonta stada.

33

8.3.1. Prva godina

Tabela 9. simulira prvu godinu proizvodnje. Pošto su sve koze u prvoj produktivnoj godini ţivota sto-

pa reproduktivnosti će biti 1,3 i te će koze ojariti 26 jaradi a proizvodnja mlijeka će biti na nivou 325 l

po kozi. Kako je plan povećati broj priplodnih grla stoga će se 10 najboljih ţenskih rasplodnih poto-

maka zadrţati za reprodukciju za sljedeću sezonu a ostalih 15 će se prodati na trţištu. U ovu kalkula-

ciju je uraĉunat gubitak 4% jaradi. Cijena 1 l mlijeka je 1,25 KM za FBiH i 1,15 KM za RS. Trošak za

radnu snagu je 0 jer će ĉlanovi porodice obavljati sve poslove. Neto povrat iznosi 58 KM za FBiH i -

591 KM za RS zbog razlike u subvenciji od 0,1 KM/l. Ovaj gubitak će se pokriti sredstvima kredita. U

ovoj godini neće biti otplate kredita jer je uzgajivaĉ odluĉio da koristi odgodu plaćanja.

Tabela 9. Pregled prihoda i troškova za farmu od 20 muznih koza – 1. godina


Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko 6.500 1,25 (1,15)

8.125 406,25

2 25 kg mlade jaretine(15) 375 6 2.250 112,50 3 Prodaja jaradi predviđenih za

klanje (0) 0 120 0 0


Ukupni prihod 10.375 518,75

Operativni troškovi 1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva sijeno kg 9.000 0,1 900 45,00

ječam kg 2.190 0,6 1.314 65,70

kukuruz kg 2.190 0,5 1.095 54,75 zob kg 2.190 0,6 1.314 65,70

soja 730 0,9 657 32,85 So i minerali kg 98,4 1,25 123 6,15 Ukupno 16.398,4 5.403 270,15 *jare/jarac 1.2 Troškovi za ishranu jaradi (pri rođenju do 25 kg)

Sijeno kg 8.901,8 0,1 890,18 44,509 ječam kg 0 0,4 0 0

kukuruz kg 0 0,5 0 0 zob kg 2.967,2 0,6 1.780,32 89,016

So i minerali kg 0 1,25 0 0 Ukupno 2.670,5 133,525 Ukupni troškovi ishrane 8.073,5 403,675 2 Slama i prostirka 42,8 2,140

3 Veterinar, lijekovi i ostalo 300,0 15,000

4 Održavanje i popravka 180,0 9,000 5 Komunalije 300,0 15,000

6 Uklanjanje stajskog gnojiva 20,0 1,000 7 Osiguranje 260,0 13,000 8 Troškovi kupovine jarca 200,0 10,000 9 Mliječni proizvodi 140,0 7,000 10 Sitni mljekarski inventar 200,0 10,000 Ukupni operativni troškovi 9.416,3 470,815 Bezgotovinski fiksni troškovi

1 Amortizacija 900,0 45,000 2 Ulaganje (kredit) 0 0 Ukupni fiksni troškovi 900,0 45,000 Ukupni fiksni i operativni troškovi 10.316,3 515,815

Radna snaga 0 0 Ukupni proizvodni troškovi 10.316,3 515,815

Neto provrat u FBiH (RS)

58,7 (-591)

0,587 (-59)

34

8.3.2. Druga godina

Tabela 10. simulira drugu godinu proizvodnje. Dvadeset koza je u drugoj laktaciji sa nivoom

proizvodnje od 430 l po kozi. One će ojariti 38 jaradi (indeks jarenja 1,9) i proizvešće 8.600 l mlijeka.

Deset koza je u prvoj godini proizvodnje (indeks jarenja 1,3) i ojariće 13 jaradi i proizvodnja mlijeka

će biti na nivou 325 l po kozi što iznosi 3.250 l. Pošto je plan da se poveća broj priplodnih grla 20

najboljih ţenskih rasplodnih potomaka će se zadrţati za priplod za sljedeću sezonu dok će se ostalih

29 prodati na trţištu. U ovu kalkulaciju je uraĉunati gubitak 4% jaradi. Cijena 1 l mlijeka iznosi 1,25

KM za FBiH i 1,15 KM za RS. Cijena radne snage je 0 jer ĉlanovi porodice obavljaju sav posao. U

ovoj godini uzgajivaĉ će poĉeti da otplaćuje kredit i u tu svrhu će biti odvojeno 2.000 KM. Neto

povrat iznosi 4.308 KM u FBiH i 3.123 KM u RS zbog razlike u subvenciji 0,1 KM/l.

Tabela 10. Pregled prihoda i troškova za farmu od 30 muznih koza 2. godina


Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko l 11.850 1,25 (1,15)

14.812,5 493,75

2 25 kg mlade jaretine (29) 975 6 5.850,0 195,00 3 Prodaja jaradi predviđenih za klanje 0 120 0 0,0 4 Stajsko gnojivo 0 0 0 0,0 Ukupan prihod 20.662,5 688,75

Operativni troškovi 1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva * sijeno kg 13.687 0,1 13.68,7 45,6 ječam kg 3.285 0,6 1971 65,7 kukuruz kg 3.285 0,5 1.642,5 54,8 zob kg 3.285 0,6 1.971 65,7 soja 1.095 0,9 985,5 32,9 So i minerali kg 147,6 1,25 184,5 6,2 Ukupno 24.784,6 8.123,2 270,8 *jare/jarac 1.2 Troškovi za ishranu jaradi (pri jarenju /rođenju pa do 25 kg) sijeno kg 11.056 0,1 1.105,6 36,9 ječam kg 0 0,4 0 0,0 kukuruz kg 0 0,5 0 0,0 zob kg 3.685 0,6 2.211 73,7 So i minerali kg 0 1,25 0 0,0 Ukupno 3.316,6 110,6 Ukupni troškovi za ishranu 11.439,8 381,3 2 Slama i prostirka 64,2 2,1 3 Veterinar, lijekovi i ostalo 450 15,0 4 Održavanje i popravka 270 9,0 5 Komunalije 450 15,0 6 Uklanjanje stajskog gnojiva 30 1,0 7 Osiguranje 390 13,0 8 Troškovi kupovine jarca 300 10,0 9 Sitni mljekarski inventar 210 7,0 10 Troškovi prodaje 300 10,0 Ukupni operativni troškovi 13.454 448,5 Bezgotovinski fiksni troškovi 1 Amortizacija 900 9,0 2 Investiranje (kredit) 2.000 20,0 Ukupni fiksni troškovi 2.900 96,7 Ukupni fiksni i operativni troškovi 16.354 545,1 Radna snaga 0 0,0 Ukupni proizvodni troškovi 16.354 545,1

Neto povrat FBiH (RS)

4.308 (3.123)

143,6 (104)

35

8.3.3. Treća godina

Tabela 11. simulira treću proizvodnu godinu. Dvadeset koza je u trećoj laktaciji i njihov prinos

mlijeka će iznositi 10.000 l i ojariće 38 jaradi. Deset koza je u drugoj laktaciji i proizvešće 4.300 l i

ojariće 18 jaradi. Ostalih dvadeset koza su u prvoj proizvodnoj godini (indeks jarenja 1,3) i ojariće 26

jaradi i proizvesti 6.500 l mlijeka. Sva jarad (79) će se prodati na trţištu. Uraĉunat je i gubitak 4%

jaradi. Cijena 1 l mlijeka je 1,25 KM u FBiH i 1,15 KM u RS. Cijena radne snage je 0 jer će sav posao

obavljati ĉlanovi porodice. U ovoj godini uzgajivaĉ će otplatiti 5.000 KM od kredita. Neto povrat je

9.009 KM u FBiH i 6.929 KM u RS.

Tabela 11. Pregled prihoda i troškova za farmu od 50 muznih koza. 3. godina

Prihod Količina Jedinica(KM) Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko l 20.800 1,25(1,15) 26.000 520

2 25 kg mlade jaretine (79 kom) 2.075 6 12.450 249

3 Prodaja jaradi predviđenih za klanje (0)

0 120 0 0


Ukupni prihod 38.450 769


1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva *

sijeno kg 22.500 0,1 2.250,0 45,00

Ječam kg 5.475 0,6 3.285,0 65,70 kukuruz kg 5..475 0,5 2.737,5 54,75

zob kg 5.475 0,6 3.285,0 65,70 soja 1.825 0,9 1642,5 32,85

So i minerali kg 246 1,25 307,5 6,15 Ukupno 40.996 13.507,5 270,15

*jare/jarac


sijeno kg 22.254 0,1 2.225,4 44,508 ječam kg 0 0,4 0 0

kukuruz kg 0 0,5 0 0 zob kg 7.418 0,6 4.450,8 89,016


Ukupni troškovi ishrane 20.183,7 403,674 2 Slama i prostirka 107 2,140 3 Veterinar, lijekovi i ostalo 750 15,000 4 Održavanje i popravka 450 9,000 5 Komunalije 750 15,000

6 Uklanjanje stajskog gnojiva 50 1,000 7 Osiguranje 650 13,000

8 Troškovi kupovine jarca 500 10,000

9 Sitni mljekarski inventar 350 7,000

10 Troškovi prodaje 500 10,000

Ukupni operativni troškovi 23.540,7 470,814 Bezgotovinski fiksni troškovi

1 Amortizacija 900,0 18,000

2 Investiranje 5.000,0 100,000

Ukupni fiksni troškovi 5.900,0 118,000

Ukupni fiksni i operativni troškovi 29.440,7 588,814

Radna snaga 0 0 Ukupni proizvodni troškovi 29.440,7 588,814


9.009 (6.929)

180 (138)

36

8.3.4. Ĉetvrta godina

U ĉetvrtoj godini uzgajivaĉ će imati stado sa 50 koza u drugoj, trećoj i ĉetvrtoj laktaciji sa neto

povratom u iznosu od 11.909 KM u FBiH i 9.549 KM u RS. Tokom ove godine uzgajivaĉ će otplatiti

dodatnih 5.000 KM od kredita.

Tabela 12. Pregled prihoda i troškova za farmu od 50 muznih koza. 4. godina


Ukupno (KM/godina)

KM/godina /koza

1 Mlijeko l 23.600 1,25 29.500 590 2 25 kg mlade jaretine (79

kom) 1.975 6 11.850 237

3 Prodaja jaradi predviđenih za klanje 0

0 120 0 0


Ukupan prihod 41.350 827

Operativni troškovi 1.1 Troškovi za ishranu koza/jarčeva* .

sijeno kg 22.500 0,1 2.250,0 45,00 ječam kg 5.475 0,6 3..285,0 65,70

kukuruz kg 5.475 0,5 2.737,5 54,75 zob kg 5.475 0,6 3.285,0 65,70 soja 1.825 0,9 1.642,5 32,85

So i minerali kg 246 1,25 307,5 6,15 Ukupno 40.996 13.507,5 270,15 *jare/jarac


sijeno kg 22.254 0,1 2.225,4 44,508

ječam kg 0 0,4 0 0

kukuruz kg 0 0,5 0 0 zob kg 7.418 0,6 4.450,8 89,016

So i minerali kg 0 1,25 0 0 Ukupno 6.676,2 133,524 Ukupni troškovi ishrane 20.183,7 403,674

2 Slama i prostirka 107,0 2,140 3 Veterinar, lijekovi i hrana 750,0 15,000

4 Održavanje i poporavak 450,0 9,000 5 Komunalije 750,0 15,000

6 Uklanjanje stajskog gnojiva 50,0 1,000 7 Osiguranje 650,0 13,000

8 Troškovi kupovine jarca 500,0 10,000 9 Sitni mljerkarski inventar 350,0 7,000

10 Troškovi prodaje 500,0 10,000 Ukupni opertivni troškovi 23.540,7 470,814

Bezgotovinski fiksni troškovi 1 Amortizacija 900,0 18,000

2 Investiranje 5.000,0 100,000 Ukupni fiksni troškovi 5.900,0 118,000 Ukupni fiksni opertivni troškovi 29.440,7 588,814

Radna snaga 0 0 Ukupni troškovi proizvodnje 29.440,7 588,814


11.909 (9.549)

238 (190)

Tokom pete godine uzgajivaĉ će biti u stanju da otplati preostalu ratu kredita od 6.567 KM. Neto

povrat za ovu godinu bi bio 14.702 KM u FBiH i 12.202 KM u RS.

