İstIklal MahkeMelerI

ve sIvas’ta Şapka

İnkılâbı DuruŞmaları

ahmet turan alkan

Bu çalışmanın ortaya çıkmasında emek, dikkat ve yardımlarını esirgemeyen rahmetli Halis Başaran’a, Cumhuriyet Üniversitesi Kütüphane Müdiresi Sevin İlgün’e, Halûk Çağdaş’a, değerli arşivci dostlarım Yusuf Çağlar’a,

Ömer Faruk Şerifoğlu’na ve Ali Birinci’yeşükranlarımı sunuyorum.

İçınDekıler

Kitabın Varlık Sebebini Izah ................................................................. 13

BIrIncI Kısım

İstIklal MahkeMelerI

Istiklâl Mahkemeleri’ni Gerekli Kılan Şartlar ....................................... 19Hıyanet-i Vataniye Kanunu .................................................................. 22Asker Kaçakları Meselesi ...................................................................... 25Istiklâl Mahkemeleri Ne Zaman ve Nasıl Kuruldu? ............................. 26Meclis’te Ilk Tereddüdler ...................................................................... 30Istiklâl Mahkemeleri Nasıl Çalıştı? ...................................................... 31Ankara Istiklâl Mahkemesi’nin Çalışmaları ......................................... 33Diğer Mahkemelerin Faaliyetleri .......................................................... 34Istiklâl Mahkemelerinin Ilk Defa Kapatılması ...................................... 36Mahkemeler Yeniden Faaliyete Geçiyor ................................................ 38Başkumandanlık Kanunu ve Yeni Mahkemelerin Kuruluşu ................. 40Ikinci Dönem Istiklâl Mahkemeleri ve Faaliyetleri ............................... 41Mahkemelerin Ikinci Kere Kapatılması (Tatili) Meclis’te Tartışılıyor ... 44Istiklâl Mehâkimi Kanunu .................................................................... 46Barış Döneminde Istiklâl Mahkemeleri ................................................ 49I. Tbmm’nin Tasfiyesi Ve Yeni Seçimler ............................................... 51Istanbul Istiklâl Mahkemesi ................................................................. 52Istiklâl Mahkemeleri Muhalefete Karşı ................................................ 55Şeyh Sait Isyanı ve Takrîr-i Sükûn Kanunu .......................................... 59Isyan Bölgesi ve Ankara Istiklâl Mahkemesi’nin Kuruluşu .................. 60Gazeteciler Dâvası ................................................................................ 62Ankara Istiklâl Mahkemesi ................................................................... 66Şapka Inkılâbı Vesilesiyle Yapılan Yargılamalar .................................... 69Izmir Suikastı Dâvası ............................................................................ 75Ülkenin başvekili tevkif edilmek isteniyor ........................................... 77Onar yıl kürek cezası, bir gecede “idam”a çevriliyor ............................ 80Ankara duruşmaları ve Ittihatçıların yargılanması ............................... 81

8 • İstIklâl mahkemelerI

Istiklâl mahkemelerinin sonu ............................................................... 82Son söz ve bir değerlendirme ............................................................... 84Ekler ..................................................................................................... 95Kronoloji ............................................................................................ 101Kitabiyat ............................................................................................. 105

İkinci kisim

İstıklal mahkemesı’nın sıvas Günlerı ve muhalıflerın tasfıyesı

“Sivas’ı Lekelemeğe Çalışan Alçak ve Rezil Bir Namussuz” .............. 110Sivas’ta Ilk Şapka ................................................................................ 113Hem Acırım Hem Gülerim ................................................................. 114Vay Nîmetnâşinaslar!.. ....................................................................... 115Sığırcızâde Hayri Bey’in Önlenemeyen Yükselişi ve Sivas Meclis-i Umû-

