sss vol-40 text 1 proof€¦ · translation & printing facilitation by: campaign for housing...

Jaè=$kú ãO|Okè « `˘ÅyOÑÙÅ∞, q™ê÷Ñ# ÃÑ·SHõº~å[º ãq∞u „áê äŒq∞Hõ ã∂„`åÅ∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞

1

ÇÏ∫ã≤OQ∑ JO_£ ÖÏºO_£ Ô~·\òû <≥\ò=~ü

Ü« ü Ñ¶~ü Ü« x\© JO_£ "åÅO@s UHõ∆<£

Hõ~°nÑ≤Hõ

Jaè=$kú ãO|Okè « `˘ÅyOÑÙÅ∞,q™ê÷Ñ¨# ÃÑ· SHõº ~å[º ã¨q∞u

„áê äŒq∞Hõ ã¨∂„ åÅ∞,

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞

Youth for Unity and Voluntary Action (YUVA) and Housing and Land RightsNetwork (HLRN) have initiated a campaign to bring together the expertiseand experience of the respective organizations in order to promote widerdissemination of the new UN Basic Principles and Guidelines onDevelopment-based Evictions and Displacement among decision makers,peoples’ movements, civil society groups, and other relevant institutions,with the objective of encouraging use, adoption and implementation ofthe Guidelines by the concerned local, state and central governments aswell as other involved non-state actors.

The Campaign intends to promote awareness on the Guidelines throughcommunity interventions, public programmes, interactive sessions,consultations and dissemination of literature.

YUVA, HLRN and CHATRI seek support and participation from other likeminded peoples’ movements and civil society organizations to spreadawareness on and advocate towards the adoption of the Guidelines.

For more information on the Campaign, contact:

Housing and Land Rights NetworkA-1 Nizamuddin East, Lower Ground Floor,New Delhi -11 0 013Phone/ Fax: +91 (0) 11 24358492,24359583E-mail: [email protected]

Youth for Unity and Voluntary ActionSector 7, Plot No. 23, Kharghar, Navi Mumbai - 410 210Phone: + 91 (0) 22 27740990/80/70/60.Fax: + 91 (0) 22 27740970E-mail: [email protected]

Campaign For Housing and Tenurial Rights (CHATRI)

x"åãÇÏ‰õΩ¯Å „ÑKå~° Ñi~°Hõ∆ ãOã÷ (Kè«„u)H.No.4-6-509, Esamia Bazar,Koti, Hyderabad - 500 027.Phone : + 91 (0) 40 - 24748018Email: Chatrihydr@gmail. com,[email protected]

Jaè=$kú ã¨O|Okè « `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, q™ê÷Ñ¨# ÃÑ·SHõº~å[º ã¨q∞u

„áê äŒq∞Hõ ã¨∂„ åÅ∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞

Hõ~°nÑ≤Hõ

A HANDBOOK ON

UN Basic Principlesand Guidelines on

Development-basedEvictions and Displacement

Housing and LandRoghts Network

Youth for Unity andVoluntary Action

Campaign for Housingand Tenurial Rights

UN Basic Principles and Guidelines onDevelopment-based Evictions and Displacement

4

A HANDBOOK ONUN Basic Principles and Guidelines onDevelopment-based Evictions and Displacement

Publication: May 2009

Translation & Printing facilitation by:Campaign for Housing and Tenurial Rights (CHATRI)

Copies: 1500

Suggested Contribution Rs.10/-

Printed at:

Vipla Computer Services(Designers & Multicolour Offset Printers)Nallakunta, Hyderabad - 500 044Ph. 27676910, 27677078, 27654003E-mail: [email protected]


5

q+Ü«∞ ã∂zHõ

Ñ¨iK«Ü«∞O ................................................7

™ê~åOâ◊O ............................................... 19

Ñ¨ÓiÎ áê~î°O ............................................. 27


6


7

ÑïK«Ü«∞O

ãiÜ≥ÿ∞# P"åãÇÏ‰õΩ¯ XHõ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯„Ñ¨ÑÖK«OÖ’ J`«ºkèHõ [<åÉèÏ U^Àq^èŒ"≥∞ÿ# P"åãÖÖ’ (QÆ$Ç¨ÏO, WÅ∞¡)

x=ã≤ã¨∞Î#flÑ¨Ê\ ˜H©, „Ñ¨ÑÖK« [<åÉèÏÖ’ ã¨QÆO =∞OkH˜ ãïÜ≥ÿ∞# P"åãÖ LO^Œx

K≥ÑCHÀ=_®xH ãiÑ_» ™œHõ~åºÅ∞ ÖË=Ù. P"åãO JO>Ë <åÅ∞QÆ∞ QÀ_»Å∞, ÃÑ·HõÑC

Hõey# Éè∫uHõ x~å‡O =∂„ «"Õ∞ HÍ Œx JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìO Ö’#∂,

^•x "åºMÏº#OÖ’#∂ JOwHõiOz# "åãÎ=O. ã∞~°H∆ «OQÍ x=ã≤OK«_®xH HÍ=Åã≤#

qq èŒ Éè∫uHõ, JÉè∫uHõ JOâßÅ ã¨=∂Ç¨~°O P"åãÖ JO>Ë. ã¨=Úz « P"åãÖ

J<Õk H=ÅO XHõ "åOKè«hÜ«∞ ÅHõ∆ ºO =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞. Pk =∂#=ÙÅO Œi =∞øeHõ

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯. ã=Úz « r=# „Ñ=∂ÏÅ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Ö’ ã=Úz « P"åãO ÇÏ‰õΩ¯#∞

JO «~åƒùQÆOQÍ 1948Ö’ ™ê~°fi„uHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „ÑHõ@# (Universal Declarationof Human Rihts) QÆ∞iÎOzOk.

PiìHõÖò 25(1)Ö’ ™ê~°fi„uHõ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „ÑHõ@# D q èŒOQÍ K≥Ñ≤ÊOk:

''„Ñu =∞x+≤H `å#∞, «# ‰õΩ@∞O|O P~ÀQÆºOQÍ, ã∞YOQÍ LO_»_®xH J=ã~°"≥∞ÿ#

PÇ~°O, Œ∞ã∞ÎÅ∞, P"åãO, "≥· Œº ã Œ∞áêÜ«∂Å∞, ™êOÑ¶≤∞Hõ¿ã=Å∞ =O\ ™œHõ~åºÅ`À

‰õÄ_ç# r=# „Ñ=∂ÏÅ∞ á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯Ok. JÖÏQ å#∞ xÜ«∞O„uOK« ÖËx Ñiã≤÷ «∞Ö’¡

x~°∞^ÀºQÆO, J<å~ÀQÆºO, "≥·HõÅºO, "≥· èŒ=ºO, "å~°÷HõºO =O\ r=<Àáêkè HÀÖ’ÊÜÕ∞

ã≤÷u #∞O_ç Éèí„ Œ « á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯ LO@∞Ok.—— Ü«Ú_ç ZKü P~üÖ’ á⁄O Œ∞Ñ~°z# ã∂„`åÅ

P è•~°OQÍ 1966Ö’ "≥Å∞=_ç# Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $uHõ ÇÏ‰õΩ¯Å JO «~åfÜ«∞

X_»O|_çHõ (International Covenant on Economic, Social and CulturalRights-ICESR) ã¨=Úz`« P"åã¨ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ =∞iO`« qÑ¨ÙbHõiOz, ^•x

„áê=ÚYº «#∞ ÑÙ#~°∞^•…\OzOk. D X_»O|_çHõ PiìHõÖò 11.1Ö’ WÖÏ „ÑHõ\OzOk:

''D X_»O|_çHõ‰õΩ Hõ@∞ì|_»¤ ~å*ÏºÅ∞ Kåe#O « PÇ~°O, Œ∞ã∞ÎÅ∞, P"åãO =O\˜

™œHõ~åºÅ`À ‰õÄ_ç# ã=Úz « r=# „Ñ=∂Ïxfl «#‰õΩ, «# ‰õΩ@∞OÉÏxH á⁄O Õ

ÇÏ‰õΩ¯#∞, r=# ã≤÷uQÆ «∞Å#∞ x~°O «~°O "≥∞~°∞QÆ∞Ñ~°K«∞‰õΩ<Õ ÇÏ‰õΩ¯#∞ „Ñu =∞x+≤

Hõey#@∞¡QÍ QÆ∞iÎ™êÎ~Ú.——


8

ã=Úz « P"åãOÃÑ· S~åã „Ñ ÕºHõ x"Õ Œ‰õΩÅ∞ ã=Úz « P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯#∞

D q èŒOQÍ x~°fizOKå~°∞: ''„ÑâßO «OQÍ, Q“~°=„Ñ ŒOQÍ „| «Hõ_®xH «y# ã∞~°H∆ «"≥∞ÿ#

WÅ∞¡, á⁄~°∞QÆ∞ ãOáêkOK«∞‰õΩx rqOK«_®xH „Ñu ¢ã‘Î, ÑÙ~°∞+µ_»∞, Ü«Ú= «, ÉÏÅ∞_»∞,

ÉÏeHõ Hõey=Ù#fl ÇÏ‰õΩ¯.——

Éèí∂q∞ ÇÏ‰õΩ¯ÖÏQÍ<Õ ã=Úz « P"åã =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ ‰õÄ_® Q“~°=„Ñ ŒOQÍ rqOKÕÇÏ‰õΩ¯#∞ ™êkèOK«∞HÀ=_»Ö’ PO «~åƒùQÆO. JO Œ∞=Å¡ Éèí∂q∞ ÇÏ‰õΩ¯#∞ ‰õÄ_® =∂#=ÇÏ‰õΩ¯QÍ QÆ∞iÎOK«_»O =ÚYºO. Éèí∂q∞ ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯`À q_»nÜ«∞~åxãO|O èŒO LO_»_»"Õ∞QÍHõ, ^•xH W «~° =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Ö·# PÇ~°O, Ñx, P~ÀQÆºO,P"åã, =ºHÎQÆ « Éèí„ Œ « ÇÏ‰õΩ¯Å`À#∂ ãO|O èŒ=ÚO@∞Ok.

ã=Úz « P"åã =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ ÑÓp, ãO~°Hõ∆Å#∞ x~ÌtOKÕ J<ÕHõ JO «~åfÜ«∞=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å JkèHÍ~° Ñ„`åÅ#∞ WO_çÜ«∂ P"≥∂kOz#ÑÊ\H©, J «ºkèHõ âß «OÑ@ì, „QÍq∂„áêO « ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ‰õΩ D =∞øeHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ WOHÍ ã∞ Œ∂~° ãfiÑfl"Õ∞.

2001 [<åÉèÏ ÖHõ Å„ÑHÍ~°O WO_çÜ«∂Ö’ Ñ@ìÏÖ’¡ x=ã≤OKÕ "å~°∞ 28.6HÀ@¡=∞Ok HÍQÍ WO Œ∞Ö’ 23.1 âß «O =∞Ok =ÚiH "å_»Ö’¡ x=ã≤ã∞Î<åfl~°∞. D„áê èŒq∞Hõ ã~fiÖ’ 607 #QÆ~åÅ#∞ =∂„ «"Õ∞ ÑiQÆOz# HÍ~°OQÍ, D [<åÉèÏ"åãÎ=OQÍ =∞iO « Z‰õΩ¯= =ÙO_Õ J=HÍâ◊=ÚOk. =∞Ç #QÆ~åÖ’¡ J «ºkèHõ [<åÉèÏ=ÚiH "å_»Ö’¡<Õ x=ã≤ã∞ÎOk. áœ~°ã=∂[ÑÙ JOKå#Å „ÑHÍ~°O, =ÚOÉÏ~Ú [<åÉèÏÖ’60 âß «O, _èçb¡ [<åÉèÏÖ’ 50 âß «O =ÚiH "å_»Ö’¡<Õ x=ã≤ã∞Î<åfl~°∞. KåbKåÅxWà◊§Ö’¡ x=ã≤ã¨∞Î#fl "åix ‰õÄ_® Ñ¨iQÆ#Ö’xH˜ fã¨∞‰õΩO>Ë D ã¨OYº =∞iO «ÃÑ~°∞QÆ∞ «∞Ok. D Õâ◊ÑÙ Ñ@ì [<åÉèÏÖ’ J «ºkèHõ âß «O „Ñ[Å‰õΩ ã=Úz « P"åãO,=∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞ U H˘kÌáê\’ ÖËHõ Ñ¨ÓiÎQÍ<À JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖË=x nx=Å¡J~°ú=∞=Ù`ÀOk. „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ P"åã, x"åã Ñiã≤÷ «∞Å∞ WOHÍ ÃÑ¶∂~°OQÍL<åfl~Ú.

Ñ Œ= ÑOK«=~°¬ „ÑÏoHõ z=iH Ñ@ì „áêO`åÖ’¡ x"åã QÆ$ÇÅ H˘~° « 2HÀ@¡ 47 ÅHõ∆Å QÆ$ÇÅ∞HÍQÍ, Ñ ŒH˘O_À ÑOK«=~°¬ „ÑÏoHõ HÍÖÏxH (2007–2012)ÑÓiOKåeû# QÆ$ÇÅ H˘~° « 2 HÀ@¡ 65 ÅHõ∆Å 30 "ÕÅ∞QÍ JOK«<å? nxH `À_»∞WOHÀ "åãÎ="Õ∞=∞O>Ë x"åã QÆ$ÇÅ H˘~° «Ö’ 99 âß «O PiúHõOQÍ |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ∞


9

(EWS), JÖÏÊ^•Ü«∞ =~åæÅ (LIG)‰õΩ ã¨O|OkèOz#^Õ. „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡x"åãQÆ$ÇÅ H˘~° « 2007–2012 HÍÖÏxH "≥Ú «ÎO 4 HÀ@¡ 74 ÅHõ∆Å 30"ÕÅ∞QÍJOK«<å. WO Œ∞Ö’ •i„ Œº~Y‰õΩ kQÆ∞=Ù# (BPL) =Ù#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok# H˘~° Õ

90 âß «OQÍ LOk.

ÉèÏ~° « ~å*ÏºOQÆOÖ’ ã=Úz « P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ Ñi~°Hõ∆¿ãfiK«Ûù, ™œ„ÉèÏ„ «O, ã=∂# «fiO, <åºÜ«∞O J<Õ ã∂„`åÅ „áêuÑkHõÃÑ· ÉÏ~° «

~å*ÏºOQÍxfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞. P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞ „áê äŒq∞HõÇÏ‰õΩ¯QÍ ZHõ _® ¿Ñ~˘¯#

áÈ~Ú#Ñ¨Ê\˜H©, ~å*ÏºOQÆOÖ’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~°z# W`«~° „áê^äŒq∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, P^ÕtHõ

ã∂„`åÖ’¡ Wk JO «~°æ «OQÍ Wq∞_ç=ÙOk.

ÉèÏ~° «~å*ÏºOQÆOÖ’ PiìHõÖò 21Ö’ á⁄O Œ∞Ñ~°z# rqOKÕ ÇÏ‰õΩ¯#∞O_Õ ã=Úz «

P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞ „áê äŒq∞Hõ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯QÍ QÆ∞iÎOKåÅx ÉèÏ~° « ã∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ¿Ñ~˘¯#flk.

(PiìHõÖò 21 „Ñ¨HÍ~°O ''K«@ì„Ñ¨HÍ~°O `«Ñ¨Ê U =ºH˜Î „áêÏhfl, =ºH˜ÎQÆ`« ¿ãfiK«Ûù#∂

ÇÏiOK«~å Œ∞——.) P"åãÇÏ‰õΩ¯‰õΩ, PiìHõÖò 21 ^•fi~å ãO„Hõq∞Oz# rqOKÕ ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ

=∞ èŒº ãO|O è•xfl J<ÕHõ =ÚYº"≥∞ÿ# HÀ~°∞ì f~°∞ÊÅ∞ „ èŒ∞gHõiOKå~Ú.

ÉèÏ~° « ~å*ÏºOQÆOÖ’ á⁄O Œ∞Ñ¨~°z# „áê äŒq∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ D „H˜Ok q èŒOQÍ

L<åfl~Ú.

– K«@ìO =ÚO Œ∞ ã=∂# «fiO – PiìHõÖò 14†

– =∞ «O, *Ïu, ‰õΩÅO, eOQÆO, ÑÙ\ì# „Ñ Õâ◊O „áêuÑkHõQÍ q=Hõ∆

K«∂Ñ~å Œ∞ – PiìHõÖò 15 (1)†

– ãO~°Hõ∆Ï q=Hõ∆ ã∂„ «O „áêuÑkHõQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ, ÉÏÅÅ‰õΩ „Ñ ÕºHõ

ã Œ∞áêÜ«∂Å∞ HõeÊOKåe – PiìHõÖò 15(3)†

– ~å[º Ü«∞O„`åOQÆOÖ’ L^ÀºQÍÅ∞, xÜ«∂=∞HÍÖ’¡ ã=∂<å=HÍâßÅ∞ – PiìHõÖò

16†

– ÉèÏ~° « Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ ¿ãfiK«ÛùQÍ ãOK«iOKÕ ¿ãfiK«Ûù – PiìHõÖò 19(1)(_ç)†

– ÉèÏ~° « Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ ZHõ _≥·<å x=ã≤OKÕ, ã≤÷~°Ñ_Õ ¿ãfiK«Ûù – JiìHõÖò 19(1)(W)†


10

– U =$uÎ<≥·<å J=ÅOaOK«_®xH, U =$uÎ "å[º, "åºáê~åÅ<≥·<å

™êyOK«_®xH© áœ~°∞ÅO ŒiH© LO_Õ ÇÏ‰õΩ¯ – PiìHõÖò 19(1) (l)†

– rqOKÕ ÇÏ‰õΩ¯, =ºHÎQÆ « ¿ãfiKåÛù ÇÏ‰õΩ¯ – PiìHõÖò 21.

D Ç¨Ï‰õΩ¯Åhfl ã¨=Úz « P"åã¨O, Éèí∂q∞H˜ ã¨O|OkèOz# =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å

Ñi~°Hõ∆, ÑÓpÅ`À =Ú_çÑ_ç L<åfl~Ú.

JO «~åfÜ«∞ K«@ìOÖ’ ã=Úz « P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ Ñi~°Hõ∆JO «~åfÜ«∞OQÍ K«@ì| Œú"≥∞ÿ# J<ÕHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å JkèHÍ~° Ñ„`åÖ’¡ ã=Úz «

P"åã =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ ™ê èŒ# kâ◊QÍ ~å*ÏºÅ∞ K«~°ºÅ∞ KÕÑ@ì=Åã≤# ÉÏ èŒº « L#fl Œx

x~ÌtOKå~°∞. ™ê~°fi„uHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „ÑHõ@# (Universal Declaration of HumanRihts) Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $uHõ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· JO «~åfÜ«∞ X_»O|_çHõ (PiìHõÖò

11.1), ÉÏÅÅ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· XÑÊO ŒO (PiìHõÖò 27.3), =∞Ç≤Ïà◊Å Ñ@¡ Jxfl ~°∂áêÅ

q=Hõ∆Å x~°∂‡Å# XÑ¨ÊO^ŒOÖ’ q=Hõ∆‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ PiìHõÖò 14.2 (ZKü)Ö’

á⁄O^Œ∞Ñ¨~°z# JOâßÅ∞, Jxfl ~°∂áêÖ’¡ *Ïu q=Hõ∆ x~°∂‡Å#ÃÑ· JO`«~å˚fÜ«∞

XÑÊO ŒOÖ’ PiìHõÖò 5(W) – D JO «~åfÜ«∞ JkèHÍ~° Ñ„`åÖ’¡ H˘xfl.

Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $uHõ ÇÏ‰õΩºÅÃÑ· JO «~åfÜ«∞ X_»O|_çHõÖ’x PiìHõÖò

11.1Ö’ ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯ á⁄O Œ∞ ÑiKå~°∞. Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $u

ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· Hõq∞\© (CESCR) D ÇÏ‰õΩ¯ Ñikèx [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 4Ö’ x~°fizOzOk.

XHõ P"åãO ã=Úz «O HÍ"åÅO>Ë HõhãO D „HOk 7 =ÚYº ÅHõ∆ÏÅ∞O_®e:

– x"åã HÍÖÏxH ãO|OkèOz K«@ìÑ~°"≥∞ÿ# Éèí„ Œ «

– ¿ã=Å∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O.

– ÉèíiOK«QÆeQ ™ÈÎ=∞ «∞

– JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O.

– x"åã¨Ü≥∂QÆº`«

– ™ê÷#O

– ™êOã¯ $uHõ ãO «$Ñ≤Î


11

áœ~° ã=∂[ ãOã÷Å∞, S~åã „Ñ ÕºHõ x"Õ Œ‰õΩÅ∞ ã=Úz « P"å™êx‰õΩO_»=Åã≤#

D ÅHõ∆ÏÅ#∞ =∞iO « qãÎ $ « Ñiz D J Œ#ÑÙ ÅHõ∆ÏÅ#∞ KÕ~åÛ~°∞. Éè∫uHõ Éèí„ Œ «†

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =∞iÜ«Ú ã¨=∂Kå~°O† Éèí∂q∞, h~°∞, W`«~° „áêHõ$uHõ =#~°∞Å∞

JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O† J™êfinè# «, #+ìO, q<åâ◊#O #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù† ÑÙ#~å"åãO,

ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~°O, #+ìÑiÇ~°O, â◊~°Ï~°∞úÅ#∞ "≥#H¯ ÑOÑHõáÈ=_»O† Ñiëê¯~° =∂~åæÅ∞

JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O† q Œº, ãâ◊H©ÎHõ~°† ¢ã‘ÎÅÃÑ· Ç≤ÏOã#∞O_ç ¿ãfiK«Ûù.

x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞ ã=Úz « P"åã, Éèí∂ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å#∞LÅ¡OÑ¶≤∞™êÎ~Ú

CESCR 1997Ö’ P"≥∂kOz# [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 7 x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙ#∞ D

q^èŒOQÍ x~°fizã¨∞ÎOk: ''ã¨Ô~·# K«@ìÑ¨~°"≥∞ÿ#, W`«~° Éèí„^Œ`«Å‰õΩ J=HÍâ◊OÖËx,

JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËx P"å™êÅ∞, Éèí∂q∞x J#∞Éèíqã¨∞Î#fl =º‰õΩÎÅ∞, ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞,

ã¨=¸Ç¨Å#∞ "åi WëêìxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ âßâ◊fi`«OQÍ QÍh, `å`å¯eHõOQÍ QÍh

`˘ÅyOK«_»O——.