37

Raspored otplate:

1. godina odgoda plaćanja (samo se plaća kamata)

2. godina 2.000 KM

3. godina 5.000 KM

4. godina 5.000 KM

5. godina 6.567 KM

Ukupan kredit 18.567 KM (15.000 glavnica + kamata 3.567 KM) uz kamatnu stopu od 6%

Tokom šeste godine uzgajivaĉ bi trebao da poĉne da razmišlja o drugom ciklusu investiranja u

zavisnosti od potreba trţišta, cijena, poduzetniĉkog duha itd.

Subvencije za kapitalna ulaganja nisu uraĉunate. Dio ulaganja će se platiti kroz sistem subvencija.

Uzgajivaĉi koji odluĉe da krenu sa investiranjem trebali bi da prouĉe sistem subvencija, potraţe savjet

od savjetodavnih sluţbi, domaćih i kantonalnih organa i da iznaĊu najbolje rješenje u smislu

investiranja. Primjećeno je da većina uzgajivaĉa nije upoznata sa finansijskim olakšicama koje im

nude programi za subvencioniranje.

38

9. CJENOVNIK, DOSTUPNOST SIROVINA, UKUPNI ULAZNI

TROŠKOVI ZA INDUSTRIJU KOZJEG MLIJEKA

Sirovine koje su potrebne za uzgoj koza su stoĉna hrana (krma i ţitarice), minerali, lijekovi, mlijeĉne

zamjenice, mehanizacija i oprema za muţu. U svakom dijelu Bosne i Hercegovine postoje

specijalizovane radnje koje prodaju navedene stvari i pruţaju usluge servisiranja i odrţavanja

mehanizacije i opreme.

U BiH se mogu nabaviti sve vrste stoĉne hrane. Cijene stoĉne hrane mogu da variraju a to se posebno

odnosi na ţitarice. Logiĉno je da su ţitarice jeftinije u sjevernim dijelovima zemlje. Razlike u

maloprodajnim cijenama se kreću do 0,25 KM/kg na razliĉitim lokacijama. Cijene mogu biti niţe

ukoliko se poruĉuju veće koliĉine. Uzgajivaĉi uĉlanjivanjem u formalne i neformalne grupe, udruţenja

ili zadruge mogu dobiti povoljnije cijene za veće porudţbe.

Tabela 13. Trenutne cijene

Stoĉna hrana Cijena (KM/kg)

kukuruz 0,45-0,60

jeĉam 0,40-0,65

zob 0,40-0,65

raţ 0,40-0,65

pšeniĉne mekinje, kukuruzne mekinje 0,33-0,35

repini rezanci 0,35-0,40

sojina saĉma 0,65-0,90

mlijeĉna zamjenica 2,0-3,0

koncentratna smjesa za koze (14%) 0,60-0,70

U posljednjih nekoliko godina sijeno je takoĊe dodato listi stoĉne hrane dostupne na trţištu. Naime,

neki proizvoĊaĉi nude sijeno u balama i ispuruĉuju ga na dogovorene lokacije. Kvalitet sijena varira

ali se moţe naći i sijeno dobrog kvaliteta. Ima mnogo napuštenih livadskih podruĉja koje se ne koriste

te poljoprivrednici koji imaju mehanizaciju kose tu travu i prodaju je kao sijeno. Imamo primjere

farmi koza u Hercegovini koje kupuju svu stoĉnu hranu ukljuĉujući i sijeno.

U tabeli ispod se nalazi cjenovnik nove opreme za mljekarstvo. MeĊutim, dobar izbor bi bila polovna

oprema koja se reklamira na raznim internetskim stranicama. Jedna od njih koja je specijalizovana za

opremu koja se koristi u mljekarskoj industriji je www.bosnia.dk

Tabela 14. Cjenovnik nove opreme za mljekarstvo

Oprema Cijena (KM)

laktofrizi za hlaĊenje mlijeka u zavisnosti od kapaciteta

(ugrubo 12 to 18 KM po litru kapaciteta cisterne)

3.000 – 6.000

nehrĊajuće kante za mlijeko razliĉite zapremine 80 - 120

mašine za muţu (obavljaju muţu do 8 koza istovremeno) 1.200 – 6.000

zatvoreni sistemi za muţu raznih kapaciteta 40.000 – 70.000

ureĊaj za hranjenje jaradi (mlijeĉna zamjenica za odbijenu jarad; do 100 jaradi se

moţe hraniti istovremeno)

4.000 – 5.000

ureĊaj za pasterizaciju mlijeka (60 l) >2.000

oprema za preradu mlijeka ukljuĉujući opremu za proizvodnju sira 25.000 - 40.000

http://www.bosnia.dk/

39

Prerada mlijeĉnih proizvoda zahtijeva ulaganje. Objekti u kojima se proizvodi sir i oprema koja se

koristi u tu svrhu upotrebljavaju se naravno u zavisnosti od vrste aktivnosti, predviĊenih kapaciteta,

naĉina na koji se mlijeko prikuplja itd. MeĊutim, na današnjem trţištu dostupni su certificirani i

finansijski pristupaĉni ureĊaji za preradu mlijeka. Cijena takve specijalizovane opreme sa kapacitetima

od 200 do 1.000 l mlijeka po smjeni i više i kreće se od 25.000 do 40.000 KM. Tu su ukljuĉene sve

mašine koji su potrebne za preradu. U cijenu nisu ukljuĉeni troškovi izgradnje objekta ali pomenuta

oprema se moţe smjestiti u objekat koji nije veći od 50 m2.

Cijene nove mehanizacije su prikazane u tabeli ispod dok trţište polovne mehanizacije nudi dobre

mašine po niţim cijenama.

Tabela 15. Cjenovnik nove mehanizacije

Oprema Cijena (KM)

traktori do 50 KS 18.000

prikolica 5.000

rolo baler 10.000

razni prikljuĉci 3.000

motokultivator 4.000

Cijena 1 m2

objekta potrebnog za uzgoj koza je oko 200 KM i moţe da varira u zavisnosti od vrste

objekta, materijala, cijene i tipa radne snage koju je uzgajivaĉ anagaţovao za izgradnju itd.

Tabela 16. Ukupni troškovi pokretanja proizvodnje po grlu na farmi mliječnih koza

Razni sistemi i kombinacije Vrijednost (KM/ grlo)

mašine za mužu i polovna mehanizacija 1.100 do 1.200

nova mehanizacija i zatvoreni sistem za mužu mlijeka 1.600 do 1.700

nova mehanizacija, zatvoreni sistem za mužu mlijeka i preradu mlijeka na farmi 1.900 do 2.000

40

10. ZAKLJUĈCI

1. Mala populacija koza i mali broj uzgajivaĉa koza u Bosni i Hercegovini spreĉavaju razvoj

kozarstva.

2. Populacija mlijeĉnih pasmina koza je neznatna i ne moţe osigurati odrţiv rast populacije.

Jedino rješenje je uvoz grla.

3. Svi dijelovi Bosne i Hercegovine nude povoljne uslove za uzgoj koza.

4. Farmeri širom zemlje pokazuju interesovanje za uzgoj koza. Postojeće farme koza nastoje da

povećaju broj grla a mnogi farmeri planiraju da se poĉnu baviti kozarstvom.

5. Uzgajivaĉima nedostaje tehniĉko znanje.

6. Poljoprivredne savjetodavne sluţbe, sa rijetkim izuzecima, ne pruţaju potrebnu podršku ovom

sektoru.

7. Slabe veze meĊu komercijalnim uzgajivaĉima. Postoji dosta prostora za poboljšanje uzgoja

koza sa aspekta prodaje.

8. Nekoliko znaĉajnih investicija i najava nekoliko novih ukazuju na interes poduzetnika za ovaj

sektor.

9. PreraĊivaĉi mlijeka širom zemlje pokazuju interes za prikupljanje i preradu kozjeg mlijeka.

10. Kozje mlijeko i njegovi proizvodi predstavljaju posebnu nišu sa potencijalom za rast i

prerastanjem u izvoznu aktivnost.

11. Uzgajivaĉi koza u BiH i regionu prepoznali su trend prerade mlijeka na farmama. Osnivanje

specijalizovanih postrojenja za preradu mlijeka po uzoru na one u regionu bi se uskoro moglo

oĉekivati u našim krajevima.

12. ProizvoĊaĉi kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda se oslanjaju na direktnu trţišnu prodaju.

Prodaja se takoĊe moţe obavljati i putem Interneta.

13. Trenutne cijene kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda utiĉu na to da komercijalni uzgajivaĉi

posluju sa prihodom daleko većim od cijene koštanja proizvodnje.

14. Kozarstvo moţe ponuditi znaĉajan broj novih radnih mjesta.

41

11. PREPORUKE

1. Osnivanje repro centara bi potaklo razvoj sektora u dugoroĉnom smislu. Imajući u vidu

rastuću potraţnju za mlijeĉnim kozama to bi bio unosan poslovni potez.

2. Komercijalna stada bi se trebala usmjeriti na proizvodnju mlijeka oslanjajući se na poboljšan

sistem uzgoja, proizvodnju što je moguće više ţenskih rasplodnih potomaka za reprodukciju.

Grla za meso bi trebala da se hrane na pašnjacima što je više moguće.

3. Domaća populacija koza koja se uzgaja u ekstenzivnim sistemima mogla bi se popraviti

ukrštanjem sa mesnim pasminama poput burske uz orijentaciju na korištenje velikih prostora

za brst i ispašu. Zbog visoke cijene koncentratne hrane tovljenje u stajama nije unosno.

4. Neophodno je predloţiti razvoje Drţavnog programa za komercijalno uzgajanje koza i

Programa za zaštitu domaće pasmine.

5. Razviti program obuke za uzgajivaĉe koza. Uzgajivaĉima treba obezbijediti pomoć od strane

savjetodavnih sluţbi.

6. Podrţati osnivanje Udruţenja uzgajivaĉa koza.

7. Povezati savjetodavne sluţbe, institute i univerzitete sa poduzetnicima koji planiraju da

investiraju u sektor kozarstva kako bi im se dale potrebne smjernice i izbjegle greške koje su

neki poduzetnici napravili.

8. Informirati Udruţenje poljoprivrednih proizvoĊaĉa, zadruge i grupe o interesu preraĊivaĉa da

prikupljaju kozje mlijeko.

9. Prezentirati i promovirati vaţnost standarda za sigurnost hrane meĊu uzgajivaĉima koji

preraĊuju mlijeko na farmama i isporuĉuju kozje mlijeko i druge proizvode potrošaĉima.

10. Predstaviti postojećim uzgajivaĉima mogućnosti prerade mlijeka na farmama i diverzifikacije

njihove proizvodnje uvoĊenjem novih proizvoda poput jogurta i surutke.

11. Predstaviti komercijalno uzgajanje koza finansijskim institucijama kao odrţiv poslovni

poduhvat.

12. Razvijati trţište kozjih proizvoda i povećavati njegov obim.

42

DOPUNSKE INFORMACIJE

Domaća koza (Capra hircus) je podvrsta koze pripitomljene iz divljine jugozapadne Azije i istoĉne

Evrope i potiĉe od tri divlje pasmine koza: Capra aegagrus, Capra falconeri i Capra prisca Adametz.

Koza je ĉlan porodice Bovide i u uskom je srodstvu s ovcom jer i jedna i druga vrsta pripadaju

podporodici Caprinae. Postoji više od tri stotine razliĉitih pasmina koza. Diplodni broj hromozoma

kod koza je 60.

Koze su jedna od najstarijih pripitomljenih vrsta. Koze se koriste radi mlijeka, mesa, dlake i koţe u

skoro cijelom svijetu.

Za ţenke kaţemo da su koze a za muţjake da su jarci dok su njihovi mladi jarad/jarad. Kastrirani

muţjaci su jarci-škopci. Meso od mlaĊih grla se zove jaretina a od starijih kozetina i jarĉevina.

Prema FAO (Organizacija UN za hranu i poljoprivredu) svjetska populacija koza iznosi preko 750

miliona grla. Kina i Indija imaju najveću populacije koza.

Evropska populacija koza se sastoji od preko 13 miliona koza.

Tabela 17. Evropski kozji fond Izvor FAO: www.fao.org

Zemlja Populacija koza

Grĉka 5,000.000

Španija 3,046.716

Ruska federacija 2,322.143

Francuska 1,230.000

Italija 1,330.000

Albanija 1,025.000

Ukrajina 991.000

Prema podacima FAO populacija koza u Srbiji iznosi više od 100.000 grla dok broj koza u Hrvatskoj

iznosi 93.000.

http://www.fao.org/

43

12. PASMINE KOZA

12.1. Balkanska koza

Balkanska koza ima dugu debelu i jaku dlaku koja moţe biti crna, bijela, smeĊa ili mješovita. Koza

ima srednje dugu glavu, dug i tanak vrat i izduţen trup. Jarac teţi od 40-70 kg dok koze teţe od 30-40

kg. Proizvodnja mlijeka iznosi 130 l godišnje a period laktacije traje od 2 do 4 mjeseca. Blizanci su

rijetki a pojavljuju se u omjeru od 10-15%. Teţina jaradi nakon jarenja je 2-3 kg, nakon 2 mjeseca 10

kg a poslije 6 mjeseci 25 kg.

