Bosna i Hercegovina/

MINISTARSTVO ZA LJUDSKA PRAVA I IZBJEGLICE/ M

Bosna i Hercegovina/

MINISTARSTVO PRAVDE/ M

RADNI TEKST

STRATEGIJA TRANZICIJSKE PRAVDE U BOSNI I HERCEGOVINI

2012- 2016.

2

SADRAJ

UVOD .................................................................................................................. 5 Metodologija izrade Strategije tranzicijske pravde ........................................... 9

I DIO - Koncept tranzicijske pravde i obaveze BiH ............................................... 12 Tranzicijska pravda ........................................................................................ 12

Mehanizmi tranzicijske pravde i njihova realizacija u BiH ................................. 13 Krivina pravda ............................................................................................... 14 Utvrivanje injenica i kazivanje istine .......................................................... 15 Programi reparacija ........................................................................................ 16 Institucionalne reforme ................................................................................. 18

Uporite Strategije tranzicijske pravde u meunarodnom pravu i meunarodne obaveze BiH ................................................................................................... 19 Ravnopravnost spolova u Strategiji tranzicijske pravde .................................. 24

II DIO - Analiza problema i predloena rjeenja .................................................. 26 Krivina pravda .............................................................................................. 26 Utvrivanje injenica i kazivanje istine ........................................................... 28

Pregled aktuelnog stanja ................................................................................... 30 Ogranienost rezultata dosadanjih inicijativa za utvrivanje injenica i kazivanje istine ............................................................................................... 30 Rjeavanje pitanja nestalih osoba.................................................................. 31 Nepristupanost podacima o svim rtvama krenja meunarodnog humanitarnog prava i meunarodnog prava ljudskih prava ......................... 34 Nepostojanje institucionalnog vansudskog mehanizma za utvrivanje injenica i kazivanje istine o krenjima ljudskih prava i ratnim zloinima u periodu 1992 1995. godina ......................................................................... 34

Predloena rjeenja ............................................................................................ 35 Reparacije i memorijali .................................................................................. 46

Obeteenja ....................................................................................................... 47 Pregled aktuelnog stanja ................................................................................... 48

Obeteenja putem sudskih odluka: neefikasan i neodriv sistem ............... 48 Obeteenja putem administrativnih odluka: nedosljedno postupanje prema rtvama .......................................................................................................... 49 Razliito postupanje prema civilnim rtvama rata u BiH ............................... 49 Razliito postupanje prema RVI i civilnim rtvama rata u BiH ....................... 50 Neodrivost postojeeg sistema isplate naknada .......................................... 51 Ne postoji obeteenje za rtve koje su pretrpjele torturu u mjestima zatvaranja ....................................................................................................... 51

Rehabilitacija ...................................................................................................... 52 Pregled aktuelnog stanja ................................................................................... 54

A Psihosocijalna zatita traumatiziranih osoba .......................................... 54 B Zapoljavanje .......................................................................................... 57

3

C Ukljuivanje rtava rata i osoba s invaliditetom u razliite vidove kreativnih i sportskih aktivnosti ..................................................................... 59

Memorijali .......................................................................................................... 61 Pregled aktuelnog stanja ................................................................................... 62

Politizacija procesa memorijalizacije kroz jednostran pogled na dogaaje u prolosti ......................................................................................................... 62 Legislativno-institucionalna neusklaenost u pravcu podizanja memorijala i nedovoljna implementacija postojeeg okvira za podizanje spomen-obiljeja........................................................................................................................ 62 Nekoordinirani pristup procesu iniciranja, davanja saglasnosti i finansiranja izgradnje memorijala ..................................................................................... 64

Predloena rjeenja za oblast reparacija i memorijala ...................................... 65 A Obeteenja ............................................................................................. 65 B Rehabilitacija ........................................................................................... 69 C Memorijali ............................................................................................... 76

Institucionalne reforme ................................................................................. 81 Pregled aktuelnog stanja ................................................................................... 82

Provjere (vetting) ........................................................................................... 82 Nedovoljno poznavanje procesa provjere (vetting) u javnosti u BiH ............. 82 Nedostatak drugih reformskih aktivnosti za postizanje legitimiteta i integriteta institucija ...................................................................................... 85

Predloena rjeenja ............................................................................................ 86 III DIO - Principi praenja provedbe strategije .................................................... 96

Komisija za praenje provedbe Strategije tranzicijske pravde ......................... 97 IV DIO Finansijski aspekti provedne Strategije i procjena .............................. 101 V DIO - Prilozi .................................................................................................. 106

Prilog 1 - Veze Strategije tranzicijske pravde sa drugim strategijama ............ 106 Strategija za reformu sektora pravde u BiH ..................................................... 106 Revidirana strategija BiH za provedbu Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma ........................................................................................................ 107 Dravna strategija za rad na predmetima ratnih zloina ................................. 108 Strategija reforme javne uprave u BiH ............................................................ 110 Gender akcioni plan ......................................................................................... 112 Akcioni plan za implementaciju UNSCR 1325 u Bosni i Hercegovini 2010 2013. godina .............................................................................................................. 112 Program poboljanja poloaja ena rtava ratnog silovanja i seksualnog zlostavljanja i torture u BiH 2012 2016. ........................................................ 113

Prilog 2 - Evropska unija, tranzicijska pravda i obaveze BiH ........................... 114 Prilog 3 - Ekspertna radna grupa .................................................................. 117

lanovi Ekspertne radne grupe ........................................................................ 117 Sastanci Ekspertne radne grupe .................................................................. 117

lanovi tematskih podgrupa grupe .................................................................. 117 Podgrupa za utvrivanje injenica i kazivanje istine ................................... 117 Podgrupa za reparacije i memorijale ........................................................... 118

4

Podgrupa za institucionalne reforme .......................................................... 118 Prilog 4 - Lista uesnika konsultacija i drugih vidova dijaloga ....................... 119

Konsultacije - Utvrivanje injenica i kazivanje istine ..................................... 119 Konsultacije - Reparacije i memorijali.............................................................. 121 Konsultacije - Institucionalne reforme ............................................................ 123

Prilog 5 - Pojmovnik .................................................................................... 125

5

UVOD Suoavanje s prolou jedan je od kljunih preduvjeta za izgradnju stabilne budunosti u Bosni i Hercegovini. Razliite interpretacije nedavne prolosti i oprene ideje o odnosu prema nasljeu ratnih zloina i tekih krenja ljudskih prava nastavljaju optereavati politiki razvoj i udaljavaju generacije graana ove zemlje. Uvaavajui svu kompleksnost problema suoavanja bh. drutva sa nedavnom prolou, ali i potrebu da mu se pristupi na sistematian i obuhvatan nain, Vijee ministara BiH odluilo je pokrenuti proces izrade Strategije tranzicijske pravde. Odluka o pokretanju izrade Strategije tranzicijske pravde zasnovana je na jednoj od preporuka Izvjetaja o provedenim konsultacijama, koji je Vijee ministara BiH usvojilo na svojoj 87. sjednici, odranoj 14. maja 2009. godine. U mjesecima koji su prethodili ovoj odluci, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH i Ministarstvo pravde BiH, u saradnji sa Razvojnim programom Ujedinjenih naroda (UNDP), odrali su seriju konsultacija1, tokom kojih su predstavnici institucija vlasti, organizacija i pojedinaca iz civilnog drutva i predstavnici udruenja i porodica rtava, prvi put nakon okonanja rata u direktnom kontaktu razmijenili stavove o pitanjima iz oblasti tranzicijske pravde. Upravo je ovim raspravama definirana potreba da bi rjeavanju pitanja prolosti trebalo prii na jedan novi, sistemski i inkluzivan nain, putem izrade dravne Strategije tranzicijske pravde. U saglasnosti s ovim stavom su i zakljuci istraivanja javnog mnijenja, koje je UNDP proveo poetkom 2010. godine. Naime, gotovo 90% ispitanika se slae da bi vlasti u BiH trebalo da osmisle konkretan plan o pitanjima suoavanja sa prolou.2 Upravo su ove prve odrane konsultacije, kao i nalazi pomenutog istraivanja, na najdirektniji nain pokazali ogroman interes za provoenjem procesa suoavanja bh. drutva sa krenjima prava i ratnim zloinima koji su poinjeni tokom oruanog sukoba u periodu 1992 1995. godina. Od okonanja rata u BiH, inicirano je vie meunarodnih, dravnih i lokalnih inicijativa iz oblasti tranzicijske pravde. Pokrenuta su krivina procesuiranja odgovornih za krenja ljudskih prava i ratne zloine, institucije razliitih nivoa vlasti, kao i neke organizacije civilnog drutva, provodile su i jo uvijek provode aktivnosti u oblasti utvrivanja injenica i kazivanja istine, usvojeno je relevantno zakonodavstvo koje u odreenoj mjeri regulira oblast reparacija, provedene su i provode se aktivnosti u pravcu provjere profesionalnih kapaciteta i moralnog integriteta zaposlenih u javnoj administraciji, te su osnovane nove institucije,

1 Prve konsultacije odrane su u Fojnici od 4. do 6. juna 2008. godine, a druge u Brkom od 28. do

29. aprila 2009. godine. Neposredno nakon to je Vijee ministara BiH usvojilo Izvjetaj o provedenim konsultacijama, odrane su jo jedne konsultacije u Mostaru, od 26. do 27. maja 2009. godine. 2 Suoavanje s prolou i pristup pravdi iz perspektive javnosti, Specijalni izvjetaj UNDP-a, 2010.

Izvjetaj je dostupan na: www.undp.ba

6

ukinute neke stare i usvojeni odreeni reformski zakoni. Meutim, ove inicijative nisu rezultirale postizanjem konsenzusa unutar bh. drutva o nainima prevazilaenja trauma nastalih kao posljedica ratnih deavanja. Kao razlozi za takav ishod uglavnom se navode:

Parcijalnost aktivnosti, odnosno nedovoljna koordiniranost i povezanost aktivnosti koje pripadaju razliitim mehanizmima tranzicijske pravde;

Ogranienost inicijativa iz oblasti tranzicijske pravde na lokalni ili regionalni nivo;

Dominantni angaman civilnog drutva i meunarodnih organizacija u kreiranju razliitih inicijativa, bez direktnog uea institucija vlasti;

Nepostojanje jedinstvenog stratekog pristupa na dravnom nivou, koji bi na izbalansiran nain preporuio sveobuhvatan set pravnih lijekova.

Usvajanjem Strategije reforme sektora pravde u Bosni i Hercegovini 2008. godine i ukljuivanjem potrebe za izradom dravne Strategije tranzicijske pravde u ovaj dokument, stvorene su pretpostavke za aktivnijim i fokusiranijim pristupom procesu suoavanja sa prolou. Ministarstvo pravde BiH i Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH preuzeli su obavezu izrade Strategije tranzicijske pravde. U njenu izradu ukljueni su i predstavnici drugih relevantnih insitucija sa dravnog, entitetskog i nivoa Brko Distrikta, te predstavnici civilnog drutva i udruenja rtava iz svih dijelova BiH. Opi cilj Strategije tranzicijske pravde je stvoriti prihvatljivu platformu za djelotvorne i realistine mehanizme i aktivnosti, putem kojih e se ispraviti nepravde i zalijeiti traume koje su nastale kao rezultat oruanog sukoba 1992 1995., vraanje povjerenja u institucije i spreavanje ponavljanja krenja ljudskih prava i ratnih zloina. Strategija, takoer, predstavlja politiki dogovor koji je u skladu s ustavnim poretkom u BiH i meunarodnim standardima za zatitu ljudskih prava, koju shvataju i podravaju svi akteri u procesu njene izrade. Strategijom tranzicijske pravde razmotrena su relevantna pitanja iz oblasti tranzicijske pravde, a naroito ona koja do sada nisu bila adekvatno tretirana u okviru institucija vlasti i pravnog sistema. Konkretno, ovom Strategijom obuhvaeni su vansudski mehanizmi tranzicijske pravde: utvrivanje injenica i kazivanje istine, reparacije i memorijali, te institucionalne reforme. Strategijom tranzicijske pravde nije obuhvaen mehanizam krivinog procesuiranja odgovornih za krenja prava i ratne zloine, budui da tu oblast regulira i razrauje Dravna strategija za rad na predmetima ratnih zloina, koja je usvojena u decembru 2008. godine. Meutim, vrlo je vano istai da se Strategijom tranzicijske pravde, generalno, i nekim njenim aktivnostima, konkretno, bezrezervno podrava procesuiranje predmeta ratnih zloina i puna implementacija Dravne strategije za rad na predmetima ratnih zloina.