ÃÑ·QÍ D x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞ ã=Úz « P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ ãÊ+ì"≥∞ÿ#

LÅ¡OÑ¶∞#Åh, x~åfiã≤ « (homelessness)‰õΩ ^ÀÇÏ ŒÑ_Õ JOâ◊=∞h D [#~°Öò

HÍ"≥∞O\ò <˘H¯ K≥Ñ≤ÊOk. W Õ q+Ü«∂xfl S~åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å Hõg∞+<£ f~å‡<åÅ∞

1993/77, 2004/28 L^•…\OKå~Ú.

WOHÍ, ''ãÔ~·# Éèí„ Œ å K«~°ºÅ∞ ÖË‰õΩO_® ¢ÃÑ·"Õ@∞ =º‰õΩÎÅ∞, ãOã÷Å∞ KÕÑ>Ëì x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑÙÅ#∞ x~ÀkèOK«_®xH, J=ã~°"≥∞ÿ Õ "åix tH∆OK«_®xH K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, W «~°

U~åÊ@∞¡ LO_ÕÖÏ K«∂_®Å——x CESCR [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 7~å*ÏºÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤Ï™ÈÎOk.

J~Ú Õ, QÆ « H˘<Õflà◊√§QÍ „ÑÑOK« "åºÑÎOQÍ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞ =Ú#∞ÃÑ#fl_»∂

ÖË#O «QÍ ÃÑiyáÈÜ«∂~Ú. ÉèÏs =∞øeHõ ã Œ∞áêÜ«∂Å∞, Ñ@ì „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡

P#Hõ@ìÅ∞, QÆ#∞Å∞, F_»~=ÙÅ =O\ ‰õΩÇÏ<å Jaè=$kú „áê*‰õΩìÅ∞, Ñ@ì „áêO «

#gHõ~°, qãÎ~°, #QÆ~° ''ã∞O ŒsHõ~°——, „H©_® HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, ™êQÆ∞Éèí∂q∞x ‰õÄ_®

ÇÏãÎQÆ «O KÕã∞‰õΩ<Õ áêi„âßq∞Hõ Jaè=$kú =O\ J<ÕHõ JOâßÅ∞ =º‰õΩÎÅ#∞, ã=¸ÇÅ#∞

"åi P"å™êÅ#∞O_ç, P"åã „áêO`åÅ#∞O_ç `˘ÅyOKÕO Œ∞‰õΩ ^ÀÇÏ ŒÑ_»∞ «∞<åfl~Ú.


12

ãÔ~·# ÑÙ#~å"åã K«~°ºÅ∞ Ö’Ñ≤OK«_»O =Å¡, D „Ñ„HÜ«∞ =Å¡ xÅ∞=h_» ÖËHõáÈ=_»O,

r=<Àáê èŒ∞Å∞ #+ìáÈ=_»O =∞iO « ÃÑiyáÈ~ÚOk.

JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# =ºHÎÉèí„ Œ «, P"åãÉèí„ Œ « =O\ J<ÕHõ =∂#=

ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ ‰õÄ_® D x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞ LÅ¡OÑ¶≤∞™êÎ~Ú. Ç≤ÏOã`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl

ãO Œ~åƒùÖ’¡#∂, „Hõ=∞| ŒúOQÍ [~°QÆ#ÑC_»∂, Jq P~ÀQÆºO, PÇ~°O, h~°∞, r=<Àáêkè,

q Œº, „‰õÄ~°"≥∞ÿ#, J=∂#∞+"≥∞ÿ#, HOK«Ñ~°KÕ „Ñ=~°Î# #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù, QÆ=∞#¿ãfiK«Ûù

=O\ W «~° =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ ‰õÄ_® LÅ¡OÑ¶≤∞™êÎ~Ú.

x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ#∞ J=∞Å∞ KÕ¿ã JkèHÍ~°∞Å∞ JO «~åfÜ«∞ K«@ìO ã=Úz «

P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Ö’ ÉèÏQÆOQÍ QÆ∞iÎOz# D „HOk JOâßÅ#∞ LÅ¡OÑ¶≤∞™êÎ~°∞:

x"åã QÆ_»∞=Ù, Éèí„ Œ « ÇÏ‰õΩ¯, x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù, „Ñ*Ï ã~°∞‰õΩÅ∞,

¿ã=Å ™œÅÉèíºO, "å\#∞O_ç Åaú, ã=∂Kå~°O, ™ê=∞~°÷ºO ™ê=∞~°÷º HõÅÊ#, ÉèÏQÆ™êfi=∂º

ÉèÏ= „ÑHõ@#, LÅ¡OÑ¶∞#Å ãO Œ~°ƒùOÖ’ ÑÙ#~å"åã, #+ì ÑiÇ~° ÇÏ‰õΩ¯Å∞, Éè∫uHõ

Éèí„^Œ`«, QÀÑ¨º`«. x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ Ñ¶ë`«OQÍ `«~°K«∞QÍ „Ñ¨[Å∞ x~å„â◊Ü«ÚÖˇ·,

^≥·#ºã≤÷uÖ’ q∞QÆ∞Å∞`å~°∞. r=<Àáêkè LO_»^Œ∞. K«@ìÑ¨~°"≥∞ÿ#, "Õˆ~ U q^èŒ"≥∞ÿ#

Ñiëê¯~åÅ∂ "åiH JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»=Ù. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·# „Ñ[Å∞

Éè∫uHõOQÍ, =∂#ã≤HõOQÍ Hõ$OyáÈ`å~°∞. ¢ã‘ÎÅ∞, ÉÏÅÅ∞, JÑÊ\˜H f„=^•i„ ŒºOÖ’

L#fl"å~°∞, Pk"åã∞Å∞, JÅÊ ãOMÏºHõ =~åæÅ∞, W «~° |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ „Ñ[Å#∞ Wq

=∞iO «QÍ ÉÏkè™êÎ~Ú.

x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ#∞ „Ñ ÕºHõ Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ =∂„ «"Õ∞, Jk ‰õÄ_® JO «~åfÜ«∞

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«\ÏìxH Ö’|_ç J=∞Å∞ KÕÜ«∂e.

Jaè=$kú ãÖ|Okè`« `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, q™ê÷Ñ¨#* ÃÑ· S.~å.ã¨. „áê^äŒq∞Hõã¨∂„ åÅ∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞

ã=Úz « P"å™êÅÃÑ· S~åã „Ñ ÕºHõ x"Õ Œ#Ö’, [~°‡<£ ÃÑ¶_»~°Öò á¶êi<£ PÑ¶‘ãπ,

[~°‡<£ W<£ã≤ì@∂º\ò Ñ¶~ü Ç¨ º=∞<£ Ô~·\òû ãÖÜ«ÚHõÎOQÍ E<£ 2005Ö’ x~°ƒO èŒ

∗ x=ã≤ã¨∞Î#fl WO\˜#∞O_ç, P è•~°Ñ¨_»¤ Éèí∂q∞#∞O_ç `˘ÅyOK«_»O.


13

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ ÃÑ· XHõ JO «~å˚fÜ«∞ =~ü ëêÑπ#∞ Éˇi¡<£Ö’ x~°∞fiÇ≤ÏOKå~°∞. x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ ã¨=∞ã¨º‰õΩ ãÖ|OkèOz q^è•<åÅ∞, âßã¨<åÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’

~å*ÏºÅ‰õΩ, JO «~åfÜ«∞ ã=¸ÇxH ãÇÏHõiOKÕÖÏ =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ U~°Ê~°K«_»O nx

L^ÕÌâ◊ºO. Jaè=$kú ãÖ|Okè`« `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, q™ê÷Ñ¨# ÃÑ· „áê^äŒq∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞,

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞—— (WHõÃÑ· ''=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞——) D =~ü ëêÑπÖ’#∂, « Œ∞Ñi K«~°ÛÖ’¡#∂

~°∂á⁄O^•~Ú. D =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ#∞ ã¨=Úz`« P"å™êÅÃÑ· „Ñ¨`ÕºHõ x"ÕkHõÅ∞.

Ç˙º=∞<£Ô~·\òû H“xûÖò‰õΩ E<£ 2007Ö’ ã=∞iÊOK«QÍ, P H“xûÖò g\x _çÃãO|~ü

2007Ö’ ÖÏOKè«#OQÍ QÆ∞iÎOzOk.

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅÖ’ =ÚMÏºOâßÅ∞1997 #∞O_ç ¿ãHõiOz# J#∞Éèí"åÅ P^è•~°OQÍ D „áê^äŒq∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞,

HÍ~åºK«~° =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ J<ÕHõ H˘ «Î qkè q è•#Å#∞ =ÚO Œ∞‰õΩ ≥KåÛ~Ú.

Ñ¨@ì, „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ Jaè=$kú Ñ¨^äŒHÍÅ =Å¡ [iy# `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞,

ãO|Okè « q™ê÷Ñ# Ö’ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ"Õ∞Ü«∞OÃÑ· D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ Œ$+≤ìÃÑ\Ïì~Ú.

''Jaè=$kú ãÖ|Okè`« q™ê÷Ñ¨# ÃÑ· ã¨=∞„QÆ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨"Õ∞Ü«∞O ÃÑ· D

=∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ—— (W/ã≤ Z<£.4/ã¨Éò.2/1997/7, J#∞|O^èŒO) qã¨Î $`« ~°∂ÑÖ Wq.

JO «~åfÜ«∞ K«@ìO „áêuÑkHõQÍ U~°Ê_»¤ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ D „HOk JO «~åfÜ«∞

ã∂„`åÅ‰õΩ ‰õÄ_® J#∞QÆ∞OQÍ LO\Ï~Ú. CESCR [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 4(1191),

[#~°Öò HÍ"≥∞O\ò û (1997), JO «~°æ « q™ê÷Ñ¨#ÃÑ· =∂~°æ Œ~°≈Hõ ã¨∂„`åÅ∞ (E/CN.4/1998/53/Add.B2), 60/147 f~å‡#OÖ’ [#~°Öò JÃãOc¡ P"≥∂kOz#

''JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìÑÙ, JO «~åfÜ«∞ =∂#=`å"å Œ K«@ìÑÙ f„=

LÅ¡OÑ¶¨∞#Å ÉÏkè`«∞Å Ñïëê¯~°O, ÑïÇ¨~°Ñ¨Ù Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· „áê^èŒq∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞,

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞——, â◊~°Ï~°∞÷Å∞, x~åfiã≤ «∞Å Pã≤Î P"å™êÅ ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~°ÃÑ· ã∂„`åÅ∞

(K«∂_»∞=Ú.E/C N.4/ Sub.2/2005/17 =∞iÜ«Ú Add.1)

xiÌ+ìOQÍ, D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞:– x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ „Ñ„HÜ«∞#∞ x~°fiz™êÎ~Ú (¿Ñ~åÅ∞ 4–8)†

– ''ÑÓiÎ ã=∞~°…hÜ«∞ «—— À, „Ñ„HÜ«∂ «‡Hõ ÑÓp Hõ «∞ÎÅ`À U ''J™ê è•~° Ñiã≤÷ «∞Å——


14

Ö’ q™ê÷Ñ# [~°∞QÆ=K«∞Û #<Õ •xH Hõiî#"≥∞ÿ# „Ñ=∂ÏÅ#∞ x~Ìt™êÎ~Ú (¿Ñ~å

21)†

– `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ =ÚO Œ∞, «~°∞"å «, ˘ÅyOÑÙÅ∞ H˘#™êQÆ∞ «∞#fl „Hõ=∞OÖ’ =∂#=

ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ HÍáê_»_®xH ~å*ÏºÅ∞ fã∞HÀ=Åã≤# K«~°ºÅ#∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~Ú. (¿Ñ~åÅ∞

37–58).

– q™ê÷Ñ¨#‰õΩ =ÚO^Œ∞ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# ''`˘ÅyOÑ¨ÙÅ „Ñ¨ÉèÏ= x~åú~°—— [~°QÍÅx

P Õt™êÎ~Ú (¿Ñ~åÅ∞ 32, 33).

– =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ #+ì ÑiÇ~°O, ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~°,

ã=Úz « ÑÙ#~å"åãÑÙ U~åÊ@∞¡ [~°QÍÅx P Õt™êÎ~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 42, 60–63).

– q™ê÷Ñ#‰õΩ •if¿ã „ÑHõ$u "≥·Ñi`åºÅ =O\ W «~° Ñiã≤÷ «∞Å ÃÑ· LÑÜ«ÚHõÎ"≥∞ÿ#

=∂~°æ Œ~°≈#O W™êÎ~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 52,55)

– „Ñu‰õÄÅ Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ x~åfiã≤ «∞Ö·# ã=¸ÇÅ‰õΩO_Õ ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ

J#∞QÆ∞OQÍ ''ÑÙ#~å"åã ÇÏ‰õΩ¯——#∞ „ èŒ∞gHõi™êÎ~Ú.(¿Ñ~åÅ∞16, 52–56)

– „Ñã∞Î «O «=∞ Wà◊§‰õΩ, Éèí∂=ÚÅ‰õΩ, Ñ\ÏìÅ∞ ÖËx "å~°O ŒiH© «Hõ∆ ÉÏ èŒº «QÍ

Éèí„ Œ « HõeÊOKåÅx ~å*ÏºÅ#∞ P Õt™êÎ~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 23,25)

– ¢ã‘ÎÅ‰õΩ ~°Hõ∆, ÇÏ‰õΩ¯Å∞ =O\ JOâßÅ`À |Å"≥∞ÿ# *O_»~ü Œ$HõÊ ä•xfl W™êÎ~Ú.

(¿Ñ~åÅ∞ 7, 15, 26, 29, 33, 34, 38, 39, 47, 50, 53, 54, 57, 58)

– ÉÏÅÅ ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞ Ñi~°H∆™êÎ~Ú (¿Ñ~åÅ∞ 21, 31, 33, 47,

50, 52, 54, 56)

– qHõÖÏOQÆ∞Å∞, JÅÊãOMÏºHõ =~åæÅ∞, Kåi„ «HõOQÍ q=Hõ∆‰õΩ QÆ∞Ô~·# =~åæÅ∞,

=$ Œ∞úÅ∞ "≥Ú ŒÖ·# |_»∞QÆ∞ =~åæÅ∞ ã=¸ÇÅÃÑ· ˘ÅyOÑÙÅ „ÑÉèÏ=O U q èŒOQÍ

"Õ~°∞"Õ~°∞QÍ LO@∞O^À <˘H¯ K≥|∞ «∂, g~°O Œi =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Ñi~°H∆OKåÅx

P Õt™êÎ~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 21, 29, 31, 33, 29, 38, 39, 54, 57)†

– ãO|Okè « =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å Ñi~°Hõ∆#∞ P Õt™êÎ~Ú:


15

1. Ñx / r=<Àáêkè Hõey LO_»_»O =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ (¿Ñ~åÅ∞ 43,52,63)

2. Éèí∂q∞ Hõey LO_»_»O =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ (¿Ñ~åÅ∞ 16, 22, 25, 26, 30,

43, 56, 60, 61, 63, 71)

3. PÇ~°O á⁄O Œ@O =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ (¿Ñ~åÅ∞ 52,57)

4. P~ÀQÆºO =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ (¿Ñ~åÅ∞ 16,54–57,63,68)

5. q Œº =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ (¿Ñ~åÅ∞ 16,52,.57,60,63)

– ~å*Ëº «~° ãOã÷Å, =º‰õΩÎÅ ÉÏ èŒº «Å#∞ <˘H¯ K≥|∞`å~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 11,71–73)

– JÖÏÊ^•Ü«∞ |_»∞QÆ∞ =~åæÅ∞ x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâßxfl =∂Ô~¯\ò

â◊‰õΩÎÅ∞ ÃÑOK«‰õΩO_® *’HõºOKÕã∞HÀ"åÅx ~å*ÏºÅ#∞ P Õt™êÎ~Ú. (¿Ñ~åÅ∞ 8,30).

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ ZÖÏ LÑÜ≥∂QÆÑ_»=K«∞Û?q™ê÷Ñ##∞ «‰õΩ¯=Ö’ «‰õΩ¯= KÕÜ«∞_»O, gÖ·#O « =~°‰õΩ ã∞ã≤÷~° „Ñ`åº=∂flÜ«∂Å

J=∞Å∞#∞ HÀ~°_»O D =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ ÅHõ∆ ºO. q™ê÷Ñ¨# `«Ñ¨Êx ã¨Ô~·#KÀ@ D

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ ÅHõ∆ ºO. q™ê÷Ñ# «ÑÊx ãÔ~·# KÀ@ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ «ÑÊxãiQÍ

áê\OK«=Åã≤# ~årÖËx xiÌ+ì =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ#∞ x~Ìt™êÎ~Ú.

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ LÑÜ≥∂QÆÑ_»=K«∞Û:– q™ê÷Ñ#, ÑÙ#~å"å™êÅ‰õΩ ÉÏ èŒº « =Ç≤ÏOKÕ ™ê÷xHõ „ÑÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞, =Úxã≤ÑÖò

JkèHÍ~°∞Å∞, HÍ~˘Ê~\ò ~°OQÆ „Ñux èŒ∞Å∞, áÈbã∞ JkèHÍ~°∞Å =O\"å~°∞ K«\Ïìxfl

J=∞Å∞ KÕ¿ã U*ˇhûÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ ·# "åi xÜ«∞=∂=ox, q^è•<åÅ#∞

"≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~°K«_®xH˜, "åi K«~°ºÅ∞ U =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∂ LÅ¡OÑ¶≤∞OK«‰õΩO_®

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ LO_ÕÖÏ K«∂_»_®xH,

– x~åfiã≤ «∞Å, q™ê÷Ñ#‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâ◊=Ú#fl"åi «~°Ñ¶Ù# Ñx KÕ¿ã áœ~°ã=∂[

ã¨Oã÷Å J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_» å~Ú. „Ñ¨ÉèÏq « „Ñ¨[Å‰õΩ «=∞ =∂#=

ÇÏ‰õΩ¯Å QÆ∂iÛ, „ÑÉèí∞ «fi ãOã÷Å ÉÏ èŒº «Å QÆ∂iÛ ≥eã∞O>Ë "å~°∞ «=∞ ÇÏ‰õΩ¯Å

HÀãO, "å\ J=∞Å∞HÀãO =∞iO « ÉÏQÍ _ç=∂O_»∞ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.


16

– *ÏfÜ«∞, JO`«~å˚fÜ«∞ K«\ÏìÅ#∞ Ju„Hõq∞OK«‰õΩO_® Ñ¨iáêÅ<å =º=ã¨÷ÃÑ·,

HÍ~˘Ê~\ò ~°OQÆO, „ÑÉèí∞ «fi~°OQÆ ãOã÷ÅÃÑ·, „ÑÉèí∞ «fiOÃÑ· xÑ¶∂.

– âßã#, q è•# ãOã¯~°Å#∞ „ÑÉèÏq «O KÕ™êÎ~Ú. „ÑÉèÏq « „Ñ[Å =∂#=

ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Ñi~°H∆OKÕ <åºÜ«∞| Œú"≥∞ÿ# xÜ«∞=∂=o J=∞Å∞ÃÑ· Jaè=$kú, q™ê÷Ñ#,

ÑÙ#~å"å™êÅ‰õΩ ãO|OkèOz# *ÏfÜ«∞ K«\ÏìÅ∞, q è•<åÅ∞, áêÅ<åÑ~°"≥∞ÿ#

x~°‚Ü«∂Ö’¡ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ#∞ á⁄O Œ∞Ñ~°K«=K«∞Û.

– Ñ@ì „QÍq∂ „ÑÏoHõÅ ã=∞`ÒÖÏºxH, Jq =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ

„áêuÑkHõÃÑ· ~°∂á⁄Ok, ã=∂[OÖ’x "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ J=ã~åÅ#∞ f~ÛÖÏ

„ÑÏoHÍ"Õ «ÎÅ‰õΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤Ï™êÎ~Ú.

– q™ê÷Ñ##∞ «yæOz, ã=Úz «"≥∞ÿ#, <åºÜ«∞"≥∞ÿ# ÑÙ#~å"åãO HõeÊOKÕ Œ$+≤ì À

*ÏfÜ«∞, JO`«~å˚fÜ«∞ K«\ÏìÅ#∞ "åºMÏºxOK«_»OÖ’, J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»OÖ’

<åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞, =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å Hõq∞+#¡ =O\ K«\Ïìxfl J=∞Å∞ KÕ¿ã ãOã÷Å‰õΩ

ãÇÏHõi™êÎ~Ú.

– „ÑÉèí∞ «fi, „ÑÉèí∞ Õfi «~° ãOã÷Å ["å|∞^•s «<åxfl ÃÑOK«∞`å~Ú.

– q^•º~°∞÷Å‰õΩ, W «~°∞Å‰õΩ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å Ñ@¡ J=QÍÇÏ# HõeÊ™êÎ~Ú.

– x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ, ã¨=Úz`« P"åã¨ Éèí∂ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å

QÆ∞iÎOÑÙ, ™ê èŒ#, Ñi~°Hõ∆ÅHÀãO *ÏfÜ«∞, JO «~åfÜ«∞ „ÑKå~À Œº=∂Å#∞

ÑÙiH˘Å∞Ê`å~Ú.

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ ÃÑ· Hõ~°nÑ≤HõD =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ#∞ x~ÀkèOK«_®xH, `˘ÅyOÑÙÅ∞

[iy# ÑHõ∆OÖ’ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å∞ „Ñ=∂ÏÅ#∞ J#∞QÆ∞OQÍ ãÔ~·# ÑÙ#~å"åãO,

ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° ÉÏkè «∞Å‰õΩ JO ÕÖÏ K«∂_»_®xH =ÚYº"≥∞ÿ# ™ê èŒ#OQÍ LÑÜ≥∂QÆ

Ñ_» å~Ú. D Hõ~°nÑ≤Hõ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ#∞ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ ÑiK«Ü«∞O KÕã∞ÎOk.

D Hõ~°nÑ≤HõÖ’ "≥Ú Œ\ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ „Ñ è•<åOâßÅÖ’ ™ê~åOâ◊ áê~î°O, P

«~°∞"å « "å\ ÑÓiÎ áê~î°O LO\Ï~Ú.