12.2. Alpska koza

Ove koze su raznobojne. Imaju uspravne uši, rogove i ovalan prednji dio glave. Ova pasmina potiĉe iz

francuskih Alpa. Odrasle koze teţe oko 57 kg i visoke su oko 80 cm do grebena. Alpske koze mogu

biti raznih boja od bijele ili sive pa do smeĊe ili crne. Lice je ravno. Koze i jednog i drugog spola

mogu biti sa i bez rogova. Alpske koze daju velike prinose mlijeka od 700 do 900 litara tokom

laktacije koja traje 280 dana. Najbolja grla daju preko 900 litara tokom laktacije. Najĉešće se koriste

za komercijalnu muţu. Indeks jarenja je 1,9. Ova grla su snaţna i lako se prilagoĊavaju i uspijevaju u

bilo kojoj klimi i dobrog su zdravlja i daju odliĉne prinose. Ove koze su pametne, mirne, znatiţeljne i

lako ih je uzgajati.

12.3. Sanska koza

Sanske koze su pasmina bijele ili krem boje a ime su dobile po dolini Saanen u Švicarskoj. Sanske

koze su najkrupnije od mlijeĉnih pasmina koza. Koze obiĉno teţe 68 kg ili više dok jarci teţe preko

91 kg. Bez obzira na boju sanska koza je velika sa krupnim ali finim skeletom. Uši su joj uspravne a

nos je ravan ili zdjelast. I ţenke i muţjaci imaju bradu i rogove (kao i većina drugih pasmina), osim

ukoliko su im rogovi uklonjeni prilikom roĊenja. Koze koje su u laktaciji i starije od 30 mjeseci

proizvode u prosjeku 800 litara tokom laktacije. Poput alpske koze one se obiĉno koriste za prizvodnju

mlijeka. Po temperamentu sanska koza je mirna i blaga. Obiĉno se pare svake godine i daju po dvoje

jaradi.

12.4. Togenburška koza

Togenburška koza je pasmina koja potiĉe iz doline Toggenburg u Švicarskoj i po njoj je i dobila ime.

Koze ove pasmine su srednje veliĉine i daju srednje prinose. Koze su visine od 70 do 80 cm (do

grebena) i teţe 45 kg. Jarci su visine od 75 do 85 cm (do grebena) i teţe preko 65 kg. Koze daju preko

700 l mlijeka tokom laktacije i jare dvoje jaradi godišnje. Boja njihove dlake je postojana i varira od

svijetlo smeĊe do tamne ĉokolade i ne dominira niti jedna nijansa. Daju bolje prinose u hladnijim

predjelima. One su najstarija poznata muzna pasmina koza.

12.5. Burska pasmina (mesna pasmina)

Burska pasmina se razvila u juţnoj Africi poĉetkom 1900. radi proizvodnje mesa. Ime je dobila po

holandskoj rijeĉi Boer što znaĉi farmer. Burska pasmina je uzgojena od autohtone afriĉke koze uz

nešto kriţanja sa indijskim i evropskim krvnim linijama. One su uzgojene radi proizvodnje mesa a ne

mlijeka. Burska pasmina brzo raste i ima odliĉne karakteristike trupa što je ĉini jednim od

najpopularnijih mesnih pasmina na svijetu. Burske koze su veoma otporne na bolesti i dobro se

prilagoĊavaju na tople, suhe i polu-pustinjske predjele. Koze ove pasmine su obiĉno bijele boje dok im

44

je glava upadljivo smeĊe boje. Imaju duge uši koje vise. Smatraju se mirnim, brzo rastu i imaju visok

indeks jarenja. Koze imaju naglašene majĉinske instinkte u poreĊenju sa ostalim pasminama koza.

Zreli jarci teţe izmeĊu 110 do 135 kg dok zrele koze teţe izmeĊu 90 do 100 kg.

Primarno trţište koza za klanje ĉine jarad od 15 do 36 kg teţine; jarad bi trebala dosegnuti trţišnu

veliĉinu u periodu odbića. Muška jarad moţe da dosegne teţinu od 36 kg sa 90 dana starosti.

45

13. TEHNOLOGIJA UZGAJANJA KOZA

Koze su preţivari i izuzetno se dobro adaptiraju na razne vrste klima i uslove okoliša uz sposobnost da

konzumiraju ĉitav niz razliĉitih biljaka i razliĉitih tipove stoĉne hrane hraneći se brstom, krmnim

biljem, zrnevljem i sl.

Ne postoji neka univerzalna tehnologija uzgajanja koza koja se moţe primjenjivati na sve situacije.

Sistem uzgoja zavisi od klime, okoliša, dostupnosti stoĉne hrane, zemljišta, tipova proizvodnje itd.

MeĊutim, postoje preporuke koje bi se trebla imati na umu prije nego što se otpoĉne sa uzgajanjem

koza i kasnije tokom samog rada na farmi.

13.1. Pozicija za farmu na kojoj će uzgajati koze

Odgovarajuća pozicija za farmu i njen izgled imaju vaţnu ulogu za organizaciju rada na farmi i

aktivnosti koje se izvode. Farmu treba pozicionirati na suh teren koji je na malo višem nivou u odnosu

na okolinu. Najbolja pozicija za farmu je na juţnim padinama koje su zaštićene od sjevernih vjetrova

tokom zime. Pristup farmi treba da bude omogućen cestom ali farma ne treba da bude previše blizu

naseljima gdje ljudi ţive. Površine za brst, ispašu i ţetvu bi trebale biti u blizini farme. Ispust bi trebao

biti usmjeren prema jugu zbog hladnih sjevernih vjetrova.

13.2. Izgled farme

Tip i veliĉina kozarnika zavise od veliĉine stada, svrhe proizvodnje (mlijeko ili meso ili oboje) i

klimatskih uslova. Pri odluĉivanju o izgradnji novog objekta ili rekonstrukciji već postojećeg treba

imati na umu raspoloţiva sredstva.

Moderan kozarnik sa ispustom u okolini Banja Luke

13.3. Smještaj

Koze su ţivotinje koje se brzo adaptiraju i ne zahtijevaju skup smještaj. Koze se u Bosni i Hercegovini

uzgajaju u razliĉitim sistemima: od ekstenzivne ispaše i brsta pa do zatvorenog stajskog smještaja, od

gotovo mediteranske Hercegovine do kontinentalnih i planinskih krajeva. Kakvi god da su klimatski

uslovi ili sistem kozarstva kozama je potrebno pruţiti osnovnu zaštitu. Koze mogu da podnesu hladno

vrijeme ali ne bi trebale ostati promrzle i mokre duţe vrijeme. Osjetljive su na promaju. Tokom ljetnih

mjeseci vaţno je osigurati prostor gdje ima hlada sa adekvatnim strujanjem vazduha. Osnovna potreba

za smještajem su izraţene tokom jarenja a posebno ukoliko se ono odvija tokom hladnih dana.

Kozarnici bi trebali da udovolje osnovnim zahtjevima kao što su:

Relativna vlaţnost 60-80%

Adekvatna temperatura za sve kategorije koza, posebno za jarad

46

Tabela 18. Temperatura u stajama za različite kategorije koza

Kategorija Min. temperatura Optimalna temperatura Maks. temperatura

odrasle ţivotinje 5 °C 10 – 15 °C 27 °C

jarad 12 °C 18 – 20 °C 27 °C

Dovoljno prostora za sve kategorije

Tabela 19. Prostor za životinje

Kategorija Podni prostor (m²) Prostor za hranjenje (m²) Ukupno (m²)

odrasle ţivotinje 1,2-1,5 0,35 1,5-1,85

jarad do 30 dana 0,2 - 0,2

jarad odbijena od koza 0,25-0,30 - 0,25-0,30

jarad – ţenski rasplodni

portomci

1 - 1

jarĉevi 3-5 - 3-5

Generalno, trebalo bi obezbijediti 2 m² po jednoj kozi ukljuĉujući izmuzište i prostoriju gdje se ĉuva

mlijeko

Visina boĉnih zidova bi trebala da bude 2,5 do 3 m.

13.4. Postavljanje podova

Zemljani ili kameni podovi su bolji od betonskih. Rešetkasti podovi su dobar izbor. U kozarnicima se

boksovi trebaju prekriti slamom ili nekim drugim materijalom koji dobro upija (sijeno slabog

kvaliteta, strugotine i otpaci od drveta) debljine 10 cm ukoliko je pod od betona. Tokom zime bi

trebalo dozvoliti taloţenje stajskog gnojiva jer raspadajući slojevi predstavljaju dobar izvor toplote.

Koze se mogu jariti u velikim boksovima. Jedan boks je potreban na svakih 10 koza u okviru stada.

Postojeći objekti se mogu iskoristiti za smještaj koza, ĉuvanje sijena i opreme. Uzgajivaĉi mogu

napraviti gotovo svaki sistem smještaja djelotvornim. Stajski smještaj koji po potrebi moţe biti

potpuno zatvoren pogodan je u hladnim klimatskim uslovima. Takva vrsta smještaja dozvoljava

direktan nadzor nad kozama ali je skuplji nego neki drug tip smještaja.

13.5. Postupanje sa stajskim gnojivom

Prilikom izgradnje kozarnika treba imati na umu postupanje sa stajskim gnojivom. Uklanjanje gnojiva

uz pomoć utovarivaĉa štedi fiziĉki rad. Kompostiranje stajskog gnojiva je dobar izbor jer se njime

smanjuje vonj i problemi s muhama. Kompostirano stajsko gnojivo je odliĉno prirodno gnojivo za

koje se moţe dobiti priliĉno dobra cijena na trţištu i ostvariti dodatan prihod na farmi.

13.6. Ventilacija

Ventilacija je veoma vaţan aspekt smještaja koza, posebno kada se radi o zatvorenom smještaju. Loša

ventilacija moţe štetno uticati na zdravlje koza i na njihove prinose. Štetni gasovi (NH2, CO2, SO2) i

prašina mogu uzrokovati disajne probleme dok ekstremne temperature mogu smanjiti produktivnost

grla.

47

Cilj ventilacije je da se osigura ţeljena koliĉina svjeţeg zraka, bez promaje, u sve dijelove kozarnika,

da se temperatura odrţava u ţeljenim granicama, da se odrţava relativna vlaţnost u ţeljenim

granicama i da se odrţava nivo amonijaka ispod specificirane granice.

Ventilacija moţe biti prirodna ili mehaniĉka. Sistem prirodne ventilacije tjera zrak kroz podesive i

fiksne otvore kao što su prozori i vrata. Sistemi mehaniĉke ventilacije ukljuĉuju ventilatore, kontrolne

ureĊaje i zraĉne dovode i/ili odvode.

Dobra ventilacija bi trebala da osigura

20 m3/sat svjeţeg zraka za svako grlo

Protok zraka ne bi trebao biti veći od 0,5 m/s

13.7. Svjetlost

Kako bi se obezbijedilo dovoljno prirodne svjetlosti i dobra ventilacija prozori bi trebali da iznose

10% od ukupne podne površine.

13.8. Materijal za izgradnju kozarnika

Materijal zavisi prije svega od njegove dostupnosti i od cijene. Drvo je bolje od betonskih blokova,

opekarska cigla je dobar izbor. Bez obzira na materijale za izgradnju kozarnici bi trebali osigurati

dovoljno prostora za ţivotinje, povoljne uslove kao što je temperatura, vlaţnosti i odgovarajuću

ventilaciju.

Muzne koze su osjetljive na niske temperature, promaju i vlagu. Stoga bi mikro klima u kozarniku

trebala biti adekvatna kako bi prinosi bili visoki.

48

14. ISHRANA KOZA

Koza je preţivaĉ i poput krava i ovaca ima stomak koji se sastoji od ĉetiri dijela. Koze su energiĉne,

znatiţeljne i ishrana im je raznovrsna. Prilagodljive su različitim vrstama okoliša i mogu da

konzumiraju preko 90 različitih biljaka. Sastojci koje brste (drveće, lišće, grmlje, grane itd) su hranjivi

i muzne koze vole tu vrstu ishrane. MeĊutim, vaţnost takvih sastojaka u smislu hranjivosti za koze u

laktaciji je vjerovatno mala, posebno u situacijama kada se uzgaja priliĉno veliki broj koza.