mi-i Vilayet’in Öncü Bir Kararı .................................................... 116Cumhuriyet-i Mühdî Olan Sivas... ..................................................... 121Istiklal Mahkemesi Sivas’ta ................................................................ 122Istiklâl Mahkemesi Iş Başında “Muhtarlar, Nerede Şapkanız?..” ...... 123Sivas Belediye Reisi Abbas Bey’in Sorgusu ........................................ 124“Ya Herk Etmeli, Ya Terk Etmeli!” ..................................................... 126Meclis-i Idare Âzâları Sorgulanıyor .................................................... 129“Deve Hikâyesinden Maksad Nedir?” ................................................ 130Çil Mehmed’in Muhakemesi .............................................................. 132“Muvafık Parti-Bozuk Parti” ............................................................... 133“Yiğit Arkam Yere Gelsin Ki...” .......................................................... 134Terakkiperverler Sorguya Çekiliyor .................................................... 137Emir(Marşan) Paşa’nın Muhakemesi: “Bendenizi Türkiye’nin Mûcidi

Olmakla Tanırlar” ........................................................................ 137“Bunu Münevver Geçinenler Yapmıştır” ............................................ 139“Bu Çil Mehmed Boş Bir Adamdır” ................................................... 140“Fırkaların Taaddüdü Cumhuriyet Icabıdır” ...................................... 142Gazi Paşa Hazretleri’nin Fotoğraflarını Çizmişsiniz ........................... 144“Halk Fırkası Gazi Paşa’ya Daha Ziyade Yakındır. Hükümet Fırkasıdır” ..................................................................................... 144“(Bozuk Parti) Halk Fırkası Mıdır?” ................................................... 147“Ben Cumhuriyet’in Tesisine Çalıştım Beyefendi” ............................. 149“Bana Bir Menfaat Olsa Idi Ne Âlâ...” ................................................ 150“Mütekaid Zabitler Bunlardan Daha Iyi Iş Yapar”.............................. 152Müddeiumumi Necib Bey’in Iddianamesi .......................................... 153

İstIklâl mahkemelerI • 9

Karar ................................................................................................... 154Şapka Muhalefeti mi, Muhalif Yıldırma Taktiği mi? ........................... 155Hayri Bey’in Rolü ............................................................................... 156“Toz Tufanı” ........................................................................................ 157Intihab Işleri ....................................................................................... 160“Nihayet!... Meydana Çıktı ................................................................. 161Mebuslar Arasında Bir Rekabet mi? ................................................... 162Mahkeme Reisi Ali Çetinkaya’nın Veda Mesajı .................................. 163Yafta Geleneği ve Istiklal Mahkemeleri .............................................. 164Netice ................................................................................................. 166

Cumhuriyet devrinin bütün mazlumlarınınaziz hâtırasına tâzim ve hürmetle...

Kitabın Varlık Sebebini İzah

Türk hukuk sisteminde olağanüstü mahkemeler ve sı-radışı yargılamalar hep tartışılagelmiştir. Hukukumuzu Avrupa Birliği standartlarına getirme çabalarının yoğun-laştığı son on yılda “Tabii hâkim” ve olağan mahkeme uygulamasının esas kabul edilmesi sevindiricidir. Içinde bulunduğumuz şu günlerde muhtelif kararlarıyla “yargı” uzvu yine tartışılıyor. Yargının tartışılır hale gelmesi, bâriz bir şekilde onun tarafsızlık ve bağımsızlığından duyulan şüphenin de ifadesi anlamına geliyor. Görünen odur ki, devleti var eden otoritenin kendini kendi hukukuyla sınır-landırması ve o hukuka karşı saygılı davranmasını bekle-mek için, “Hukuk Devleti” kavramının bütün kurum ve lâzımeleriyle sahiplenilmesini beklemek durumundayız.

Istiklâl Mahkemeleri, Cumhuriyet’in henüz kurulma-dığı, Türklerin bir hayat-memat kavgası verdiği “Milli Mücadele” günlerinde başvurulmuş bir olağanüstü mah-keme örneği olarak hep dikkat çekmiştir. Elinizdeki çalış-ma, Istiklâl Mahkemeleri’nin mâhiyeti ve çalışmaları hak-kında derli toplu bir araştırma ile o araştırmaya büyüteç tutan bir örnek olaydan meydana gelmektedir. Ilk bölüm-de yer alan Istiklâl Mahkemeleri, 1992 yılında “Alternatif Üniversitesi” dizisi için hazırladığım kısa bir el kitabı ni-teliğinde idi. Aradan geçen yaklaşık yirmi yıldan sonra bu çalışmayı, daha önce (1989) kaleme alıp Tarih ve Toplum Dergisi’nde yayınlamış olduğum, “Istiklâl Mahkemesi’nin

14 • İstIklâl mahkemelerI

Sivas Günleri ve Muhaliflerin Tasfiyesi” başlıklı makaleyi ilave ederek yeniden neşretmenin, hukuk tarihimize kü-çük de olsa mânidar bir katkı olacağını düşündüm.