17

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅÃÑ· J=QÍÇÏ# ÃÑOá⁄OkOK«_»O`À ÉÏ@∞, ™ê÷xHõ, *ÏfÜ«∞,

JO «~å˚fÜ«∞™ê÷~ÚÖ’¡ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨=∂ÏÅ#∞ <≥ÅH˘ÖËÊ „Hõ=∂xH˜ ^ÀÇ¨Ï ŒO

KÕ¿ã qq èŒ ãOã÷Å∞, =º‰õΩÎÅ∞ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ#∞ J=ÅOaOKÕÖÏ „áÈ «ûÇ≤ÏOK«_»O

D Hõ~°nÑ≤Hõ ÅHõ∆ ºO. =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å∞, =ÚYºOQÍ ã=Úz « P"åãO, Ñx, Éèí∂q∞,

P"åã, =ºHÎQÆ « Éèí„ Œ « ÇÏ‰õΩ¯Å∞, Q“~°qOÑ|_ç, Ñi~°H∆OÑ|_ç, ™êkèOÑ |_ÕÖÏ D

SHõº~å[ºãq∞u =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ qãÎ $ « „ÑKå~°O á⁄O Œ∞`åÜ«∞h, gÖ·#xfl ÉèÏ+Ö’¡

J#∞=kOK«|_» åÜ«∞h, ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ "å\x J=ÅOaOK«QÆÅ∞QÆ∞`å~°h,

K«\ÏìÖ’¡, q è•<åÖ’¡ g\x á⁄O Œ∞Ñ~°∞™êÎ~°h Ptã∞Î<åflO.

S


18


19

™ê~åOâ◊O

=∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡x H©ÅHõ"≥∞ÿ# JOâßÅ#∞, „Ñu ÃãHõ∆<£Ö’x ã∂„`åÅ#∞ D ™ê~åOâ◊O

„Ñ™êÎqã∞ÎOk. áê~î°‰õΩÅ‰õΩ XHõ ã∂÷Å ÑiK«Ü«∞O W=fi_»O D ™ê~åOâ◊O L ÕÌâ◊ºO. nx

«~°∞"å « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ ÑÓiÎ áê~î°O LO@∞Ok.

1. Ñikè – ãfiÉèÏ=O (¿Ñ~åÅ∞ 1–10)

ã¨=Úz`« P"åã¨Ç¨Ï‰õΩ¯#∞, W`«~° ãÖ|Okè`« =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ Ñï~°H˜∆OKÕ

JO «~åfÜ«∞ âßã# JkèHÍ~° Ñ„`åÅ HÍ~°OQÍ P"å™êÅ #∞O_ç, Éèí∂q∞#∞O_ç x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ áêÅÊ_»‰õΩO_Õ ÉÏ èŒº «, Jq [~°QÆhÜ«∞‰õΩO_® K«∂¿ã ÉÏ èŒº « ~å*ÏºÅ‰õΩ

LO@∞Ok. JqÉèÏ[º"≥∞ÿ# =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ^Œ$HÀ¯Ïx Hõ#∞QÆ∞OQÍ, ''QÀÑ¨º`«

(privacy), ‰õΩ@∞O|O, WÅ∞¡, L`«Î~° „Ñ¨`«∞º`«Î~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz U =ºH˜Î

q+Ü«∂ÅÖ’#∂ JHÍ~°OQÍ#∂, K«@ì=ºu~HõOQÍ#∂ *’HõºO KÕã∞HÀ~å Œ∞——. ÃÑ·QÍ,

''„Ñu XHõ iH© J@∞=O\ *’HõºO#∞O_ç ^•_»∞Å #∞O_ç K«@ìÑ~°"≥∞ÿ# ~°Hõ∆ á⁄O Õ

ÇÏ‰õΩ¯ LO@∞Ok.——

Ñ@ì, „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ [iQ Jaè=$kú ãO|Okè « ˘ÅyOÑÙÅ∞, ãO|Okè «

q™ê÷Ñ¨#Ö’ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨"Õ∞Ü«∞O QÆ∂iÛ D =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ∞ K«iÛ™êÎ~Ú.

JO`«~å˚fÜ«∞ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨=∂ÏÅ ãÖ^Œ~°ƒùOÖ’ ''x~°ƒùO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ——‰õΩ

ãO|OkèOz# Jxfl x~°fiK«<åÅ#∞ ÑiQÆ#Ö’xH fã∞‰õΩO@∂<Õ, =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞,

ã=¸ÇÅ∞ P„Hõq∞OK«∞‰õΩx P è•~°Ñ_»¤ P"å™êÅ∞, Éèí∂=ÚÅ∞, L=∞‡_ç Pã≤Î =#~°∞Å

#∞O_ç x~°ƒO èŒOQÍ QÍh J„ÑÜ«∞ «flOQÍ QÍh "åix q™ê÷Ñ#‰õΩ QÆ∞iKÕã≤, "åiH

K«@ìÑ~°OQÍQÍh, =∞~q èŒOQÍQÍh ~°Hõ∆ HõeÊOK«‰õΩO_®, XHõKÀ@ x"åã=ÚO_ç Ñx

KÕã∞‰õΩ<Õ "åi â◊HÎx ÇÏiOKÕ, Ñiq∞ «O KÕ¿ã K«\ÏìÅ#∞, "å\Ö’ Ö’áêÅ‰õΩ D

„Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ =iÎ™êÎ~Ú. JO «~åfÜ«∞ K«@ìO „HO Œ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ

XHõ „Ñ ÕºHõ ™ê÷#=ÚOk. ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯Ö’ H©ÅHÍOâ◊"≥∞ÿ# K«@ìÑ~°OQÍ Éèí„ Œ «

Hõey# J#∞Éèí=ÇÏ‰õΩ¯ (tenure) ÖËHõáÈ=_®xH©, D „Ñ„HÜ«∞‰õÄ «~°K«∞QÍ ãO|O èŒ

=ÚO@∞Ok.


20

ã¨=Úz « P"åã¨Ç¨Ï‰õΩ¯, PÇ¨~°O, h~°∞, P~ÀQÆºO, q Œº,Ñ¨x, =ºHÎQÆ «Éèí„ Œ «,

QÆ$ÇÏ Éèí„ Œ «, „‰õÄ~°"≥∞ÿ#, J=∂#gÜ«∞"≥∞ÿ#, HOK«ÑiKÕ „Ñ=~°Î# #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù, QÆ=∞#

¿ãfiK«Ûù =O\ JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# J<ÕHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞#Å∞

x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ „Ñ„HÜ«∞Ö’ [~°∞QÆ∞`ÀOk. J™ê è•~°"≥∞ÿ# Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ =∂„ «"Õ∞

Jk‰õÄ_® JO`«~å˚fÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å, =∂#=`å K«\ÏìxH˜ J#∞QÆ∞OQÍ<Õ

K«@ìÑ~°OQÍ ˘ÅyOÑÙÅ∞ [~°QÍe.

2. ™ê è•~° q èŒ∞Å∞ (¿Ñ~åÅ∞ 11–36)

Z.ÉÏ èŒ∞ºÅ∞ – q èŒ∞Å ãfiÉèÏ=O (¿Ñ~åÅ∞ 11–12):

x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ãO|OkèOz qq èŒ ãOã÷Å‰õΩ, =º‰õΩÎÅ‰õΩ J<ÕHõ ™ê÷~ÚÖ’¡

„Ñ"Õ∞Ü«∞=Ú#flÑÊ\H©, D =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ „ÑuÑ¶eOz# q èŒOQÍ qq èŒ XÑÊO^•Ö’¡

JO «~åfÜ«∞K«\ÏìÖ’¡ á⁄O Œ∞Ñ~°z# ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Q“~°qOKÕ q èŒOQÍ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å#∞,

=∂#gÜ«∞ ã∂„`åÅ#∞ =iÎOÑ *ËÜ«∂eû# „Ñ è•# ÉÏ èŒº « „ÑÉèí∞`åfiÅ Õ. J~Ú Õ,

„áê*‰õΩì "Õ∞<Õ[~°∞¡, ã≤|ƒOk, JO «~åfÜ«∞ ãOã÷Å∞, HÍ~˘Ê~+#∞¡, Éèí∂™êfi=ÚÅ∞ =O\˜

"åix D ÉÏ èŒº « #∞O_ç «Ñ≤ÊOz#@∞ì J~°÷O HÍ Œ∞.

a.=∞øeHõ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯ ã∂„`åÅ∞ (¿Ñ~åÅ∞ 13–20)

JO «~åfÜ«∞ K«@ìO „ÑHÍ~°O, x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç ~°Hõ∆ HõeÊOK«_»O,

ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞, J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ «#∞ HõeÊOK«_»O ~å*ÏºÅ ÉÏ èŒº «. D

Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ Ñ¨i~°H˜∆OK«_»OÖ’ *Ïu, ~°OQÆ∞, eOQÆO, ÉèÏ+¨, =∞`«O, qâßfiã¨O,

~å[H©Ü«∞Ñ~°"≥∞ÿ# ÖËHõ W «~° Jaè„áêÜ«∞O, *ÏfÜ«∞ «, ≥QÆ, ™ê=∂lHõ =~°æO, K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#,

™ê=∂lHõ ÇÏŸ^•, =Ü«∞ã∞û, "≥·HõÅºO, Pã≤Î, ÑÙ@∞ìHõ =O\ JOâßÅ „áêuÑkHõÃÑ·

Z@∞=O\ q=H∆Í K«∂Ñ~å Œ∞. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç ~°Hõ∆Ö’ ã=Úz « P"åã,

J#∞Éèí=Ç¨Ï‰õΩ¯Å Éèí„^Œ`«Ö’ D =∂~°æ^Œ~°≈HÍÖ’¡ K«∂Ñ≤# q^èŒOQÍ ¢ã‘Î, Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ‰õΩ

ã=∂#ÇÏ‰õΩ¯#∞ QÆ∞iÎOKåe.

ã≤. ~å[ºq èŒ∞Å J=∞Å∞ (¿Ñ~åÅ∞ 21–27)

J™ê è•~° Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ =∂„ «"Õ∞ `˘ÅyOÑÙÅ∞ [iQÖÏ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ K«∂_®e.

`˘ÅyOÑÙÅ∞ JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# J<ÕHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å ÃÑ· „Ñu‰õÄÅ


21

„ÑÉèÏ=O K«∂Ñ_»O=Å¡ KÕ « "å\H ÑÓiÎ ã=∞~°÷hÜ«∞ « J=ã~°O. U `˘ÅyOÑÙÔH·<å

(Z) K«@ì| Œú « LO_®e (a) JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å K«\ÏìxH J#∞QÆ∞OQÍ

[~°QÍe (ã≤) ™ê~°fi[h# ãOH∆=∞O Œ$ëêìº =∂„ «"Õ∞ [~°QÍe (_ç) ¿ÇÏ «∞| ŒúOQÍ#∂,

HÍ=Åã≤#O «"Õ∞~°H [~°QÍe (W) <åºÜ«∞"≥∞ÿ#, ÑÓiÎ #+ì ÑiÇ~°O, ÑÙ#~å"åãO

HõeÊOKÕÖÏ „Hõ=∞|núHõiOÑ|_®e (ZÑ¶π) D „Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ

[~°QÍe. *ÏfÜ«∞ K«@ìO „HO Œ "åi P"å™êÅ‰õΩ, Pã≤ÎH Ñ\Ïì L<åfl ÖË‰õΩ<åfl, „ÑÉèÏq «

=º‰õΩÎÅ‰õΩ, =~åæÅ‰õΩ JO ŒiH© D =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ á⁄O Œ∞Ñ~°z# ~°Hõ∆ =iÎã∞ÎOk.

_ç. x"å~°Hõ =ÓºÇÅ∞, q è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ (¿Ñ~åÅ∞ 28–36)x~°ƒO^èŒ`˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, `«^Œ#O`«~° Ñ¨iÏ=∂Å #∞O_ç =º‰õΩÎefl, =~åæÅ#∞,

ã¨=¸Ç¨Å#∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ ~°H˜∆OK«_®xH˜ `«y# =ÓºÇ¨Å#∞, q^è•<åÅ#∞,

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ gÖ·#O «"Õ∞~°‰õΩ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ J#∞ãiOKåe. ãO|Okè « =ÓºÇÅ∞,

q^•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å ã∂„`åÅ`À ãiáÈÅ∞ «∞<åflÜ≥∂

ÖË À K«∂_»_®xH „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ ã=∞„QÆ ãq∂Hõ∆Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKåe. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ

"≥#∞Hõ#∞#fl Éèí∂ ÃãÊ‰õΩºÖË+<£, iÜ«∞Öò Z¿ãì\ò =O\ HÍ~°ÏÅ#∞ x~°∂‡eOK«_®xH

«y# xiÌ+ì x"å~°Hõ K«~°ºefl „ÑÉèí∞ «fiO fã∞HÀ"åe.

q™ê÷Ñ##∞ «yæOKÕ =ÓºÇÅÃÑ· „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ „Ñ è•#OQÍ Œ$+≤ì ™êiOKåe.

Jaè=$kú ãO|Okè « `˘ÅyOÑÙÅ∞, q™ê÷Ñ#‰õΩ ^•if¿ã U „áê*‰õΩì<≥·<å „áê~°OaèOKÕ

=ÚO^Œ∞ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#, ã¨OÑ¨Ó~°‚"≥∞ÿ# „Ñ¨ÉèÏ= x~åú~° (Impact assessment)x~°fiÇ≤ÏOKåe. nx^•fi~å P „áê*‰õΩì =Å¡ „ÑÉèÏq «=∞ÜÕ∞º =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ

=∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞, x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ#∞O_ç ~°Hõ∆ á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ

ãO~°H∆OKÕO Œ∞‰õΩ ÑÓ#∞HÀ"åe. #ëêìxfl «yæOKÕ „Ñ`åº=∂flÜ«∂Å∞, =ÓºÇÅ J<Õfi+

''`˘ÅyOÑ¨Ù „Ñ¨ÉèÏ=—— x~åú~°Ö’ ÉèÏQÆO HÍ"åe. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞, =$^Œ∞úÅ∞,

ã=∂[OÖ’x qq èŒ |_»∞QÆ∞ =~åæÅÃÑ· x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ∞ aè#flOQÍ K«∂¿Ñ „ÑÉèÏ"åxfl

D „ÑÉèÏ= x~åú~°Å∞ ÑiQÆ#Ö’H fã∞HÀ"åe.

3. `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ =ÚO Œ∞ (¿Ñ~åÅ∞ 37–44)Ñ¨@ì, „QÍq∂ „Ñ¨ÏoHõ, Jaè=$kú„Hõ=∂Å∞ „Ñ¨ÉèÏq`« „Ñ¨[ÅO^Œih

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕã∞H˘x, D „HOk JOâßÅ#∞ Hõey =ÙO_®e.


22

(Z) `˘ÅyOÑÙÅ∞ „Ñuáêkã∞Î<åfl=∞x, „Ñuáêk « „ÑÏoHõÅ∞, „Ñ`åº=∂flÜ«∂ÅÃÑ·

|Ç≤Ï~°OQÆ qKå~° LO@∞O Œx „Ñ¨ÉèÏq «=∞ÜÕ∞º =º‰õΩÎÅO ŒiH© «QÆ∞q èŒ"≥∞ÿ#

<À\©ã∞Å∞ ÑOáêe.

(a) Éèí∂ iHÍ~°∞¤Å∞, |_»∞QÆ∞=~åæÅ ãO~°Hõ∆#∞ KÕÑ>Ëì K«~°ºÖ’¡ ÉèÏQÆOQÍ „ÑuáêkOKÕ

ã=∞„QÆ ÑÙ#~å"åã „ÑÏoHõÅ∞ =O\ ãO|Okè « ã=∂Kå~åxfl =ÚO Œ∞QÍ<Õ

JkèHÍ~°∞Å∞ |Çïà◊ „ÑKå~°OÖ’ ÃÑ\Ïìe.

(ã≤) „Ñuáêk « „ÑÏoHõÃÑ· |Ç≤Ï~°OQÆ ãq∂Hõ∆‰õΩ, "åºYºÅHõ∞, JÉèíºO «~åÅ‰õΩ «y#O «

=º=kè W"åfie.

(_ç) „Ñ¨ÉèÏq`« „Ñ¨[Å‰õΩ "åi Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, „Ñ¨`åº=∂flÜ«∂ÅÃÑ· K«@ìÑ¨~°"≥∞ ÿ#,

™êOHuHõÑ~°"≥∞ÿ#, W «~° q è•Å ãÅÇÅ∞ á⁄O Œ_®xH «y# J=HÍâßÅ∞ WzÛ

P kâ◊QÍ K«~°ºÅ∞ KÕÑ\Ïìe.

(W) „ÑÉèÏq «"≥∞ÿ# =º‰õΩÎÅ‰õΩ, "åi «~°ÑÙ# "åkOKÕ "åiH `˘ÅyOÑÙ x~°‚Ü«∂xfl

ã"åÅ∞ KÕÜ«∞_®xH, „Ñ`åº=∂flÜ«∞ „Ñuáê Œ#Å∞ KÕÜ«∞_®xH, "åi HÀÔ~¯efl,

Jaè=$kú „áê è•#º «efl „ÑHõ\OK«_®xH J=HÍâ◊O HõeÊOKÕ q èŒOQÍ |Ç≤Ï~°OQÆ

qKå~° x~°fiÇ≤ÏOKåe.

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ Jxfl gÖˇ·# „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞Å#∂ „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ ‰õ∆Ω‚OQÍ

Ñ¨ijeOKåe. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Pk"åã¨∞Å∞, qHõÖÏOQÆ∞Å∞ =O\ ˜ „Ñ¨ÉèÏq`«=∞ÜÕ∞º

J=HÍâ◊=Ú#fl =~åæÅ‰õΩ, =º‰õΩÎÅ‰õΩ, "åi «~°ÑÙ# ÑxKÕ¿ã "åiH, "≥Ú «ÎO „Hõ=∞OÖ’

ãO|Okè « ã=∂Kå~°O á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯, ãOÑÓ~°‚OQÍ ãO„ÑkOÑÙÅ∞ [i¿Ñ ÇÏ‰õΩ¯,

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜÕ∞ ÇÏ‰õΩ¯, JkèHÍ~°∞Å∞ ÑiQÆ#Ö’xH fã∞HÀ"åeû# „Ñ`åº=∂flÜ«∂Å∞

„ÑuáêkOKÕ ÇÏ‰õΩ¯ LO\Ï~Ú.

`˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ãO|OkèOz# U x~°‚Ü«∞"≥∞ÿ<å ™ê÷xHõ ÉèÏ+Ö’ ed « ÑÓ~°fiHõOQÍ

ãO|Okè « =º‰õΩÎÅO ŒiH KåÖÏ =ÚO Œ∞QÍ ≥eÜ«∞|~°Kåe.

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ =º‰õΩÎefl x~å„â◊Ü«Úefl KÕÜ«∞~å^Œ∞. W`«~° =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å

LÅ¡OÑ¶∞#Å‰õΩ QÆ∞iKÕÜ«∞~å Œ∞. Wà◊§x~å‡O, h~°∞, q Œ∞ºK«ÛùHÎ, áêiâ◊√ ŒúºO, áê~î°âßÅÅ∞,

~À_»∞¡, Éèí∂q∞, ã÷ÖÏÅ H\Ï~ÚOÑÙ =O\ ÑÙ#~å"åã U~åÊ@¡hfl D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ


23

JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å ã∂„`åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ LO_ç,

`˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º"åix "åi "≥Ú Œ\ x"å™êÅ #∞O_ç «~°eOKÕ Ö’¿Ñ ÑÓiÎ

HÍ"åe.

4. `˘ÅyOÑÙÅ „Hõ=∞OÖ’ (¿Ñ~åÅ∞ 45–51)

`˘ÅyOÑÙÅ∞ [iQ ã=∞Ü«∞OÖ’ P ã÷ÅOÖ’ „ÑÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞ «ÑÊxãiQÍ

LO_®Å<Õk =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ#∞ Q“~°qOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆO. „ÑÉèÏq « „Ñ[Å

Q“~°"åxH, „áêÉèí„ Œ « =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèíOQÆO HõeQ suÖ’ ˘ÅyOÑÙÅ∞ [~°QÆ~å Œ∞.

`˘ÅyOÑÙÅ∞ [iQ „Hõ=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ö·OyHõÑ~°"≥∞ÿ# Ç≤ÏOã‰õÄ, q=Hõ∆‰õΩ QÆ∞iHÍ‰õΩO_®,

Ñ≤Å¡Å =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å∞ HÍáê_»|_ÕÖÏ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe.

„Ñü‰õÄÅ "å`å=~° Ñïã≤÷`«∞Ö’¡, ~å„u "Õà◊Ö’¡, ÑÖ_»∞QÆÅ∞, =∞`«Ñ¨~°"≥∞ÿ#

ÃãÅ=Ù~ÀAÖ’¡, ZxflHõÅ =ÚO Œ∞, áê~î°âßÅÅ ÑsHõ∆Å ã=∞Ü«∞OÖ’ ÑsHõ∆Å =ÚO Œ∞

`˘ÅyOÑÙÅ∞ [~°∞QÆ~å Œ∞. Z=~°∂ U Ç≤ÏO™ê «‡Hõ K«~°ºÅ‰õÄ, ^•_»∞Å‰õÄ QÆ∞iHÍ‰õΩO_®

„ÑÉèí∞`åfiÅ∞, "å\ „Ñux èŒ∞Å∂ «y# K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe.