Kozama je potrebna energija, proteini, vitamini, minerali, vlakna (voluminozna) i voda. Do energije

(kalorija) kao hranjivog sastojka se obiĉno najteţe dolazi a protein je najskuplji. Nedostaci, višak i

disbalans vitamina i minerala moţe ograniĉiti prinose grla i dovesti do raznih zdravstvenih problema.

Vlakna su potrebna kako bi se odrţala zdrava flora buraga i kako bi se sprijeĉile probavne smetnje.

Voda je najjeftiniji sastojak a ĉesto se zanemaruje u ishrani koza.

14.1. Hrana za koze

14.1.1. Pašnjaci i brst

Pašnjaci i brst su obiĉno osnovni i najekonomiĉniji izvor hranjivih sastojaka posebno za mesne koze i

u nekim sluĉajevima pašnjaci i brst su sve što je kozama potrebno kako bi zadovoljile svoje potrebe za

hranom. Pašnjaci pruţaju bogat izbor energije i proteina kada su u vegetativnom stanju. MeĊutim,

takva hrana ima visok udio vlaţnosti i teško je za jednu visokoproduktivnu kozu ili brzorastuće jare da

pojede dovoljno trave kako bi zadovoljili svoje potrebe za hranjivim sastojcima. Kako biljke na

pašnjacima sazrijevaju tako njihova palatabilnost i provarljivost opadaju pa je vaţno rotirati pašnjake

kako bi se biljke ĉuvale u vegetativnom stanju. Tokom samog poĉetka sezone ispaše, brst (drvenkaste

biljke i grmlje) i korov pruţaju više proteina i energije nego obiĉni pašnjaci. Koze su prirodno brstne

ţivo0tinje i imaju jedinstvenu sposobnost da odabiraju biljke kada sadrţavaju najviše hranjivih

sastojaka. Koze koje brste imaju manje problema sa crijevnim parazitima.

14.1.2. Sijeno

Sijeno je primarni izvor hranjivih sastojaka za koze tokom zime ili kada nema ispaše. Sijeno varira u

kvalitetu i jedini naĉin da se sazna njegovo hranjivo svojstvo jeste da se izvrši test u laboratoriji za

kontrolu stoĉne hrane. Sijeno daje umjerene koliĉine proteina i energije za koze. Energija kao i sadrţaj

proteina u sijenu zavisi od faze u kojij se kosi. Potrebno je pravilno osušiti sijeno i skladištiti ga kako

bi saĉuvalo svoj kvalitet. Leguminoze daju izvanredno sijeno i obiĉno su mnogo bolje u odnosu na

sijeno drugih kultura zbog visoke koncentracije proteina. Sijeno lucerke je najbolja leguminoza ali

postoje varijacije u kvalitetu takvog sijena. Sijeno lucerke dobrog kvaliteta bi trebalo biti zelene boje,

bogato listovima i da sadţi 17-20% proteina. Sijeno leguminoza lucerke i djeteline je bogatije

proteinima, vitaminima i mineralima, posebno kalcijumom, nego sijeno slatkih trava.

Sijeno trava obiĉno znaĉajno varira u kvalitetu. Ipak sijeno nekih trava moţe se uspješno koristiti u

ishrani. Sijeno trave kao jedini izvor suhe hrane moţe umanjiti maksimalne prinose. Pored ispaše na

pašnjacima i/ili stoĉne hrane koja se konzumira, cjelokupna ishrana koza bi trebala biti izbalansirana

sa dobrim koncentratnim smjesama ţitarica koje su obogaćene mineralima i vitaminima. Taĉna

koliĉina koja je potrebna zavisi od pašnjaka i kvaliteta krme.

14.1.3. Silaţa i sjenaţa

Koze se uspješno hrane silaţom i sjenaţom od trava ili ţitarica. MeĊutim, posebna paţnja se mora

obratiti kvalitetu jer silaţa koja je pljesniva moţe prouzrokovati kod koza bolest listeriozu. Priplodna

koza sa visokom proizvodnjom mlijeka ne moţe zadovoljiti svoje prehrambene potrebe samo silaţom.

49

Sjenaţa na farmi koza sa intenzivnim sistemom kozarstva u regionu Banja Luke.

14.1.4. Koncentrati (zrnevlje)

Obroke koza je potrebno dopuniti koncentratnim smjesama kako bi im se pruţili hranjivi sastojici

koje sama ishrana voluminoznom krmom ne moţe obezbijediti. Ovo se posebno odnosi na

visokoproduktivna grla. Prihrana i dodaci hrani povećavaju teţinu jaradi ali bi se trebali primjenjivati

do granice kada to povećava prinos.

Postoje dvije vrste koncentrata:

Ugljiko-hidratni i

proteinski

Ugljiko-hidratni ili “energetski” podrazumijevaju zrnevlje ţitarica: kururuza, jeĉma, pšenice, zobi i

raţi te razne nusproizvode kao što su mekinje, repini rezanci itd.

Jedan od problema sa zrnevljem ţitarica je da su one bogate fosforom ali imaju nizak nivo kalcijuma.

Ishrana koja je bogata fosforom a siromašna kalcijumom može dovesti do stvaranja kamenja u

bubregu kod uškopljenih i priplodnih jaračeva. Neadekvatan nivo kalcijuma može dovesti do mliječne

groznice kod bremenitih ili koza u laktaciji.

Proteinski koncentrati ili proteinski dodaci ishrani mogu biti ţivotinjskog ili biljnog porijekla i

ukljuĉuju sojinu i suncokretovu saĉmu.

Kvantitet proteina je vaţniji od kvaliteta (sadrţaj amino kiselina) kod preţivaĉa jer mikroorganizmi u

buragu proizvode svoje tjelesne proteine.

Koze ne skladište višak proteina; on sagorijeva kao energija ili ga eliminišu bubrezi (kao nitrogen).

Kozama se ne trebaju davati listovi šljive i breskve i divlje trešnje.

14.2. Vitamini i minerali

Kozama su potrebni razni minerali. Najvaţniji su so, kalcijum i fosfor. Odnos izmeĊu unosa kalcijuma

i fosfora bi trebao da bude 2:1. Vitamini su potrebni u manjim koliĉinama. Kozama su potrebni

vitamini A, D i E dok se vitamin K i svi B vitamini proizvode u buragu. Premiks soli, vitamina i

minerala po volji bi se trebala davati kozama stalno osim ukoliko premiks nije ukljuĉena u obrok sa

ţitaricama ili u obrok sa svim izmješanim sastojcima. Koze bi se trebale hraniti mineralima tokom

kasne gestacije i laktacije. Mogu se ponuditi minerali u rasutom stanju ili mineralni blokovi. Davanje

minerala i vitamina je u stvari bolje nego kada se se samo ponude, jer na taj naĉin koze neće

konzumirati dovoljnu koliĉinu minerala u skladu sa njihopvim potrebama.

50

Mnoge vrste zemljišta nemaju dovoljno selena tako da bi se predsmjesa trebala pojaĉati sa

selenijumom kako bi se sprijeĉila bolest bijelih mišića kod jaradi te reproduktivni problemi kod ţenki.

Dodavanje selena smjesi ili mineralnoj smjesi je bolje nego davanje injekcija selenijuma. Smatra se da

koze bolje podnose bakar u ishrani u odnosu na ovce tako da se preporuĉuje da stoĉna hrana i/ili

predsmjese sadrţe bakar osim ukoliko se koze ne drţe zajedno sa ovcama. Moguće je nabaviti

peletirane dodatke ishrani koji sadrţe minerale i veliku koncentraciju proteina (34 do 40%). Ovi

dodaci ishrani se mogu kombinovati sa ţitaricama kako bi se napravio izbalansiran koncentratan

obrok.

14.3. Voda

Koze bi trebale imati neometan pritup ĉistoj i svjeţoj vodi u svako vrijeme. Zrela koza konzumira

izmeĊu 5 i 8 l vode svaki dan. Neadekvatan unos vode moţe uzrokovati razne zdravstvene probleme.

Nadalje, unos vode i hrane treba da bude izbalansiran.

51

15. ISHRANA RAZLIĈITIH KATEGORIJA KOZA

Faktori koji utiĉu na potrebu hranjivih sastojaka u ishrani koza su:

odrţavanje

rast

bremenitost

laktacija

proizvodnja vlakana

aktivnost i

okoliš

Generalno pravilo je da koze konzumiraju barem 3% suve materije od njihove tjelesne. Taĉan

postotak zavisi od veliĉine (teţine) koze; manjim ţivotinjama je potrebno više unosa (sa aspekta

postotka) kako bi odrţavale teţinu. Potrebe za odrţavanjem se povećavaju kako nivo aktivnosti koze

raste. Na primjer, koza koja mora da ide dalje po hranu imaće veće uzdrţne nego koza koja se hrani u

boksu. Uslovi okoliša takoĊer utiĉu na potrebe za odrţavanjem. Po hladnom i lošem vremenu kozama

je potrebno više hrane kako bi zadrţale svoju tjelesnu temperaturu. Dodatni potrebe vezane za

gravidnost, laktaciju i rast dodatno povećavaju potrebu za hranjivim sastojcima.

15.1. Ishrana koza (ţenki)

Što se tiĉe nivoa ishrane koza ima dva perioda u toku produktivne godine:

suhostaj i

laktaciju

15.1.1. Suhostaj

Koze se trebaju uzgajati na takav naĉin da mogu da se osvjeţe svake godine tokom suhostaja oko 2 do

3 mjeseca. Suhostaj dozvoljava mlijeĉnim ţlijezdama da se regenerišu za sljedeću laktaciju. Što je veći

prinos mlijeka koze više je izgleda da je njeno tijelo bilo osiromašeno sastojcima koji se nalaze u

mlijeku a time je i veća potreba za duţim suhostajem kako bi se nadoknadili gubici i uskladištile

odgovarajuće rezeve za sljedeću laktaciju. Koze koje nisu imale normalan suhostaj u sljedećoj laktaciji

daju 65 do 75 % mlijeka u odnosu na one koje su imale adekvatan suhostaj.

Unos ţitarica bi se trebao smanjiti ili izbaciti u toku perioda kada muzna koza ulazi u suhostaj. U toku

prvog dijela suhostaja trebaju se hraniti samo sijenom dobrog kvaliteta u koliĉini od 2 do 2,5 kg.

Tokom posljednjih 6 mjeseci gravidnosti ishrana postaje sve vaţnija za kozu koja bi trebala da se hrani

kvalitetnijim sijenom i da uzima 0,3 kg ţitarica ili isti tip obroka koji će uzimati nakon što se ojari.

Tabela 20. Moguća raspored laktacije i suhostaja

suhostaj laktacija suhostaj

jan feb mart april maj juni juli avgust sept okt nov dec

52

Odnos moţe izgledati drugaĉije i uzgajivaĉ moţe izmijeniti ovaj raspored ako su trţišne prilike i

finansijska dobit dovoljno privlaĉne.

Koza se treba tretirati tokom suhostaja tako da bude u dobroj kondiciji u vrijeme jarenja. Ne treba joj

dozvoliti da se utovi. Kljuĉ uspjeha je da je jare zdravo i da ima dobar apetit.

15.1.2. Laktacija

Sa aspekta ishrane koza laktacija je najzahtjevniji period. Iz praktiĉnih razloga laktacija se dijeli na 3

trimestra od po otprilike 90 dana. Prvih 90 dana je posebno zahtijevno. Koliĉina mlijeka raste sve do 8

sedmice laktacije. Moguće rješenje za davanje obroka u tom periodu bi bilo sljedeće:

sjenaža 4 kg ili pašnjak

sijeno 2 kg

kukuruz 0,7 kg i 0,125 kg soje

ili

sijeno 2,5 kg

repini rezanci 2 kg

kukuruz 1 kg

sojina sačma 0,25

Sijeno dobrog kvaliteta i izbalansirana mješavina ţitarica u kombinaciji sa ispašom ĉini se najboljim

pristupom u odrţavanju visokog nivoa prinosa mlijeka.

U drugom trimestru proizvodnja mlijeka poĉinje da opada. Koze koje su u laktaciji i daju 2,6 -2,7 l

mlijeka imaju dobru ishranu na pašnjaku koja je dopunjena kukuruzom ili nekim ţitaricama ili

sijenom.

sijeno 1 kg

kukuruz 0,5 kg

U posljedjih 90 dana laktacije obroci bi trebali predstavljati kombinaciju ispaše i:

sijena 1,2 kg

kukuruza 0,2 kg

Ovo su samo primjeri obroka i oni mogu biti razliĉiti u zavisnosti od dostupnosti stoĉne hrane, cijene i

hranjive vrijednosti (vidi Aneks 2). Svi obroci bi se trebali pojaĉati dodavanjem unosom minerala.