7

Na sljedeoj stranici predstavljena je ema stratekih ciljeva i programa koji se utvruju ovom Strategijom, kao i generalna vizija cjelokupne Strategije tranzicijske pravde i njenih pojedinih segmenata.

8

Strateki program 1.1: Unaprijediti institucionalne standarde za pruanje adekvatne psihosocijalne zatite rtvama rata i traumatiziranim osobama.

Strateki program 1.1: Donijeti zakon za provoenje procesa provjere u javnim institucijama i unaprijediti trenutno postojee zakone koji reguliraju ovu oblast.

Strateki program 1.2 Unaprijediti mehanizme zapoljavanja i samozapoljavanja rtava rata i osoba sa invaliditetom s ciljem njihove resocijalizacije i ekonomskog osamostaljivanja.

UTVRIVANJE INJENICA I KAZIVANJE ISTINE

VIZIJA STRATEGIJE Na svim nivoima bh. drutva uspostavljen otvoren, funkcionalan i produktivan dijalog o prolosti BiH s ciljem spreavanja buduih manipulacija prolou,

postizanja satisfakcije za rtve i uspostave efikasnih, profesionalnih, reprezentativnih i kredibilnih javnih institucija.

REPARACIJE I MEMORIJALI INSTITUCIONALNE REFORME

Vizija mehanizma: Vansudski mehanizmi u oblasti utvrivanja injenica i kazivanje istine o dogaajima iz perioda 1992 1995. unaprijeeni i djeluju kao integriran sistem inei tako platformu za javni dijalog o deavanjima iz prolosti s ciljem odavanja poasti rtvama, spreavanja kulture poricanja i jaanje povjerenja meu graanima.

Vizija mehanizma: Osigurano pravo na reparacije i ouvano kolektivno sjeanje na dogaaje iz perioda 1992-1995., kako bi se prevazile posljedice krenja meunarodnog humanitarnog prava i meunarodnog prava ljudskih prava, te vratilo dostojanstvo svim rtvama rata i osigurala njihova resocijalizacija.

Vizija mehanizma: Unaprijeena profesionalnost, reprezentativnost i kredibilnost javnih institucija u kontekstu njihovog razvijanja u garante potivanja najviih standarda ljudskih prava.

OBETEENJA

Strateki cilj 1: Uspostaviti savremeni pravni okvir za provedbu kontinuirane provjere zaposlenih u javnim institucijama na svim nivoima vlasti, te osigurati da javne institucije djeluju u skladu sa principima profesionalnosti, transparentnosti i pune odgovornosti prema graanima.

Strateki cilj 1: Osigurati potpunu zatitu prava na obeteenje svih rtava krenja meunarodnog prava ljudskih prava i meunarodnog humanitarnog prava.

Strateki program 1.1: Unaprijediti postojei sistem za osiguranje prava na obeteenje svih rtava rata u BiH.

Strateki program 1.2: Uspostaviti koherentan sistem podataka svih korisnika prava, bez obzira na novanu naknadu i vrstu obeteenja.

REHABILITACIJA

Strateki cilj 1: Unaprijediti mehanizme rehabilitacije sa ciljem prevazilaenja posljedica rata 1992 1995.

Strateki cilj 1: Unaprijediti i jaati institucionalne vansudske mehanizme i inicijative civilnog drutva za utvrivanje injenica i kazivanje istine s ciljem osigzranja njihovog efikasnog funkcioniranja i kvalitetnog doprinosa ovom procesu.

Strateki program 1.1: Osnaiti i unaprijediti proces traenja nestalih osoba.

Strateki program 1.2: Razviti zakonski definiran, usklaen i efikasno zatien sistem prikupljanja podataka svih rtava krenja meunarodnog prava ljudskih prava i meunarodnog humanitarnog prava.

Strateki program 1.3: Osnaiti postojee i podrati nove inicijative civilnog drutva za utvrivanja injenica i kazivanja istine stvarajui platformu za meusobni dijalog i interakciju.

Strateki cilj 2: Uspostaviti institucionalni mehanizam utvrivanja injenica i kazivanja istine o krenjima ljudskih prava u periodu 1992 1995. komplementaran sa ve postojeim sudskim i vansudskim mehanizmima.

Strateki program 2.1: Usvojiti pravni okvir za formiranje novog institucionalnog vansudskog mehanizma za utvrivanje injenica i kazivanje istine.

Strateki program 2.2: Osigurati podrku javnosti za uspostavu i rad institucionalnog vansudskog mehanizma.

MEMORIJALI

Strateki cilj 1: Izgraditi i ouvati kolektivno sjeanje putem podizanja spomen- obiljeja (memorijala) i pokretanja dijaloga o prolosti, sa ciljem spreavanja ponavljanja zloina.

Strateki program 1.1: Ustanoviti standarde i kriterije za podizanje memorijala i odravanje komemorativnih aktivnosti.

Strateki program 1.2: Pokrenuti dijalog o prolosti putem adekvatnih procesa memorijalizacije i komemoracije, sa ciljem izgradnje kulture sjeanja.

Strateki cilj 2: Podii nivo informiranosti i razumijevanja graana i institucija o znaaju procesa tranzicijske pravde i institucionalnih reformi u postkonfliktnim drutvima te radu samih institucija.

Strateki program 2.1: Razviti mehanizam informiranja i educiranja graana i institucija o tranzicijskoj pravdi, procesu provjere i institucionalnim reformama u irem smislu.

Strateki program 2.2: Unaprijediti postojee programe edukacije uposlenika u institucijama koje e biti obuhvaene procesom provjere s ciljem podizanja njihovih strunih kapaciteta, senzibiliziranosti prema posebno ranjivim grupama graana i osiguranja uvaavanja najviih standarda potivanja ljudskih prava u postupanju uposlenika.

Strateki program 1.3: Osigurati sistemski pristup ukljuivanja rtava rata i osoba s invaliditetom u razliite vidove kreativnih i sportskih aktivnosti, kao specifinih vidova rehabilitacije.

Strateki program 1.2: Unaprijediti unutranje i vanjske kontrolne mehanizme funkcioniranja javnih institucija i provedbe procesa provjere, kao i simbolike aktivnosti institucija kako bi se osigurala njihova odgovornost prema graanima i legitimitet.

9

Metodologija izrade Strategije tranzicijske pravde Proces izrade Strategije tranzicijske pravde zapoet je u martu 2010. godine. Primijenjena metodologija rada osmiljena je kao dvosmjerni proces komunikacije izmeu udruenja rtava i drugih aktera iz civilnog drutva s institucijama vlasti, i to prvenstveno putem konsultacija, ali i putem drugih vidova javnog dijaloga, sa ciljem osiguranja saglasnosti u pogledu sistemskih rjeenja koje ova Strategija nudi. Rjeenja utvrena Strategijom tranzicijske pravde naslanjaju se na:

meunarodne standarde i obaveze drava u oblasti zatite ljudskih prava;

miljenja uesnika konsultativnog procesa za izradu Strategije tranzicijske pravde;

stavove strune javnosti;

postojee kapacitete i sisteme u dravi i entitetima;

istraivanje potreba bh. drutva o pitanju suoavanja sa prolou. U okviru svakog od tri stuba tranzicijske pravde koji su obuhvaeni ovom Strategijom identificirani su vizije, strateki ciljevi, strateki programi i niz stratekih aktivnosti s ciljem rjeavanja kljunih pitanja utvrenih kroz istraivanje i konsultativni proces. Vizije za svaki pojedinani stub zajedniki e doprinijeti ostvarivanju vizije cijelokupne Strategije tranzicijske pravde.

Tijela odgovorna za izradu Strategije tranzicijske pravde Vijee ministara BiH 21. januara 2010. godine donijelo je Odluku o osnivanju Ekspertne radne grupe za izradu Strategije tranzicijske pravde u BiH i Akcionog plana za njeno provoenje. Na osnovu ove odluke, Ministarstvo pravde BiH u martu 2010. godine imenovalo je 15 lanova Ekspertne radne grupe (u daljnjem tekstu ERG), od kojih njih 10 predstavljaju institucije odreenih nivoa vlasti iz BiH (po tri predstavnika iz oba entiteta, jedan predstavnik Brko Distrikta, te tri predstavnika dravnih institucija), dok je preostalih pet lanova iz civilnog drutva.3 Tematske podgrupe S ciljem osiguravanja kvalitetnije izrade Strategije tranzicijske pravde, lanovi ERG-a meusobno su se podijelili u tri tematske podgrupe, koje su, po svojim oblastima, odgovarale pojedinanim stubovima tranzicijske pravde. Osim predstavnika ERG-a, lanovi tematskih radnih grupa bili su i predstavnici udruenja rtava. Tematske

3 Popis lanova ERG-a vidjeti u Aneksu Strategije (prilog br. 3 ). Predstavnike institucija vlasti u ERG-u

imenovale su institucije iz kojih dolaze, dok su predstavnici civilnog drutva identificirani putem transparentnog procesa, tokom kojeg se vodilo rauna o njihovoj geografskoj, spolnoj i strunoj reprezentativnosti.

10

radne grupe uestvovale su u organizaciji, praenju i izvjetavanju sa tematskih konsultacija.4 Sekretarijat ERG-a Vijea ministara BiH Tokom procesa izrade Strategije tranzicijske pravde, ERG je imao konstantnu strunu, tehniku i administrativnu podrku Sekretarijata, koji je formirao UNDP. Javne konsultacije, tematske podgrupe, fokusne grupe i individualne konsultacije Pri usvajanju Programa rada ERG se usaglasio da jedan od vodeih principa rada bude otvorenost za aktivno uee svih zainteresiranih graana, te je dijalog u vidu otvorenih konsultacija sa svim relevantnim predstavnicima razliitih kategorija stanovnitva unutar bh. drutva predstavljao centralni dio procesa izrade Strategije tranzicijske pravde. Ovakav metod rada usvojen je s ciljem osiguravanja foruma, gdje e institucije vlasti i civilno drutvo prepoznati jedni druge kao partnere u procesu izgradnje odrivog mira i vladavine prava. Strategija tranzicijske pravde u skladu je sa meunarodnim standardima za zatitu ljudskih prava i prilagoena kontekstu u kojem se priprema. Njena posebna vrijednost je u tome to je iroko inkluzivna i to njenu izradu predvode i kreiraju lokalni akteri tj. domae vlasti, civilno drutvo i udruenja i porodice rtava naroito. Da bi bili osigurani inkluzivnost i participativnost, ERG je proveo javne konsultacije, koje su u svom fokusu prvenstveno imale prava i potrebe rtava, njihovih porodica i, na kraju, drutva u cjelini. Tematske konsultacije, kao poseban vid konsultacija, inile su okosnicu procesa kreiranja Strategije tranzicijske pravde. Ove konsultacije bile su zamiljene kao razmjena informacija i stavova izmeu predstavnika udruenja i porodica rtava, pojedinaca i organizacija iz civilnog drutva i strune javnosti, sa jedne, i predstavnika institucija vlasti, sa druge strane. Putem tematskih konsultacija ERG je bio u mogunosti da dobije miljenja kljunih aktera ovog procesa o konkretnim pitanjima kojima se Strategija tranzicijske pravde bavi. Tokom procesa izrade Strategije odrano je pet tematskih konsultacija, koje su, u zavisnosti od faze njenog kreiranja, bile fokusirane na specifina pitanja unutar tri stuba tranzicijske pravde.5 U prvoj fazi kreiranja Strategije tranzicijske pravde, koja je trajala od aprila do jula 2010. godine, konsultacije su se fokusirale na analizu stanja i identifikaciju stratekih pitanja, odnosno definiranje stratekih problema. U drugoj fazi, koja je trajala od augusta do decembra 2010. godine, uesnici konsultacija razmatrali su odgovarajue strateke programe i strateke aktivnosti kao odgovore na ranije identificirane probleme. U treoj fazi izrade Strategije tranzicijske pravde ERG je, u skladu sa definiranim stratekim pitanjima i programima, razmatrala indikatore procjene uinka, inicijalne budetske faktore za