5. `˘ÅyOÑÙÅ «~°∞"å « - «Hõ∆ ãÇÜ«∞ ÑÙ#~å"åã K«~°ºÅ∞ (¿Ñ~åÅ∞

52–58)

<åºÜ«∞"≥∞ÿ# #+¨ìÑïÇ¨~°O, `«y#O`« x"åã¨ =ãü, gÖˇ·# ã¨=∞Ü«∞OÖ’

ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° JOkOK«=Åã≤# ÉÏ èŒº « =Ù#fl „ÑÉèí∞ «fiO ÖËHõ W «~° ãOã÷Å∞ J «ºO «

J™ê è•~° Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ «ÑÊ ˘ÅyOÑÙÅ∞ [iy# "≥O@<Õ J=hfl HõÅÊOKåe. J~Ú Õ

Ñïã≤÷`«∞Å`À ãÖ|O^èŒO ÖË‰õΩO_®, q=Hõ∆ K«∂Ñ¨‰õΩO_® ãÖ|Okè`« JkèHÍ~°∞Å∞

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·# =º‰õΩÎÅ‰õΩ, =~åæÅ‰õÄ, =ÚYºOQÍ `«=∞ ÉÏQÀQÆ∞Å∞ `å=Ú

K«∂ã¨∞HÀÖËx ã≤÷uÖ’ L#fl"åiH˜, HõhãÖQÍ D „HÕk ™œHõ~åºÅ∞ Éèí„^Œ`«`Àáê@∂

HõeÊOKåe: (Z) PÇ~°O, „`åQÆ∞h~°∞, áêiâ◊√ ŒúºO† (a)Hõhã x"åã ã Œ∞áêÜ«∞O,

P"åãO† (ã≤) «y# Œ∞ã∞ÎÅ∞† (_ç) [O «∞=ÙÅ‰õΩ "Õ∞ «, Wk=~°‰õΩ P è•~°Ñ_ç# L=∞‡_ç

Pã≤Î=#~°∞Å#∞ LÑÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O† (l) Ñ≤Å¡Å‰õΩ q Œº, Ñ≤Å¡Å ãO~°Hõ∆‰õΩ

™œHõ~åºÅ∞. XH L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏxH, ã=¸ÇxH K≥Ok# ãÉèí∞ºÅ `˘ÅyOÑÙÅ =Å¡

XHõiH˘Hõ~°∞ Œ∂~°O HÍ‰õΩO_® ~å*ÏºÅ∞ *Ï„QÆ «Î =Ç≤ÏOKåe. D „HOk JOâßÅÃÑ·


24

„Ñ ÕºHõ „â◊ Œú ÃÑ\Ïìe: (Z) =∞Ç≤Ïà◊Å, Ñ≤Å¡Å P~ÀQÆº J=ã~åÅ∞. J=ã~°"≥∞ÿ# KÀ@=∞Ç≤ÏàÏ "≥·^Œº¿ã=‰õΩÅ#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe. Ñ¨Ù#~°∞`«ÊuÎ P~ÀQÆº¿ã=Å∞,Ö·OyHõÑ¨~°"≥∞ÿ#, W «~° ^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞Ô~·# ÉÏkè «∞Å‰õΩ ã¨ÅÇ¨¿ã=Å∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’LOKåe. (a) `˘ÅyOÑÙÅ =Å¡, "Õ~ KÀ\H «~°eOK«_»O =Å¡ Z=iÔH·<å [~°∞QÆ∞ «∂L#fl "≥· ŒºOÖ’ JO «~åÜ«∞O HõÅ∞QÆ‰õΩO_® K«∂_®e. (ã≤) «~°eOz# KÀ@ ÃÇÏKü Sq/Z~Ú_£û =O\ JO@∞"åº èŒ∞Å∞ „Ñ|Å‰õΩO_® x"å~° K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe.

JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«\Ïìxfl J#∞ãiOz «~°eOz# KÀ@ ã=Úz «P"å™êxH D „HOk ™œHõ~åºÅ∞ LO_®e: (Z) J#∞Éèí=ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ « (Security oftenure)† (a) „`åQÆ∞h~°∞, =O@HÀãO, "≥K«Û Œ#O HÀãO, "≥Å∞ «∞~°∞ HÀãO WO èŒ#ã¨^Œ∞áêÜ«∞O, áêiâ◊√^ŒúºO, Ñ¨iâ◊√„Éèí Ñ¨~°K«∞‰õΩ<Õ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å∞,PÇ¨~° xÅfi‰õΩã Œ∞áêÜ«∞O, =º~°÷Ñ^•~å÷Å Ñiëê¯~åxH, =Ú~°∞QÆ∞h\ áê~°∞ ŒÅ‰õΩ ã Œ∞áêÜ«∂Å∞,J «º=ã~° ¿ã=Å∞, J=ã~°"≥∞ÿ# KÀ@ „áêHõ$uHõ, L=∞‡_ç =#~°∞Å JO Œ∞ÉÏ@∞† (ã≤)`åÇÏ «∞‰õΩ «y# P"åãO† (_ç) «y#O « ã÷ÅO Hõey, x"åã≤ «∞Å#∞ K«e, Õ=∞,"Õ_çq∞, =~°¬O, QÍÅ∞Å#∞O_ç, P~ÀQÍºxH Çx KÕ¿ã W «~° „Ñ=∂^•Å#∞O_ç, x~å‡„Ñ=∂^•Å #∞O_ç, "åºkè HÍ~°ÏÅ #∞O_ç ~°H∆OK«QÆeQ x"åãÜ≥∂QÆº"≥∞ÿ#, x"åã≤ «∞Å‰õΩÉè∫uHõ Éèí„ Œ « HõeÊOKÕ P"åãO† (W) |_»∞QÆ∞ =~åæÅ‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O†(ZÑ¶π) Láêkè =∂~åæÅ∞, P~ÀQÆº¿ã=Å∞, áê~î°âßÅÅ∞, tâ◊√ ãO~°Hõ∆ HO„^•Å∞, W «~°™ê=∂lHõ ™œHõ~åºÅ∞ Ñ@ì„áêO`åÖ’¡<≥·<å, „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ <≥·<å JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’LO_»_»O† (l) ™êOã¯ $uHõOQÍ «y# P"åãO. QÆ$ÇÏ Éèí„ Œ « HÀãO, ã=Úz « P"å™êxHD „HOk =ÚYºÅHõ∆ÏÅ∞ ‰õÄ_® LO_®e: QÀÑº «, Éèí„ Œ «† x~°‚Ü«∂Å∞ fã∞HÀ=_»OÖ’ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO† Ç≤ÏOã#∞O_ç ¿ãfiK«Ûù† J#∞ÉèíqOz# ÇÏ‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞#Å‰õΩ Ñiëê¯~°

=∂~åæÅ∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O.

6. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ÑiÇ~åÅ∞ (¿Ñ~åÅ∞ 59–68)

x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º „Ñ=∂ Œ=Ú#fl ÖË • QÆ∞~°~Ú# =º‰õΩÎÅO ŒiH

«Hõ∆ ÑiÇ~°O á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯O@∞Ok. <åºÜ«∞"≥∞ÿ# qKå~°, <åºÜ«∞ãÅÇ, ãÇÜ«∞O

JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O, uiy WzÛ"ÕÜ«∞_»O, Ñ¨Ó~°fiã≤÷fHõ~°, Ñ¨Ù#óã≤÷sHõ~°,

ÑÙ#~å"åãO, #+ìÑiÇ~°O «y# ÑiÇ~åÖ’¡H =™êÎ~Ú. Wq JO «~åfÜ«∞ =∂#=


25

Ç¨Ï‰õΩ¯Å K«@ìÑ¨Ù, JO`«~å˚fÜ«∞ =∂#=`å"å^Œ K«@ì f„= LÅ¡OÑ¶¨∞#Å ÉÏkè`«∞Å

Ñiëê¯~°O, ÑiÇÏ~°ÑÙ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· „áê äŒq∞Hõ ã∂„`åÅ∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ

=ÙO_®e.

Z. #+ìÑiÇ~°O (¿Ñ~åÅ∞ 60–63)

LÅ¡OÑ¶∞# f„= «, „Ñu ãOÑ¶∞@#Ö’ „Ñ ÕºHõ Ñiã≤÷ «∞Å#∞ |\˜ì Pi÷HõOQÍ JOK«<å

"ÕÜ«∞QÆey# U #ëêìxÔH·<å #+ìÑiÇ~°O W"åfie. Éèí∂q∞, L=∞‡_ç Pã≤Î =#~°∞Å ~°∂ÑOÖ’

WKÕÛ x["≥∞ÿ# #+ìÑiÇ~åxH | Œ∞Å∞QÍ Z\ì Ñiã≤÷ «∞Ö’¡#∂ _»|∞ƒ ~°∂ÑOÖ’ #+ì

ÑiÇ~°O W=fi~å Œ∞. Éèí∂q∞ fã∞‰õΩ#fl KÀ@, ˘ÅyOÑÙ‰õΩ QÆ∞Ô~·# "åiH QÆ∞Ï «‡HõOQÍ

Ñ¨i=∂OÖ’, qÅ∞=Ö’ ã¨=∂#"≥∞ÿ#^≥·<å JO`«Hõ<åfl "≥∞~°∞ÔQ·#^≥·<å Éèí∂q∞x

#+ìÑiÇ~°OQÍ W"åfie. Jxfl #+ìÑiÇ~° K≥e¡OÑÙÖ’ ¢ã‘Î ÑÙ~°∞+µe ŒÌih ã=∂#

Åaú •~°∞Å#∞ KÕÜ«∂e.

a. ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° – uiy "≥à◊√§@ (¿Ñ~åÅ∞ 64–67)

uiy "≥à◊§_»O ™ê èŒº=∞~Ú#ÑÙ_»∞ ÖË • D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ ãÔ~·#

ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° ™ê èŒºO HÍ#ÑÙ_»∞, ÉÏkè «∞Å∞ WKåÛùÑÓ~°fiHõOQÍ H∆=∞OQÍ, Éèí„ ŒOQÍ

Q“~°=„Ñ¨^ŒOQÍ `«=∞ P"å™êÅ‰õΩ, P"åã¨ „áêO`åÅ‰õΩ uiy "≥àı§ Ñ¨iã≤÷`«∞Å∞,

Pi÷HõÑ~°"≥∞ÿ#, W «~°"≥∞ÿ# =#~°∞Å∞ ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ HõeÊOKåe. «=∞ x"å™êÅ‰õΩ

uiy ~å=_»O, Pã≤Î ãOÑ ŒÅ∞ uiy á⁄O Œ_»O gÅ∞HÍx ÑHõ∆OÖ’ ÉÏkè «∞Å∞ «y#

#+ìÑiÇ~°OQÍh, W «~° ÑiÇ~åÅ∞ QÍh á⁄O ÕÖÏ ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ K«∂_®e.

ã≤.ÑÙ#óã≤÷sHõ~°, ÑÙ#~å"åãO (¿Ñ~å 68)

uiy "≥àı§ ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ JO Œ~°∂ „áê è•#º W=fi=Åã≤<å, H˘xfl Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ (™ê~°fi[h#

ãOH∆=∞O, ~°Hõ∆, P~ÀQÆºO =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å Ñi~°Hõ∆ x~ÌtOz# KÀ@) xiÌ+ì =º‰õΩÎÅ∞,

=~åæÅ ã=¸ÇÅ#∞, Jaè=$kú ãO|Okè « x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ HÍ~°OQÍ

ÑÙ#óã≤÷sHõiOK«=Åã≤ ~å=K«∞Û. JÖÏO\ ÑÙ#óã≤÷sHõ~° <åºÜ«∞| Œú"≥∞ÿ# Ñ ŒúuÖ’ ã=∂# «fi

„áêuÑkHõÃÑ· JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å K«\ÏìxH J#∞QÆ∞OQÍ [~°QÍe.

7. Ñ¨~°º"ÕHõ∆, =¸ÖÏºOHõ#O, « Œ#O «~° HÍ~åºK«~°«=∞ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ [iQ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞, W «~° q è•Ö·# `˘ÅyOÑÙÅ


26

n~°…HÍeHõ ÑiÏ=∂Å∞, ãOYº, ãfiÉèÏ=O x~å÷iOK«_®xH Ñi=∂Ï «‡Hõ, QÆ∞Ï «‡Hõ

=¸ÖÏºOHõ<åÅ#∞ ~å*ÏºÅ∞ K«∞~°∞QÍæ Ñ~°º"ÕH∆Oz x~°fiÇ≤ÏOKåe. <Õ~°∞Û‰õΩ#fl áê~îåÅ#∞O_ç

J «∞º «Î=∞ PK«~° ã∂„`åÅ#∞, ã=∞ãºÅ∞ Ñi+¯iOKÕ J#∞Éèí"åÅ#∞ Jaè=$kú KÕ¿ã

kâ◊QÍ LÑHõiOK«_®xH „Ñ*ÏhHÍxH, ãO|Okè « JO «~åfÜ«∞ ãOã÷Å‰õΩ Ñ~°º"ÕHõ∆Hõ

x"ÕkHõÅ∞, QÆ=∞xOz# JOâßÅ∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe.

8. JO «~åfÜ«∞ ãOã÷Å =O\ JO «~åfÜ«∞ ã=¸ÇÅ áê„ «(¿Ñ~åÅ∞ 71–74)

P"åã, Éèí∂, Pã≤Î =∂#=ÇÏ‰õΩ¯‰õΩ =∞ ŒÌuzÛ, <≥~°"Õ~Û ÉÏ èŒº « JO «~åfÜ«∞

ã=¸ÇÏOÃÑ· LOk. JO «~åfÜ«∞ „ Œ=º, "å[º, Jaè=$kú, W «~° ãO|Okè « ãOã÷Å∞,

"å\Ö’ F@∞ÇÏ‰õΩ¯#fl ãÉèíº, ^• « ~å*ÏºÅ`À ãÇ, JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å

K«@ìO, ãO|Okè « „Ñ=∂ÏÅ „HO Œ x~°ƒùO Œ `˘ÅyOÑÙÅÃÑ· x¿+ èŒO L#fl q+Ü«∂xfl

ÑÓiÎQÍ ÑiQÆ#Ö’H fã∞HÀ"åe. JO «~åfÜ«∞ HÍ~˘Ê~+#∞¡, W «~° "å[º ãOã÷Å∞

«=∞ «=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞#fl „áêO`åÖ’¡ ã=Úz « P"åã =∂#= ÇÏ‰õΩ¯#∞, x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑÙ ÅÃÑ·#∞#fl x¿+ è•xfl Q“~°qOKåe.

S


27

Ñ¨ÓiÎ áê~î°O

1. Ñikè – ãfiÉèÏ=O1. ã=Úz « P"åã =∂#=ÇÏ‰õΩ¯, W «~° ãO|Okè « =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Ñi~°H∆OKÕ

JO`«~å˚fÜ«∞OQÍ K«@ì|^Œú"≥∞ÿ# J<ÕHõ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å JkèHÍ~° Ñ¨„`åÖ’¡,

Éèí∂q∞#∞O_ç, P"å™êÅ (WO_»∞¡) #∞O_ç x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ [~°∞QÆ‰õΩO_®

LO_Õ, [~°QÆ‰õΩO_® K«∂¿ã ÉÏ èŒº « „ÑÉèí∞`åfiÅ ‰õΩ#fl Œx x~ÌtOKå~°∞. ™ê~°fi„uHõ

=∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „ÑHõ@#, Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $uHõ ÇÏ‰õΩ¯Å „ÑHõ@#, Pi÷Hõ,

™ê=∂lHõ, ™êOã¯ $uHõ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· JO «~åfÜ«∞ X_»O|_çHõ (PiìHõÖò 2 ¿Ñ~å

1), ÉÏÅÅ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· XÑÊO ŒO (PiìHõÖò 27, ¿Ñ~å 3), =∞Ç≤Ïà◊Å Ñ@¡ Jxfl

~°∂áêÅ q=Hõ∆Å x~°∂‡Å# XÑÊO ŒOÖ’ q=Hõ∆‰õΩ =ºu~HõOQÍ PiìHõÖò 14, ¿Ñ~å

2 ÃÇÏKüÖ’ á⁄O Œ∞Ñ¨~°z# JOâßÅ∞, Jxfl ~°∂áêÖ’¡ *Ïuq=Hõ∆ x~°∂‡Å#ÃÑ·

JO «~åfÜ«∞ XÑÊO ŒOÖ’ PiìHõÖò 5(W) – D JO «~åfÜ«∞ JkèHÍ~° Ñ„`åÖ’¡

H˘xfl.

2. nxH˜ `À_»∞, JqÉèÏ[º"≥∞ÿ# =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å ^Œ$HÀ¯ÏxHõ#∞QÆ∞OQÍ, áœ~°,

~å[H©Ü«∞ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· JO «~åfÜ«∞ X_»O|_çHõÖ’x PiìHõÖò 17 „ÑHÍ~°O ''QÀÑº «,

‰õΩ@∞O|O, WÅ∞¡, L «Î~° „Ñ «∞º «Î~åÅ‰õΩ ãO|OkèOz U =ºHÎ q+Ü«∂ÅÖ’#∂

PHÍ~°OQÍ#∂, K«@ì=ºu~HõOQÍ#∂ *’HõºO KÕã∞HÀ~å Œ∞——. WOHÍ, ''„Ñu XHõ iH©

J@∞=O\ *’HõºO #∞O_ç •_»∞Å #∞O_ç K«@ìÑ~°"≥∞ÿ# ~°Hõ∆ á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯O@∞Ok.

ÉÏÅÅ ÇÏ‰õΩ¯Å X_»O|_çHõ Ö’ PiìHõÖò 16, ¿Ñ~å 1 Ö’ WÖÏO\ x|O èŒ<Õ

L#flk. JO «~åfÜ«∞ K«@ìOÖ’ ãO|Okè « Ñ„`åÅ∞ Wq: â◊~°Ï~°∞÷Å ÇÏŸ^•‰õΩ

ãO|OkèOz 1951 XÑÊO ŒOÖ’ PiìHõÖò 21† ãfi «O„ « ÕâßÖ’¡ =¸Å P~°æ<≥·*Ë+<£

XÑ¨ÊO^ŒO <≥O 169Ö’ PiìHõÖò 16 (1989)† Ü«Ú^Œú ã¨=∞Ü«∞OÖ’ áœ~°∞Å

Ñ¨i~°Hõ∆‰õΩ ã¨O|OkèOz PQÆã¨∞ì 12, 1949# [iy# *ˇh"å XÑ¨ÊO ŒOÖ’

PiìHõÖò 49 (<åÅ∞QÀ *h"å XÑÊO ŒO).


28

3. Ñ@ì, „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ [iQ Jaè=$kú ãO|Okè « ˘ÅyOÑÙÅ∞, ãO|Okè «

q™ê÷Ñ#Ö’ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ"Õ∞Ü«∞O QÆ∂iÛ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ K«iÛ™êÎ~Ú.

''Jaè=$kú ãO|Okè « q™ê÷Ñ#ÃÑ· ã=∞„QÆ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ—— (W/ã≤

Z<£.4/ãÉò.2/1997/7, J#∞|O èŒO) qãÎ $ «~°∂ÑO Wq. JO «~åfÜ«∞ K«@ìO

„áêuÑkHõQÍ U~°Ê_»¤ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ D „HOk JO «~åfÜ«∞ Ñ„`åÅ‰õΩ ‰õÄ_®

J#∞QÆ∞OQÍ LO\Ï~Ú.CESCR [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 4 (1991), [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò

7 (1997), JO «~°æ « q™ê÷Ñ#"≥∞ÿ =∂~°æ Œ~°≈Hõ ã∂„`åÅ∞ (E/CN.4/1998/53/Add.2), 60/147 f~å‡#OÖ’ [#~°Öò JÃãOc¡ P"≥∂kOz# ''JO «~åfÜ«∞

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìÑÙ, JO «~åfÜ«∞ =∂#=`å"å Œ K«@ìÑÙ f„= LÅ¡OÑ¶∞#Å

ÉÏkè «∞Å Ñiëê¯~°O, ÑiÇÏ~°ÑÙ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· „áê äŒq∞Hõ ã∂„`åÅ∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞——,

â◊~°Ï~°∞úÅ∞, x~åºã≤ «∞Å Pã≤Î P"å™êÅ ÑÓ~°fi ã≤÷fHõ~° ÃÑ· ã∂„`åÅ∞ K«∂_»∞=Ú.

4. JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ ãO Œ~°ƒùOÖ’ ''x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ——‰õΩ

ãÖ|OkèOz# Jxfl x~°fiK«<åÅ#∞ ÑïQÆ#Ö’xH˜ fã¨∞‰õΩO@¸<Õ, =º‰õΩÎÅ∞,

=~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ∞ P„Hõq∞OK«∞‰õΩx P è•~°Ñ_»¤ P"å™êÅ∞, Éèí∂=ÚÅ∞, L=∞‡_ç

Pã≤Î =#~°∞Å#∞O_ç x~°ƒO èŒOQÍ QÍh J„Ñ¨Ü«∞ «flOQÍQÍh "åix q™ê÷Ñ¨#‰õΩ

QÆ∞iKÕã≤, "åiH K«@ìÑ~°OQÍ QÍh, =∞~q èŒOQÍ QÍh ~°Hõ∆ HõeÊOK«‰õΩO_®, XHõKÀ@

x"åã=ÚO_ç ÑxKÕã∞‰õΩ<Õ "åi â◊HÎx ÇÏiOKÕ, Ñiq∞ «O KÕ¿ã K«\ÏìÅ‰õΩ, "å\Ö’

Ö’áêÅ‰õΩ D „Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ =iÎ™êÎ~Ú.Z

5. JO`«~å˚fÜ«∞ K«@ìO„HÕ^Œ x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ XHõ „Ñ¨`ÕºHõ ™ê÷#=ÚOk.

ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯Ö’ H©ÅHÍOâ◊"≥∞ÿ K«@ìÑ~°OQÍ Éèí„ Œ « Hõey# J#∞Éèí=ÇÏ‰õΩ¯

(tenure) Ö’Ñ≤OK«_®xH©, D „Ñ„HÜ«∞‰õÄ «~°K«∞QÍ ãO|O èŒ=ÚO@∞Ok. [<åÉèÏ

|kb, „Ñ*Ï ÉÏÇïà◊º |Ç≤Ï+¯~°, ÉèÏs Z «∞Î# „Ñ[Å x„+¯=∞, *Ïu x~°∂‡Å#,

„Ñ[Å#∞ «=∞ Wà◊§#∞O_ç, Éèí∂=ÚÅ#∞O_ç, ã=¸ÇÅ #∞O_ç x~°ƒO èŒOQÍ<À,

J„ÑÜ«∞ «flOQÍ<À q™ê÷Ñ#‰õΩ QÆ∞iKÕ¿ã W «~°K«~°ºÅ =O\ ÑiÏ=∂Ö’¡ x~°ƒO èŒ

Z. K«@ì„Ñ¨HÍ~°O, JO`«~å˚fÜ«∞ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å XÑ¨ÊO^•ÅHõ#∞QÆ∞OQÍ [iy#`˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ D x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ x¿+ èŒO =iÎOK« Œ∞.