15.2. Ishrana jarĉeva

Ova kategorija ţivotinja nije zahtjevna i većim dijelom godine jarĉevi se hrane sijenom ili su na paši i

dodatkom minerala. MeĊutim, sezona parenja je najzahtijevnija za njih i 7 sedmica prije parenja

trebaju im se pojaĉati obroke dodatkom ţitarica u koliĉini od 0,6 kg/dan, obiĉno kombinacija

kukuruza, jeĉma, zobi i naravno minerala. Ovaj naĉin ishrane bi se trebao produţiti za 6 sedmica

nakon parenja.

53

15.3. Ishrana jaradi

Najvaţniji period za jarad je prvih nekoliko dana kada im se još nije uspostavio sistem tjelesne

toplotne regulacije i dok njihov imuni sistem potpuno zavisi od antitijela iz prvog mlijeka koje se zove

kolostrum. Antitijela se nalaze u vimenu koze prije nego što se ojari i jare prilikom sisanja dobiva

antitijela koja se putem intestalnog zida prenose u krvotok jareta. Ovaj prelazak, ili apsorpcija, se

odvija zahvaljujući specijalnim ćelijama u crijevnoj flori koje dozvoljavaju antitijelima da preĊu u

prvih 18 sati ţivota. Stoga je vrlo važno da mladunče posisa mlijeko odmah nakon roĎenja, najbolje u

toku prvih 2 do 4 sata. Kolostrum je takoĊer bogat vitaminima A i B, proteinima i mineralima.

Koncentracija proteina u kolostrumu je oko 20% u poreĊenju sa 3,5% kod normalnog mlijeka.

Prekomjerni unos kolostruma ili drugog mlijeka kod jaradi moţe dovesti do lijenosti crijeva i proljeva.

Višak kolostruma treba ostaviti u friţider i kasnije hraniti jare tim mlijekom koje treba da ima

temperaturu tijela. Mora se njeţno postupati sa jaretom i ne treba ga siliti da siše mlijeko. Nakon

nekoliko sati izgladnjelo jare će sa zadovoljstvom piti mlijeko. Jaretu se moţe dati kozje mlijeko,

kravlje mlijeko ili pripremljeno mlijeko u prahu jedan dan nakon uzimanja kolostruma.

Pri roĊenju jare teţi otprilike 3 do 4 kg. Sa jaretom se treba postupati kao sa nepreţivarima. Prehrana

mlijekom je neophodna tokom prvih sedmica ţivota. Da bi dobilo 1 kg na teţini jare treba da posiše 7

do 10 l mlijeka. Tokom prvih 8 do 10 dana jarad treba da siše ad libidum i da ostanu zajedno sa

majkom. Jarad treba da uzimaju teĉnu hranu barem 5 do 6 sedmica nakon roĊenja. Ukoliko postoji

trţište kozjim mlijekom jarad bi se trebala hraniti mlijeĉnom zamjenicom i obezbijediti im 1,5 l

mlijeka ili mlijeĉne zamjenice dnevno.

Mala koliĉina ţitarica u vidu prihrane moţe se uvesti jaradi kada napune 2 do 3 sedmice starosti.

Generalno, ţitarice treba da sadrţe oko 14 do 15% sirovih proteina sa dodatim mineralima i

vitaminima.

Ĉim jare poĉne jesti, burag poĉinje da se razvija i s vremenom će jare poĉeti da preţiva. Ovo je

pokazatelj da se sve ĉetiri komore u stomaku (burag, kapura, knjiţavci i sirište) razvijaju. Kako

ţivotinja raste burag postaje najveća komora u stomaku.

Ĉista svjeţa voda i blokovi soli bi trebali biti dostupni jaradi svo vrijeme a posebno nakon odbijanja

od sisanja izmeĊu 8 i 12 sedmice ţivota. Jarad treba da poĉnu da uzima teĉnost iz kanti nakon odbića.

Isto tako jarad treba da poĉnu da jedu nešto ţitarica i sijena.

Dok sišu mlijeko ili mlijeĉnu zamjenicu jarad bi trebali da dobiju od 150 do 200 grama dnevno.

Tabela 21. Težina u raznim fazama

Starosna dob Teţina (kg)

pri roĊenju 3,5-3,8

3 mjeseca 15,3-18,0

7 mjeseci 29,5-35,7

20 mjeseci 40,8-58,0

U dobi izmeĊu 2 i 3 mjeseca jaradi bi trebale razviti sve ĉetiri komore i trebali bi biti spremni za

odbiće.

54

16. REPRODUKCIJA KOZA

Mehanizam reprodukcije je tijesno vezan za laktaciju (proizvodnju mlijeka). U normalnih uslovima

poslije jarenja slijedi laktacija. Reprodukcija je, poput laktacije , pod snaţnim uticajem spoljnih

faktora kao što su:

ishrana – poboljšana ishrana rezultira većom plodnosti

upravljanje stadom

smještaj

Normalna sezona parenja za koze poĉinje od kraja augusta i u toku septembra tj. kada se dan poĉne

skraćivati. Ovaj efekat se moţe koristiti pri vještaĉkoj indukciji estrusa. Većina koza se pari u

septembru, oktobru i novembru a jare se u februaru, martu i aprilu. Pošto se koze pare sezonski

proizvodnja mlijeka moţe prestati na 2 do 3 mjeseca tokom kasne jeseni i zime. Planirano parenje

kroz dobru evidenciju i usaglašen progam uzgoja uveliko prevazilazi navedni problem.

16.1. Starosna dob za parenje koza

Ţenska jarad doseţu pubertet sa 6 do 8 mjeseci i obiĉno se pare izmeĊu 7. i 10. mjeseca starosti. U

vrijeme parenja trebale bi da teţe izmeĊu 36 i 40 kg (60%-70% teţine odralse ţivotinje). Ukoliko

nemaju zadovoljavajuću teţinu parenje treba odgoditi jer pubertet zavisi više od veliĉine tijela nego od

starosti. MeĊutim, odgaĊanje parenja nakon 10. mjeseca starosti smanjuje reproduktivne performanse.

Potrebno je pratiti intenzitet rasta a naĉin ishrane prilagoditi.

Dvije do tri sedmice prije sezone parenja koze i mlade koze bi trebale da poĉnu dobivati na teţini. Ovo

se postiţe tako što se povećava energetska vrijednost krme. Koze koje se na ovaj naĉin tretiraju imaće

povećan broj ovulacija.

16.2. Znaci estrusa (folikularne faze)

Estrus je period kada je koza spremna za oplodnju. Obiĉno ovaj period traje od nekoliko sati pa do 2

ili 3 dana i karakteristiĉan je po ĉestom i upornom meketanju, mahanju repom te crvenilom i

oticanjem vanjskog regiona genitalija – ponekada se pojavljuje i iscjedak. U tom periodu koza u

laktaciji obiĉno smanjuje prinos mlijeka. Period izmeĊu ciklusa estrusa je od 17-21 dan. Da bi se

dosegao najbolji nivo zaĉeća najbolje je pariti kozu drugog dana nakon poĉetka ciklusa estrusa.

Tokom parenja jarĉevi proizvode jak vonj i trebaju se drţati u odvojenim boksovima svo vrijeme.

Ovim se pomaţe da se koze mogu pariti u produţenom vremenskom periodu kako bi mlijeko bilo

dostupno svih 12 mjeseci i kako bi se smanjila mogućnost kvarenja okusa mlijeka.

Treba voditi evidenciju i zapisivati periode tjeranja jer je to od vaţnosti za upravljanje stadom.

16.3. Period gestacije (bremenitosti)

Period gestacije je period od trenutka zaĉeća pa do jarenja. U normalnim uslovima taj period traje od

145 do 155 dana ili u prosjeku 5 mjeseci. Interval izmeĊu jarenja bi trebao da bude 12 mjeseci.

55

17. LAKTACIJA (PROIZVODNJA MLIJEKA)

Laktacija je najvaţnija ekonomska karakteristika mlijeĉnih koza.

Laktacija poĉinje taĉno nakon jarenja. Duţina laktacije je karakteristiĉna sa svaku pasminu ali obiĉno

traje od 240 do 300 dana. Stopa proizvodnje mlijeka zavisi od pasmine koze. Neke pasmine poput

alpske ili sanske koze izdvajaju se po visokim prinosima mlijeka izmeĊu 700 i 1000 l a i više tokom

jedne sezone. TakoĊe, broj jaradi odreĊuje nivo proizvodnje - više jaradi viša proizvodnja mlijeka.

Proizvodnja mlijeka poput drugih karakteristika reprodukcije je pod velikim uticajem spoljnih fakora

kao što su:

ishrana – neadekvatan nivo energije, proteina, minerala i vitamina smanjuje proizvodnju

zdravstveno stanje – samo zdrave životinje mogu proizvesti mlijeko koje je sigurno za

konzumaciju

broj muža koza po danu – obično 2 puta tokom dana ali tokom vrhunca laktacije ekonomski je

opravdano obaviti treću mužu kojom se proizvodnja mlijeka povećava za 10%

smještaj – loši smještajni uslovi sa neadekvatnom temperaturom, vlagom i promajom

negativno utiču na proizvodnju mlijeka

tehnike muže – samo 70% mlijeka se izmuze nakon početka muže, dodatnom stimulacijom

potrebno je izmusti ostatak od 30%

vremenski uslovi – hladnoća i toplota negativno utiču na proizvodnju mlijeka

bremenitost – poslije oplodnje proizvodnja mlijeka počinje da opada

U okviru perioda laktacije proizvodnja mlijeka raste tokom prvih 6 do 8 sedmica kada doseţe vrhunac.

MeĊutim, vrhunac apetita koza ne poklapa se sa vrhuncom laktacije i dolazi izmeĊu 10. i 14.

sedmice nakon jarenja.

Proizvodnja mlijeka raste od prve do treće-ĉetvrte laktacije i poĉinje da opada poslije šeste laktacije ali

ne tako ubrzano kako je rasla proizvodnja od prve do treće laktacije.

Proizvodnja mlijeka kod koza (za razliku od krava) je sezonska – od sredine marta pa do oktobra sa

najvećim prinosima tokom tokom toplih mjeseci.

56

PROIZVODI OD KOZJEG MLIJEKA

18. KOZJE MLIJEKO

Iako kravlje i kozje mlijeko imaju sliĉan ukupan sadrţaj masnoća, veći postotak kiselina srednje

dugih lanaca poput caprinske i caprilne kiseline u kozjem mlijeku doprinosi karakteristiĉnom

kiselom okusu kozjeg sira. (Ove masne kiseline dobile su ime od latinske rijeĉi za kozu – capra).

Tabela 22. Prosječan sastav mlijeka raznih sisara. Izvor: Osnovi hemijskih sastojaka mliječnih

proizvoda, strana 6, Ed . Webb, B.H. i A.H. Johnson.

Vrsta Voda Masnoća Protein

(%)

Laktoza

(%)

Pepeo

(%)

Nemasne

ĉvrste materije

Ukupno

ĉvrstih materija

koza 87.00 4.25 3.52 4.27 0.86 8.75 13.00

krava 87.20 3.70 3.50 4.90 0.70 9.10 12.80

ovca 80.71 7.90 5.23 4.81 0.90 11.39 19.29

ljudi 87.43 3.75 1.63 6.98 0.21 8.82 12.57

18.1. Izgled i okus

U smislu boje, strukture i okusa kozje mlijeko je sliĉno kravljem mlijeku. MeĊutim, kozje mlijeko

moţe da ima slaniji okus od kravljeg mlijeka. Nadalje, i drugi faktori mogu da utiĉu na okus kozjeg

mlijeka kao što je odreĊena hrana koju jedu muzne koze. Proizvodi od kozjeg mlijeka kao što su kozji

sir i jogurt mogu imati jaĉi okus nego što je to sluĉaj kod proizvoda od kravljeg mlijeka.