Okuyucuya konu hakkında derli toplu fikir kazandır-mak maksadıyla yapılan bu çalışmanın ilk bölümünde kaynakları işaretlemekte akademik tarza riayet etmedim, fakat kullanılan her kaynak son kısımda gösterilmiştir. Esasen ilk bölümün, Istiklâl Mahkemeleri’ne yeni bilgiler eklemek iddiası bulunmuyor ama meseleye dikkate de-ğer bir yorum getirilip getirilmediğine okuyucuları karar verecektir. Ikinci kısımda yer alan uzun makaleyi etraflı dipnotlarla zenginleştirmeye çalıştım. Hadiseler arasında okuyucunun anlamlı bir illiyet bağı kurulabilmesi amacıy-la yine son kısma ilave edilen basit kronolojinin de faydalı olacağını ümid ediyorum.

Adalet bütün toplumların temel ihtiyacı ve beklentisi-dir. Temenni ederim ki, önümüzdeki zamanlarda “Hukuk Devleti”nin erdemine dokunabiliriz.

Sultantepesi, Eylül 2011

“İstiklâl Mahkemeleri dâva vekillerinin canbazlığına gelmez.”

Ali (Çetinkaya)Ankara İstiklâl Mahkemesi Reisi

•“Bizim belli, millî bir amacımız vardır.

Ona varmak için arasıra kanunun üstüne de çıkarız.”Lütfi Müfit Bey

İsyan Bölgesi İstiklâl Mahkemesi Hâkimlerinden

•“Hiçbir devrim ve devrimci,

kendisini yıkmak isteyen muhalefete imkân tanımaz, tanıyamaz. Bu, bir devrim yasasıdır.

Türk Devrimi’nin bu zamana kadar muhaliflerine karşı yumuşak davranışı bile, liderin hümanist oluşundan ileri geliyordu.”

Ergun Aybars“İstiklâl Mahkemeleri” Yazarı

•Herhalde böyle bir muhakemede ben, hâkim olmaktan ise,

mahkûm durumunda bulunmayı tercih ederim.”Hüseyin Cahit (Yalçın)

Gazeteci, Yazar, Fikir Adamı

“İstiklâl Mahkemeleri’ne de ve hiçbirkimseye de adam asmak selahiyetini

vermeyiniz.İdam cezası tavuk öldürmek değildir.

Bunlar tavuk değildir, hayat çok yüksektir.”Hakkı Hami Bey

I.TBMM’nde Sinop Mebusu

•“Üç adamın aklına Büyük Millet Meclisi

hakk-ı kazasını terketmiştir… İhtilâlin de hukuku vardır,

fevkalâdenin de hukuku vardır.”Hüseyin Avni Bey

I.TBMM’nde Erzurum Mebusu

BIrIncI Kısım

İstİklal MahkeMelerİ(Kuruluşu, Çalışmaları, Tarihî Arka Planı)