4 Lista uesnika tematskih podgrupa nalazi se u Aneksu Strategije (prilog br 3 ).

5 Lista konsultacija i drugih vidova dijaloga, kao i uesnika, data je u Aneksu Strategije (prilog br 4).

11

realizaciju programa, te organizirala seriju javnih rasprava o predloenom tekstu Strategije. Uesnici konsultacija bili su pojedinci i predstavnici organizacija civilnog drutva, poput novinara, predstavnika vjerskih zajednica, predstavnika organizacija za ljudska prava, predstavnika organizacija ena i drugih organizacija koje se bave pitanjima rodne ravnopravnosti, predstavnici organizacija mladih, predstavnici udruenja veterana, predstavnici udruenja osoba lijeenih od posttraumatskog stresnog poremeaja, strunjaci iz relevantnih oblasti, predstavnici institucija svih nivoa vlasti nadlenih za pitanja kojima se Strategija tranzicijske pravde bavi, kao i predstavnici udruenja i porodica rtava. Pri pozivanju uesnika na konsultacije vodilo se rauna o:

geografskoj reprezentativnosti,

reprezentativnosti organizacija civilnog drutva u smislu kategorija stanovnita koje svojim aktivnostima obuhvataju, te

ravnopravnoj zastupljenosti spolova. Tokom izrade Strategije tranzicijske pravde organizirani su i drugi vidovi dijaloga sa javnou, poev od organiziranja konferencija, sastanaka fokusnih grupa, do javnog pozivanja za dostavljanje komentara na Nacrt teksta Strategije tranzicijske pravde putem medija, kako bi se osigurao to inkluzivniji, transparentniji i obuhvatniji proces.

12

I DIO - Koncept tranzicijske pravde i obaveze BiH

Tranzicijska pravda Tranzicijska pravda je nova metoda u teoriji i praksi zatite ljudskih prava. Ovaj koncept svoju prepoznatljivost naroito stie u godinama i decenijama nakon Drugog svjetskog rata, i to prvenstveno kroz funkcioniranje meunarodnih vojnih tribunala u Nirnbergu i Tokiju, zatim kroz uspostavljanje i provoenje masovnih programa reparacija za rtve nacistikog reima, kroz proces denacifikacije itd. Meutim, svoj najjasniji izraz i punu afirmaciju tranzicijska pravda dobija u posljednjih nekoliko dekada dvadesetog vijeka, pratei razvoj i realizaciju specifinih aktivnosti, koje su vodile do politikih, pravnih, socio-kulturnih, ekonomskih i drugih transformacijskih procesa u dravama koje su se suoavale sa nasljeem krenja ljudskih prava tokom autoritarnih reima ili oruanih sukoba, poput zemalja June i Srednje Evrope i Balkana, Srednje i June Amerike, June, Sjeverne, Zapadne i Ekvatorijalne Afrike i oblasti Velikih Jezera, Jugoistone Azije itd. Cilj tranzicijske pravde je iniciranje procesa suoavanja drava i drutava sa nasljeem krenja ljudskih prava i ratnih zloina, a to e rezultirati politikim, pravnim, socio-kulturnim i ekonomskim transformacijama tj. formiranjem takvog institucionalnog i drutvenog okvira koji e osigurati uspostavu i zatitu demokratskih vrijednosti i ljudskih prava graana, priznanje za stradanje u prolosti, te generalnu prevenciju krenja prava.6 Unutar koncepta tranzicijske pravde, krivina procesuiranja odgovornih za krenja ljudskih prava i ratne zloine jedan su od glavnih naina putem kojih se inicira suoavanje drava i drutva sa svojom prolou. Insistiranje na dostizanju pravde za rtve i drutvo u cjelini putem sudskog gonjenja, dominantan je stav gotovo u svim kontekstima koji prolaze kroz turbulentne politike, pravne, socio-kulturne i

6 Tokom posljednjih nekoliko dekada objavljen je znaajan broj radova koji iz razliitih uglova

(filozofskog, pravnog, politikog, socio-kulturnog itd) rasvjetljavaju pojavu tranzicijske pravde i pokuavaju definirati njen teorijski okvir. Vie informacija o konceptu tranzicijske pravde proitati u N. Kritz, ed. Transitional Justice: How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes, Washington, DC: US Institute for Peace Press, 1995); A. McAdams, ed. Transitional Justice and the Rule of Law in New Democracies (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 1997); R. Teitel, Transitional Justice (New York: Oxford University Press, 2002); Louis Bickford, Transitional Justice, The Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, Macmillan Reference USA, 2004), vol. 3; Dragan M. Popovi, Vodi kroz tranzicijsku pravdu u Bosni i Hercegovini, UNDP, 2009. Kora Andrieu, Transitional Justice: A New Discipline in Human Rights, Online Encyclopedia of Mass Violence; Web stranica Meunarodnog centra za tranzicijsku pravdu (www.ictj.org) itd.

13

ekonomske transformacije prouzrokovane procesom suoavanja sa prolou, ukljuujui i BiH. Konkretno, insistiranje na krivinim suenjima zasnovano je na uvjerenju da nijedan drugi mehanizam tranzicijske pravde nema tako veliki uticaj na pojedince, pokrete rtava i drutva u cjelini u smislu dostizanja osjeaja pravde i uvjerenja da sistem funkcionira, a to je jedan od preduvjeta za vraanje povjerenja graana u institucije i spreavanje ponavljanja zloina. Meutim, problematika tranzicijske pravde prevazilazi napore sudskog gonjenja, te je pojava nepotpune pravde i nekanjivosti generalna karakteristika svih drava i drutava koja prolaze kroz pomenute komplicirane procese suoavanja sa traumatinom prolou. Brojni su razlozi za to, na primjer: politika, institucionalna i drutvena nespremnost za suoavanje s nasljeem krenja ljudskih prava i ratnih zloina; potencijalna proceduralna, zakonska i ustavna ogranienja za provoenje sudskog postupka i karakteristike pravosudnog sistema; sigurnosni rizici za svjedoke, njihove porodice i zajednice iz kojih dolaze; nedostupnost dokumentacije i drugih materijalnih dokaza; nedovoljna finansijska sredstva; veliki broj neprocesuiranih predmeta iz prethodnog perioda; pojava novih drutvenih realnosti poput organiziranog kriminala, a koji takoer zahtijevaju energino drutveno, politiko i institucionalno angairanje, i drugi razlozi. Svi pomenuti faktori, kao i brojni drugi koji nisu pomenuti, imaju odluujui uticaj na efikasnost krivinog procesuiranja odgovornih za krenje ljudskih prava i ratne zloine i karakteristika su pravne, politike i drutvene realnosti u Bosni i Hercegovini. Zbog svega navedenog, koncept tranzicijske pravde upuuje na potrebu za iniciranjem aktivnosti koje prevazilaze napore sudskog gonjenja, tj. aktivnosti koje potpadaju pod takozvane vansudske mehanizme tranzicijske pravde. Upravo sudski mehanizam i vansudski mehanizmi u integriranom, komplementarnom i holistikom nastupu imaju potreban kapacitet da osiguraju uspjean proces suoavanja drava i drutava sa nasljeem prolosti i uspostavu pravde za rtve i drutvo u cjelini.

Mehanizmi tranzicijske pravde i njihova realizacija u BiH U teoriji i praksi govori se o etiri osnovna (sudska i vansudska) mehanizma tranzicijske pravde: 7

7 Iako su mehanizi tranzicijske pravde generalno fokusirani na odreenu problematiku, potrebno je

naglasiti da su oni i meusobno povezani i zavisni jedni od drugih, te da specifina aktivnost moe biti karakteristika svakog pojedinanog mehanizma. Na primjer, iako je primarni cilj krivinog procesuiranja utvrivanje individualne krivine odgovornosti optuenog, presudom se van razumne sumnje utvruje injenino stanje o odreenom dogaaju koji je obuhvaen optunicom (mehanizam utvrivanja injenica i kazivanja istine). Presuda, takoer, ima efekat simboline reparacije za rtvu u smislu zadovoljenja pravde (mehanizam programi reparacija), a procesuiranje odgovornih, na kraju, ukazuje na spremnost drave i institucija da potuju ustav, zakone i

14

1. Krivina pravda 2. Utvrivanje injenica i kazivanje istine 3. Reparacije i memorijali 4. Institucionalne reforme

Ova etiri mehanizma tranzicijske pravde korespondiraju obavezama drava, samim tim i Bosne i Hercegovine, prema rtvama i svim graanima, a u skladu sa njihovim ustavom, domaim i meunarodnim pravom. U sluaju krenja prava:

1. Drave imaju obavezu da provedu brzu i nepristrasnu istragu o krenjima prava, te identificiraju rtve i poinioce;

2. Drave imaju obavezu da, putem pravinog postupka, procesuiraju i kazne odgovorne za krenje prava;

3. Drave imaju obavezu da osiguraju adekvatan pravni lijek i zadovoljenje zbog krenja prava;

4. Drave bi trebalo da preduzmu sve neophodne mjere kako bi sprijeile ponavljanje krenja prava graana. 8

Krivina pravda Drave imaju ustavnu, zakonsku i meunarodnu obavezu da procesuiraju krivina djela koja su sankcionirana domaim, odnosno meunarodnim pravom, kao to su ratni zloin, zloin protiv ovjenosti i genocid. U skladu s tom obavezom, drave moraju provesti brzu i nepristrasnu istragu, te procesuirati i kazniti odgovorne kroz organiziranje pravinog postupka. Cilj ovog mehanizma je utvrivanje individualne krivine odgovornosti optuenog, kao i zatita demokratskih, drutvenih i civilizacijskih vrijednosti, zatita ljudskih prava, te osiguranje prevencije od ponavljanja traumatine prolosti. U fokusu ovog mehanizma tranzicijske pravde su poinioci zloina. Suenja za ratne zloine koji su se dogodili tokom rata u BiH odvijaju se pred Meunarodnim krivinim sudom za bivu Jugoslaviju (MKSJ), bosanskohercegovakim sudovima, sudovima u regionu bive Jugoslavije, kao i sudovima u treim zemljama. U decembru 2008. godine usvojena je Dravna strategija za rad na predmetima ratnih zloina, sa ciljem iznalaenja efikasnijeg pristupa rjeavanju predmeta ratnih zloina. Meutim, u javnosti u BiH i dalje su prisutna oprena miljenja o procesuiranju odgovornih za krenja ljudskih prava i

meunarodne norme, tj. da e odgovorni za krenje prava biti kanjeni, ime se stie utisak funkcioniranja sistema i osigurava vraanje povjerenja graana u institucije (mehanizam institucionalne reforme). Na kraju, potrebno je naglasiti da se mehanizmi tranzicijske pravde dotiu i drugih vanih pitanja koja su od znaaja za drutvo koje se suoava sa nasljeem krenja prava, kao to su zatita i uvanje sjeanja, demokratizacija, pomirenje i druga pitanja. 8 O pravnom utemeljenju koncepta tranzicijske pravde vie proitati u dijelu Uporite Strategije

tranzicijske pravde u meunarodnom pravu i meunarodne obaveze BiH.