18.2. Karakteristike kozjeg mlijeka

kozje mlijeko je prirodno homogenizirano za razliku od kravljeg zahvaljujući svojoj glatkoj

strukturi zbog čega se lako probavlja i apsorbuje u tijelu

kozje mlijeko sadrži manje laktoze nego kravlje mlijeko

kozje mlijeko sadrži više vitamina A i B nego kravlje mlijeko iako obje vrste mlijeka imaju isti

nivo vitamina C, D, željeza, proteina i masti.

kozje mlijeko je veliki izvor kalcija i drugih minerala te minerala u tragovima

kozje mlijeko je pozato po svojim ljekovitim svojstvima

Kozje mlijeko je prirodno homogenizirano jer masne globule prisutne u kozjem mlijeku su manje od

onih u kravljem mlijeku. Kao rezultat, masne globule u kozjem mlijeku se ne skupljaju jedna sa

drugom zbog ĉega se kozje mlijeko lakše vari. Mehaniĉki proces homogenizacije koji je potreban za

kravlje mlijeko otpušta enzim ksantin oksidazu za koji je dokazano da napada krvotok i stvara

zadebljanja na srcu i arterijama. Ova šteta stimulira tijelo da izluĉuje holesterol kako bi se zaštitne

masne tvari nataloţile na oţiljke uzrokujući aterosklerozu. Kod prirodno homogeniziranog mlijeka to

nije problem jer je apsorpcija ovog enzima neznatna ili do nje uopšte i ne dolazi.

Prirodno, mlijeko svih sisara, ukljuĉujući i ljudsko, sadrţi laktozu – mlijeĉni šećer. MeĊutim, mnoge

osobe koje imaju dijagnozu da ne tolerišu laktozu mogu konzumirati kozje mlijeko koje se lako vari.

Zbog brzog prolaska kroz sistem varenja kozje mlijeko ostavlja manje neprevarenih ostataka u

crijevima da fermentira što je obiĉno uzrok neprijatnih simptoma laktozne netolerancije.

Proteini kozjeg mlijeka su lakše provarljivi nego proteini kravljeg mlijeka a apsorpcija amino kiselina

je efikasnija. Svi mogu slobodno konzumirati kozje mlijeko jer se protein αs-1 kazein, koji uzrokuje

57

alergijske reakcije kod mnogih ljudi, za razliku od kravljeg mlijeka moţe naći samo u tragovima u

kozjem mlijeku.

U poreĊenju s kravljim mlijekom kozje mlijeko ima 13% više kalcijuma, 25 % više vitamina B6 i 47%

vitamina A. TakoĊer sadrţi veću koncentraciju hlora, bakra i magnezija.

Djeca koja piju kozje mlijeko imaju bolji imunitet, otpornija su na bolesti, razne viruse, bolje rastu,

imaju bolju teţinu i kvalitetniju mineralizacija kostiju u odnosu na djecu koja kozumiraju kravlje

mlijeko.

18.3. Ljekovita svojstva kozjeg mlijeka

Kozje mlijeko je zdravo sa velikom prednošću što se brzo vari zbog mekšeg gruša i sitnijih masnih

ĉestica. Iz ovih razloga kozje mlijeko je izuzetno povoljno za osobe sa osjetljivim i sporim probavnim

sistemom. Kozje mlijeko se provari za oko 40 minuta dok za kravlje mlijeko treba oko 2,5 sati.

Kozje mlijeko ima izuzetna ljekovita svojstva i poznato je da pomaţe / lijeĉi koţne probleme, pomaţe

kod problema sa respiratornim i digestivnim procesima kod male djece i predstavlja hranu odliĉnih

nutritivnih svojstava. Preporuĉuje se kod plućnih bolesti, raznih alergija, za poboljšanje imuniteta,

obnove kostiju i pospješivanje aktivnosti probavnog trakta.

Kozje mlijeko ne sadrţi kompleksne proteine koji su glavni stimulatori alergijskih reakcija koje

izazivaju proizvodi od kravljeg mlijeka.

Mlijeĉna mast kozjeg mlijeka sadrţi konjugiranu linolensku kiselinu za koju je dokazano da ima

antikancerogeno dejstvo. Obavljena su mnoga istraţivanja koja ukazuju da kozje mlijeko ima

antikancerogena svojstva.

Upotreba kozjeg mlijeka se dugo preporuĉivala kao pomoć u lijeĉenju ĉira zbog svoje sposobnosti da

neutralizira kiseline.

Kozje mlijeko je poznato po svojim terapeutskim kvalitetima. Ono daje vlaţnost koţi i balansira

kiselost koţe, pH. To je zato što kozje mlijeko ima isti nivo kiselosti kao i ljudska koţa. Kozje mlijeko

moţe uveliko pomoći u lijeĉenju akni, ekcema ili dermatitisa.

Kozje mlijeko je bogat izvor mineralnog selenijuma koji se nalazi u tragovima a ljudskom tijelu ĉesto

nedostaje i nephodan je za imuni sistem i ima antioksidantna svojstva. Pomaţe u kontroli ljudskog

imunološkog sistema i napada viruse direktno spreĉavajući njihovo reprodukciju.

18.4. Surutka

Surutka je nusproizvod procesa proizvodnje sira. Kozja surutka je teĉnost blijedo zelene boje koja

ostaje nakon što se protein kazein i kajmak uklone iz kozjeg mlijeka.

Za kozju surutku se kaţe da otklanja sve probleme od crijevnih poremećaja do artritisa.

Kozja surutka sadrţi protein iz kozjeg mlijeka koji ima hemijsku strukturu koja je veoma sliĉna

ljudskom mlijeku. Mnoge osobe koje su netolerantne na laktozu i koje ne konzumiraju proizvoda od

kravljeg mlijeka istiĉu da kozju surutku mnogo bolje podnose. Bogata natrijem, kalijem i kalcijumom

kozja surutka je jako bogata mineralima koji su neophodni ljudskom organizmu. Redovno

konzumiranje surutke moţe pomoći jaĉanju slabih zglobova i moţe smanjiti bol koji se javlja prilikom

kretanja što ĉini surutku veoma atraktivnim proizvodom za sportiste.

58

Kozja surutka ublaţava smetnje probavnog i crijevnog trakta, jaĉa imunološki sistem, pomaţe zaštiti

od infektivnih bolesti. Kozja surutka je posebno efikasna u borbi protiv upornih gastrointestinalnih

bolesti.

Kozja surutka je popularan dodatak ishrani sportista jer je veliki izvor proteina, vitamina, minerala i

laktoze. Sportisti koriste surutku da podstakne rast mišića i da zalijeĉi mišiće koji su istegnuti od

stalnog vjeţbanja ili od izlaganja velikim naporima. Pored visokog nivoa proteina za snagu mišića

kozja surutka sadrţi kalij, magnezijum, hlor i fosfor, sve minerale koji su potrebni zdravom tijelu.

Bogata elektrolitima kozja surutka ima okrepljujuća svojstva. Poznata je po sadrţaju brzog proteina

kojeg organizam brzo apsorbuje i utiĉe na brzo okrepljenje istrošenih mišića. Kozja surutka sadrţi

korisne amino kiseline koje se suprotstavljaju zamoru i ubrzavaju oporavak mišića.

59

19. MESO

Naĉini konzumiranja kozjeg mesa su uslovljeni kulturom, tradicijom, vjerskim shvatanjem i socio-

ekonomskim statusom zajednice.

Prema FAO kozje meso predstavlja 63% crvenog mesa koje se konzumira u cijelom svijetu. Koze su

glavni izvor ţivotinjskih proteina u mnogim zemljama sjeverne Afrike i Bliskog istoka. Uzgoj koza je

takoĊer vaţan u jugoistoĉnoj Aziji, na Karibima i drugim tropskim predjelima.

Kozje meso se karakteriše kao nemasno meso sa poţeljnim hranjivim sastojcima i idealno je za

potrošaĉa koji vodi raĉuna o zdravlju.

Tabela 23. UsporeĎivanje hranjivih vrijednosti pripremljenog mesa. Izvor: USDA, Baza podataka o

standardnim hranjivim referentnim vrijednostima, Izdanje 14 (2001)

hranjivi sastojak kozje meso piletina junetina svinjetina jagnjetina

kalorije 122 162 179 180 175

masnoća (g) 2,6 6,3 7,9 8,2 8,1

zasićene masti (g) 0,79 1,7 3,0 2,9 2,9

proteini (g) 23 25 25 25 24

holesterol (mg) 63,8 76 73,1 73,1 78,2

Kao što je prikazano u tabeli 23. kozje meso sadrţi manje kalorija, ukupne masnoće, zasićenih masti i

holesterola nego druge vrste mesa. Manje zasićenih masti i manje holesterola znaĉi i zdravije crveno

meso za potrošaĉa koji vodi raĉuna o zdravlju.

Manje zasićenih masti i relativno visok udio ukupnih nezasićenih masti utiĉu na to da je kozje meso

veoma zdravo i dobar izbor izvora proteina. Prema podacima sa Fakulteta za javno zdravstvo

univerziteta Harvard, zasićene masti (loše masti) povećavaju rizik nastanka kardiovaskularnih bolesti i

drugih hroniĉnih stanja dok nezasićene masti (dobre masti) poboljšavaju holesterol u krvi, smanjuju

upalne procese, stabiliziraju otkucaje srca i imaju razne druge povoljne uticaje.

Kozje meso bi se trebalo kuhati i peći na niskoj temperaturi. Zbog niskih vrijednosti masti i nedostatka

mramoriranosti mesa (male pruge masnoće unutar mišića) kozje meso moţe izgubiti vlaţnost i brzo se

isušiti ukoliko se peĉe ili kuha na visokoj temperaturi.

19.1. Proizvodnja kozjeg mesa

Koza produktivnije pasmine ojari od 1,9 do 2,25 jareta u sezoni. U praksi je to proizvodnja oko 50-75

kg ţive vage i 25-36 kg jaretine po kozi.

Neke pasmine koje su ciljano uzgojene za proizvodnju mesa dobivaju dnevno na teţini od 200 do 250

grama. Dobri rezultati bi se mogli postići ukrštanjem domaće pasmine koze sa pasminom kao što je

burska. Tako bi se povećao broj jaradi po kozi kao i dnevni prirast.

MeĊu faktorima koji odreĊuju prinos, kvalitet i randman kozjeg mesa pored uticaja pasmine tu su i

naĉin ishrane, starost i spol.

Ukoliko tovljene ţivotinje u ishrani koriste veći nivo proteina dnevni prirast je veći a kvalitet trupa

bolji. Muška jarad pri roĊenju i u periodu odbića teţe više u odnosu na ţensku jarad za 10-25%.

60

Jarĉevi imaju veći randman od koza zbog veće mišićne mase. MlaĊe ţivotinje imaju veći postotak

randmana nego starije. Utovljenost se odnosi na koliĉinu sala u tijelu. U organizmu koza masnoće se

prvo taloţe u unutrašnjosti a onda ispod koţe. Idealna debljina sala je oko 2 cm jednako rasporeĊeno

oko grebena, rebara i slabinskog dijela leĊa.

Randman kod koza varira izmeĊu 35 i 53%. Boja mesa mlade jaretine je svjetlo ruţiĉasta.

Imajući u vidu cijene koncentratne hrane, sposobnost za proizvodnju mesa domaćih koza i njihov niski

dnevni prirast, intenzivni tov nije profitabilan. Proizvodnja mesa bi se trebala organizirati na pašnjaku

kao dio proizvodnje mlijeka i mlijeĉnih proizvoda.

61

20. PROIZVODNJA KOMPOSTA UZ POMOĆ GLISTA

(VERMIKOMPOSTIRANJE)

Proces proizvodnje vermikomposta se zove vermikompostiranje. Vermikompostiranje je jednostavan

biotehnološki proces kompostiranja gdje se koriste odreĊene vrste glista kako bi se pospješio proces

razgradnje stajskog gnojiva i kako bi se pospješio nastanak boljeg finalnog proizvoda.

Vermikompostiranje se razlikuje od kompostiranja u slijedećem - to je mezofilni proces u kojem se

koriste mikroorganizmi i gliste koji su aktivni na temepraturi od 10-32 C (ne vanjske temperature već

temperature unutar hrpe vlaţnih organskih materija). Ovaj proces je brţi od kompostiranja jer materija

prolazi kroz crijeva glista, dolazi do znaĉajne ali ne u potpunosti shvaćene transformacije, što rezultira

izmetom glista koji je bogat mikrobima i koji utiĉe na rast biljaka i obogaćen je sastojcima koji takoĊe

štite od štetoĉina. Ukratko, gliste su sposobne zahvaljujući biološkoj alhemiji da transformišu stajsko

gnojivo i ostale vrste organskog otpada u najbolja prirodna gnojiva.

Kompost dobiven od glista sadrţi hranjive materije koje se rastapaju u vodi i odliĉno je organsko

gnojivo koje reguliše kvalitet zemljišta i koje se masovno koristi u poljoprivredi.

Pored smanjene potrebe za hemijskim gnojivima i pesticidima koji su štetni za okolinu potvrĊeno je da

je potreba biljaka za vodom znatno manja kada se koristi vermikompost zbog svojstva zadrţavanja

vlage.