29

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ#∞, JxÜ«∞ « q™ê÷Ñ¨# (arbitrary displacement)a ‰õΩ

áÈeHõÅ∞O\Ï~Ú.

6. ã=Úz « P"åãÇÏ‰õΩ¯, PÇ~°O, h~°∞, P~ÀQÆºO, q Œº, Ñx, =ºHÎQÆ « Éèí„ Œ «,

QÆ$ÇÏÉèí„ Œ «, „‰õÄ~°"≥∞ÿ#, J=∂#gÜ«∞"≥∞ÿ#, HOK«Ñ~°KÕ „Ñ=~°Î# #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù,

QÆ=∞# ¿ãfiK«Ûù =O\ JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# J<ÕHõ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å

LÅ¡OÑ¶¨∞# x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ „Ñ¨„H˜Ü«∞Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. J™ê^è•~°"≥∞ÿ#

Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ =∂„ «"Õ∞, Jk‰õÄ_® JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å, =∂#=`å K«\ÏìxH

J#∞QÆ∞OQÍ<Õ K«@ìÑ~°OQÍ `˘ÅyOÑÙÖ’ [~°QÍe.

7. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ∞ Jã=∂# «#∂, ™ê=∂lHõ ãOÑ¶∞~°¬#∂, "Õ~°∞KÕÜ«∞_®xfl,

''"≥e—— h f„= «~°O KÕã≤, x~°∞¿Ñ ŒÅÃÑ·, ™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#"≥∞ÿ#

=~åæÅÃÑ·, =ÚYºOQÍ ¢ã‘ÎÅ∞, Ñ≤Å¡Å∞, JÅÊãÖMÏºHõ =~åæÅ∞, Pk"åã¨∞ÅÃÑ·

Jx"å~°ºOQÍ „ÑÉèÏ=O K«∂ÑÙ`å~Ú.

8. „Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ ãO Œ~°ƒùOÖ’, ''„Ñ*ÏÇ≤Ï «O—— KÕ‰õÄ~Û <≥ÑO`À Ü≥∂zOz,

J=∞Å∞ KÕ¿ã `˘ÅyOÑÙÅ∞ Jaè=$kú ãO|Okè « `˘ÅyOÑÙÅ „HO Œ‰õΩ =™êÎ~Ú.

L^•Ç¨Ï~°‰õΩ, Jaè=$kú, =∞øeHõ ã¨ Œ∞áêÜ«∂Å „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ (ÉèÏs P#Hõ@ìÅ∞,

ÉèÏs áêi„âßq∞Hõ, q Œ∞º ü „áê*ˇ‰õΩìÅ∞, QÆ#∞Å∞ W «~° „ «=fiHõO Ñï„â◊=∞Å∞)†

Ñ@ì #gHõ~°, #QÆ~° ã∞O ŒsHõ~°, =º=™êÜ«∞, W «~° „ÑÜ≥∂[<åÅ#∞ Éèí∂

qxÜ≥∂QÆ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞† Pã≤Î, iÜ«∞Öò Z¿ãì\ò, Éèí∂ `«QÍ^•Å∞† J^Œ∞Ñ¨ÙÖËx

Éèí∂ÃãÊ‰õΩºÖË+¨<£† – ÉèÏs JO «~å˚fÜ«∞ "å˜[º, „H©_® ãÖ Œ~åƒùÅ∞† ‰õΩÇ¨Ï<å

Ñ~åº=~° „ÑÜ≥∂[<åÅ∞. JO «~åfÜ«∞ Jaè=$kú ™êÜ«∞O`À [iQ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞

‰õÄ_® g\Ö’H =™êÎ~Ú.

9. Ñ¨~åº=~°O q<åâ◊#O, #+ìO =Å¡ ãÖÉèíqOKÕ q™ê÷Ñ¨#, ™ê=∂lHõ JÅ¡~°∞¡,

„áêHõ$uHõ, =∂#=HÍ~° qÑ «∞ÎÅ∞, L„kHõÎ «Å∞ JâßOu, ÕjÜ«∞ JO «~åfÜ«∞

ÑiÏ=∂Å‰õΩ •if¿ã JO «~°æ «, JO «~åfÜ«∞, q∞„â◊=∞ ãOÑ¶∞~°¬Å∞, J «º=ã~°

Ñiã≤÷ «∞Å∞, QÆ$ÇÏÇ≤ÏOã, H˘xfl ™êOã¯ $uHõ, ™êO„Ñ^•~ÚHõ PKå~åÅ HÍ~°OQÍ

a. JO «~°æ « q™ê÷Ñ¨#ÃÑ· =∂~°æ Œ~°≈Hõ ã¨∂„`åÖ’¡ 6 = ã¨∂„`åxH˜ J#∞QÆ∞OQÍ


30

[iˆQ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, `«~°eOÑ¨ÙÅ∞ ã¨=Úz`« P"åã¨Ç¨Ï‰õΩ¯ =O\˜ =~°Î=∂#

=∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å∞ =∂#=`å"å Œ „Ñ=∂ÏÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ «~°K«∞QÍ [~°QÆ=Ù.

W@∞=O\ Ñiã≤÷ «∞Å‰õΩ "Õ~ JOâßÅ∞ ÑiQÆ#Ö’xH fã∞HÀ"åeû =ÙO@∞Ok.

D JOâßÅ QÆ∂iÛ D =∂~°æ Œ~°≈Hõ ã∂„`åÅ∞ ãÊ+ìOQÍ „Ñ™êÎqOK«HõáÈ~Ú<å

PÜ«∂ ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡ Wq‰õÄ_® LÑ¨Ü≥∂QÆHõ~°"≥∞ÿ# =∂~°æ^Œ~°≈#O W™êÎ~Ú.

JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìÑÙ, JO «~åfÜ«∞ =∂#=`å"å ŒK«@ìÑÙ f„=

LÅ¡OÑ¶∞#Å ÉÏkè «∞Å Ñiëê¯~°O, ÑiÇ~°ÑÙ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· „áê äŒq∞Hõ ã∂„`åÅ∞,

=∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ∞, JO`«~°æ`« q™ê÷Ñ¨#ÃÑ· =∂~°æ^Œ~°≈Hõ ã¨∂„`åÅ∞, â◊~°Ï~°∞úÅ∞,

x~åfiã≤ «∞Å Pã≤Î J"å™êÅ ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° ÃÑ· ã∂„`åÅ∞ D ãO Œ~°ƒùOÖ’ =iÎ™êÎ~Ú.

10. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ∞ UÜÕ∞ ãO Œ~åƒùÖ’¡ [~°∞QÆ∞`åÜ≥∂ QÆ∞iÎã∂Î, D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞

Jaè=$kú ãO|Okè « `˘ÅyOÑÙÅ ^•fi~å „Ñã∞Î «O J=∞Å=Ù «∞#fl JO «~åfÜ«∞

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ LÅ¡OÑ¶∞#Å∞ [~°∞QÆ‰õΩO_® « •fi~å Jq ''x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙ——

Å x~°fiK«#OÖ’xH ~å‰õΩO_® „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ UÜÕ∞ K«~°ºÅ∞, q è•<åÅ∞ áê\OKåÖ’

K≥|∞`å~Ú. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ∞ [~°∞QÆ‰õΩO_® LO_ÕO Œ∞‰õΩ, x"å~°‰õΩ ™ê èŒºO

HÍ#ÑÙ_»∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞#Å‰õΩ QÆ∞i J~Ú# "åiH ãÔ~·# Ñiëê¯~°

=∂~åæÅ∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# q^è•<åÅ∞, âßã¨<åÅ∞, „Ñ¨„H˜Ü«∞Å∞,

x"å~°H õK«~ °ºÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’ „Ñ¨Éè í ∞`åfiÅ‰õΩ, U*ˇhûÅ‰õΩ XHõ

PK«~°Ü≥∂QÆº"≥∞ÿ# ™ê èŒ#O JOkOK«_»O D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ ÅHõ∆ ºO.

2. ™ê è•~° q èŒ∞Å∞

Z.ÉÏ èŒ∞ºÅ∞ – q èŒ∞Å ãfiÉèÏ=O

11. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ#∞ J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»OÖ’, J#∞=∞uOK«_»OÖ’, _ç=∂O_»∞

KÕÜ«∞_»OÖ’, „ÑuáêkOK«_»OÖ’, „áê~°OaèOK«_»OÖ’, Hõ∆q∞OK«_»OÖ’ ÖË • "å\˜ À

~år Ñ¨_»_»OÖ’ qq èŒ xiÌ+ì ã¨Oã÷Å‰õΩ, =º‰õΩÎÅ‰õΩ „Ñ¨"Õ∞Ü«∞=Ú#flÑ¨Ê\˜H© D

=∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ „ÑuÑ¶eOz# q èŒOQÍ qq èŒ XÑÊO^•Ö’¡, JO «~åfÜ«∞ K«\ÏìÖ’¡

á⁄O Œ∞Ñ~°z# ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Q“~°qOKÕ q èŒOQÍ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å#∞, =∂#gÜ«∞


31

ã∂„`åÅ#∞ =iÎOÑ*ËÜ«∂eû# ÉÏ èŒº « „ÑÉèí∞`åfiÅ Õ. J~Ú Õ, „áê*‰õΩì "Õ∞<Õ[~°∞¡,

ã≤|ƒOk, JO «~åfÜ«∞ ãOã÷Å∞, HÍ~˘Ê~+#∞¡, Éèí∂™êfi=ÚÅ =O\"åix D

ÉÏ èŒº «#∞O_ç «Ñ≤ÊOz#@∞ì nx J~°÷OHÍ Œ∞.

12. JO`«~å˚fÜ«∞ K«@ìO„H˜O^Œ, Jxfl =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ „áê^äŒq∞Hõ ¿ãfiK«ÛùÅ#∞

Q“~°qOK«_»O, Ñi~°H∆OK«_»O, <≥~°"Õ~°Û_»O ~å*ÏºÅ q èŒ∞Å „HO ŒH =™êÎ~Ú. n#~°÷O,

~å*ÏºÅ∞: ^ÕjÜ«∞OQÍ#∂, `«=∞ Éèí∂ÉèÏQÆO "≥Å∞Ñ¨Å =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞

LÅ¡OÑ¶≤∞OK«~å Œ∞† ~å*ÏºÅ <åºÜ«∞ÑikèÖ’, xÜ«∞O„ «Ö’ =Ù#fl W «~° =º‰õΩÎÅ∞,

ãOã÷Å∞ W «~°∞Å =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ LÅ¡OÑ¶≤∞OK«‰õΩO_® K«∂_®e† =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å#∞

ã¨=∞i÷OK«_®xH˜, Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶¨∞#‰õΩ QÆ∞i J~Ú# "åiH˜ ã¨Ç¨Ü«∞O

JOkOK«_®xH˜ x"å~°Hõ, Ñ¨iëê¯~° K«~°ºÅ∞ fã¨∞HÀ"åe. D q^è Œ∞Å∞

x~°O «~åÜ«∞OQÍ, UHõHÍÅ=∞O Œ∞ =iÎ™êÎ~Ú. K«~°ºÖ’¡ ÃÇÏK«∞Û «QÆ∞æÅ#∞ ã∂zOK«=Ù.

a. =∞øeHõ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å ã∂„`åÅ∞

13. JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìO „ÑHÍ~°O, ã=Úz « r=# „Ñ=∂ ÇÏ‰õΩ¯Ö’

ÉèÏQÆO „Ñu XHõ iH© ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯ LO@∞Ok. QÀÑº «, ‰õΩ@∞O|O,

WÅ∞¡ =O\ q+Ü«∂Ö’¡ JxÜ«∞ «"≥∞ÿ#, K«@ì =ºu~Hõ=∞~Ú# *’HÍºxH =ºu~HõOQÍ

~°Hõ∆ á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯, K«@ì| Œú"≥∞ÿ# J#∞Éèí= Éèí„ Œ «, ã=Úz « P"åãÇÏ‰õΩ¯Ö’

q∞o «"≥∞ÿ LO\Ï~Ú.

14. JO «~åfÜ«∞ K«@ìO „ÑHÍ~°O, x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç ~°Hõ∆ HõeÊOK«_»O,

ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞, J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ «#∞ HõeÊOK«_»O ~å*ÏºÅ ÉÏ èŒº «.

D ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Ñi~°H∆OK«_»OÖ’ *Ïu, ~°OQÆ∞, eOQÆO, ÉèÏ+, =∞ «O, qâßfiãO,

~å[H©Ü«∞Ñ¨~°"≥∞ÿ# ÖËHõ W`«~° Jaè„áêÜ«∞O, *ÏfÜ«∞`«, `≥QÆ, ™ê=∂lHõ=~°æO,

K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, ™ê=∂lHõ ÇÏŸ^•, =Ü«∞ã∞û, "≥·HõÅºO, Pã≤Î, ÑÙ@∞ìHõ =O\ JOâßÅ

„áêuÑkHõÃÑ· Z@∞=O\ q=H∆Í K«∂Ñ~å Œ∞.

15. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ#∞O_ç ~°Hõ∆Ö’, ã=Úz « P"åã, J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ «Ö’

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ K«∂Ñ≤# q èŒOQÍ ¢ã‘Î, ÑÙ~°∞+µÅ∞ ã=∂# ÇÏ‰õΩ¯ á⁄O ÕÖÏ

„ÑÉèí∞ «fiO K«∂_®e.


32

16. JO Œ~°∞ =º‰õΩÎÅ‰õÄ, =~åæÅ‰õÄ, ã=¸ÇÅ‰õÄ ÑÙ#óã≤÷sHõ~° ÇÏ‰õΩ¯ LO@∞Ok.

ã=∂# qÅ∞= Hõey# ÖË • WOHÍ "≥∞~°∞ÔQ·# „Ñ`åº=∂flÜ«∞ Éèí∂q∞ á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯,

D „HOk ÅHõ∆ÏÅ`À ã=Úz « «fiO á⁄O Õ P"åãO á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯ D ÑÙ#ó

ã≤÷sHõ~° ÇÏ‰õΩ¯ „HO ŒH =™êÎ~Ú. ã=Úz « P"å™êxH D „HOk ÅHõ∆ÏÅ∞O_®e.

JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O, ÉèíiOK«QÆeQ ™ÈÎ=∞ «, x"åãÜ≥∂QÆº «, J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯

Éèí„^Œ`«, ™êOã¨¯ $uHõ ~°Hõ∆, ã¨iÑ¨_Õ „áêO`«O, P~ÀQÆºO q^Œº =O\˜¿ã=Å∞

JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O.ã≤

17. x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ~°Hõ∆ á⁄O^Õ `«# Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ LÅ¡OÑ¶¨∞#

[iyO Œx QÍh, [iQ „Ñ=∂ Œ=ÚO ŒxQÍh K≥¿ÑÊ =ºHÎH «y# K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#,

ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ#, ã¨=Úz`«"≥∞ÿ# Ñ¨iëê¯~° =∂~åæÅ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_Õ@∞¡

„ÑÉèí∞`åfiÅ∞ K«∂_®e.

18. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç "åãÎqHõ"≥∞ÿ#, K«@ìÑ~°"≥∞ÿ# ~°Hõ∆‰õΩ ãO|OkèOz

„Ñ¨Ü«∞`«flÑ¨Ó~°fiHõOQÍ Z@∞=O\ ˜ „Ñ¨QÆux~À^è ŒHõ K«~°ºÅ‰õΩ „Ñ¨Éè í∞`åfiÅ∞

Ñ¨Ó#∞H˘#~å Œ∞.

19. „ÑÉèÏq « [<åÉèÏ Ü≥ÚHõ ≥QÆ, =∞ «, *ÏuÑ~°"≥∞ÿ# ~°∂ÑÙ~YÅ∞ =∂iÛ"Õ¿ã JxÜ«∞ «

q™ê÷Ñ# ‰õÄ_® x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ x¿+ èŒO „HO Œ‰õΩ =ã∞ÎO Œx „ÑÉèí∞`åfiÅ∞

QÆ∞iÎOKåe.

20. JO «~åfÜ«∞ Jaè=$kú ãÇÜ«∂xfl á⁄O Œ_»OÖ’, JOkOK«_»OÖ’ ãÇ ~å*ÏºÅ∞

«=∞ JO «~åfÜ«∞ q è•<åÅ#∞, HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’, J=∞Å∞

KÕÜ«∞_»OÖ’ «=∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å q èŒ∞Å‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ =iÎOKåe.

ã≤. „ÑÉèí∞ «fi q èŒ∞Å J=∞Å∞

21. J™ê è•~° Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ =∂„ «"Õ∞ `˘ÅyOÑÙÅ∞ [iQÖÏ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ K«∂_®e.

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ JO`«~å˚fÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok# J<ÕHõ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ·

„Ñu‰õÄÅ „ÑÉèÏ=O K«∂¿Ñ HÍ~°O KÕ « "å\H ÑÓiÎ ã=∞~°÷hÜ«∞ « J=ã~°O. U

ã≤. 1991 Ö’ ã¨=Úz « P"åã¨ Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· P"≥∂kOz# [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 4#∞ K«∂_»O_ç.


33

`˘ÅyOÑ¨ÙÔH·<å (Z) K«@ì| Œú « LO_®e† (a) JO «~å˚fÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å

K«\ÏìxH J#∞QÆ∞OQÍ [~°QÍe† (ã≤) ™ê~°fi[h# ãOH∆=∞O Œ$ëêìº =∂„ «"Õ∞

[~°QÍe_ç. (_ç) ¿ÇÏ «∞| ŒúOQÍ#∂, HÍ=Åã≤#O « "Õ∞~°H [~°QÍe† (W) <åºÜ«∞"≥∞ÿ#,

ÑÓiÎ #+ìÑiÇ~°O, ÑÙ#~å"åãO HõeÊOKÕÖÏ „Hõ=∞|n÷HõiOÑ|_®e† (ZÑ¶π) D

„Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ [~°QÍe. *ÏfÜ«∞ K«@ìO „HO Œ "åi

P"å™êÅ‰õΩ, Pã≤ÎH Ñ\Ïì L<åfl, ÖË‰õΩ<åfl, „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ‰õΩ, =~åæÅ‰õΩ JO ŒiH©

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ á⁄O Œ∞Ñ~°z# ~°Hõ∆ =iÎã∞ÎOk.

22. «=∞ JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å q èŒ∞Å‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ ÖËx `˘ÅyOÑÙÅ

J=∞Å∞#∞ x¿+kèOKÕ K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, q è•#Ñ~°"≥∞ÿ# K«~°ºÅ#∞ „ÑÉèí∞ «fiO J#∞ã

iOKåe. P"å™êÅ∞, Éèí∂q∞ «=∞=x "åkOK«_»OQÍh, ™êfinè#O KÕã∞HÀ=_»O

QÍh – =ÚYºOQÍ D K«~°ºÅ∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ ^ÀÇÏ ŒO KÕÜ«∞#ÑÙ_»∞ –

™ê èŒº"≥∞ÿ#O « =~°‰õÄ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ KÕÜ«∞~å Œ∞. L^•ÇÏ~°‰õΩ, |ÅÇ‘Ï# =º‰õΩÎÅ,

=~åæÅ, ã=¸ÇÅ ÅaúHÀãO Éèí∂ãOã¯~°Å‰õΩ ÑÙ#óÑOÑ≤© K«~°ºÅ∞ KÕÑ\˜ì#ÑÙ_»∞

`˘ÅyOÑÙ#∞ ã=∞~°÷hÜ«∞OQÍ ÑiQÆOK«=K«∞Û. ãO|Okè « K«\ÏìxH, JO «~åfÜ«∞

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ‰õΩ ÑÓiÎQÍ J#∞QÆ∞OQÍ ÖËx q èŒOQÍ `˘ÅyOÑÙÅ∞

™êyOKÕ U „ÑÉèí∞ «fi, ¢ÃÑ·"Õ@∞, =º‰õΩÎÅÃÑ·<å J~Ú<å, ãOã÷ÅÃÑ·<å J~Ú<å «y#

ã≤qÖò, „Hq∞#Öò tHõ∆Å#∞ ~å*ÏºÅ∞ J=∞Å∞ KÕÜ«∂e. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ

QÆ∞Ô~·#, QÆ∞~°ÜÕ∞º „Ñ=∂ Œ=Ú#fl ÖË • "å\H =ºu~HõOQÍ áÈ~å_Õ "åiH «y#

ã=∞~°÷=O «"≥∞ÿ<å K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, W «~°"≥∞ÿ# Ñiëê¯~åÅ∞ ÅaèOKÕÖÏ ~å*ÏºÅ∞ K«∂_®e.

23. JO Œ~°∂ ã=∂#OQÍ ã=Úz « P"åãÇÏ‰õΩ¯ J#∞ÉèíqOKÕÖÏ «=∞‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’

L#fl =#~°∞Åxfl\h LÑÜ≥∂yOz ~å*ÏºÅ∞ K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe. J=∞Å∞Ö’

L#fl JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å „Ñ=∂ÏÅ‰õΩ q~°∞ ŒúOQÍ [iQ `˘ÅyOÑÙÅ

_ç. D „Ñ¨ã¨∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡, ™ê~°fi[h# ã¨OˆH∆=∞O ÃÑOá⁄OkOK«_»O JO>Ë „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞`«=∞ JO`«~å˚fÜ«∞ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å q^èŒ∞Å‰õΩ, =ÚYºOQÍ J`«ºO`« |ÅÇ‘Ï#∞Å=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ Ñ¨i~°H∆OK«_®xH˜, J#∞QÆ∞OQÍ fã¨∞‰õΩ<Õ K«~°ºÅ∞.