15

ratne zloine. Takoer, i pored injenice da su dosadanji sudski procesi dali veliki doprinos u pravcu uspostavljanja pravde za rtve i drutva u cjelini, kao i u pravcu utvrivanja injenica o zloinima kroz kanjavanje jednog broja odgovornih, otvorena pitanja oko krivinog gonjenja u BiH ukazuju na ogranienost ovog mehanizma tranzicijske pravde i potrebu za uspostavljanjem vansudskih mehanizama, a koji e, u sadejstvu sa krivinim procesuiranjem, ostvariti ciljeve procesa suoavanja sa prolou. Utvrivanje injenica i kazivanje istine Drave imaju obavezu da istrae nalaze o krenjima prava, imenuju rtve i poinioce, te da zatite dokumentaciju o krenjima prava i omogue pristup arhivama kako bi se olakalo funkcioniranje institucija ili pojedinaca koji e koristiti tu dokumentaciju. Osnovni ciljevi9 ovog mehanizma tranzicijske pravde su: utvrivanje injenica o krenjima prava o politikim i drutvenim okolnostima koje su dovele do tih krenja, kao i o posljedicama krenja prava; doprinos u pravcu ostvarivanja prava rtava; informiranje javnosti o nalazima i osiguravanje priznanja zbog nanijetih nepravdi; te doprinos u pravcu spreavanja ponavljanja zloina i krenja prava. Jedan od naina da se doe do ovih ciljeva je formiranje institucionalnih, nezavisnih, vansudskih, privremenih istranih tijela, sa mandatom i ovlatenjima koja e pomoi u postizanju ovakvih rezultata. U fokusu ovog mehanizma tranzicijske pravde su rtve i priznanje njihovog stradanja, i to, izmeu ostalog, putem osiguravanja platforme za javno sluanje iskustva rtava. U BiH su postojali organizirani institucionalni napori da se utvrde injenice o zloinima koji su se dogodili od 1992. do 1995. godine putem pokuaja formiranja komisija za istinu i pomirenje, te uspostavljanjem tri istrana tijela, tj. Komisije za Srebrenicu, Komisije za Sarajevo i Komisije za Bijeljinu. Meutim, nedovoljno poznavanje vansudskih mehanizama kao istranih tijela u BiH, negativno iskustvo BiH sa formiranjem ovakvih tijela, te insistiranje na krivinom procesuiranju, onemoguili su njihovu uspostavu i prihvatanje zakljuaka u sluaju zavretka rada tih istranih tijela. Pored pomenutih istranih tijela, u BiH je usvojen Zakon o nestalim osobama BiH i formiran Institut za nestale osobe BiH, iji je mandat rjeavanje sudbine nestalih.

9 Mark Freeman, Truth Commissions and Procedural Fairness, Cambridge University Press,

Cambridge, 2006; Priscilla Hayner, Fifteen Truth Commission 1974 to 1994: A Comparative Study, Human Rights Quarterly 16 (1994); Mark Freeman i Priscilla Hayner Truth-Telling, u D. Bloomfield, T. Barnes i L. Huyse (ur.), Reconciliation After Violent Conflict: A Handbook, International IDEA, Stockholm, 2003; Priscilla Hayner, Unspeakable Truths (Routledge, London, 2001);Bogdan Ivanievi, Komparativna studija o efektima komisija za istinu, ICTJ, 2009; Graeme Simpson, Louis Bickford, Edin Hodi, Pogled u prolost kao put prema budunosti: Promoviranje dijaloga u Bosni i Hercegovini kroz traenje istine stanje i perspektive, UNDP, 2011; Dragan Popovi, Vodi kroz tranzicijsku pravdu u Bosni i Hercegovini, UNDP, 2009. Web sajt Meunarodnog centra za tranzicijsku pravdu www.ictj.org itd.

16

Takoer, civilno drutvo u BiH pokretalo je razliite inicijative sa ciljem traenja istine o poinjenim zloinima tokom oruanog sukoba 1992 1995. Meutim, ope je uvjerenje javnosti u BiH da injenice o ratu jo uvijek nisu utvrene, te da nije osigurana platforma za javno sluanje rtava i priznanje njihovog stradanja. Ovi navodi govore o potrebi integriranijeg pristupa u oblasti utvrivanja injenica i kazivanja istine, kako bi se postigli ciljevi ovog mehanizma tranzicijske pravde. Programi reparacija Drave imaju obavezu da osiguraju programe reparacija zbog krenja prava u prolosti. Programi reparacija podrazumijevaju materijalne i nematerijalne metode, koje imaju individualni i kolektivni efekat, a putem kojih se na direktan i indirektan nain doprinosi vraanju dostojanstva rtvama, vri priznanje i prihvatanje stradanja, prevazilaze efekti krenja prava, deviktimizacija, te poboljava socio-ekonomski poloaj rtava, a sve sa ciljem njihove resocijalizacije. U praksi je poznato pet osnovnih oblika reparacija: 1. obeteenja podrazumijevaju kvantifikaciju materijalnih i nematerijalnih povreda i provode se putem administrativnih i sudskih odluka; 2. restitucija podrazumijeva razliite aktivnosti, poput vraanja oduzetih prava graanima, fiziki i odrivi povratak i druge aktivnosti iji je cilj vraanje u situaciju koja je prethodila krenjima prava; 3. rehabilitacija ukljuuje medicinsku i psiholoku pomo, kao i pravnu i socijalnu pomo; 4. razliiti oblici zadovoljenja ogledaju se kroz razliite simbolike forme, kao to su izvinjenja, podizanje spomenika i memorijala, promjene nastavih planova i programa, utvrivanje i verifikacija injenica o prolosti itd; 5. garancija neponavljanja odnosi se na aktivnosti reforme institucija, prvenstveno pravosua i institucija sile, kao i na donoenje novog zakonodavnog okvira i dr. kako bi se sprijeilo ponavljanje zloina u budunosti. Svi ovi oblici reparacija obuhvaeni su Rezolucijom Generalne skuptine UN-a 60/147 Osnovna naela i smjernice za ostvarivanje prava na pravni lijek i reparacije rtava tekih krenja meunarodnog prava ljudskih prava i ozbiljnih povreda meunarodnog humanitarnog prava.10 Najpoznatiji oblik reparacija u BiH su obeteenja. Obeteenja se ostvaruju na osnovu entitetskih zakona o pravima civilnih rtava rata i ratnih vojnih invalida (RVI), te, u manjoj mjeri, putem sudskih postupaka za naknadu materijalne i nematerijalne tete. Restitucija kao oblik reparacija oliena je u implementaciji Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma, te relevantnim zakonima i strategijama na razliitim nivoima vlasti koji ureuju oblast povratka. to se tie rehabilitacije kao oblika reparacija, u BiH postoji relevantan zakonsko-institucionalni i strateki okvir za provoenje ovog procesa, dok su, takoer,

10

Kompletan tekst Rezolucije Osnovna naela i smjernice za ostvarivanje prava na pravni lijek i reparacije rtava tekih krenja meunarodnog prava ljudskih prava i ozbiljnih povreda meunarodnog humanitarnog prava (A/RES/60/147, 21 March 2006) u originalnoj verziji na engleskom jeziku moe se pronai na http://www2.ohchr.org/english/law/remedy.htm.

17

razvijene aktivnosti u pravcu simbolinog zadovoljenja rtava, prvenstveno kroz procese memorijalizacije i komemoracije. Meutim, reparacije u BiH i dalje izazivaju oprene diskusije i kontroverze, a to je posljedica nedovoljnog poznavanja ovog mehanizma tranzicijske pravde, kao i nedovoljne koordiniranosti i sveobuhvatnosti aktivnosti u ovoj oblasti. Memorijali11 Proces memorijalizacije neposredno se naslanja na obaveze drave da osigura zadovoljenje zbog krenja prava, kao i da zatiti historijsko sjeanje, kako bi se sprijeilo poricanje, revizija i negiranje prolosti, te osigurala prevencija od krenja prava. Generalno gledajui, memorijali imaju funkciju da izazovu emotivnu reakciju, kao i da prue saznanje o odreenom dogaaju. Meutim, u konceptu tranzicijske pravde memorijalima se daje i pedagoka funkciju, koja se ogleda kroz edukaciju i stimuliranje otvorenog i irokog drutvenog dijaloga o onome ta memorijali predstavljaju i koja je njihova veza sa sadanjim drutvenim pojavama, kako bi se zatitile demokratske vrijednosti i ljudska prava, te osigurala prevencija od ponavljanja traumatine prolosti.12 U BiH postoji tendencija podizanja spomenika kao sjeanje na dogaaje i linosti u vezi s oruanim sukobom od 1992. do 1995. godine. Meutim, to su uglavnom nedovoljno koordinirane aktivnosti, koje se provode na osnovu neadekvatne zakonske regulative. Takoer, u BiH ne postoji razumijevanje problematike memorijala u kontekstu tranzicijske pravde. Naime, memorijali u BiH su uglavnom statine fizike reprezentacije odreenog dogaaja, sa naglaenom emotivnom funkcijom i esto sa sakralnim karakteristikama, dok pedagoka funkcija memorijala ostaje zamagljena. U svakom sluaju, memorijali i dalje generiraju ive i kontroverzne debate u bh. drutvu, ime se otvaraju mogunosti Strategiji tranzicijske pravde da ponudi preciznija strateka opredjeljenja i usmjerenja u ovoj oblasti, kako bi se suzio prostor manipulacija.

11

U teoriji tranzicijske pravde memorijali se esto svrstavaju u oblast simbolinih i kolektivnih reparacija. Meutim, proces uvanja historijskog sjeanja znatno je sloeniji od njegovog svrstavanja u odreeni mehanizam tranzicijske pravde, upravo zato to memorijalizacija doprinosi i drugim procesima, kao to su kazivanje istine, zatita demokratskih vrijednosti i potivanje ljudskih prava, izgradnja povjerenja u institucije vlasti, ouvanje mira, izgradnja novih i obnova starih drutvenih odnosa, pomirenje itd. 12

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, Memorialization and Democracy, State Policy and Civic Action, ICTJ, 2007; Liz evenko, Sites of Conscience: new approaches to conflicted memory, UNESCO, Museum International http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-0033.2010.01720.x/pdf; Web sajt Meunarodne koalicije mjesta savjesti, www.sitesofconscience.org; Web sajt Meunarodnog centra za tranzicijsku pravdu www.ictj.org itd.