Prosjeĉna komercijalna farma na kojoj se uzgaja 100 koza moţe da proizvede 40 tona stajskog gnojiva

koje se moţe pretvoriti u 20 tona vermikomposta.

Proces proizvodnje nije komplikovan ali je potrebna posebna tehnologija, znanje, dovoljno hrane za

gliste (stajsko gnojivo i ostali organski otpad), voda i spoznaja da koristeći se takvom metodom

uzgajanje stoke na farmi moţe biti profitabilno.

Za 1 kg glista potrebno je 2 m2 prostora i 1 t stajskog gnojiva i ostalog otpada za ishranu koje one

pretvaraju u 0,5 t vermikomposta. Pošto imaju visoku stopu reprodukcije 1 kg glista pod povoljnim

uslovima (dovoljno hrane, vode, temperatura tla iznad 10°C) moţe proizvesti još 2 kg glista u toku

jednog proizvodnog ciklusa. Jedan proizvodni ciklus traje 12 mjeseci. Jedan kilogram glista košta oko

200 KM. Kompost se kupi jednom godišnje, obiĉno u proljeće. Gliste mogu da ţive do 15 godina.

Trenutna cijena 1 t vermikomposta prve klase je izmeĊu 600 i 800 KM. Jedan dio vermikomposta se

moţe koristiti za poljoprivrednu proizvodnju dok se ostatak moţe prodati na trţištu.

62

21. DIZAJN PROJEKTA

Imajući na umu da dobro organizovan naĉin uzgoja koza uz preradu mlijeka na samoj farmi ili

povezan sa preraĊivaĉkim sektorom moţe pruţiti mogućnosti za zapošljavanje i omogućiti ruralnom

stanovništvu zaradu, predstavićemo jedan odrţiv model kako bi se iskoristile mogućnosti koje ovaj

sektor nudi.

Projekat je zamišljen kao pilot projekat uz mogućnost da se implementira na jednoj ili više lokacija u

isto vrijeme.

21.1. Lokacija

Moguća lokacija za ovaj projekat bi bila u ruralnim podruĉjima nerazvijenih opština sa znaĉajnim

brojem povratnika i preduslovom za razoj kozarstva. Blizina preraĊivaĉa je vaţan faktor. Moguće

lokacije su Stolac, Grahovo, Rudo itd. Lista opština je mnogo veća jer mnoge opštine zadovoljavaju

navedene kriterije. PreraĊivaĉi koji su iskazali interes za prikupljanje mlijeka nalaze se u raznim

dijelovima BiH (vidi Aneks 1).

21.2. Koncept

Suština projekta je stvaranje grupa proizvoĊaĉa koje se sastoje od po 10 uzgajivaĉa koza i koji bi

isporuĉivali mlijeko preraĊivaĉu uz dvije predviĊene opcije:

1. mlijeko se preraĎuje na jednoj od deset farmi

2. mlijeko se isporučuje već postojećem preraĎivaču

Svaki od tih 10 uzgajivaĉa bi dobio 20 do 30 koza . U sluĉaju da se prerada odvija na jednoj od farmi

vodeći uzgajivaĉ bi dobio opremu za preraĊivanje kozjeg mlijeka.

Svaki uzgajivaĉ bi postepeno povećavao svoje stado i u ĉetvrtoj godini bi imao najmanje 50 koza.

Tada bi to bila grupa uzgajivaĉa koji posjeduju 500 koza ili više sa kapacitetom proizvodnje oko 250

tona mlijeka godišnje.

Veliĉina grupa moţe varirati. Grupe bi se trebale nalaziti u blizini uzgajivaĉa koji već vrše preradu

mlijeka ili preraĊivaĉa koji su iskazali interes za prikupljanje mlijeka. U raznim krajevima BiH postoje

uzgajivaĉi koji bi mogli biti potencijalne voĊe grupa.

Svi odnosi izmeĊu uzgajivaĉa i preraĊivaĉa bi bili iskljuĉivo na komercijalnoj osnovi. Uzgajivaĉi bi

posuĊivali sredstva za projekat od komercijalnih banaka.

UNDP bi pruţio tehniĉku podršku organizovanjem savjetodavnih sluţbi i obuĉavanjem uzgajivaĉa.

TakoĊe bi im pomogao da podnesu zahtjeve za subvencije, posebno za kapitalna ulaganja. U

zavisnosti od raspoloţivih sredstava UNDP moţe pomoći uzgajivaĉima u kupovini ţitarica ili sjemena

za stoĉnu hranu, malih mašina kao što su motokultivator, odreĊeni prikljuĉci za traktore itd.

Jedan mobilni struĉni tim UNDP-a bi pokrio više lokacija u isto vrijeme. Jedan tim moţe efektivno

pokriti 80 do 90 uzgajivaĉa.

Uzgajivaĉi bi imali pomoć od samog poĉetka.

Obuka uzgajivaĉa bi se izvodila na farmama prema saĉinjenom planu.

63

Obuka bi pokrivala razne aspekte uzgoja koza i ukljuĉivala bi ali se ne bi ograniĉavala na sljedeće:

proizvodnja stočne hrane

adkevatna ishrana koza

reprodukcija

bolesti

ekonomika kozarastva

sigurnost hrane, higijena i kvalitet mlijeka

zaštita koza

U sluĉaju da se prerada odvija na jednoj od farmi onda bi se tu vršila i obuka. Napravila bi se detaljna

analiza u smislu kvalitete proizvoda i ponudila bi se rješenja. Gdje je god to moguće uzela bi se u

razmatranje diferzifikacija kao naĉin da se optimizira proizvodnja i povećaju ekonomski uĉinci.

Posebna paţnja će se posvetiti:

kvalitetu okusa

strukturi (sira) i izgledu

percepciji potrošača u odnosu na sigurnost i hranjivu vrijednost proizvoda

Problemi marketinga kao neizbjeţni dio poslovanja će se takoĊe razmatrati. Pored uspostavljanja

adekvatnih distribucijskih i prodajnih kanala paţnja će se posvetiti:

raspoloživosti specijalnih vrsti

brendiranju

atraktivnosti ambalaže

relativnoj cijeni proizvoda

Uzgajivaĉi će u poĉetku imati dovoljno vremena da prihvate nove tehnologije i imaće priliku da

usvoje sistem uzgoja koji će njihovo poslovanje uĉiniti uspješnim.

Krajnji cilj je stvaranje odrţivih radnih mjesta koja će omogućiti prihod ruralnom stanovništvu.

Nauĉene lekcije i iskustvo steĉeno u ovom projektu će se podijeliti tako što će se ovaj projekat

proširiti i na druge lokacije ili će se iskustva predstaviti zainteresovanim stranama.

Jedan od mogućih razvoja u kasnijim fazama ovog projekta moţe biti da će neki uzgajivaĉi, uvidjevši

mogućnost razvoja vlastite prodajne mreţe, djelovati samostalno na trţištu i odvojiti se od grupe.

Ovim se neće ugroziti projekat i to je u stvari poţeljan ishod.

Poduzetništvo je vaţan razvojni pokretaĉ u bilo kom društvu.

21.3. Sredstva

Kao što je ranije navedeno sredstva za ovaj projekat mogu se obezbijediti od komercijalnih banaka i

svi odnosi unutar grupe i sa preraĊivaĉem bili bi iskljuĉivo na komercijalnoj osnovi. Naravno, dio

sredstava bi se obezbijedio putem donacija ali znaĉajan dio sredstava bi se osigurao iz komercijalnih

izvora. Mnogi projekti za koje su sredstva donirana su bili 100% neuspješni. Komercijalni pristup

utiĉe na farmere da postanu poduzetnici.

Dio sredstava za kupovinu grla i opreme, rekonstrukciju i izgradnju staja, otplatu kamata, isplatu

premija osiguranja i osnivanje postrojenja za preradu mlijeka, osnivanje udruţenja i zadruga će se

64

otplatiti putem programa subvencija u prvoj godini projekta. U ovom segmentu uzgajivaĉima će biti

potrebna pomoć struĉnog osoblja. Ova sredstva su znatna i trebaće se izraditi detaljna analiza kako bi

se ostvarili najbolji rezultati. Moguće rješenje je osnivanje zadruga da bi se olakšalo rasporeĊivanje

sredstava i kako bi se dobila znaĉajnija finansijska potpora.

Tabela 24. Oprema koja se treba obezbijediti grupi od 10 uzgajivača

Oprema Vrijednost

(KM)

Subvencije

(%)

200 koza 90. 000 25

rekonstrukcija staja 80. 000 25

oprema za preradu mlijeka (ukoliko se prerada odvija na farmi) 45. 000 25

vozila za prikupljanja mlijeka (ukoliko se prerada odvija na farmi) 30. 000 25

oprema za kontrolu kvaliteta 5.000

Ukupno 240. 000 25

Ukoliko preraĊivaĉ organizuje prikupljanje i preradu mlijeka u tom sluĉaju se neće kupovati oprema

za preradu mijeka niti vozila za prikupljanje mlijeka.

UNDP će obezbijediti rad savjetodavnih sluţbi i potrebnu logistiku tokom prve godine. Za obavljanje

ovih poslova biće potrebno otvoriti 2 radna mjesta na puno radno vrijeme i jedno sa nepunim radnim

vremenom.

Inžinjer stočarstva

prehrambeni tehnolog

stručnjak za marketing – nepuno radno vrijeme

Ovo troje uposlenika moţe pruţiti pomoć za 10 grupa uzgajivaĉa imajući u vidu udaljenost izmeĊu

grupa.

21.4. Odabir korisnika

Odabir korisnika je jedna od najvaţnijih faza u svakom projektu. Korisnici će se birati putem konkursa

sa jasno odreĊenim kriterijima, putem javnih tendera, u saradnji sa opštinskim i/ili kantonalnim

organima. Uspostaviće se odgovarajući bodovni sistem kako bi se ispravno vrijednovao svaki kriterij.

Kriteriji koji će se razmatrati, ali neće biti ograniĉeni na sljedeće, su:

socijalni status (status povratnika, starosna dob, spol, prihodi)

raspoloživa sredstva (raspoloživo zemljište, mehanizacija, objekti, raspoloživa radna snaga,

radno iskustvo, kreditna sposobnost)

lociranje tržišta, udaljenost od glavnog puta

poslovni pristup i poduzetnički duh

izražen interes za učestvovanje u projeku pod definiranim uslovima

21.5. Zainteresovane strane

Zainteresovane strane odreĊuje sama priroda projekta. To mogu biti: opštinski i kantonalni organi,

regionalne savjetodavne sluţbe, poljoprivredni instituti i agencije, ured za veterinarstvo i lokalni

65

veterinari, Agencija za sigurnost hrane (ukoliko se prerada odvija na farmi), Ministarstvo

poljoprovrede, Carinska sluţba (uvoz ţivotinja).

21.6. Aspekti zaštite okoliša i socio-aspekti

Koze se mogu uspješno koristiti u ekstenzivnom sistemu ispaše za kontrolu nepoţeljne vegetacije,

uništavanje grmlja koje je potencijalno gorivo za poţare, obnavljanje kvaliteta pašnjaka i proizvodnju

mesa za trţište. Kao faktori koji kontrolišu vegetaciju koze se koriste u relativno velikom broju kako

bi prepasle jedno podruĉje. Uklanjanje grmlja i korova smanjuje konkurenciju za hranjive materije i

vlagu iz tla, a tokom vremena dolazi do povećanja kapaciteta pašnjaka. U nekim dijelovima zemlje

koze se unajmljuju kako bi istrijebile korov, posebno u napuštenim ruralnim predjelima gdje ga ima

puno. Ovim se za okoliš stvara velika korist.

Drugi aspekt u vezi sa okolišom bi bila proizvodnja vermikomposta dobivenog od glista kao prirodnog

gnojiva što ima za posljedicu smanjivanje upotrebe vještaĉih gnojiva.

Vaţan socijali aspekt ovog projekta je da će se njime povećati proizvodnja mlijeka i mlijeĉniih

proizvoda ĉija je konzumacija višestruko preporuĉljiva i ona utiĉe u borbi protiv raznih bolesti (vidi

odjeljak 19).

21.7. Zapošljavanje i pitanje ravnopravnosti spolova

Uzgoj koza s orijentacijom na proizvodnju mlijeka moţe ponuditi znaĉajan broj radnih mjesta u

ruralnim podruĉjima.

Sistem od jedne grupe koja se sastoji od 10 uzgajivaĉa moţe ponuditi 15 radih mjesta.