İstiklâl Mahkemeleri’ni Gerekli Kılan Şartlar

İstIklâl mahkemelerI, başlangıcı itibariyle Ankara’da kurulmuş bulunan TBMM Hükümetinin, cephe gerisinde asayişi sağlamak ve bilhassa asker kaçaklarına karşı etki-li tedbir almak ihtiyacından doğdu. Meclis’in açılmasın-dan bir hafta sonra çıkarılan (29 Nisan 1920) Hıyanet-ı Vataniye Kanunu (Ek-I) bu anlamda Istiklâl Mahkemeleri fikrinin oluşmasında ilk adımı teşkil eder. Bir nevi ihti-sas mahkemesi olarak Istiklâl Mahkemeleri’nin kanunen te sis ediliş tarihi 11 Eylül 1920’dir. Bu tarihte çıkarılan “Fi rarîler Hakkındaki Kanun” (Ek-II) bünyesinde Istiklâl Mah kemeleri’nin kurulmasına karar verilmiş, bu kanunun ilk maddesine onbeş gün sonra (26 Eylül 1920) önem-li bir ilave yapılarak (Ek-III) mahkemenin yetki ve ça lışma alanı genişletilmiş; 31 Temmuz 1922’de bu defa “Istiklâl Mehâkimi Kanunu” adıyla yeni bir kanun (Ek-IV) kabul edilerek o güne kadar yapılan düzenlemeler yürürlükten kaldırılmıştı. Istiklâl Mahkemeleri fiilen 7 Mart 1927 ta-rihinden itibaren görev yapmamasına rağmen, 1922’de kabul edilen “Istiklâl Mehâkimi Kanunu” 04.05.1949 tarihine kadar yürürlükte kaldı. Bu kanunun, küçük gün farkları hariç tutulmak kaydıyla Türkiye’de tek parti devri ile aynı zamanları paylaşmış olması şüphesiz bir tesadüf sayılamaz.

23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Türkiye Büyük

20 • İstIklâl mahkemelerI

Millet Meclisi, yeni bir devletin yeni kurulan parlamentosu değil, hâlâ yaşayan bir devletin (işgal sebebiyle) başkent dı-şında toplanmış meclisi hükmündeydi. TBMM, Istanbul’da bulunan saltanat merciinin varlığını kabul ettiği gibi, bir Padişah-TBMM çatışmasının bulunmadığını vurgulamak için özel gayret sarf ediyordu. TBMM’ni bir araya getiren, üyelerini belirleyen, çalışma esas ve usûllerini tanzim eden ve tek kelimeyle meclise “legalite” kazandıran temel metin, hâlâ Meşrutiyet devirlerinde muh telif düzenlemelerle geliş-tirilmiş Osmanlı Kanun-ı Esasisi idi. TBMM’nin ve TBMM Hükümeti’nin, Istanbul’da faaliyette bulunan Osmanlı Hükümeti yanında ikinci bir yasama ve yürütme mercii gibi durmasının yarattığı çelişki, kısmen 20 Ocak 1921’de 85 sayılı kanun olarak bilinen “Teşkilat-ı Esasiye” kanunu ile giderilecekti.

Istiklâl Mahkemeleri’ni ortaya çıkaran asıl süreç, Mondros Mütarekesi’ni takib eden günlerde Anadolu’nun, “fetret” devri günlerini hatırlatırcasına içine yuvarlandığı anarşi ve başıboşluk ortamı olmuştur. Mütareke hüküm-leri gereğince Osmanlı ordusunun terhis edilmiş olma-sına rağmen, milli mukavemeti ayakta tutmak gayesiyle “Kuva-yı Milliye” taraftarı kumandanların silah altındaki eratı salıvermek istemeyişi, bir yanda Anadolu toprak-larının adım adım işgale uğraması, otorite boşluğundan dolayı yaygınlık kazanmaya başlayan eşkıyalık hareketleri ve nihayet Balkan Harbi’nden bu yana durmaksızın savaş-mak zorunda kalmış askerin yorgunluğu yü zünden henüz işgal edilmeyen mıntıkalar, adeta bir asker kaçağı cenneti haline gelmişti. TBMM Hükümeti’nin ele almak zorunda kaldığı ilk mesele de “Hıyanet-i Vataniye” kanunu çerçe-vesinde önüne geçilmeye çalışılan asayişsizlik, eşkıyalık, iç isyanlar ve hükümet otoritesinin hâkim kılınması prob-lemi oldu.