18

Institucionalne reforme Prema ustavu, zakonima i meunarodnom pravu, drave imaju obavezu da zatite prava i sigurnost svojih graana, tj. da preduzmu sve adekvatne mjere (istrage navoda o zloinima, imenovanja rtava i poinilaca, organiziranja pravinog postupka protiv odgovornih, osiguranja zadovoljenja rtvama i provoenja strukturalnih reformi), kako bi se vratilo povjerenje graana u institucije i sprijeilo ponavljanje krenja prava. Sa stanovita tranzicijske pravde, pod institucionalnim reformama prvenstveno se podrazumijevaju aktivnosti provjere profesionalnog kapaciteta i moralnog integriteta (vetting), sa naroitim fokusom13 na zaposlene u pravosudnim i sigurnosnim institucijama, te u kazneno-popravnim slubama, ali i u javnoj administraciji generalno.14 Cilj ovih aktivnosti je izgradnja institucija od integriteta i legitimiteta, koje e reafirmirati dutvene vrijednosti, zatititi demokratske norme i ljudska prava, te osigurati prevenciju. Meutim, sam proces provjere nije dovoljan da bi se ostvarili ciljevi ovog mehanizma tranzicijske pravde. Potrebne su i druge reformske aktivnosti, koje e u najirem smislu rezultirati podizanjem svijesti institucija o njihovoj odgovornosti za institucionalno postupanje, veom nezavisnou i reprezentativnou institucija, otvorenou prema potrebama graana, te legitimnou kroz iniciranje razliitih simbolikih aktivnosti.15 U BiH su provedene aktivnosti provjere (vetting) u policiji (certifikacija) i pravosuu (reimenovanje). Takoer, formiran je veliki broj novih institucija i usvojen odreeni broj zakona koji su od znaaja za koncept tranzicijske pravde. Meutim, u najveem broju sluajeva te aktivnosti nisu bile inicirane iz BiH, nego su bile propisane ili Dejtonskim mirovnim sporazumom ili su predstavljale napore meunarodne zajednice, dok su domae politike elite bile implementatori ovih ideja. Ipak, u BiH se i dalje u odreenoj mjeri biljei nepovjerenje javnosti u institucije. Kao argumentacija, izmeu ostalog, se navodi da procesi provjere nisu izvreni na sveobuhvatan nain, te da se u institucijama jo uvijek mogu vidjeti osobe koje su

13

The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies, Report of the Secretary-General, S/2004/616, 23 August 2004, para. 52 http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/395/29/PDF/N0439529.pdf?OpenElement; Vetting Public Employees in Post-conflict Settings, Operational Guidelines, UNDP, 2006; Rule-of-Law Tools for Post-conflict States, Vetting: an operational framework, OHCHR, 2006; OECD DAC Handbook on Security System Reform, supporting security and justice, OECD, 2007; Alexander Maxer-Rieckh and Pablo de Greiff, ed. Justice as Prevention, Vetting Public Officials in Transitional Societies, ICTJ, 2007; Web sajt Meunarodnog centra za tranzicijsku pravdu www.ictj.org itd. 14

Fokus na pravosudne institucije, institucije sile i kazneno-popravne institucije u kontekstu institucionalnih reformi kao mehanizma tranzicijske pravde opravdava se time to se najee ove institucije dovode u vezu sa krenjima prava u prolosti. Takoer, na temelju funkcioniranja tih tijela u sadanjosti procjenjuje se da li je ostvarena pravna sigurnost graana, da li sistem funkcionira, tj. da li generalno postoji povjerenje graana u institucije. 15

OECD DAC Handbook on Security System Reform, supporting security and justice, OECD, 2007; Aexander Maxer-Rieckh and Pablo de Greiff, ed. Justice as Prevention, Vetting Public Officials in Transitional Societies, ICTJ, 2007; Dragan Popovi, Vodi kroz tranzicijsku pravdu u Bosni i Hercegovini, UNDP, 2009.; Web sajt Meunarodnog centra za tranzicijsku pravdu www.ictj.org itd.

19

odgovorne za krenje prava tokom oruanog sukoba od 1992. do 1995. godine. S tim u vezi, Strategija tranzicijske pravde iznalazi rjeenja kojima e se na organiziran nain uiniti doprinos u pravcu unapreenja funkcioniranja institucija, kako bi se vratilo povjerenje graana u njih.

Uporite Strategije tranzicijske pravde u meunarodnom pravu i meunarodne obaveze BiH Postavi lanica Ujedinjenih naroda na globalnom i Vijea Evrope na regionalnom nivou, Bosna i Hercegovina je kao drava na sebe preuzela niz meunarodnih obaveza da potuje odreene standarde koji su postavljeni kao okvir djelovanja ovih meunarodnih organizacija. Paralelno s tim, Bosna i Hercegovina se nalazi u procesu pribliavanja Evropskoj uniji s ciljem sticanja punopravnog lanstva. Iz ovoga je, pored eksplicitnih obaveza o kojima e biti rijei u nastavku teksta, proistekla obaveza BiH da uzme u obzir odgovarajue preporuke pomenutih organizacija pri razvijanju politika djelovanja, kako bi u konanici ispotovala svoje meunarodne obaveze prema meunarodnim organizacijama ija je lanica, odnosno, kako bi ispunila uvjete pridruivanja Evropskoj uniji.16 Kada je rije o ljudskim pravima, kljuni zahtjevi ovih organizacija odnose se na priznavanje uroenog dostojanstva i jednakih i neotuivih prava svih pojedinaca, te na duboku privrenost temeljnim slobodama kao osnovama slobode, pravde i mira u svijetu, kao to se afirmira u Povelji Ujedinjenih naroda, Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima Ujedinjenih naroda, Konvenciji o zatiti ljudskih prava i temeljnih sloboda Vijea Evrope, te nizu drugih meunarodnih dokumenata za zatitu ljudskih prava. Tranzicijska pravda se ne nalazi izolovano u meunarodnoj sferi, nego svoje uporite nalazi u meunarodnom pravu, odnosno u obavezama drava da na domaem nivou ispotuju propise na koje su se obavezale ratifikacijom pojedinih meunarodnih sporazuma, a iji se relevantni dijelovi odnose i na tranzicijsku pravdu. Takav je sluaj i sa Bosnom i Hercegovinom. Pored toga, postoji niz meunarodnih standarda, koji, striktno pravno govorei, ne predstavljaju obaveze,

16

Potrebno je rei da se potivanje meunarodnih obaveza u BiH prati putem podnoenja redovnih i specijalnih izvjetaja o stanju ljudskih prava na domaem nivou od strane drava lanica Ujedinjenih naroda i Vijea Evrope, odnosno, od strane drava potencijalnih kandidata za ulazak u Evropsku uniju. Iako se radi o kompleksnim mehanizmima, vano je spomenuti neke od njih: pojedini komiteti Ujedinjenih naroda zadueni su za praenje implementacije konvencija za zatitu ljudskih prava na domaem nivou, specijalni izvjetai Ujedinjenih naroda podnose izvjetaje o krenju pojedinih prava na domaem nivou, zatim monitoring misija Parlamentarne skuptine Vijea Evrope podnosi redovne izvjetaje o stanju ljudskih prava, Komitet ministara Vijea Evrope prati implementaciju presuda Evropskog suda za ljudska prava na domaem nivou, dok se, izmeu ostalog, putem izvjetaja Evropske komisije o progresu BiH u kontekstu EU proirenja prati stanje ljudskih prava na domaem nivou.

20

ali postoje kao smjernice uz pomo kojih drave mogu formulirati vlastite programe, a kojima e se postii eljeni ciljevi.

Utvrivanje injenica i kazivanje istine

Historijski gledano, pravo na istinu prvenstveno se odnosilo na prava porodica da dobiju informacije o sudbini njihovih nestalih lanova, a to je kodificirano lanovima 32. i 33. Dodatnih protokola I uz enevske konvencije17, kao i Meunarodnom konvencijom o zatiti svih osoba od prisilnog nestanka18, Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima (l. 3.), te Meunarodnim paktom o graanskim i politikim pravima (l. 23.). Meutim, pravo na istinu zbog krenja ljudskih prava kao takvo nije kodificirano meunarodnim pravom. Pravo na istinu smatra se pravom u nastanku i ono svoju punu afirmaciju dobija rezolucijom Komisije za ljudska prava o Pravu na istinu iz 2005. godine19, kao i kroz razliite interpretativne dokumente poput Pitanja nekanjivosti poinilaca krenja ljudskih prava (graanska i politika prava)20 (principi 1 18) i Unaprijeenih principa za zatitu i promociju ljudskih prava kroz borbu protiv nekanjivosti21 (principi 2 18), te izvjetaja Komiteta za ljudska prava i Radne grupe UN-a za prisilne i nedobrovoljne nestanke i drugih tijela. Svi ovi dokumenti afirmiraju pravo na istinu kao nezavisno pravo, koje svojim djelovanjem prevazilazi problematiku rjeavanja sudbine nestalih, tj. prepoznaje se kao pravo rtava i njihovih porodica, te drutva u cjelini, da saznaju istinu o tome ta se dogodilo (krenja prava), zato se neto desilo (uzroci), te da se identificiraju rtve i poinioci i sauva dokumentacija o krenjima prava, kako bi se sprijeila revizija prolosti i negiranje zloina. Kada je u pitanju afirmacija prava na istinu, vano je spomenuti razvoj standarda putem sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, a u pravcu obaveze drave da izvri efikasnu istragu i ustanovi okolnosti nestanka, odnosno ubistva osoba. Naime, Evropska konvencija o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (Evropska konvencija), kao i drugi meunarodni sporazumi, stupaju na snagu u nekoj zemlji u trenutku ratifikacije tog dokumenta. Drugim rijeima, Evropska konvencija ne moe biti primijenjena na krenja prava koja su se dogodila prije njene ratifikacije. Meutim, Evropski sud za ljudska prava uspostavio je standard kojim se odreena krenja izuzimaju iz ovog pravila. Na primjer, povreda lana 3. (zabrana muenja) Evropske konvencije u sluaju nestanka osobe predstavlja kontinuiranu povredu prava, s obzirom na to da drava nije provela efikasnu istragu na osnovu koje bi se ustanovile okolnosti nestanka, odnosno drava nije omoguila da se pokrene

17

enevskim konvencijama i njenim protokolima BiH je pristupila sukcesijom, 31.12.1992. 18

BiH je 6. 2. 2007. godine potpisala ovu Konvenciju, ali je do danas nije ratificirala. 19

Human Rights Resolution 2005/66, Right to truth, Commission on Human Rights 20

Louis Joinnet, Question of the impunity of perpetrators of violations of human rights (civil and political rights) E/CN.4/Sub.2/1996/18, 29 June 1996. 21

Diane Orentlicher, Updated Set of principles for the protection and promotion of human rights through action to combat impunity, E/CN.4/2005/102/Add.1, 8 February 2005.

21

krivini postupak protiv poinilaca. Pored ovog proceduralnog krenja prava, ovaj lan odnosi se i na lanove porodice nestale osobe, koji su podvrgnuti patnji kontinuirano, sve dok se ne ustanove okolnosti nestanka njihovog lana porodice.22 Isti je sluaj sa povredom lana 2. Evropske konvencije (pravo na ivot). Naime, bez obzira na to to je osoba liena ivota prije nego je Evropska konvencija stupila na snagu, drava jo uvijek kri ovu odredbu u smislu neprovoenja efikasne istrage kako bi se ustanovile okolnosti pod kojima je osoba ubijena, te u smislu pokretanja odgovarajuih postupaka kojima e se ustanoviti uzrok smrti i ustanoviti ko je odgovoran za to.23

Programi reparacija

U decembru 2005. godine, Generalna skuptina Ujedinjenih naroda usvojila je Rezoluciju Osnovna naela i smjernice za ostvarivanje prava na pravni lijek i reparacije rtava tekih krenja meunarodnog prava ljudskih prava i ozbiljnih povreda meunarodnog humanitarnog prava.24 Ova Rezolucija se u svom tekstu poziva na niz pravno obavezujuih dokumenata, ija je BiH potpisnica. Naime, radi se o Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima Ujedinjenih naroda (lan 8.), Meunarodnom paktu o graanskim i politikim pravima Ujedinjenih naroda (lan 2.)25, Meunarodnoj konvenciji o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije Ujedinjenih naroda (lan 6.)26 te Evropskoj konvenciji o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (lan 13.)27, koji u sebi sadre odredbu vezanu za pravo na djelotvoran pravni lijek, te o Meunarodnoj konvenciji protiv muenja i drugih okrutnih, neovjenih i poniavajuih postupaka ili kazni Ujedinjenih naroda (lan 14.)28 i Meunarodnoj konvenciji o pravima djeteta Ujedinjenih naroda (lan 39.)29, koje sadre specifine odredbe vezane za obavezu drave da rtvama osiguraju odgovarajuu naknadu, odnosno rehabilitaciju. Svi ovi dokumenti su spomenuti i u Dejtonskom mirovnom sporazumu u smislu obaveze BiH da ih provede na domaem nivou. Sutina obaveze iz navedene Rezolucije koja lei na dravi je da uskladi domae pravo sa svojim meunarodnim obavezama, a u skladu sa zahtjevima meunarodnog prava. Drugim rijeima, potrebno je da drava osigura da domae

22

Vidjeti presudu Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Kipar protiv Turske, a koji je naveden kao osnov krenja lana 3. Evropske konvencije u presudi Doma za ljudska prava u predmetu Selimovi i drugi protiv Republike Srpske. Takoer, vidjeti presudu Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Varnava protiv Turske, paragraf 112. 23

Vidjeti presudu Evropskog suda za ljudska prava u predmetu ilih protiv Slovenije, paragraf 153. 24

Vidjeti fusnotu 10. 25

Ovom Paktu BiH je pristupila sukcesijom 1.9.1993. 26

Ovoj Konvenciji BiH je pristupila sukcesijom 16.7.1993. 27

Ovu Konvenciju je BiH ratificirala 12. 7. 2002. 28

Ovoj Konvenciji BiH je pristupila sukcesijom 1.9.1993. 29

Ovoj Konvenciji BiH je pristupila sukcesijom 1.9.1993.