Prema procjenama iz ankete koju smo sproveli meĊu preraĊivaĉima mlijeka u Bosni i Hercegovini u

januaru 2011. godine (vidi odjeljak 7.3.2) trenutna potraţnja za kozjim mlijekom u ovom sektoru se

kreće od 14.000 do 25.000 l mlijeka dnevno. To bi podrazumijevalo 7.000 do 12.500 grla koza u

poĉetnoj fazi. Drugim rijeĉima to bi znaĉilo 70 do 125 stada koja se sastoje od 100 koza ĉime bi se

otvorilo 140 do 250 radnih mjesta. Imajući u vidu da je ovo samo poĉetna procjena i da više od 20

preraĊivaĉa mlijeka (malih i srednjih) nisu bili anketirani i uzimajući u obzir pokazatelje sa

regionalnog trţišta o rastućoj potraţnji za proizvodima od kozjeg mlijeka koliĉine potrebnog mlijeka

bi se znaĉajno uvećale. TakoĊe smo došli do zakljuĉka da se većina mlijeka prodaje kroz direktnu

prodaju (uzgajivaĉi potrošaĉima). Ovo ukazuje da i ovaj segment moţe ponuditi znaĉajan broj radnih

mjesta.

Realno, kao što moţemo vidjeti u našem modelu, rast populacije muznih koza, što je osnova za ovaj

podsektor, u poboljšanom sistemu kozarstva bi mogao da dovede do povećanja populacije koza od

250% u ĉetverogodišnjem periodu ili stado koje broji 20 koza tokom prve godine u ĉetvrtoj godini će

biti stado od 50 koza. Stado od 50 koza moţe osigurati 1,5 radnih mjesta. Stado od 100 koza nudi 2

radna mjesta sa punim radnim vremenom. Ukoliko se prerada obavlja na farmi sa razvijenom

samostalnom prodajnom mreţom mogu se stvoriti još 1,5 do 2 radna mjesta.

Farme koza su porodiĉni posao u kojem jednako uĉestvuju muškarci i ţene. Sektor za preradu mlijeka

tradicionalno pripada ţenama.

66

Saţetak

Oĉekivani rezultati Mjerenje uĉinkovitosti Pretpostavke / Rizici

Cilj

Stvarati mogućnosti za zapošljavanje siromašnih u

okviru lanaca vrijednosti u podsektoru kozarstva

obezbijediti nova trţišta za kozje proizvode u okviru

podsektora kozarstva

Uticaji

Pruţena podrška

poduzetniĉkim naporima u ruralnim

sredinama posebno

meĊu ţenskom populacijom

Razvijeni novi proizvodi sa dodatom

vrijednosti u okviru

podsektora kozarstva

Razvijen model koji bi

bio primjenjiv u

raznim regijama

Pokazatelji uticaja

Zadovoljstvo klijenata

Ekonomski pokazatelji

Pokazatelji prodaje

Pretpostavke za postizanje

rezultata

Potraţnja za kozjim

proizvodima raste

Potreba da se model

proširi na ostale regije

Ciljevi projekta

Povećati broj komercijalnih farmi u nerazvijenim

ruralnim podruĉjima i

koristiti poboljšane tehnologije i tako povećati

proizvodnju u sektoru

kozarstva

Oformiti grupe

poljoprivrednih

proizvoĊaĉa kako bi se povećao broj

standardizovanih proizvoda iz sektora kozarstva

Povezati grupe

poljoprivrednih proizvoĊaĉa koji uzgajaju

koze sa potencijalim

trţišnim kanalima i

prodajnim mogućnostima

Rezultati

Uvećani kapaciteti za uzgoj koza

Uveden novi naĉin

prerade proizvoda od kozjeg mlijeka

Povećan broj proizvoda sa dodatom

vrijednosti

Povećan broj proizvoĊaĉa koji

plasiraju proizvode na trţište

Uvedeni i poboljšani standardi za sigurnost

hrane u okviru grupa

Bolje razumijevanje prednosti zajedniĉkog

pristupa trţištu

Pokazatelji rezultata

Indikatori profitabilnosti

Indikatori efikasnosti

Zadovoljstvo potrošaĉa

Dobijanje certifikata/uvjerenja

Pretpostavke za postizanje

rezultata

Uz stabilan rast cijena profitabilnost

proizvoda će ostati na istom nivou

Potreba za

proizvodnom ekspanzijom je

oĉigledna

Poboljšane tehnike i nauĉene lekcije će

zadrţati zadovoljstvo

potrošaĉa na

visokomo nivou.

Sredstva i aktivnosti

200. 000 KM posuĊeno od

komercijalnih banaka po jednoj grupi

Pokrivenost: 10 grupa od po 10 poljoprivrednih

proizvoĊaĉa

Vremenski okvir: 24 mjesec

Ostvarenja

Steĉena znanja o

novim tehnologijama u primarnom sektoru

proizvodnje

Steĉena znanja o

tehnologijama prerade

kozjih proizvoda

Upoznatost o vaţnosti

standarda za sigurnost hrane

Kupovina 200 grla koza

Pokazatelji ostvarenja

Upitnici

Evidencija efikasnosti rada

Pretpostavke za ostvarenja

Kvalitetna procjena

Odgovornost

Djelotvorna obuka

Dobri selekcioni

kriteriji

67

ANEKSI

ANEKS 1. LISTA ANKETIRANIH PRERAĐIVAĈA

Lista imena anketiranih preraĊivaĉa koji su izrazili interes za prikupljanje kozjeg mlijeka

1 Meggle Bihać

2 Nocno Ţivinice

3 Mljekara Gornji Vakuf

4 Mljekara Kupres

5 Mljekara Livno

6 Vitmark Kotor Varoš

7 Maja Gacko

8 Padjeni Bileća

9 Perfeto Nevesinje

10 Glogovac Nevesinje

11 Dedić Breza

12 Dramond Mokro Pale

13 Mljekara Rakitno

14 PuĊa and Perković Livno

15 Mljekara Šipovo

16 Snjegotina Teslić

17 Nur Travnik

18 Tippas Posusšje

Lista imena anketiranih preraĊivaĉa koji nisu izrazili interes za prikupljanje kozjeg mlijeka

1 Milkos Sarajevo

2 Inmar Gradaĉac

3 Natura Vita Teslić

4 Bjanka Zvornik

5 Mlijeko product Kozarska Dubica

6 Mljekarska Industrija BanjaLuka

7 Tuzlanska Mljekara

68

ANEKS 2. Moguća ishrana za razliĉite proizvodne nivoe

Nivo proizvodnje 2 l mlijeka

Ljeto

Pašnjak

Sijeno 0,3 kg

Zima

Sijeno 1,9 kg

Repini rezanci 3 kg

Kukuruz 0,3


Ljeto

Pašnjak

Sijeno 0,3 kg

Repini rezanci 0,4 kg

Zima

Sijeno1,9 kg


Zrnevlje 0,5


Ljeto

Pašnjak

Sijeno 0,2 kg

Zima

Sijeno1,7 kg

Repini rezanci 3 kg

Nivo proizvodnje 4 l mlijkea

Ljeto

Pašnjak

Sijeno 0,3 kg


Zrnevlje 0,5

Zima

Sijeno 1,5 kg


Zrnevlje 1,2

69

ANEKS 3. LISTA KONTAKATA

Uzgajivaĉi

1. Dţevad Kovaĉ, [email protected] ,

poljoprivredni proizvoĊaĉ, Mostar, 061 273 676

2. Šukrija Celamen, poljoprivredni proizvoĊaĉ i

preraĊivaĉ, Zenica ,032 438 039

3. Hazim Tahirović, poljoprivredni proizvoĊaĉ i

preraĊivaĉ, Travnik, 061 592 847

4. Branislav Rajić, farmer and processor, Laktaši,

065 621 772

5. Sulejman Huseinović, poljoprivredni

proizvoĊaĉ i preraĊivaĉ, Kljuĉ , 061 163 389

6. Zilić Fatmir, poljoprivredni proizvoĊaĉ i

preraĊivaĉ, Zenica, 061 795 800

7. Ţeljko Perko, poljoprivredni proizvoĊaĉ i

preraĊivaĉ, Široki Brijeg, 063 443 240

8. Marin Mioĉ, poljoprivredni proizvoĊaĉ i vlasnik

, Kupres, 063 929 096

9. Renato Delić, poljoprivredni proizvoĊaĉ, 065

346 689, Ustipraĉa

10. Selver Perijan, poljoprivredni proizvoĊaĉ,

Goraţde, 062 564 529

11. Elfad Masala, poljoprivredni proizvoĊaĉ,

Goraţde, 061 136 970

12. Mladen Ĉelan, poljoprivredi proizvoĊaĉ, Livno,

063 836 383

13. Sveto Matić, poljoprivredni proizvoĊaĉ, Srbac,

065 510 899

14. Radovan Topić, poljoprivredni proizvoĊaĉ,

Šipovo, 065 664 513

15. Ţeljka Sidran, poljoprivredni proizvoĊaĉ,

Stolac, 036 853 756,

Poduzetnici

1. Senija Raković , Novi Grad

[email protected], 066 674 148

2. Pero Galić, Siroki Brijeg, 063 623 229

3. Nedeljko Tešić, Miora, Banja Luka,065 466

631, [email protected]

4. Samir Vitoškić, Sarajevo, 062 334 255

5. Slavko Poznanović, Bihać, 065 446 056

6. Elevedin Mehić , ZZ Eko Vlašić, 062 965 700

[email protected]

PreraĊivaĉi

1. Meggle ,Bihać, Vedad Pašić, 063 896 416

2. PuĊa i Perković, Livno, Marjan Pudja, 063 371

643

3. Nocko, Ţivinice, Nusret Noćijević, 061 196

133

4. Padjeni, Bileća, Nenad Vukoje, 065 520 909

5. Zeniĉka mljekara, Eniz Sarić, 032 457 458

6. Milkos, Sarajevo, Rasim Palić , 061 563 742

7. Mljekara Gornji Vakuf, 061 183 092

8. Mlijekoprodukt , Kozarska Dubica, Snjeţana,

052 448 244

9. DTD Snjegotina, Vjekoslav Jović, 053 453

000, 065 510 937

10. Tuzlanska mljekara, Stjepan Vilušić, 061 896

454

11. Inmar Gradaĉac, 035 822 055

12. Banjaluĉka industrija mlijeka, 051 307 663

13. Mljekara Sipovo , Pero Milojević, 050 372

195,065 978 951

14. Vitmark, Kotor Varoš, 065 689 970

15. Perfeto Nevesinje, Gordana Kljakić, 059 610

080, 066 116 696

16. Glogovac Nevesinje, 059 602 656

17. Mljekara , Kupres, Ruzica Hrvoje, 063 820

060,

18. Dramon Mokro, Pale, 057 233 194, 065 521

709

19. Maja , Gacko, Vukovic Mladen, 059 473 020

20. Natura Vita, Teslić, Zoran Ćupić, 065 441 354

21. Mljekara Dedić, Breza, 061 985 411

22. Mljekara Susa, Livno ,034 265 050

23. Nur Travnik, 061 593 643

24. Tippas, Posujše, 039 681 246

25. Mljekara Rakitno, Tomislav Pavković Sisković

039 692 085

26. Select Milk, Indjija, Srbija, Milovan Bulatović

, 00 381 22 554 5632,

1. Savjetodavne sluţbe

2. Dubravko Pocrnja , Agromediteranski Zavod,

Mostar, 063 997 123

3. Mladen Stojanović, Agencija za Selekciju u

Stoĉarstvu RS 065 983 748

mailto:[email protected]




70

ANEKS 4. FOTOGRAFIJE

Farma u Hercegovini

Moderna farma u zapadnoj Bosni

Farma u okolini Banja Luke – intenzivni

sistem

Unurtašnjost farme u zapadnoj Bosni

Farma koza u dolini rijeke Save

Boks za ishranu

Miješano stado alpske i sanske koze

Kvalitetno stado alpskih koza u Goraţdu

71

Koze tokom zimskog brsta u Hercegovini

Ispust

PRERADA

Cisterna za rashlaĊivanje

UreĊaj za pasterizaciju na farmi

Dio za preradu mlijeka na farmi koza

(oprema za preradu)

Vakuum mašina

Izgradnja mljekare koja bi se trebala otvoriti u

martu 2011. godine

72

SIREVI

Sir iz mijeha u komori za zrenje

Sir iz mijeha u plastiĉnim kutijama

spreman za trţište

Tvrdi sir

Tvrdi sir u vakuumiranom pakovanju

Svjeţi vakuumirani sir

Sir sa crvenim paprikama

u maslinovom ulju

Tvrdi sir

73

TRŢIŠTE

Mlijeko, jogurt, surutka na policama

Trgovina u Banja Luci koja prodaje

proizvode od kozjeg mlijeka

studija izvodljivosti uzgoja koza u bih

Documents