34

#∞O_ç =º‰õΩÎÅ#∞, =~åæÅ#∞, ã=¸ÇÅ#∞ Ñi~°H∆OK«_®xH «y# K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#,

q è•#Ñ~°"≥∞ÿ# K«~°ºÅ#∞ J#∞ãiOK«_»O ~å*ÏºÅ «Hõ∆ qkè.W

24. K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, ÖË • W «~° q èŒ"≥∞ÿ# U q=H∆Í ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯ J#∞Éèí=O

ÃÑ· „Ñu‰õÄÅ „ÑÉèÏ=O K«∂Ñ‰õΩO_® ãO|Okè « *ÏfÜ«∞ K«\ÏìÅ∞, q è•<åÅ∞

JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å =º=ã÷Å‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ LO_Õ@∞¡ K«∂¿ãO Œ∞‰õΩ

~å*ÏºÅ∞ "å\˜ ã¨=∞„QÆ ã¨q∂Hõ∆Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKåe. „Ñ¨*Ï¿ã=Å∞, "å~°ã¨`«fiO,

™êOã¯ $uHõ PKå~åÅ∞, ¢ÃÑ·"Õ\©Hõ~° x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ^•ifÜ«∞‰õΩO_®

LO_Õ@@∞ì P JOâßxfl „Ñã∞Î K«\ÏìÅ∞, x|O èŒ#Å∞, q è•<åÅ∞ Ñ\˜ìOK«∞H˘<Õ@@∞ìQÍ

JÖÏO\ ã=∞„QÆ ãq∂Hõ∆Å∞ [~°QÍe. ZÑ¶π

25. «=∞ <åºÜ«∞ÑikèÖ’ L#fl =º‰õΩÎÅO ŒiH© x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç QÆi+ì™ê÷~Ú

K«@ìÑ~°"≥∞ÿ# ~°Hõ∆ HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ, „Ñã∞Î «O J@∞=O\ ~°Hõ∆ÖËx =º‰õΩÎÅ∞,

Wà◊√§, ã=¸ÇÅ#∞ – «=∞ Wà◊§‰õΩ, Éèí∂=ÚÅ‰õΩ Ñ\ÏìÅ∞ ÖËx "åi`À ãÇ≤Ï «OQÍ

– J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ « HõeÊOKÕ K«~°ºÅ∞ ~å*ÏºÅ∞ «Hõ∆O KÕÑ\Ïìe.

26. ã=Úz « P"åã ÇÏ‰õΩ¯#∞ ¢ã‘Î ÑÙ~°∞+µÅ∞ ã=∂#OQÍ J#∞ÉèíqOKÕÖÏ ~å*ÏºÅ∞

K«∂_®e. WO^Œ∞‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ, x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ#∞O_ç =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

~°H˜ ∆OKÕO^Œ∞‰õΩ ~å*ÏºÅ∞ „Ñ¨`ÕºHõ K«~°ºÅ∞ P"≥∂kOz J=∞Å∞ [~°áêe.

=∞Ç≤Ïà◊ÅO Œ~°∂ P"å™êÅ‰õΩ, Éèí∂=ÚÅ‰õΩ Ñ\ÏìÅ∞ á⁄O ÕÖÏ D K«~°ºÅ∞ K«∂_®e.

27. "å˜[ºO, ÃÑ@∞ì|_ç, Jaè=$kú ã¨Ç¨Ü«∞O, |Ç¨ïà◊áêH∆Hõ "ÕkHõÅ∞, ã¨Oã÷ÅÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =O\ «=∞ JO «~åfÜ«∞ ãO|O è•Ö’¡ q èŒ∞ºHõÎ"≥∞ÿ# =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å

„Ñ=∂ÏÅ∞ ÃÑ#"Õã∞‰õΩx LO_ÕÖÏ ~å*ÏºÅ∞ K«∂_®e. JO «~åfÜ«∞ ãÇÏHÍ~°OÖ’l

^•`«Å∞QÍ<≥·<å, Åaú^•~°∞Å∞QÍ<≥·<å ~å*ÏºÅ∞ `«=∞ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å q^èŒ∞Å#∞

W. ~å*ÏºÅ q^èŒ∞Å ã¨fiÉèÏ=OÃÑ· CESER, 1990Ö’ P"≥∂kOz [#~°Öò Hõ"≥∞O\ò<≥O.3 K«∂_»O_ç.

ZÑ¶π. ã¨=Úz « r=# „Ñ¨=∂ Ç¨Ï‰õΩ¯Ö’ ÉèÏQÆO ã¨=Úz « P"åã¨ Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯ÅHõq∞+¨<£ „Ñ¨`ÕºHõ x"Õ^Œ‰õΩÅ 2002 x"ÕkHõÖ’ P"å™êÅ∞, q=Hõ∆ÃÑ· á⁄O^Œ∞Ñ¨~°z#=∂~°æ Œ~°≈Hõ ã¨∂„`åÅ#∞ K«∂_»O_ç (E/CN.4/2002/59).


35

x~°fiiÎOKåe. `å=Ú ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ LO_Õ JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨÷Å∞ x~°ƒO^èŒ

`˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ, JO>Ë JO`«~å˚fÜ«∞ K«\ÏìxH˜, D „Ñ¨ã¨∞Î`« =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ‰õΩ

J#∞QÆ∞OQÍ ÖËx `˘ÅyOÑÙÅ∞‰õΩ, ^•if¿ã U Ñ äŒHÍhfl „áÈ «ûÇ≤ÏOK«_»OQÍh,

J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»O QÍh KÕÜ«∞‰õΩO_® ~å*ÏºÅ∞ K«∂_®e.

_ç.x"å~°Hõ =ÓºÇÅ∞, q è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å∞

28. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, « Œ#O «~°O ÑïÏ=∂Å #∞O_ç =º‰õΩÎefl, =~åæÅ#∞,

ã=¸ÇÅ#∞ ã=∞~°÷=O «OQÍ ~°H∆OK«_®xH «y# =ÓºÇÅ#∞, q è•<åÅ#∞,

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ gÖ·#O «"Õ∞~°‰õΩ ~å*ÏºÅ∞ J#∞ãiOKåe.

29. ãO|Okè « =ÓºÇÅ∞, q è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å

ã∂„`åÅ`À ãiáÈÅ∞ «∞<åflÜ≥∂ ÖË À K«∂_»_®xH ~å*ÏºÅ∞ ã=∞„QÆ ãq∂Hõ∆Å∞

x~°fiÇ≤ÏOKåe. =∞Ç≤Ïà◊Å#∞, |_»∞QÆ∞=~åæÅ#∞ „Ñü‰õÄÅOQÍ „Ñ¨ÉèÏq`«O KÕ¿ã

Jã=∂# «Å#∞ H˘#™êyOKÕ ÖË • ÃÑOKÕ =º=ã÷Å#∞ x~°∂‡eOK«_®xH J@∞=O\˜

ãq∂Hõ∆Å∞ áê@∞|_®e. q è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ q=H∆ÍÑÓi «OQÍ ~°∂á⁄O Œ

‰õΩO_®, J=∞Å∞HÍ‰õΩO_®, Ñ¨@ì„QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ WÑ¨Ê\˜ˆH ¿Ñ^ŒiHõOÖ’

| «∞‰õΩ «∞#fl "åix =∞iO «QÍ JOK«∞Ö’¡H <≥@ì‰õΩO_® „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ „Ñ ÕºHõ K«~°ºÅ∞

fã¨∞HÀ"åe.

30. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ "≥#∞Hõ#∞#fl Éèí∂ ÃãÊ‰õΩºÖË+<£, iÜ«∞ÖòZ¿ãì\ò =O\ HÍ~°ÏÅ#∞

x~°∂‡eOK«_®xH «y# xiÌ+ì x"å~°Hõ K«~°ºefl ~å[ºO KÕÑ\Ïìe. P"åã, H“Å∞^•s

=∂Ô~¯@¡ Ñxf~°∞#∞, xÜ«∞O„ «#∞ ~å*ÏºÅ∞ ãq∂H∆Oz, JÖÏÊ^•Ü«∞, W «~°

|_»∞QÆ∞=~åæÅ∞ x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨Ù‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâßÅ∞ =∂Ô~¯\ò â◊‰õΩÎÅ∞

ÃÑOK«‰õΩO_® J=ã~°"≥∞ÿ#ÑÙ_»∞ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ *’HõºO KÕã∞HÀ"åe. P"å™êÅ∞,

Éèí∂=ÚÅ èŒ~°Å∞ ÃÑiy#ÑÙ_»∞, x"åã≤ «∞Å∞ =keáÈ"åÅx, "åix ã=Úz «

l. ™ê~°fi„uHõ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨Hõ@#Ö’ PiìHõÖò 22† S~åã¨ Kå~°ì~üÖ’ PiìHõÖòû 55,56†Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¨ $uHõ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· JO «~å˚fÜ«∞ X_»O|_çHõÖ’ PiìHõÖò 2Ö’x1,11,15,22,23 ¿Ñ~åÅ∞† ÉÏÅÅ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÑ¨ÔH· XÑ¨ÊO^ŒO PiìHõÖò 23, ¿Ñ~åÅ∞4,28,3 ÅÖ’ „Ñ¨Hõõ\Õz# q èŒOQÍ.


36

P"åãO Éèí∂=ÚÅ#∞O_ç Œ∂~°O KÕ¿ã Éè∫uHõ, Pi÷Hõ XuÎà◊§‰õΩ =ºu~HõOQÍ ~å*ÏºÅ∞«y#O « ~°Hõ∆ HõeÊOKåe.

31. =$ Œ∞úÅ∞, Ñ≤Å¡Å∞, qHõÖÏOQÆ∞Å =O\ |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ‰õΩ P"åã, Éèí∂H\Ï~ÚOÑÙÖ’¡„áê è•#º « x"åfie.

32. q™ê÷Ñ##∞ «yæOKÕ =ÓºÇÅÃÑ· ~å*ÏºÅ∞ „Ñ è•#OQÍ Œ$+≤ì ™êiOKåe. Jaè=$kúãO|Okè « ˘ÅyOÑÙÅ∞, q™ê÷Ñ#‰õΩ •if¿ã U „áê*‰õΩì<≥·<å „áê~°OaèOKÕ =ÚO Œ∞ã=∞„QÆ"≥∞ÿ#, ãOÑÓ~°‚"≥∞ÿ# „ÑÉèÏ= x~åú~° (impact assessment) x~°fiÇ≤ÏOKåe.nx^•fi~å P „áê*‰õΩì=Å¡ „ÑÉèÏq «=∞ÜÕ∞º =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞, x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ #∞O_ç ~°Hõ∆ á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Ñ¨ÓiÎQÍã¨O~°H∆OKÕO Œ∞‰õΩ Ñ¨Ó#∞HÀ"åe. #ëêìxfl «yæOKÕ „Ñ¨ åº=∂flÜ«∂Å∞, =ÓºÇ¨ÅJ<Õfi+ ''`˘ÅyOÑÙ „ÑÉèÏ=—— x~åú~°Ö’ ÉèÏQÆO HÍ"åe.

33. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞, =$ Œ∞úÅ∞, ã=∂[OÖ’x qq èŒ |_»∞QÆ∞ =~åæÅÃÑ· x~°ƒO èŒ`˘ÅyOÑÙÅ∞ aè#flOQÍ K«∂¿Ñ „ÑÉèÏ"åxfl D „ÑÉèÏ= x~åú~°Å∞ ÑiQÆ#Ö’xHfã∞HÀ"åe. D aè#fl „ÑÉèÏ"åÅ#∞ «QÆ∞ q èŒOQÍ QÆ∞iÎOz K«iÛOK«_®xH gÅ∞QÍ„ÑÉèÏ= x~åú~°Åhfl qâ◊ Œ ã=∂Kå~° ¿ãHõ~° „áêuÑkHõÃÑ· [~°QÍe.

34. Jaè=$kú Ñ äŒHÍÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’, x~°fiÇ≤ÏOK«_»OÖ’, J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»OÖ’áêÅ∞Ñ¨OK«∞‰õΩ<Õ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞, K«\Ïìxfl J=∞Å∞ KÕ¿ã JkèHÍ~°∞Å∞, Ñ¨@ì„áêOfÜ«∞ „ÑÏoHÍ"Õ «ÎÅ∞, W «~° ã≤|ƒOk =O\ ãO|Okè « =$uÎ xÑÙ∞Å‰õΩJO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å xÜ«∞=∂Å J=∞Å∞Ö’ «y#O « tHõ∆ «ÑÊxãiQÍKÕã≤ P tHõ∆#∞ JOkOKåe. =∞Ç≤Ïà◊Å „Ñ ÕºHõ ã=∞ãºÅ∞, Éèí∂ P"å™êÅ‰õΩãO|OkèOz "åi J=ã~åÅ#∞ „Ñ ÕºHõOQÍ Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx =∞Ç≤Ïà◊Å ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ·tHõ∆ nxÖ’ ÉèÏQÆO HÍ"åe.

35. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ #∞O_ç ~°Hõ∆‰õΩ ãO|OkèOz «y#O « =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å,K«\ÏìÅ, q è•<åÅ ã=∂Kå~åxfl ~å*ÏºÅ∞ „ÑKå~°O KÕÜ«∂e. ãÔ~·# ã=∞Ü«∞OÖ’ãÔ~·# ã¨=∂Kå~°O x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâ◊=Ú#fl =~åæÅ‰õΩ™êOã¯ $uHõOQÍ ãÔ~·# =∂~åæÖ’¡, Ñ Œú «∞Ö’¡, KÕ~°"ÕÜ«∞_»OÃÑ· „Ñ ÕºHõOQÍ Œ$+≤ì

ÃÑ\Ïìe.


37

36. "åi "åº[ºO (Hã∞) U ≥·<å *ÏfÜ«∞, „áêOfÜ«∞ ÖË • JO «~åfÜ«∞ <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’

qKå~°Ö’ L#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ P =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ∞ `˘ÅyOÑÙÅ

#∞O_ç ~°Hõ∆ á⁄O ÕÖÏ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ K«∂_®e.

3. `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ =ÚO Œ∞37. Ñ@ì, „QÍq∂ „ÑÏoHõ, Jaè=$kú„Hõ=∂Å∞ „ÑÉèÏq « „Ñ[ÅO Œih ÉèÏQÆ™êfi=Ú

Å#∞ KÕã∞H˘x, D „HOk JOâßÅ#∞ Hõey=ÙO_®e: (Z) `˘ÅyOÑÙÅ∞ „Ñuáê

kã∞Î<åfl=∞h, „Ñuáêk « „ÑÏoHõÅ∞, „Ñ`åº=∂flÜ«∂ÅÃÑ· |Ç≤Ï~°OQÆ qKå~°

LO@∞O Œh „ÑÉèÏq «=∞ÜÕ∞º =º‰õΩÎÅO ŒiH© «QÆ∞ q èŒ"≥∞ÿ# <À\©ã∞Å∞ ÑOáêe.

(a) Éèí∂ iHÍ~°∞¤Å∞, |_»∞QÆ∞=~åæÅ ãO~°Hõ∆‰õΩ KÕÑ>Ëì K«~°ºÖ’¡ ÉèÏQÆOQÍ „ÑuáêkOKÕ

ã=∞„QÆ ÑÙ#~å"åã „ÑÏoHõÅ∞ =O\ ãO|Okè « ã=∂Kå~åxfl =ÚO Œ∞QÍ<Õ

JkèHÍ~°∞Å∞ |Çïà◊ „ÑKå~°OÖ’ ÃÑ\Ïìe. (ã≤) „Ñuáêk « „ÑÏoHõÃÑ· |Ç≤Ï~°OQÆ

ãq∂Hõ∆‰õΩ, "åºYºÅ‰õΩ, JÉèíºO «~åÅ‰õΩ «y#O « =º=kè W"åfie. (_ç) „ÑÉèÏq «

„Ñ¨[Å‰õΩ "åi Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, „Ñ¨ åº=∂flÜ«∂ÅÃÑ· K«@ìÑ¨~°"≥∞ÿ#, ™êOˆHuHõÑ¨~°"≥∞ÿ#,

W «~°q è•Å ãÅÇÅ∞ á⁄O Œ_®xH «y# J=HÍâßezÛ P kâ◊QÍ K«~°ºÅ∞ KÕÑ\Ïìe.

(W) „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ‰õΩ, "åi «~°ÑÙ# "åkOKÕ "åiH `˘ÅyOÑÙ x~°‚Ü«∂xfl

ã"åÅ∞ KÕÜ«∞_®xH, „Ñ`åº=∂flÜ«∞ „Ñuáê Œ#Å∞ KÕÜ«∞_®xH, "åi HÀÔ~¯efl,

Jaè=$kú „áê è•#º «efl „ÑHõ\OK«_®xH J=HÍâ◊O HõeÊOKÕ q èŒOQÍ |Ç≤Ï~°OQÆ

qKå~° x~°fiÇ≤ÏOKåe.

38. ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ Jxfl gÖ·# „Ñ`åº=∂flÜ«∂Å#∂ "å*ÏºÅ∞ ‰õ∆Ω‚OQÍ ÑijeOKåe.

=∞Ç≤Ïà◊Å∞, Pk"åã¨∞Å∞, qHõÖÏOQÆ∞Å =O\˜ „Ñ¨ÉèÏq`«=∞ÜÕ∞º J=HÍâ◊=Ú#fl

=~åæÅ‰õΩ, =º‰õΩÎÅ‰õΩ, "åi «~°ÑÙ# ÑxKÕ¿ã"åiH "≥Ú «ÎO „Hõ=∞OÖ’ ãO|Okè «

ã=∂Kå~°O á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯, ãOÑÓ~°‚OQÍ ãO„ÑkOÑÙÅ∞ [i¿Ñ ÇÏ‰õΩ¯, ÉèÏQÆ™êfi=Ú

ÅÜÕ∞ Ç¨Ï‰õΩ¯, JkèHÍ~°∞Å∞ ÑïQÆ#Ö’xH˜ fã¨∞HÀ"åeû# „Ñ¨`åº=∂flÜ«∂Å∞

„ÑüáêkOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯ =ÙO\Ï~Ú. ãÖ|Okè « Ñ¨H∆ÍÅ =∞ èŒº U ≥·<å „Ñüáêk «

„Ñ`åº=∂flÜ«∞OÃÑ· „\|∞º#Öò, FO|_£û Ñ~°û<£ =O\ ~å*ÏºOQÍkèHÍ~°O Hõey#

ãfi «O„ « =º=ã÷ =∞ èŒº=iÎ «fiO =Ç≤ÏOK«_»O QÍh, x~°‚Ü«∞O fã∞HÀ=_»O QÍh

KÕÜ«∞=K«∞Û.


38

39. „ÑÏoHÍ„Hõ=∂Ö’¡, K«~°ÛÅ∞, ãO„ÑkOÑÙÅ J=HÍâßxfl =∞Ç≤Ïà◊Å∞, |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ∞

"≥Ú^ŒÖˇ·# „Ñ¨ÉèÏq`« „Ñ¨[ÅO^ŒiH© HõÅ∞QÆ*ËÜ«∂e. J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ WO^Œ∞‰õΩ

„Ñ ÕºHõK«~°ºÅ#∞, qkè q è•<åÅ#∞ P"≥∂kOKåe.

40. ˘ÅyOÑÙÅ x~°‚Ü«∂xH =ÚO Œ∞, ˘ÅyOÑÙ Jx"å~°º=∞x, ™ê~°fi[h# ãOH∆=∂xfl

ãO~°H∆OKÕ JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å q èŒ∞Å‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ [~°∞QÆ∞ «∞#fl Œx

JkèHÍ~°∞Å∞ x~°∂Ñ≤OKåe.

41. `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ãO|OkèOz# U x~°‚Ü«∞"≥∞ÿ<å ™ê÷xHõ ÉèÏ+Ö’ ed «ÑÓ~°fiHõOQÍ

ãO|Okè « =º‰õΩÎÅO ŒiH KåÖÏ =ÚO Œ∞QÍ ≥eÜ«∞KÕÜ«∂e. ˘ÅyOÑÙ <À\©ã∞Ö’

D „HOk JOâßÅ`À ‰õÄ_ç# q=~°"≥∞ÿ# JOâßÅ∞ LO_®e: (Z) ¿ÇÏ «∞| Œú"≥∞ÿ#

„Ñ`åº=∂flÜ«∂Å∞ ÖËHõáÈ=_»O† (a) „Ñuáêk « „Ñ`åº=∂flÜ«∞ÑÙ ÑÓiÎ q=~åÅ∞†

(ã≤) "Õ~ „Ñ`åº=∂flÜ«∂Å∞ ÖËx ÑHõ∆OÖ’ `˘ÅyOÑÙÅ Œ∞+ÊiÏ=∂Å∞

«yæOKÕO Œ∞‰õΩ fã∞‰õΩ<åfl, fã∞H˘#É’ÜÕ∞ Jxfl K«~°ºÅ∞ Jxfl JOu=∞ x~°‚Ü«∂Å∂

áêÅ<åÑ~°"≥∞ÿ#, <åºÜ«∞Ñ~°"≥∞ÿ# ãq∂Hõ∆‰õΩ Ö’|_ç LO_®e. „ÑÉèÏq « ÑH∆ÍÅxflO\H©

ãHÍÅOÖ’ <åºÜ«∞ãÅÇ, J=ã~°"≥∞ÿ Õ Lz «OQÍ, JO Õ ÑÓp W"åfie.

42. ˘ÅyOÑÙÅ QÆ∞~°ÜÕ∞º"å~°∞ å=Ú #+ìáÈÜÕ∞ J=HÍâ◊=Ú#fl Pã∞ÎÅ∞, ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞,

W «~° =ã∞Î=ÙÅ qÅ∞= x~åúiOK«∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ "å\ z\Ïì «Ü«∂~°∞ KÕã∞H˘<Õ

=º=kè, J=HÍâ◊O `˘ÅyOÑÙ ã=∞Ü«∂xH =ÚO Œ∞QÍ <À\©ã∞ W"åfie.

#+ìÑiÇ~åÅ HÀãO «=∞ „ Œ"Õº «~° #ëêìxfl ‰õÄ_® ÖHõ "Õã∞‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl

`˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º "åiH"åfie.

43. `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ =º‰õΩÎefl x~å„â◊Ü«Úefl KÕÜ«∞~å^Œ∞. W`«~° =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å

LÅ¡OÑ¶∞#Å‰õΩ QÆ∞i KÕÜ«∞~å Œ∞. PÜ«∂ Ñiã≤÷ «∞Å#∞ |\˜ì „Ñ`åº=∂flÜ«∞ ã=Úz «

P"åãO, ÑÙ#óã≤÷sHõ~° ÖË • ™ê~°=O «"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ =ÚYºOQÍ «=∞‰õΩ `å=Ú

ãÇÜ«∞O KÕã∞HÀÖËx ã≤÷uÖ’ =Ù#fl"åiH, JO ÕÖÏ «=∞‰õΩ#fl =#~°∞Ö’¡ „ÑÉèí∞`åfiÅ∞

Jxfl~°HÍÅ K«~°ºÅ‰õΩ U~åÊ@∞¡ KÕÜ«∂e. "åi =∞øeHõ x"åã „áêO`åxH, Láêkè

=¸ÖÏxH ™ê èŒº=∞~Ú#O « ŒQÆæ~°Ö’ „Ñ`åº=∂flÜ«∞ P"åãO LO_Õ@@∞¡ K«∂_®e.