22

pravo prua najmanje isti nivo zatite rtvama koji zahtijevaju meunarodne obaveze. Rezolucija, pored toga to ima uporite u meunarodnom pravu, daje konkretne smjernice o tome ta bi drava trebalo da ima u vidu dok razvija vlastiti program reparacija za rtve tekih krenja meunarodnog prava ljudskih prava i ozbiljnih povreda meunarodnog humanitarnog prava.

Institucionalne reforme

U izvjetaju Generalnog sekretara Ujedinjenih naroda pod nazivom Vladavina prava i tranzicijska pravda u konfliktnim i postkonfliktnim drutvima30 pominje se vetting kao proces provjere pojedinaca povezanih sa povredama prava graana, a koji pomae kod uspostave stabilne vladavine prava u postkonfliktnim drutvima s ciljem jaanja povjerenja graana u institucije. Ovaj proces je u tom dokumentu okarakteriziran kao formalni proces identifikacije i uklanjanja pojedinaca odgovornih za povrede, pogotovo iz policijskih struktura, kazneno-popravnih slubi, vojske i sudstva. Takoer, u periodinim izvjetajima o implementaciji Meunarodnog graanskog pakta o civilnim i politikim pravima, Komitet za ljudska prava UN-a dravama potpisnicama Pakta redovno preporuuje udaljavanje iz javnih slubi osoba ili aplikanata koji su bili ukljueni u krenja prava (proces provjere, vetting), kao mjeru prevencije.31 Pored pomenutog izvjetaja, postoji niz meunarodnih dokumenata koji obuhvataju pojedine segmente ovog procesa. Naime, Konvencija o diskriminaciji (zapoljavanje i zanimanje) Meunarodne organizacija rada32, Principi za efikasnu prevenciju i istrage nezakonitih, arbitrarnih i grupnih pogubljenja Ekonomskog i socijalnog vijea UN-a33, Unaprijeeni principi za zatitu i promociju ljudskih prava kroz borbu protiv nekanjivosti34, Pitanja nekanjivosti poinilaca krenja ljudskih prava (graanska i politika prava)35, Principi za efikasnu istragu i dokumentiranje torture i drugih okrutnih, nehumanih ili degradirajuih postupaka i kanjavanja Generalne skuptine UN-a36, Deklaracija o zatiti svih osoba protiv prisilnih nestanaka Generalne

30

Vidjeti fusnotu broj 13 31

Komitet za ljudska prava UN-a ovakve aktivnosti preporuivao je, na primjer, Boliviji, Argentini, Brazilu, ileu, Kolumbiji, Gvatemali, Haitiju, Paragvaju, Srbiji i Crnoj Gori itd. Aexander Maxer-Rieckh and Pablo de Greiff, ed. Justice as Prevention, Vetting Public Officials in Transitional Societies, ICTJ, 2007. 32

Discrimination (Employment and Occupation) Convention, Meunarodna organizacija rada, lan 4. 33

Principles on the Effective Prevention and Investigation of Extra-Legal, Arbitrary and Summary Executions, Ekonomski i socijalni savjet UN, princip 15 34 Diane Orentlicher, Updated Set of principles for the protection and promotion of human rights through action to combat impunity, E/CN.4/2005/102/Add.1, 8 February 2005, principi 35 - 38. 35

Louis Joinnet, Question of the impunity of perpetrators of violations of human rights (civil and political rights) E/CN.4/Sub.2/1996/18, 29 June 1996, principi 45 - 50 36

Principles on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Generalna skuptina UN-a, princip 3(b)

23

skuptine UN-a37, te, kako je istaknuto, izvjetaji Komiteta za ljudska prava UN-a, govore o udaljavanju, odnosno suspendiranju sa pozicija osoba koje su potencijalno ukljuene u nedozvoljene postupke vezane za pojedina krenja prava graana. Meutim, u ovom segmentu vrlo je vano napomenuti da vetting kao proces provjere nema za cilj kanjavati osobe za koje se pretpostavlja da su odgovorne za krenja prava, jer je to zadatak pravosua, nego zatititi novouspostavljenu demokratiju,38 te ponovo uspostaviti integritet i legitimitet institucija vlasti. Iz tog razloga, sve mjere koje se preduzimaju s ciljem institucionalnih reformi moraju biti kompatibilne sa demokratskim principima, vladavinom prava i najviim standardima zatite ljudskih prava (pravo na rad u javnim slubama39; pravo na zatitu od nezakonitih napada na ast i ugled40; pravo na efikasan pravni lijek41; pravo na prezumciju nevinosti42; pravo na fer sasluanje pred mjerodavnim, nezavisnim i nepristrasnim tribunalom43; pravo na jednakost pred sudom i jednaku zatitu pred zakonom44; pravo na rad45 itd.).

37

Declaration on the Protection of all Persons from Enforced Disappearance, Generalna skuptina UN-a, lan 16. (1) 38

Resolution 1096 on Measures to Dismantle the Heritage of Former Communist Totalitarian Systems, Parlamentarna skuptina Vijea Evrope, lan 12. 39

Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima (ICCPR), lan 25. 40

ICCPR, lan 17. 41

ICCPR, lan 2. (3 a, b, c) 42

ICCPR, lan 14. (2) 43

ICCPR, lan 14. (1) 44

ICCPR, lan 26. 45

Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (ICESC), lan 6.

24

Ravnopravnost spolova u Strategiji tranzicijske pravde U procesu razvoja zatite ljudskih prava na meunarodnom nivou, posebna panja posveena je ravnopravnosti meu spolovima kao neophodan uvjet za drutveni i ekonomski razvoj jedne zemlje. Pored opih odredbi i smjernica o potivanju ljudskih prava bez diskriminacije po bilo kom osnovu, ukljuujui i diskriminaciju zasnovanu na spolu, meunarodni standardi za zatitu ljudskih prava vremenom su se razvili u smjeru posebnih dokumenata, koji ne samo da promoviraju jednakost meu spolovima u smislu ravnopravnog uea ena u oblasti politike, ekonomije i kulture, nego zahtijevaju i poduzimanje pozitivnih mjera s ciljem zatite ravnopravnosti meu spolovima generalno.46 Bosna i Hercegovina je usvajanjem Zakona o ravnopravnosti spolova, Gender akcionog plana i Akcionog plana za implementaciju UNSCR 1325 u Bosni i Hercegovini 2010 2013. godina, napravila vane korake ka uspostavljanju ravnopravnosti meu spolovima. Meutim, specifine okolnosti tokom ratnog perioda 1992-1995. su donijele razliita iskustva enama i mukarcima, koja su uticala na njihovu postratnu situaciju. Dok se pomenuti dokumenti samo u nekim dijelovima osvru na specifinost ove situacije, Strategija tranzicijske pravde iskljuivo se bavi ratnom prolou. Procjenjuje se da su tokom proteklog rata, iako pouzdana statistika ne postoji, oko 20.000 ena i mukaraca bile rtve silovanja ili drugog oblika seksualnog nasilja.47 Nadalje, rtva ene tokom rata nije se svodila iskljuivo na seksualno nasilje, ve i na protjerivanje, gubitak lanova porodice, gubitak hranitelja itd. Takoer, ene imaju ulogu i svjedoka krenja prava i ratnih zloina, borca, poinitelja i sl. Postavlja se pitanje na koji nain mehanizmi tranzicijske pravde mogu tretirati potrebe ove populacije, te uzimajui u obzir specifina iskustva mukaraca i ena, na koji nain mehanizmi tranzicijske pravde mogu doprinijeti razvoju bh. drutva u pravcu uspostavljanja ravnopravnosti spolova i spreavanja daljnjeg nasilja zasnovanog na spolu. Iako se Strategija tranzicijske pravde ne bavi enama ili enama rtvama rata kao posebnom kategorijom, implementacija predloenih stratekih programa i aktivnosti zasigurno e doprinijeti unapreenju ravnopravnosti spolova u BiH. Izmeu ostalog, Strategija e predloenim aktivnostima doprinijeti ravnopravnosti spolova u oblastima kao to su materijalne i nematerijalne reparacije, omoguavanje rtvama rata da putem vansudskog mehanizma podijele svoja traumatina ratna iskustva i budu sasluane48, unapreenje psihosocijalne zatite, ekonomsko osnaivanje rtava rata i drugo.

46

Ovi dokumenti ukljuuju Konvenciju o ukidanju svih oblika diskriminacije ena Ujedinjenih naroda, Pekinku deklaraciju i platformu akcije, kao i niz dokumenata Vijea Evrope, ija je BiH lanica. 47

Parlamentarna skuptina Vijea Evrope. Rezolucija 1670 (2009). Sexual violence against women in armed conflict. Usvojena 29. maja 2009., para. 6. 48

U ovom segmentu je tematika o ratnim i postratnim iskustvima ena od iznimne vanosti.

25

Zbog injenice da trenutno postoji inicijativa za izradu Strategije za poboljanje statusa ena rtava seksualnog nasilja u ratu, Strategija tranzicijske pravde nije definirala mjere koje bi se posebno odnosile na ene rtve rata, ve je vodila rauna da su u njoj zastupljeni osnovni principi ravnopravnosti meu spolovima, te da su posebne potrebe ove kategorije rtava prepoznate i uzete u obzir pri razvijanju konkretnih programa. Konkretno, iako unutar Strategije tranzicijske pravde ene rtve rata nisu zastupljene kao posebna kategorija rtava rata, predloene aktivnosti u svim stratekim oblastima imaju za cilj da osnae ene rtve rata da kao dio generike kategorije civilne rtve rata trae i u konanici ostvare svoja prava. Paralelno s tim aktivnostima, Strategijom tranzicijske pravde osnauju se i institucije na svim nivoima vlasti u BiH da u skladu sa svojim mandatima i ovlatenjima unaprijede ta prava. Imajui u vidu obaveze BiH proistekle iz meunarodnog prava o ukljuivanju naela jednakosti mukaraca i ena, kao i ustavne i druge zakonske odredbe, tokom razvijanja Strategije tranzicijske pravde postojalo je snano opredjeljenje da svi njeni programi budu gender senzitivni te da obrate posebnu panju na problematiku nasilja zasnovanog na spolu poinjenog tokom rata. Takoer, tamo gdje se to smatralo neophodnim, jo jednom je posebno naglaena potreba za gender senzitivnim pristupom.