İstIklâl mahkemelerI • 21

Türkiye Büyük Millet Meclisi İstiklâl Mahkemesi“Mücahedesinde yalnız Allah’tan korkar”

TBMM Hükümeti o günlerde Istanbul Hükümeti’n den ayrı olmasına rağmen kendini onun devamı gibi takdim eden, padişaha saygıda kusur etmediği halde onun adına ve ona rağmen siyasi otorite kullanan çelişik bir görüntü veriyordu. Bu çelişkinin en azından işgale uğramayan mın-tıkalar ahalisince bir zaaf eseri olarak değerlendirilmeme-sine başından beri itina gösterildi. Bu anarşi atmosferinde otoriteyi kabul ettirmenin ve meşrulaştırmanın tek yolu güç kullanmaktı. Kuva-yı Milliye veya Kuva-yı Seyyâre adı altında başıbozuk guruplara bile sahip çıkılması ve bu gibi kuvvetlerin TBMM Hükümeti tarafında yer aldığı müddetçe desteklenip, onlara yarı resmi bir nitelik atfe-dilmesi, isyan ve anarşi kıpırtılarının bastırılmasında çoğu kere keyfi usûl ve kıstaslar kullanmalarına göz yumulma-sı, daima bu otorite boşluğunu TBMM Hükümeti namına doldurma endişesinden ve ihtiyacından kaynaklanıyordu. TBMM yönetiminin o gün lerde kendi otoritesini artıracak

22 • İstIklâl mahkemelerI

ve meşru gösterecek bütün kuvvet odaklarıyla işbirliği yapmaktan çekinmemesi, bu ihtiyacın derecesini de açık-ça göstermektedir. Mahalli mukavemet grupları, çeteler, Milli Mücadele’ye sempati izhar eden asker ve sivil bürok-ratlar, o günlerde TBMM Hükümeti’nden sonra ülkenin en organize siyasi kuvveti durumunu hâlâ muhafaza eden Ittihatçılar, Bolşevikler, Halifeye ve Saltanat makamına saygısızlığı bir gün bile aklından geçirmemiş dini bütün muhafazakârlar, Amerikan mandasını o gün için en mâ-kul çözüm tarzı olarak gören ümidi kırık aydınlar, TBMM Hükümeti’nin ihtiyaç duyduğu otorite ve meşruiyete destek oldukları ölçüde “ittifak ligi” içinde kabul edildi-ler. Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk on yılı içinde Milli Ittifak ligi, son derece siyasi ve hesaplı zaman aralıkları ile 1930’lu yılların sonuna kadar peyderpey dağıtıldı ve tasfiye edildi.

Hıyanet-i Vataniye Kanunu

TBMM’nin açılışından iki gün sonra teklif edilen Hıyanet-i Vataniye Kanunu (Ek-I), yeni Meclis’in kabul et-tiği ikinci kanun olması bakımından dikkat çeker. Kanuna ismini Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey vermiştir. Kanun, geçirilen günlerin olağanüstü şartlarını hatırlatan, eklektik ve hukuk tekniği açısından objesi iyi belirlenme-miş bir metindir. Çıkarılış gayesi ilk maddesiyle açıkça vurgulanmıştır:

“Makam-ı muallâ-yı hilâfet ve saltanatı ve memalik-i mah-rûse-i şahaneyi yed-i ecânipten tahlis ve taarru-zatı defi maksa-dına matuf olarak teşekkül eden Büyük Millet Meclisinin meşru-iyetine isyanı mutazam-mın kavlen veya fiilen veya tahriren mu-halefet veya ifsadatta bulunan ke’san, vatan haini addolunur.”

İstIklâl mahkemelerI • 23

Meclis bu madde ile bir nevi meşru müdafaa halini kul-lanarak yaşama ve var olma hakkını savunmakta ve otori-tesinin meşru sınırlarını çizmektedir. Ihaneti (buna o dev-rin özel şartları çerçevesinde “muhalefeti” de denilebilir) sabit görülenlerin cezası salben (asılarak) idam edilmektir ve ikinci derecedeki suçlular için öngörülen ceza muvak-kat kürektir.

Bu kanunun müzakeresi esnasında, hâlihazırda mev-cut bulunan Osmanlı Ceza Kanunu’ndan istifade etmek düşüncesi öne sürülmüşse de, itibar görmemişti; hâlbuki kanunun ilk maddesinin hemen başında yer alan hilafet, saltanat ve Osmanlı Devleti’nin topraklarını yabancı isti-lasına ve saldırısına karşı koruma arzusu, şüphesiz mev-cut kanunlar çerçevesinde tatmin edilebilir bir ihtiyaç idi.