44. Wà◊§ x~å‡O, h~°∞, q èŒ∞ºK«ÛùHÎ, áêiâ◊√ ŒúºO, áê~î°âßÅÅ∞, ~À_»∞¡, Éèí∂q∞, ã÷ÖÏÅ


39

H\Ï~ÚOÑÙ =O\ ÑÙ#~å"åã U~åÊ@¡hfl D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ, JO «~åfÜ«∞OQÍ

QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å ã∂„`åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ LO_ç, ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ

QÆ∞~°ÜÕ∞º "åix "åi "≥Ú Œ\ x"å™êÅ #∞O_ç «~°eOKÕ Ö’¿Ñ ÑÓiÎ HÍ"åe.

4. `˘ÅyOÑ¨ÙÅ „Hõ=∞OÖ’45. `˘ÅyOÑÙÅ∞ [iQ ã=∞Ü«∞OÖ’ P ã÷ÅOÖ’ „ÑÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞ «ÑÊxãiQÍ

LO_®Å<Õk =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨=∂ÏÅ#∞ Q“~°qOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆO.

„Ñ¨Éèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞, `˘ÅyOÑ¨Ù#∞ J=∞Å∞ KÕ¿ã "åi „Ñüx^èŒ∞Å∞, =º‰õΩÎÅ∞

`˘ÅyOÑÙ‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∞#fl"åiH «=∞x `å=Ú ÑiK«Ü«∞O KÕã∞‰õΩx, `˘ÅyOÑÙ

K«~°º‰õΩ#fl ™êkèHÍ~° «#∞ ÖÏOKè«#OQÍ ≥eÜ«∞*ËÜ«∂e.

46. `˘ÅyOÑÙÅ∞ ™êyOKÕ ã=∞Ü«∞OÖ’ áê~° Œ~°≈Hõ «, JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å

ã∂„`åÅ`À J#∞QÆ∞º « LO_ÕÖÏ K«∂¿ãO Œ∞ÔH· „áêOfÜ«∞, JO «~åfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’

«@ã÷ ÑijÅ‰õΩÅ#∞ "å~°∞ HÀi# ÑHõ∆OÖ’ J#∞=∞uOKåe.

47. „ÑÉèÏq « „Ñ[Å Q“~°"åxH, „áê, Éèí„ Œ « =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèíOQÆO HõeQ

suÖ’ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ [~°∞QÆ~å^Œ∞. `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ [iˆQ „Hõ=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

Öˇ·OyHõÑ¨~°"≥∞ÿ# Ç≤ÏOã¨‰õΩ, q=Hõ∆‰õΩ QÆ∞i HÍ‰õΩO_®, Ñ≤Å¡Å =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞

HÍáê_»|_ÕÖÏ ~å*ÏºÅ∞ K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe.

48. K«@ì| ŒÌ"≥∞ÿ# U |Å„ÑÜ≥∂QÆ"≥∞ÿ<å P=â◊ºHõ «, J#∞áê « «fi ã∂„`åÅ#∞, K«\Ïìxfl

J=∞Å∞KÕ¿ã JkèHÍ~°∞ÅKÕ |Å„ÑÜ≥∂QÆO, =∂~°ÏÜ«Ú è•Å „ÑÜ≥∂QÆO ÃÑ· „áê äŒq∞Hõ

ã¨∂„`åÅ#∞, JO`«~å˚fÜ«∞K«@ì„Ñ¨Ü≥∂QÆO, =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨=∂ÏÅ‰õΩ

J#∞QÆ∞OQÍ L#fl U Õx *ÏfÜ«∞, ™ê÷xHõ „Ñ=~°Î<å xÜ«∞=∂=ox Q“~°qOz

f~åe.

49. „Ñü‰õÄÅ "å`å=~° Ñïã≤÷`«∞Ö’¡, ~å„u"Õà◊Ö’¡, ÑÖ_»∞QÆÅ∞, =∞`«Ñ¨~°"≥∞ÿ#

ÃãÅ=Ù~ÀAÖ’¡, ZxflHõÅ =ÚO Œ∞, áê~î°âßÅÅ ÑsHõ∆Å ã=∞Ü«∞OÖ’, ÑsHõ∆Å =ÚO Œ∞

`˘ÅyOÑÙÅ∞ [~°∞QÆ~å Œ∞.

50. Z=~°∂ =ÚYºOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞, U Ç≤ÏO™ê «‡Hõ K«~°ºÅ‰õÄ, ^•_»∞Å‰õÄ


40

QÆ∞iHÍ‰õΩO_®, ‰õÄeÛ"Õ «Å∞, ŒÇÏ<åÅ∞ =O\ „ÑÜ«∞ «fl ÑÓ~°fiHõ q<åâ◊#O, x~°¡Hõ∆ ºO

ÖË • W «~° =¸‰õΩ=∞‡_ç tH∆Í ~°∂áêÅ HÍ~°OQÍ JxÜ«∞ «OQÍ «=∞ Pã≤Î áêã∞ÎÅ∞

HÀÖ’Ê‰õΩO_® ~å*ÏºÅ∂, "å\ „Ñux èŒ∞Å∞ K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe. J#∞HÀ‰õΩO_®

=ke"≥o§# Pã∞ÎÅ∞, =ã∞Î=ÙÅ∞ q èŒfiOãO HÍ‰õΩO_®, J<åºÜ«∞OQÍ, JxÜ«∞ «OQÍ

J<åº„HÍO «O HÍ‰õΩO_® ~°H∆OKåe.

51. ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º"å~°∞ «=∞ Wà◊§#∞, W «~° x~å‡ÏÅ#∞ å"Õ∞ ‰õÄeÛ"ÕÜ«∂Åx

JkèHÍ~°∞Å∞ QÍh "åi„Ñux èŒ∞Å∞ QÍh |Å=O «O KÕÜ«∞~å Œ∞. J~Ú Õ «=∞

=ã∞Î=ÙÅ#∞, x~å‡ ™ê=∂„yx ÑkÅO KÕã∞H˘<ÕO Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ "åiH J@∞=O\˜

J=HÍâ◊O W=fi=K«∞Û.

V5. V5. V5. V5. V5. `˘ÅyOÑÙ «~°∞"å «: «Hõ∆ ãÇÜ«∞O, «~°eOÑÙ52. <åºÜ«∞"≥∞ÿ# #+¨ì ÑïÇ¨~°O, `«y#O`« x"åã¨ =ãü, gÖˇ·# ã¨=∞Ü«∞OÖ’

ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° JOkOK«=Åã≤# ÉÏ èŒº « =Ù#fl „ÑÉèí∞ «fiO ÖËHõ W «~° ãOã÷Å∞

J «ºO « J™ê è•~° Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ «ÑÊ `˘ÅyOÑÙÅ∞ [iy# "≥O@<Õ J=hfl

HõeÊOKåe. J~Ú`Õ Ñïã≤÷`«∞Å`À ãÖ|O^èŒO ÖË‰õΩO_®, q=Hõ∆ K«∂Ñ¨‰õΩO_®,

ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·# =º‰õΩÎÅ‰õΩ, =~åæÅ‰õΩ, =ÚYºOQÍ

«=∞ ÉÏQÀQÆ∞Å∞ `å=Ú K«∂ã∞HÀÖËx ã≤÷uÖ’ L#fl"åiH, HõhãOQÍ D „HOk

™œHõ~åºÅ∞ Éèí„ Œ « À áê@∞ HõeÊOKåe: (Z) PÇ~°O, „`åQÆ∞h~°∞, áêiâ◊√ ŒúºO†

(a) Hõhã x"åã ã Œ∞áêÜ«∞O, P"åãO† (ã≤) «y# Œ∞ã∞ÎÅ∞† (_ç) J «º=ã~°

"≥· Œº¿ã=Å∞† (W) Láêkè =#~°∞Å∞† (ZÑ¶π) Ñâ◊√=ÙÅ‰õΩ "Õ∞ «, Wk =~°‰õΩ P è•~°Ñ_ç#

L=∞‡_ç Pã≤Î =#~°∞Å#∞ LÑÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O† (l) Ñ≤Å¡Å‰õΩ q Œº, Ñ≤Å¡Å

ãO~°Hõ∆‰õΩ ™œHõ~åºÅ∞. XH L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏxH, ã=¸ÇxH K≥Ok# ãÉèí∞ºÅ∞

`˘ÅyOÑÙÅ =Å¡ XHõiH˘Hõ~°∞ Œ∂~°O HÍ‰õΩO_® „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ *Ï„QÆ «Î =Ç≤ÏOKåe.

53. Jxfl „ÑÏoHÍ„Hõ=∂Ö’¡#∂, =∞øeHõ¿ã=Å, ã~°Ñ¶~åÅ ÑOÑ≤©Ö’#∂ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

ã=∂# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOKÕÖÏ „Ñ ÕºHõ „ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕÜ«∂e.

54. QÆi+ìOQÍ ™ê èŒº=∞ÜÕ∞º âßsiHõ, =∂#ã≤Hõ P~ÀQÆº „Ñ=∂ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯ Ñi~°Hõ∆

HÀãO, ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·# =º‰õΩÎÖ’¡ J<å~ÀQÆºOQÍ L#fl, QÍÜ«∞Ñ_»¤ "å~°O ŒiH,


41

qHõÖÏOQÆ∞Å‰õÄ "åiH J=ã~°"≥∞ÿ# "≥· Œº¿ã=Å∞, „â◊ Œú PK«~°s`åº gÖ·#O «

Ñ¨ÓiÎQÍ, ™ê èŒº"≥∞ÿ#O « «‰õΩ¯= *ÏÑ¨ºO`À, U "≥· Õº «~° HÍ~°ÏÅ`À#∂ Õ_®

K«∂Ñ¨‰õΩO_® JOkOKåe. J=ã¨~°"≥∞ÿ#Ñ¨Ù_»∞, `˘ÅyOÑ¨Ù‰õΩ QÆ∞Ô~·# =º‰õΩÎÅ‰õΩ

=∂#ã≤Hõ, ™ê=∂lHõ ¿ã=Å∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe. D „HÕk JOâßÅÃÑ·

„Ñ ÕºHõ „â◊ Œú ÃÑ\Ïìe: (Z) =∞Ç≤Ïà◊Å, Ñ≤Å¡Å P~ÀQÆº J=ã~åÅ∞. J=ã~°"≥∞ÿ#

KÀ@ =∞Ç≤ÏàÏ "≥· Œº ¿ã=‰õΩÅ#∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe. ÑÙ#~°∞ «ÊuÎ P~ÀQÆº

¿ã=Å∞, Öˇ·OyHõÑ¨~°"≥∞ÿ#, W`«~°^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞Ô~·# ÉÏkè`«∞Å‰õΩ ã¨ÅÇ¨¿ã=Å∞

JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe, (a) `˘ÅyOÑ¨ÙÅ=Å¡, "Õˆ~KÀ\˜H˜ `«~°eOK«_»O=Å¡

Z=iÔH·<å [~°∞QÆ∞ «∂ L#fl "≥· ŒºOÖ’ JO «~åÜ«∞O HõÅ∞QÆ‰õΩO_® K«∂_®e, (ã≤)

«~°eOz# KÀ@ ZKüSq/Z~Ú_£û =O\ JO@∞"åº èŒ∞Å∞ „Ñ|Å‰õΩO_® x"å~°Hõ

K«~°ºÅ∞ fã∞HÀ"åe.

55. JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«\Ïìxfl J#∞ãiOz, «~°eOz# KÀ@ ã=Úz «

P"å™êxH D „HOk ™œHõ~åºÅ∞ LO_®e.S (Z) J#∞Éèí= ÇÏ‰õΩ¯ Éèí„ Œ «† (a)

„`åQÆ∞h~°∞, =O@HÀãO, "≥K«Û Œ#O HÀãO, "≥Å∞ «∞~°∞ HÀãO WO èŒ# ã Œ∞áêÜ«∞O,

áêiâ◊√ ŒúºO, Ñiâ◊√„ÉèíÑ~°∞K«∞‰õΩ<Õ ã Œ∞áêÜ«∂Å∞, PÇ~° xÅfi‰õΩ ã Œ∞áêÜ«∞O,

=Û~°÷Ñ¨^•~å÷Å Ñïëê¯~åxH˜, =Ú~°∞QÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ‰õΩ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å∞,

J «º=ã¨~°¿ã=Å∞, J=ã¨~°"≥∞ÿ#KÀ@ „áêHõ$uHõ, L=∞‡_ç =#~°∞Å JO Œ∞ÉÏ@∞†

(ã≤) `åÇÏ «∞‰õΩ «y# P"åãO† (_ç) «y#O « ã÷ÅO Hõey x"åã≤ «∞Å#∞ K«e,

Õ=∞, "Õ_çq∞, =~°¬O, QÍÅ∞Å #∞O_ç, P~ÀQÍºxH Çx KÕ¿ã W «~° „Ñ=∂^•Å

#∞O_ç, x~å‡ „Ñ¨=∂^•Å#∞O_ç, "åºkè HÍ~°HÍÅ #∞O_ç ~°H∆OK«QÆeˆQ

x"åãÜ≥∂QÆº"≥∞ÿ#, x"åã≤ «∞Å‰õΩ Éè∫uHõ Éèí„ Œ « HõeÊOKÕ P"åãO† (W) |_»∞QÆ∞

=~åæÅ‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O† (ZÑ¶π) Láêkè =∂~åæÅ∞, P~ÀQÆº¿ã=Å∞,

áê~î°âßÅÅ∞, tâ◊√ ãÖ~°Hõ∆ ˆHO„^•Å∞, W`«~° ™ê=∂lHõ ™œHõ~åºÅ∞ Ñ¨@ì

S. CESCR1991Ö’ P"≥∂kOz# ã¨=Úz`« P"åãÖÃÑ· [#~°Öò HÍ"≥∞O\ò 4K«∂_»O_ç.™ê=∂lHõ, ™êOã¨¯ $uHõ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· JO`«~å˚fÜ«∞ X_»O|_çHõÖ’ PiìHõÖò2Ö’x 1,11,15,22,23 ¿Ñ~åÅ∞† ÉÏÅÅ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÑ¨ÔH· XÑ¨ÊO^ŒO PiìHõÖò 23,¿Ñ~åÅ∞ 4,28,3 ÅÖ’ „Ñ¨Hõõ\Õz# q èŒOQÍ.


42

„áêO`åÖ’¡<≥·<å, „QÍq∂ „áêO`åÖ’¡ <≥·<å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O† (l)

™êOã¯ $uHõOQÍ «y# P"åãO. QÆ$ÇÏÉèí„ Œ « HÀãO, ã=Úz « P"å™êxH D

„HOk =ÚYºÅHõ∆ÏÅ∞ ‰õÄ_® LO_®e: QÀÑº «, Éèí„ Œ «† x~°‚Ü«∂Å∞ fã∞HÀ=_»OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO† Ç≤ÏOã #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù† J#∞ÉèíqOz# ÇÏ‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞#Å‰õΩ Ñiëê¯~°

=∂~åæÅ∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O.

56. D „Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ`À ÑÙ#óã≤÷sHõ~° J#∞QÆ∞º «#∞ x~åúiOK«∞HÀ=_®xH,

U ÑÙ#óã≤÷sHõ~° ãO Œ~°ƒùOÖ’<≥·<å „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ D „HOk „Ñ=∂ÏÅ∞ áê\OKÕÖÏ

*Ï„QÆ «Î =Ç≤ÏOKåe:

Z) „Ñã∞Î « =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ`À#∂, JO «~åfÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# =∂#=

ÇÏ‰õΩ¯Å ã∂„`åÅ`À#∂ J#∞QÆ∞OQÍ LO_Õ ã=∞„QÆ ÑÙ#óã≤÷sHõ~° q è•<åxfl

~°∂á⁄OkOK«#O «HÍÅO ÑÙ#óã≤÷sHõ~° [~°∞QÆ~å Œ∞†

a) =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞, Pk"åã∞Å∞, W «~° |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å∞,

"åi Pã≤ Î Ü«∂[=∂#º Ç¨Ï‰õΩ¯, =#~°∞Å∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_Õ

ÇÏ‰õΩ¯`ÀãÇ≤Ï «OQÍ, ã=∂#OQÍ Ñi~°H∆OÑ|_ÕÖÏ ÑÙ#óã≤÷sHõ~° [~°QÍe.

ã≤) ÑÙ#óã≤÷sHõ~° „ÑuáêkOKÕ"å~°∞, J=∞Å∞KÕ¿ã "å~ ÑÙ#óã≤÷sHõ~° Y~°∞ÛÅ`À

ãÇ Jxfl ãO|Okè « Y~°∞ÛÅ#∂ ÉèíiOKåÅx K«@ìO KÕÜ«∂e.

_ç) =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ ã¨O|OkèOz#O`«=~°‰õÄ U „Ñ¨ÉèÏq`« =ºH©Î, =~°æO,

ã=¸ÇÏO #+ìáÈ‰õÄ_» Œ∞. JÖÏQ «=∞ r=# Ñiã≤÷ «∞Å#∞ x~°O «~°O

"≥∞~°∞QÆ∞Ñ~°∞K«∞‰õΩ<Õ "åi ÇÏ‰õΩ¯ Ju„Hõ=∞‰õΩ QÆ∞i HÍ‰õÄ_» Œ∞. Wk ÑÙ#ó

ã≤÷sHõ~° „áêO «OÖ’ Jk =~°H x"åã=ÚO@∞#fl ã=¸ÇÅ‰õΩ, x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·# =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ‰õÄ ã=∂#OQÍ =iÎã∞ÎOk.

W) ÑÙ#~å"å™êxH ãO|OkèOz =ÚO Œã∞ÎQÍ Jxfl q+Ü«∂Å∞ ≥Å∞ã∞‰õΩx

Ñ¨Ó~å‚"≥∂^ŒO WKÕÛ Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨ÉèÏq`« =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã¨=¸Ç¨Å‰õΩ

«ÑÊxãiQÍ LO_®e. „Ñuáêk « ã÷ÅOÖ’ Jxfl J=ã~°"≥∞ÿ# ™œHõ~åºÅ#∂,

¿ã=Å#∞, Pi÷Hõ J=HÍâßÅ#∞ ~å[ºO HõeÊOKåe.


43

ZÑ¶π) Ñ¨xKÕ¿ã „Ñ¨^ÕâßxH˜, J`«º=ã¨~° ¿ã=ÅHÀã¨O KÕÜ«∞=Åã≤# „Ñ¨Ü«∂O,

JO Œ∞‰õΩ Ñ>Ëì ã=∞Ü«∞O JÖÏÊ^•Ü«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ Pi÷Hõ™È÷=∞ «∞ ÃÑ· ÉèÏ~°O

HÍ‰õÄ_»^Œ∞.

l) x"åã≤ «∞Å =∂#ã≤Hõ âßsiHõ P~ÀQÆºOÖ’ QÆi+ìOQÍ ™ê èŒº=∞ÜÕ∞º „Ñ=∂ÏÅ

Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ „Ñ¨=∂^ŒO HõeyOKÕ HõÅ∞+≤`« Éèí∂q∞ÃÑ·<å, HÍÅ∞+¨º=¸ÖÏÅ

ŒQÆæ~°Ö’#∂ ÑÙ#~å"åã ã÷ÖÏÅ∞O_»~å Œ∞.

ÃÇÏKü) Jxfl ~å[º Ñ äŒHÍÅ, „ÑÏoHõÅ, J=∞Å∞ „Ñ„HÜ«∞Å‰õΩ ãO|OkèOz#

ã¨=∂Kå~°O, `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ [iy# P"åã¨O ÖË^• ã¨ ÷ÅO ^ÕxH˜

L ÕÌtOK«|_çO^À ^•x Åaú •~°∞Ö=~À J#fl ã=∂Kå~°O`À ãÇ≤Ï «OQÍ,

„Ñ¨ÉèÏq`« =º‰õΩÎÅ∞,=~åæÅ∞, ã¨=¸Ç¨Å‰õΩ JO^Œ*ËÜ«∂e. D „Hõ=∞OÖ’

Pk"åã∞Å∞, JÅÊãOMÏºHõ =~åæÅ∞, Éèí∂q∞ÖËx "å~°∞, =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞

„áêux èŒºO á⁄O Õ@@∞¡, áêÖÁæ<Õ@@∞¡ „Ñ ÕºHõ „â◊ Œú =Ç≤ÏOKåe†

S) ÑÙ#óã≤÷sHõ~° „Hõ=∞O "≥Ú «ÎO „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ, =~åæÅ, ã=¸ÇÅÑÓiÎ

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À [~°QÍe. =ÚYºOQÍ, „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ∞

„ÑuáêkOKÕ „Ñ`åº=∂flÜ«∞ „ÑÏoHõÅ#xfl\h „ÑÉèí∞`åfiÅ∞ ÑiQÆ#Ö’xH

fã¨∞HÀ"åe.

*. ãOÑÓ~°‚OQÍ, <åºÜ«∞| ŒúOQÍ [iy# |Ç≤Ï~°OQÆ qKå~°Ö’ XHõ"Õà◊ ÑÙ#ó

ã≤÷sHõ~° J=ã~°O L#fl Œx Õe Õ, ÑÙ#óã≤÷sHõ~° ÕnH HõhãO 90 ~ÀAÅ

=ÚO Œ∞ „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ‰õΩ <À\©ã∞ W"åfie†

ÔH. |Å„ÑÜ≥∂QÆO, Ç≤ÏOã, ÉèíÜ«∞ÃÑ@ì_»O [~°QÆ‰õΩO_® ÑÙ#óã≤÷sHõ~° ã=∞Ü«∞OÖ’

QÆ∞iÎOÑÙ á⁄Ok# ™ê÷xHõ „ÑÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞, «@ã÷ ÑijÅ‰õΩÅ∞ JHõ _Õ

LO_®e.