26

II DIO - Analiza problema i predloena rjeenja

U ovom dijelu predstavljena je detaljna analiza aktuelnog stanja u Bosni i Hercegovini o pitanju mehanizama tranzicijske pravde koji su obuhvaeni Strategijom tranzicijske pravde, s jasno definiranim izazovima i preprekama, kao i prijedlozima rjeenja za identificirane probleme. Analiza stanja i predloena rjeenja baziraju se na pregledu postojeih zakonsko-institucionalnih kapaciteta i sistema u dravi i entitetima, analizi meunarodnih standarda, kao i miljenjima i stavovima predstavnika institucija vlasti i civilnog drutva, a naroito udruenja i porodica rtava, koji su dobijeni tokom provedenog istraivanja i konsultativnog procesa. Prije navoenja analize aktuelnog stanja po svakom od tri predmetna stuba kojima se bavi Strategija tranzicijske pravde, predstavljen je sumarni pregled oblasti krivine pravde u BiH. Naime, kako je ve naglaeno, iako krivina pravda nije obuhvaena Strategijom tranzicijske pravde, poto je ova oblast detaljno razraena Dravnom strategijom za rad na predmetima ratnih zloina, vano je, makar u osnovnim naznakama, pokriti ovaj segment, kako bi se izgradila cjelokupna slika tranzicijske pravde u BiH, te jo jednom istakla potreba za sistematinijim, integriranijim i sveobuhvatnijim pristupom procesu suoavanja s prolou.

Krivina pravda Oblast krivinog gonjenja odgovornih zbog krenja prava i ratnih zloina koji su se dogodili tokom oruanog sukoba od 1992. do 1995. godine je najpoznatiji i najrazvijeniji mehanizam tranzicijske pravde u BiH. Procesuiranje predmeta ratnih zloina odvija se na etiri nivoa: na meunarodnom nivou, pred MKSJ i pred sudovima treih zemalja prema principu univerzalne jurisdikcije; na dravnom nivou, pred Odjelom za ratne zloine Suda BiH; na lokalnom nivou, pred pet okrunih i 10 kantonalnih sudova, te Osnovnim sudom Brko Distrikta; kao i na regionalnom nivou, pred sudovima u regionu bive Jugoslavije. U decembru 2008. godine Vijee ministara BiH usvojilo je Dravnu strategiju za rad na predmetima ratnih zloina. Usvajanjem ove strategije BiH je jasno iskazala svoju opredijeljenost da iznae sistematiniji i efikasniji pristup procesuiranju predmeta ratnih zloina, kako bi ispunila svoje ustavne, zakonske i meunarodne obaveze, te osigurala osnovne preduvjete za poetak procesa suoavanja s prolou i borbu protiv nekanjivosti. Za uspostavljanje individualne krivine odgovornosti odgovornih i borbu protiv nekanjivosti od nemjerljivog znaaja bilo je funkcioniranje Hakog tribunala.

27

Naime, ope je prihvaena premisa da bi bez MKSJ bilo nemogue procesuirati odgovorne za ratne zloine na domaem nivou, a naroito one najodgovornije iz civilne, vojne i policijske vlasti, prije provoenja strukturalnih reformi pravosudnog sistema. Postojalo je uvjerenje da lokalna pravosua, ili zbog nedovoljih kapaciteta, ili potencijalnih politikih pritisaka, odnosno ideolokih ogranienja, ne bi bila u stanju da na profesionalan i nepristrasan nain, uvaavajui sve meunarodne standarde pravinog suenja, provode ovakve sluajeve. Meutim, nakon proglaenja izlazne strategije Hakog tribunala, te poetka funkcioniranja Odjela za ratne zloine Suda i Tuilatva BiH 2005. godine, fokus procesuiranja preao je na domae pravosue.49 Od 2005. godine do danas pravosudne institucije u BiH pravosnano su okonale preko 200 predmeta50, ime su uinile znaajan doprinos uspostavljanju individualne krivine odgovornosti odgovornih za krenje prava i ratne zloine. Organizacije koje sistematski prate procesuiranje predmeta ratnih zloina pred bh. institucijama, poput Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE), najviim ocjenama ocjenjuju prikazanu strunost tuilaca i sudija, te zakljuuju da se predmeti u potpunosti provode u skladu sa standardima pravinog postupka.51 Meutim, proces krivinog gonjenja odgovornih u BiH suoava se i s ozbiljnim izazovima. Takoer, u javnosti u BiH primjetno je i nezadovoljstvo procesuiranjem predmeta ratnih zloina. Ovo nezadovoljstvo bazira se, sa jedne strane, na nedovoljnom poznavanju funkcioniranja i ciljeva pravosudnih institucija, kao i nepoznavanju zakonskih i proceduralnih pravila, dok, s druge strane, na nezadovoljstvo utiu i odreeni sutinski i realni problemi. Konkretno, implementacija Dravne strategije za rad na predmetima ratnih zloina usporena je u vie njenih segmenata, ime su u znaajnoj mjeri umanjene anse da e se zadati cilj ove Strategije ostvariti, a to je da se svi sluajevi ratnih zloina okonaju u periodu od 15 godina, a najkompliciraniji predmeti u periodu od sedam godina od usvajanja Dravne strategije za rad na predmetima ratnih zloina. Na ovo uvjerenje utie veliki broj faktora52, na primjer: jo uvijek ne postoji centralizirana evidencija predmeta, niti je izvren transfer sluajeva sa dravnog na lokalni nivo, u

49

Izlazna strategija Hakog tribunala objavljena je 2002. godine. Prema toj odluci, sve istrage trebale su biti okonane do kraja 2004. godine, svi prvostepeni postupci do 2008. godine, a svi albeni postupci do kraja 2010. godine. Od poetka 2005. godine MKSJ nije podizao nove optunice. Zbog injenice da je odreeni broj sluajeva do ovog datuma ostao nezavren, Vijee sigurnosti UN-a je Rezolucijom 1966 od 22. decembra 2010. godine donijelo odluku da se rad Hakog tribunala produi do 2014. godine. Od poetka 2005. godine MKSJ ne podie nove optunice. 50

Delivering Justice in Bosnia and Herzegovina: An Overview of War Crimes Processing from 2005 to 2010, OSCE Mission to B&H, May 2011. 51

Isto. 52

Faktori koji onemoguavaju ostvarenje cilja Dravne strategije za rad na predmetima ratnih zloina nisu iscrpljeni ovim popisom.

28

skladu sa stratekim opredjeljenjem53; zbog razliitih stajalita o vremenskom vaenju zakona54 razvila se razliita sudska praksa, a to je rezultuiralo da su ista ili slina krivina djela dobijala drugaije pravne kvalifikacije, te su u skladu sa tim izricane razliite presude, a ime je dovedena u pitanje pravna sigurnost i jednakost graana pred zakonom; pravosudne institucije trpe veliki pritisak javnosti, kao, i u izvjesnoj mjeri, i politike pritiske; zbog zabrane ekstradicije svojih dravljana, pravosudne institucije u BiH imaju problem sa dostupnou osumnjienih, poto je jedan broj njih dobio dravljanstvo susjednih drava; pravosudne institucije u regionu vode paralelne istrage osumnjienih za ratne zloine koji su se dogodili u BiH; s izuzetkom Suda BiH, sudovi u BiH uglavnom nemaju dovoljno kapaciteta za pruanje psiholoke i fizike podrke rtvama i svjedocima i drugi problemi. Kao to je istaknuto u uvodnim dijelovima Strategije tranzicijske pravde, krivino procesuiranje poinilaca, kao poseban mehanizam tranzicijske pravde, ne moe samostalno odgovoriti na sve izazove koje proces suoavanja sa prolou nosi. Strategija tranzicijske pravde bezrezervno podrava procesuiranje predmeta ratnih zloina i punu implementaciju Dravne strategije za rad na predmetima ratnih zloina. Kroz razradu vansudskih mehanizama tranzicijske pravde koje pokriva, Strategija tranzicijske pravde uspostavlja komplementarnost sa procesom krivinog gonjenja odgovornih, sa ciljem da se problemu suoavanja sa prolou pristupi na sistematski, integrativan i sveobuhvatan nain. Ovakav pristup rezultirae dostizanjem pravde za rtve i bh. drutvo u cjelini, tj. stvaranjem takvog institucionalnog, pravnog, socio-kulturnog i politikog okvira koji e osigurati uspostavu i zatitu demokratskih vrijednosti i ljudskih prava graana, priznanje za stradanje u prolosti, te generalnu prevenciju krenja prava.

Utvrivanje injenica i kazivanje istine

53

Dravna strategija za rad na predmetima ratnih zloina propisuje da e se tzv. vrlo osjetljivi sluajevi procesuirati pred Sudom BiH, a tzv. osjetljivi sluajevi pred kantonalnim i okrunim sudovima, te Osnovnim sudom Brko Distrikta. 54

Sudovi u BiH koji procesuiraju predmete ratnih zloina koriste dva materijalna propisa, Krivini zakon bive SFRJ iz 1977. i Krivini zakon BiH iz 2003. godine. Razlog primjene KZ-a bive SFRJ je opi princip krivinog prava da se primjenjuje onaj zakon koji je vaio u trenutku poinjenja krivinog djela i koji je blai za uinioca. Prema ovom Zakonu, za krivina djela ratnih zloina propisana je kazna zatvora od 5 do 15 godina, odnosno 20 godina ili smrtna kazna. Kako je smrtna kazna po Evropskoj konvenciji zabranjena, tako je maksimalna kazna po starom zakonu 15, odnosno 20 godina zatvora. Primjena KZ-a BiH, koji je usvojen 2003. godine, na zloine od 1992 - 1995. godine argumentira se time da je ovaj zakon usklaen sa meunarodnim standardima, te da je njegova primjena na dogaaje koji su se desili prije njegovog usvajanja prihvatljiva i dozvoljena s aspekta interesa pravde, humanitarnog prava i prakse MKSJ. U skladu sa KZ-om BiH, zaprijeene kazne zatvora za djela ratnih zloina kreu se od 10 - 45 godina.

29

Pred Hakim tribunalom, bosanskohercegovakim sudovima, sudovima u regionu bive Jugoslavije, kao i sudovima u treim zemljama krivino se procesuiraju osobe zbog krenja prava i ratnih zloina koji su poinjeni u BiH tokom oruanog sukoba 1992 - 1995. Iako je osnovna uloga sudova da van razumne sumnje utvrde individualnu krivinu odgovornost optuenog, tokom procesuiranja utvruju se, takoer, injenini navodi o predmetu optunice. Paralelno sa krivinim gonjenjem odgovornih, od samog poetka rata pa do danas, traje proces rasvjetljavanja sudbine nestalih osoba. Takoer, institucije razliitog nivoa vlasti, akademske institucije i nevladine organizacije pokretale su aktivnosti iji je cilj bio utvrivanje injenica i kazivanje istine o dogaajima u vezi sa oruanim sukobom od 1992 - 1995. Uprkos uinjenim naporima, istraivanjem javnog mnijenja, koje je UNDP obavio poetkom 2010. godine, ustanovljeno je da oko 70% ispitanika smatra da relevantne injenice o ratu u BiH jo uvijek nisu utvrene.55 Konsultacije za izradu Strategije tranzicijske pravde potvrdile su nalaze pomenutog istraivanja, te identificirale kljune probleme koji spreavaju efikasan i sveobuhvatan pristup procesu utvrivanja injenica i kazivanju istine:

Ogranienost rezultata dosadanjih inicijativa za utvrivanje injenica i kazivanje istine;

Neka udruenja rtava i porodica nestalih rezultate procesa traenja nestalih smatraju nezadovoljavajuim;

Podaci o svim rtvama krenja meunarodnog humanitarnog prava i meunarodnog prava ljudskih prava su i dalje nedostupni;

Institucionalni vansudski mehanizam za sveobuhvatno utvrivanje injenica i kazivanje istine o svim krenjima ljudskih prava i ratnim zloinima u periodu 1992 1995. jo uvijek nije uspostavljen.