Kanun, vatana hıyanet suçlarının kovuşturulmasında usûl açısından önemli bir muhteva taşıyordu. Buna göre, “Tabii hâkim” prensibine riayet edilmekle beraber, acil hallerde suçlunun yakalandığı yerdeki mahkeme de karar almaya yetkili kılınıyor, suç delillerinin ikmalinden son-ra savcının yirmidört saat zarfında mahkemeye müracaatı öngörülüyor ve hepsinden önemlisi zorlayıcı bir sebep ol-madıkça muhakemenin 20 günde tamamlanması hükme bağlanıyordu. Mahkemenin verdiği hükmün üst mahke-mece temyizi mümkün değildi ve kararların Meclis tara-fından tasdiki şart koşulmuştu.

Çıkarılış tarzında ve muhtevasındaki olağanüstü nite-liklere rağmen Hıyanet-i Vataniye Kanunu, beklenen cay-dı rıcı tesiri gösteremedi. Kanun bilhassa Yozgat ayaklan-masında, Anzavur hadiselerinde uygulandı. Yozgat ayak-lanmasını bastıran Çerkez Ethem’in, zanlıları “Kuva-yı Te’dibiye” namına yargılayıp, Meclis’in tasdikini bekleme-den infaza geçmesi, kanunun çoğu yerde Askerî Divan-ı Harpler vasıtasıyla tatbik edilmesi ve sivil bidâyet mahke-melerinde görülen dâvaların Meclis komisyonunda tasdik

24 • İstIklâl mahkemelerI

için sıra beklemesi gibi sebepler yüzünden yeni bir kanun çıkarmak fikri belirdi. Bu kanun hükmünce yapılan en il-ginç uygulama hiç şüphesiz, Damat Ferit’in gıyabında ya-pılan yargılama ve neticede verilen idam kararıdır.

Hıyanet-i Vataniye Kanunu’ndan ümid edilen netice-nin alınamamasını bir bakıma normal karşılamak gerekir. Kanunun etkili olmaması, kötü tanzim edilmiş olmasında değil, bu kanunun uygulanabilmesi için gerekli asayiş orta-mı ve zabıta hizmetlerinin eksikliğinden kaynaklanıyordu. Meşrutiyet devirlerinden beri Türk aydınlarını daima etki-leyen “iyi kanun yapma” fikri, bir kere daha ba şarısızlığa uğramıştı. Müteakip günlerde Bursa’nın Yunan işgaline uğraması, Istanbul hükümetinin “Kuva-yı Inzibâtiye” namı altında bir silahlı birlik tertipleyerek Batı cephesini baskı altında tutması, birbiri ardına sökün eden Düzce, Hendek, Adapazarı, Yenihan, Yozgat, Boğazlıyan, Konya ve güneydoğuda Milli aşireti isyanları, Anadolu’da yeni bir düzen fikrinin yerleşmesini engelleyen önemli asayiş-sizlik unsurlarıydı. 1920 yazında TBMM Hükümetini en ziyade meşgul eden husus, TBMM adına hareket etmekle beraber cephede ve cephe gerisinde etkili olabilecek silah-lı birliklere sahip olmak ve bu gücü kontrol altına alabil-mek olmuştu.

Başlangıçta Kuva-yı Milliye birlikleri, işgal hareketle-rine karşı mahalli direnişleri örgütleyerek bir nevi prestij unsuru olmuşlarsa da, bilhassa Yunan işgalinin Anadolu içlerine kadar yayılmasını önleyecek kuvvetten mahrum bulunuyordu. TBMM Hükümeti, milletlerarası kamuoyu nezdinde daha fazla itibar kazanabilmek için, kendi adı-nı ve kendi düzen fikrini yansıtan iyi tertiplenmiş nizami birliklere muhtaçtı. Ancak yeni nizami birlik tertiplenme-si ve bu birliklerin teçhiz edilmesinde büyük zorluklarla karşılaşıldı.