Konsultacijama je naglaeno da su na ogranieni uspjeh dosadanjih aktivnosti u polju utvrivanja injenica i kazivanja istine naroito uticali nedostatak zajednikog cilja ovih inicijativa, nepostojanje njihove meusobne koordinacije i saradnje, kao i nedovoljna ukljuenost ire javnosti u kreiranje, implementaciju i monitoring ovih inicijativa. Iako je krivinim procesuiranjem uinjen znaajan napor u pravcu utvrivanja injenica o krenjima prava i ratnim zloinima, pravosudne institucije, kao to je istaknuto, ne mogu se samostalno nositi sa svim izazovima koje proces suoavanja s prolou sa sobom nosi. Iz tog razloga, da bi se injenice o oruanom sukobu od

55

Ovo miljenje dijeli 84.4% ispitanika srpske, 57.9% bonjake i 64.7% hrvatske nacionalnosti. Suoavanje s prolou i pristup pravdi iz perspektive javnosti, Specijalni izvjetaj UNDP-a, 2010. Izvjetaj je dostupan na: www.undp.ba

30

1992. do 1995. godine u potpunosti utvrdile, potrebno je krivinom procesuiranju na integrativan nain pridruiti i odreene vansudske forme. S tim u vezi, Strategija tranzicijske pravde utvruje relevantna rjeenja, koja e doprinijeti prevazilaenju navedenih problema i postizanju ciljeva ovog mehanizma tranzicijske pravde.

Pregled aktuelnog stanja Tokom provedenih konsultacija za izradu Strategije tranzicijske pravde, istaknuti su sljedei problemi u ovoj oblasti: Ogranienost rezultata dosadanjih inicijativa za utvrivanje injenica i kazivanje istine Procjenjuje se da je u Bosni i Hercegovini stradalo priblino 100 000 ljudi, a da je 2.2 miliona izbjeglo i interno raseljeno. Prema podacima Instituta za nestale osobe BiH, utvreno je da je tokom rata nestalo 34 965 osoba, dok se danas jo uvijek traga za 13 430 nestalih.56 Takoer, iako je od oruanog sukoba u Bosni i Hercegovini prolo gotovo dvije decenije, jo uvijek nije pruen vjerodostojan opis povreda, kao ni nalazi o obrascima krenja prava, institucionalnoj odgovornosti ili uzrocima koji su doveli do krenja prava, niti je data nesporna, kredibilna i objektivna procjena broja stradalih (ili poimenian popis stradalih), ili osigurana platforma za javno sluanje iskustva rtava. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, u BiH je realiziran veliki broj inicijativa u oblasti utvrivanja injenica i kazivanja istine. Najveim dijelom nosilac tih aktivnosti bilo je civilno drutvo. Te inicijative su raznovrsne57, ali sporadine, nekoordinirane i fokusirane prvenstveno na urbane centre. Pored aktivnosti civilnog drutva, uinjeni su pokuaji institucionalizacije procesa utvrivanja injenica i kazivanja istine: pokrenute su dvije inicijative za uspostavljanjem komisija za istinu i pomirenje58 i formirana tri istrana tijela, Komisija za Srebrenicu59, Komisija za Sarajevo60 i Komisija za Bijeljinu61, iji je fokus bio rasvjetljavanje dogaaja koji su se dogodili u ovim mjestima, u odreenom

56

Podatak iz Centralne evidencije nestalih BiH, koja jo uvijek nije u potpunosti verificirana. 57

U oblasti utvrivanja injenica i kazivanja istine, na primjer, NVO-i su uglavnom bili fokusirani na projekte dokumentiranja krenja ljudskih prava putem uzimanja izjava od rtava, biljeenjem pozitivnih pria o pomoganju komijama ili pripadnicima drugih etnikih zajednica, snimanje dokumentarnih filmova, izdavaku djelatnost i slino. 58

Inicijativa Udruenja graana Istina i pomirenje (2000.) i inicijativa NVO Dayton projekat/USIP i osam parlamentarnih politikih stranaka (2005.). 59

Puni naziv ovog istranog tijela je Komisija za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. 60

Puni naziv ovog istranog tijela je Dravna komisija za ispitivanje istine o stradanjima Srba, Hrvata, Bonjaka, Jevreja i ostalih u Sarajevu u periodu od 1992-1995. godine. 61

Puni naziv ovog istranog tijela je Komisija za istinu i pomirenje Skuptine optine Bijeljina;

31

vremenskom periodu. Meutim, ove inicijative ostale su bez vidljivih dugoronih rezultata za bh. drutvo. Pokuaji uspostavljanja komisija za istinu i pomirenje i pomenuta istrana tijela bili su kritizirani zbog nedovoljne ukljuenosti ire javnosti, a posebno udruenja rtava, u proces njihovog kreiranja, definiranja mandata i funkcioniranja ovih tijela.62 Nadalje, ira javnost, a posebno udruenja rtava, smatraju da su krivina procesuiranja najpogodniji mehanizam za suoavanje bh. drutva sa svojom prolou, te je preovladavao stav da bi vansudske inicijative za utvrivanje injenica mogle ugroziti rad pravosudnih institucija. Ovakav stav proistie iz uvjerenja da je funkcioniranjem sudova postignut relativan osjeaj da je pravda zadovoljena, te da su pravosudne institucije sposobne utvrditi sve injenice o krenjima prava i ratnim zloinima. Meutim, takva oekivanja esto su rezultat nerazumijevanja mandata i uloge sudova, naina njihovog funkcioniranja i pomenutih limitirajuih faktora, koji utiu na intenzitet procesuiranja predmeta ratnih zloina.63 Rjeavanje pitanja nestalih osoba Objedinjavanjem primarnih baza podataka64 utvreno je da je tokom rata 1992-1995. nestalo 34.965 osoba, dok se danas traga za jo 13.430.65 U skladu sa Zakonom o nestalim osobama BiH, uspostavljena je Centralna evidencija nestalih osoba u BiH (CEN) te zapoeta konana verifikacija imena.66 Sa junom mjesecom 2011. godine, broj ukupno verificiranih imena i prezimena iznosio je 7250.67

62

Dragan Popovi, Vodi kroz tranzicijsku pravdu u BiH, UNDP, 2009.; Graeme Simpson, Louis Bickford, Edin Hodi, Pogled u prolost kao put prema budunosti: Promoviranje dijaloga u Bosni i Hercegovini kroz traenje istine stanje i perspektive, UNDP, 2011. 63

Sudovi su ogranieni proceduralnim i zakonskim zahtjevima, vezani su iskljuivo predmetom optunice i njihov osnovni cilj je utvrivanje individualne krivine odgovornosti osumnjienog. Vidjeti Koncept tranzicijske pravde i obaveze BiH i nastavak teksta u segmentu utvrivanja injenica i kazivanja istine. 64

Objedinjavanjem primarnih baza podataka o nestalim osobama (baze Meunarodne komisije za nestale osobe ICMP-a, Meunarodnog komiteta crvenog krsta - MKCK-a, Federalne komisije za nestale osobe, baze podataka Kancelarije za traenje nestalih i zarobljenih lica Republike Srpske, te Dravne komisije za traenje nestalih osoba) dobijen je spisak od 172.584 imena. Nakon proiavanja ove objedinjene liste, utvrena su 34.965 neverificirana imena i prezimena nestalih osoba, koja danas ine CEN. Od 34.965 osoba iz neverificiranog CEN-a, metodom DNK analize identificirano je 13.300 osoba, a tzv. klasinom metodom 8.235 osoba, to znai da je ukupno identificirano 21.535 nestalih osoba. 65

Podaci Instituta za nestale osobe BiH, sa 31. 12. 2010. godine. 66

Verifikacija, izmeu ostalog, podrazumijeva da svako ime i prezime nestale osobe koja se verificira dobije svoj tzv. INO broj. 67

Podaci Instituta za nestale osobe BiH.

32

Drava Bosna i Hercegovina preuzela je odgovornost i ulae napore u pravcu rjeavanja pitanja nestalih osoba.68 Usvajanjem Zakona o nestalim osobama BiH i formiranjem Instituta za nestale osobe BiH, te provoenjem velikog broja ekshumacija i identifikacija, postignuti su znaajni rezultati. Izmeu ostalog, formiranjem Instituta za nestale osobe Bosna i Hercegovina je napravila dodatni korak u potivanju obaveze da osigura pravo da se zna69, te jednak tretman prema svim rtvama.70 Ipak, proces traenja nestalih i dalje je optereen politizacijom i nezadovoljstvom nekih rtava zbog sporosti u rjeavanju sudbine nestalih osoba. Razlozi za to velikim dijelom lee u nedostatku pune implementacije Zakona o nestalim osobama BiH, manjku strunih i tehnikih kapaciteta za rad Instituta za nestale osobe, te nedovoljnim kapacitetima institucija koje su angairane na lociranju pojedinanih i masovnih grobnica i na ekshumacijama. Proces se, takoer, usporava zbog nedostatka informacija o lokacijama grobnica, te nedovoljne podrke institucija svih nivoa vlasti za efikasno i adekvatno rjeavanje ovog pitanja. Kada je rije o krivinom zakonodavstvu, porodice nestalih posebno su nezadovoljne primjenom sporazuma o priznanju krivice, te zbog injenice da prisilni nestanak nije prepoznat kao posebno krivino djelo. Navedene nedostatke u procesu rjeavanja sudbine nestalih osoba identificirali su uesnici konsultativnog procesa za izradu Strategija tranzicijske pravde, kao i razliita meunarodna tijela, poput Radne grupe UN-a za prisilne i nedobrovoljne nestanke, UN-ov Komitet protiv muenja (preporuke iz novembra i decembra 2010.) i druga. a) Nedostatak pune implementacije Zakona o nestalim osobama BiH Nedostatak pune implementacije Zakona o nestalim osobama BiH oteava ostvarivanje odreenih prava porodica nestalih osoba, a koje su zagarantirane ovim Zakonom. Konsultativnim procesom posebno je istaknuta nedovoljna implementacija sljedeih lanova Zakona o nestalim osobama BiH:

68

Odgovornost organa vlasti BiH u procesu traenja nestalih osoba naroito je istaknuta u lanovima 3. i 5. Aneksa VII, i lanu 9., taka 2, Aneksa I(A) Dejtonskog mirovnog sporazuma, kao i na temelju meunarodnog humanitarnog prava i konvencija o zatiti ljudskih prava, iji je BiH potpisnik. 69

Zakon o nestalim osobama BiH, lan 3. (Pravo da se zna): Pravo lanova porodice nestalih osoba je da saznaju za sudbinu nestalih lanova porodice i rodbine, njihovo boravite/prebivalite, ili, ako su mrtvi, okolnosti, uzrok smrti i mjesto ukopa, ukoliko je takvo mjesto poznato, i da dobiju posmrtne ostatke. 70

Zakon o nestalim osobama BiH u svom lanu 10. prepoznaje potrebu zabrane diskriminacije te obavezuje nadlene vlasti da osiguraju pod jednakim uvjetima, nezavisno od toga da li je nestala osoba bila pripadnih oruanih snaga ili civil, bez bilo kojeg vida diskriminacije, ukljuujui spol, rasu, boju koe, jezik, vjeroispovijest, politike i druge stavove, nacionalno i socijalno pori