57. P"åãO, PÇ~°O, h~°∞, P~ÀQÆºO, q Œº, Ñx, =ºHÎQÆ « Éèí„ Œ «, QÆ$ÇÏÉèí„ Œ «,

„‰õÄ~°"≥∞ÿ#, J=∂#gÜ«∞"≥∞ÿ#, HOK«ÑiKÕ „Ñ=~°Î# #∞O_ç ¿ãfiK«Ûù, QÆ=∞#¿ãfiK«ÛùÅ

=∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞, |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ∞ ã=∂#OQÍ J#∞ÉèíqOKÕ J=HÍâ◊O

HõeÊOK«QÆÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ÑÙ#~å"åã q è•<åÖ’¡ á⁄O Œ∞Ñ~°Kåe.


44

58. `˘ÅyOÑÙ =Å¡ „ÑÉèÏq «∞Ö·# =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ,

ã¨=Úz`« P"åã¨Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ „Hõ=∞OQÍ <≥~°"Õ~°∞Û‰õΩ<Õ "åi Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ, qÑ¶¨∂`«O

HõÅ∞QÆ~å Œ∞. ÑÙ#~å"åã ã÷ÖÏÖ’¡ Jk=~°H =ÙO@∞#fl ã=¸ÇÅ‰õΩ ‰õÄ_® Wk

ã=∂#OQÍ =iÎã∞ÎOk.

6. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ ÑiÇ~åÅ∞59. x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º „Ñ=∂ Œ=Ú#fl ÖË • QÆ∞~°~Ú# =º‰õΩÎÅO ŒiH

«Hõ∆ ÑiÇ~°O á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯O@∞Ok. <åºÜ«∞"≥∞ÿ# qKå~°, <åºÜ«∞ãÅÇ,

ãÇÜ«∞O JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»_»O, uiy WzÛ "ÕÜ«∞_»O, ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~°, ÑÙ#ó

ã≤÷sHõ~°, Ñ¨Ù#~å"åãÖ, #+¨ì ÑïÇ¨~°O `«y# ÑïÇ¨~åÖ’¡H˜ =™êÎ~Ú. Wq

JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìÑÙ, JO «~åfÜ«∞ =∂#=`å"å Œ» K«@ìÑÙ f„=

LÅ¡OÑ¶∞#Å ÉÏkè «∞Å Ñiëê¯~°O, ÑiÇ~°ÑÙ ÇÏ‰õΩ¯ÅÃÑ· „áê äŒq∞Hõ ã∂„`åÅ∞,

=∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ LO_®e.

Z. #+ì ÑiÇ~°O

60 `˘ÅyOÑ¨Ù Jx"å~°º"≥∞ÿ#Ñ¨Ù_»∞, ™ê~°fi[h# ãÖˆH∆=∂xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#Ñ¨Ù_»∞,=ºHÎQÆ «"≥∞ÿ#, "åãÎ="≥∞ÿ#, "åãÎ"Õ «~°"≥∞ÿ# Pã≤Î, =ã∞Î=ÙÅ∞, Pã≤Î ÇÏ‰õΩ¯Å∞, Pã≤Î#∞O_ç á⁄O Õ „ÑÜ≥∂[<åÅ‰õΩ "å\ÖË¡ #ëêìÅxfl\H© ã=∞O[ã"≥∞ÿ<å <åºÜ«∞"≥∞ÿ<å#+ìÑïÇ¨~åxfl ~å*ÏºÅ∞ JOkOKåe. LÅ¡OÑ¶∞# f„= «, „Ñü ãÖÑ¶∞@#Ö’„Ñ ÕºHõ Ñiã≤÷ «∞Å#∞ |\ì Pi÷HõOQÍ JOK«<å "ÕÜ«∞QÆey# U #ëêìxÔH·<å #+ìÑiÇ~°O W"åfie. L^•ÇÏ~°‰õΩ: „áê #+ìO, â◊s~° ÉèÏQÆO HÀÖ’Ê=_»O† âßs~°Hõ,=∂#ã≤Hõ Çx† L^ÀºQÆO, q Œº, ™ê=∂lHõ ÖÏÉèÏÅ =O\ J=HÍâßÅ∞ HÀÖ’Ê=_»O†Éè∫uHõ #ëêìÅ∞, ãOáê Œ#, ãOáêkOKÕ â◊HÎ HÀÖ’Ê=_»O† <≥·uHõ #+ìO† <åºÜ«∞ãÇÜ«∞O, xÑÙ∞Å ãÇÜ«∞O, =∞O Œ∞Å∞, "≥· Œº ¿ã=Å∞, =∂#ã≤Hõ, ™ê=∂lHõ¿ã=ÅHõÜÕ∞º Y~°∞ÛÅ∞. Éèí∂q∞, L=∞‡_ç Pã≤Î =#~°∞Å ~°∂ÑOÖ’ WKÕÛ x["≥∞ÿ##+ì ÑiÇ~åxH | Œ∞Å∞QÍ Z\ì Ñiã≤÷ «∞Ö’¡#∂ _»|∞ƒ~°∂ÑOÖ’ #+ìÑiÇ~°ODÜ«∞~å Œ∞. Éèí∂q∞ fã∞‰õΩ#fl KÀ@, `˘ÅyOÑÙ‰õΩ QÆ∞Ô~·# "åiH QÆ∞Ï «‡HõOQÍ,Ñï=∂OÖ’, qÅ∞=Ö’ ã¨=∂#"≥∞ÿ# ≥·<å JO «Hõ<åfl "≥∞~°∞ÔQ·# ≥·<å Éèí∂q∞x

#+ìÑiÇ~°OQÍ W"åfie.


45

61. ˘ÅyOÑÙ „Hõ=∞OÖ’ HÀÖ’Ê~Ú# ÖËHõ #+ìáÈ~Ú# «=∞ "≥Ú Œ\ x"åãO, Éèí∂q∞`À

ã¨Ç≤Ï`«OQÍ „Ñ¨ÉèÏq`«"≥∞ÿ# `«=∞ Pã¨∞ÎÅxfl\˜ #ëêìxH˜, "å\˜x Ñ¨kÅ Ñ¨~°K«∞

HÀ=_®xH, "å\ ~°"åÏH, `˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°~Ú# "åiH Pã≤Î Ñ\ÏìÅ∞<åfl

ÖË‰õΩ<åfl #+ì ÑiÇ~°O W"åfie. XH˘¯Hõ Hã∞ Ü≥ÚHõ ÑÓ~åfiÑ~åÅ#∂ ÑiQÆ#

Ö’xH fã∞‰õΩO>Ë =ÚiH"å_»Å Wà◊§ =O\ JxtÛ « Pã∞ÎÅ #ëêìÅ‰õΩ ãO|OkèOz

#+ì ÑiÇ~°O W=fi_®xH gÅ=Ù «∞Ok..

62. Jxfl #+ì ÑiÇ~°O K≥e¡OÑÙÖ’¡ ¢ã‘Î ÑÙ~°∞+µe ŒÌih ã=∂# Åaú •~°∞Å#∞ KÕÜ«∂e.

XO@i¢ã‘ÎÅ‰õΩ, q «O «∞=ÙÅ‰õΩ ãfiO «OQÍ #+ìÑiÇ~°O á⁄O Õ ÇÏ‰õΩ¯ LO@∞Ok.

63. ÑÙ#~å"åã ãÇÜ«∞O ÅaèOK«#O «"Õ∞~°‰õΩ, Pi÷Hõ #+ìÑÙ JOK«<å D „HOk "å\˜

#ëêìÅ#∞, Y~°∞ÛÅ#∞ ÑiQÆ# Ö’xH fã∞HÀ"åe. L^•ÇÏ~°‰õΩ ã÷ÖÏÅ∞, WO\˜

x~å‡ÏÅ∞† ™ê=∂„y† =∞øeHõ ã Œ∞áêÜ«∂Å∞† åHõ@∞ì ÖË • W «~° ~°∞ ãO|O èŒ

JÑ~å èŒ ~°∞ã∞=ÚÅ∞† =∞ èŒºO «~° P"åãO† JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆ ãO|O èŒ"≥∞ÿ#,

<åºÜ«∞ãÖ|O^èŒ"≥∞ÿ# Ñ¶‘A† „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞ P"åãÖ† HÀÖ’Ê~Ú# "Õ`«<åÅ∞,

P^•Ü«∂Å∞† HÀÖ’Ê~Ú# q^•º=HÍâßÅ∞† P~ÀQÆº "≥· Œº ¿ã=Å∞† (=ÚYºOQÍ Láêkè

=∂~°æO #∞O_ç Œ∂~°OQÍ «~°eOz#ÑC_»∞) ÑÙ#óã≤÷sHõ~°, ~°"åÏ Y~°∞ÛÅ∞.

WÅ∞¡, Éèí∂q∞ ‰õÄ_® r=<Àáêkè=#~°∞QÍ=ÙO>Ë "åºáê~° #ëêìÅ qÅ∞=, ™ê=∞„y/

*Ïa`å, Ñâ◊√ ãOÑ Œ, Éèí∂q∞, K≥@∞¡/ÑO@Å∞, HÀÖ’Ê~Ú#, «yæáÈ~Ú# "Õ «<åÅ∞/

P^•Ü«∂xfl, #+ì x~åú~° ÑiQÆ#Ö’xH fã∞HÀ"åe.

a. ÑÓ~°fi ã≤÷fHõ~° – uiy "≥à◊√§@

64. Jaè=$kú, =∞øeHõ ã Œ∞áêÜ«∂Å „áê*‰õΩìÅ`À (ÃÑ·# 8= ¿Ñ~åÖ’ „Ñ™êÎqOz#

"å\˜`Àã¨Ç¨) =Ú_çÑ¨_ç# x~°ƒO^èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ "≥#∞Hõ Ñïã≤÷`«∞Å∞ Ñ¨Ó~°fi

ã≤÷fHõ~°‰õΩ, ÉÏkè «∞Å∞ «=∞ P"å™êÅ‰õΩ uiy "≥à◊§_®xH˜ J#∞=∞uOK«=Ù.

J~Ú#ÑÊ\H Ñiã≤÷ «∞Å∞ J#∞‰õÄeOz#ÑÙ_»∞ x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°~Ú#

=º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ ÇÏ‰õΩ¯Å‰õΩ „áê è•#º « x"åfie. J~Ú Õ "åi =∞øeHõ

P"å™êÅ‰õΩ, Éèí∂=ÚÅ‰õΩ, „áêO`åÅ‰õΩ uiy "≥à◊§=∞x "åi WëêìxH =ºu~HõOQÍ

XuÎ_ç KÕÜ«∞~å Œ∞.


46

65. uiy "≥à◊§_»O ™ê èŒº=∞~Ú#ÑÙ_»∞ ÖË • D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ QÆ∞Ô~·#

ÑÓ~°fi ã≤÷fHõ~° ™ê èŒºO HÍ#ÑÙ_»∞, ÉÏkè «∞Å∞ WKåÛùÑÓ~°fiHõOQÍ H∆=∞OQÍ, Éèí„ ŒOQÍ,

Q“~°=„Ñ ŒOQÍ «=∞ P"å™êÅ‰õΩ, P"åã„áêO`åÅ‰õΩ uiy "≥àı§ Ñiã≤÷ «∞Å∞,

Pi÷HõÑ~°"≥∞ÿ#, W «~° =#~°∞Å∞ ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ HõeÊOKåe. uiy =zÛ#

=º‰õΩÎÅ ÑÙ#~H©Hõ~°‰õΩ ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å∞ gÅ∞ HõeÊOKåe. uiy =KÕÛ

„Ñ„HÜ«∞Å „ÑÏoHõÖ’, x~°fiÇÏÖ’ „ÑÉèÏq « =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ∞

ÑÓiÎQÍ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜÕ∞ÖÏ K«∂_®e. ÑÙ#~åQÆ=∞#, ÑÓ~°fiã≤÷fHõ~° „Ñ„HÜ«∞Ö’¡

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ ã=∂#OQÍ, ã=∞~°÷=O «OQÍ áêÅ∞ÑOK«∞‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_®xH „Ñ ÕºHõ

K«~°ºÅ∞ J=ã~°O HÍ=K«∞Û. =∞Ç≤Ïà◊Å J„áê è•#º «‰õΩ, x~°¡H∆ÍºxH ^ÀÇÏ ŒO KÕ¿ã

=~°Î=∂# ‰õΩ@∞O|, ã=¸ÇÏ, ãO™ê÷QÆ «, áêÅ<åÑ~°"≥∞ÿ#, K«@ìÑ~°"≥∞ÿ#, W «~°

~°HÍÅ *O_»~ü ÑHõ∆áê`åÅ#∞ JkèQÆq∞OKÕO Œ∞‰õΩ Wk J=ã~°O.

66. uiy =KÕÛ =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã=¸ÇÅ∞ å=Ú =ke "≥o§# Pã≤Îx, =ã∞Î=ÙÅ#∞,

`˘ÅyOÑÙ =Å¡ áÈQ˘@∞ì‰õΩ#fl Pã≤Î, =ã∞Î=ÙÅ#∞ uiy ™êfinè#O KÕã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

gÖ·#O «QÍ ãÇÏHõiOK«_»O ãO|Okè « JkèHÍ~°∞Å qkè, ÉÏ èŒº «.

67. «=∞x"å™êÅ‰õΩ uiy~å=_»O, Pã≤Î ãOÑ ŒÅ∞ uiy á⁄O Œ_»O gÅ∞ HÍx ÑHõ∆OÖ’

ÉÏkè «∞Å∞ «y# #+ì ÑiÇ~°OQÍh, W «~° ÑiÇ~åÅ∞ QÍh á⁄O ÕÖÏ ãO|Okè «

JkèHÍ~°∞Å∞ K«∂_®e.

ã≤. ÑÙ#óã≤÷sHõ~°, ÑÙ#~å"åãO

68. uiy "≥àı§ Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ JO^Œ~°∂ „áê^è•#º`« W=fi=Åã≤<å, H˘xfl Ñ¨iã≤÷`«∞Ö’¡

(™ê~°fi[h# ãOH∆=∞O, ~°Hõ∆, P~ÀQÆºO, =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å Ñi~°Hõ∆ x~ÌtOz#

KÀ@) xiÌ+¨ì =º‰õΩÎÅ∞, =~åæÅ∞, ã¨=¸Ç¨Å#∞ Jaè=$kú ã¨O|Okè`« x~°ƒO^èŒ

`˘ÅyOÑÙÅ HÍ~°OQÍ ÑÙ#óã≤÷sHõiOK«=Åã≤ ~å=K«∞Û. JÖÏO\ ÑÙ#óã≤÷sHõ~°

<åºÜ«∞| Œú"≥∞ÿ# Ñ ŒúuÖ’ ã=∂# «fi „áêuÑkHõÃÑ· JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å

K«\ÏìxH J#∞QÆ∞OQÍ [~°QÍe.


47

7. Ñ~°º"ÕHõ∆, =¸ÖÏºOHõ#O, « Œ#O «~° HÍ~åºK«~°69. «=∞ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ [iQ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞, W «~° q è•Ö·# `˘ÅyOÑÙÅ

n~°…HÍeHõ ÑiÏ=∂Å∞, ãOYº, ãfiÉèÏ=O x~åúiOK«_®xH Ñi=∂Ï «‡Hõ, QÆ∞Ï «‡Hõ

=¸ÖÏºOHõ<åÅ#∞ ~å*ÏºÅ∞ K«∞~°∞QÍæ Ñ¨~°º"ÕH˜∆Oz x~°fiÇ≤ÏOKåe. <Õ~°∞Û‰õΩ#fl

áê~îåÅ#∞O_ç J «∞º «Î=∞ PK«~°Ïã∂„`åÅ#∞, ã=∞ãºÅ∞ Ñi+¯iOKÕ J#∞Éèí"åÅ#∞

Jaè=$kú KÕ¿ã kâ◊QÍ LÑHõiOK«_®xH „Ñ*ÏhHÍxH, ãO|Okè « JO «~åfÜ«∞

ãOã÷Å‰õΩ Ñ~°º"ÕHõ∆Hõ x"ÕkHõÅ∞, QÆ=∞xOz# JOâßÅ∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe.

70. x~°ƒO èŒ ˘ÅyOÑÙÅ#∞, =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ`À, JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìO`À

~å*ÏºÅ J#∞QÆ∞º`å#∞ Ñ~°º"ÕH∆OKÕO Œ∞‰õΩ, D JOâßÅÃÑ· Œ~åºÑÙÎ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ

*ÏfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å ãOã÷ =O\ XHõ ãfi «O„ « *ÏfÜ«∞ ãOã÷‰õΩ ~å*ÏºÅ∞

ÉÏ èŒº « XÑÊyOKåe.

8. JO «~åfÜ«∞ ãOã÷Å =O\JO «~åfÜ«∞ ã=¸ÇÅ áê„ «

71. P"åã¨, Éèí∂, Pã≤Î =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ =∞^ŒÌuzÛ, HÍáê_ç, <≥~°"Õˆ~Û ÉÏ^èŒº`«

JO «~åfÜ«∞ ã=¸ÇÏOÃÑ· LOk. JO «~åfÜ«∞ „ Œ=º, "å[º, Jaè=$kú, W «~°

ãÖ|Okè`« ãÖã¨÷Å∞, "å\˜Ö’ F@∞ Ç¨Ï‰õΩ¯#fl ã¨Éèíº, ^•`«~å*ÏºÅ`À ã¨Ç¨,

JO «~åfÜ«∞ =∂#= ÇÏ‰õΩ¯Å K«@ìO, ãO|Okè « „Ñ=∂ÏÅ „HO Œ x~°ƒO èŒ

`˘ÅyOÑÙÅÃÑ· x¿+ èŒO L#fl q+Ü«∂xfl ÑÓiÎQÍ ÑiQÆ#Ö’H fã∞HÀ"åe.

72. «=∞ PK«~° =Å¡, q è•<åÅ =Å¡ [iy# x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ Hã∞ÅHÀãO

JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨÷Å∞ Ñ¶≤~åº^Œ∞ Ü«∞O„`åOQÍxfl <≥ÅH˘ÖÏÊe, ÖË^• JÖÏO\˜

Ü«∞O„`åOQÍxfl P"≥∂kOKåe. D =∂~°æ Œ~°≈HÍÖ’¡ x~ÌtOz#@∞¡QÍ ÉÏkè «∞Å‰õΩ

<åºÜ«∞"≥∞ÿ# #+ì ÑiÇ~åÅ∞ JOkOKåe.

73. JO «~åfÜ«∞ HÍ~˘Ê~+#∞¡, W «~° "å[º ãOã÷Å∞ «=∞ «=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞#fl

„áêO`åÖ’¡ ã¨=Úz « P"åã¨ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯#∞, x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑ¨ÙÅÃÑ· #∞#fl

x¿+ è•xfl Q“~°qOKåe.


48

9. "åºMÏº#O74. Jaè=$kú ã¨O|Okè`« `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞, q™ê÷Ñ¨#ÃÑ· D =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ∞ W`«~°

JO «~åfÜ«∞ =∂#=ÇÏ‰õΩ¯Å∞, â◊~°Ï~°∞÷Å∞, „Hq∞#ÖòK«\ÏìÅ∞, =∂#=`å"å Œ K«@ìO,

ãO|Okè « „Ñ=∂ÏÅ „HO Œ QÆ∞iÎOz# ÇÏ‰õΩ¯Å#∞, U *ÏfÜ«∞ K«@ì"≥∞ÿ<å K«\ÏìÅ∞,

„Ñ=∂ÏÅHõ#∞QÆ∞OQÍ LO_Õ@@∞¡QÍ QÆ∞iÎOz# ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ Ñiq∞ «O KÕã∞Î#fl@∞ì

QÍh, =∂~°∞Û «∞#fl@∞ìQÍh, =∞~~°HõOQÍ<≥·<å Çx KÕã∞Î#fl@∞ìQÍh "åºMÏºxOK«~å Œ∞.

S


49

Guidelines onEvictions and Displacement...

The right to adequate housing is an internationallyrecognized human right, integral to the realization of severalother human rights, including the right to live with dignity,and the rights to land, food, work, health, and security ofthe person and home. Around half the world’s population,however, does not enjoy all the entitlements necessary forhousing to be considered adequate.

Aggravating the dire global housing crisis is theunprecedented rise in forced evictions. In India, largeinfrastructure development projects, urban renewal andexpansion, city “beautification,” sports events, and industrialdevelopment, are some of the principal factors leading tothe eviction of communities from their homes and habitat.

As a result of forced evictions, people are often lefthomeless and destitute, without means of earning alivelihood and, often with no effective access to legal orother remedies. Forced evictions violate a range of humanrights and most severely impact women, children, personsliving in poverty, indigenous peoples, minorities and othermarginalised groups.

This Handbook provides a summary and the actualtext of the United Nations Basic Principles andGuidelines on Developmentbased Evictions andDisplacement, presented by the UN Special Rapporteuron adequate housing to the UN Human Rights Council inJune 2007.


50

The Guidelines aim to minimise displacement andcall for sustainable alternatives, wherever possible. In theevent that displacement is inevitable, the Guidelines laydown certain non-negotiable human rights standards thatmust be respected and upheld in all circumstances.

The Guidelines have multiple uses and are aimed atimproving practices and policies of all actors responsiblefor displacement and rehabilitation; generating awarenessamong the displaced and those facing threats ofdisplacement as well as civil society groups working ontheir behalf; establishing standards for adequaterehabilitation; and promoting accountability of bothgovernment and non-government agencies.

S


51

Housing and Land Rights Network:

Housing and Land Rights Network (HLRN) is an integral part ofthe Habitat International Coalition, and works for the recognition,defence, promotion, and realisation of the human rights toadequate housing and land, which involves securing a safeand secure place for all individuals and communities, especiallymarginalised communities, to live in peace and dignity. Aparticular focus of HLRN’s work is on promoting and protectingthe equal rights of women to housing, land, property andinheritance. HLRN aims to achieve its goals through advocacy,research, human rights education, and outreach throughnetwork building at local, National and International levels.Website: www.hic-sarp.org I www.hlrn.org

Youth for Unity and Voluntary Action:

Youth for Unity and Voluntary Action (YUVA), a voluntarydevelopment organization, was founded in 1984 to createaccess and enable process to a gamut of rights andopportunities for the marginalized, within the human rightsframework. YUVA’s mission is to empower the oppressed andthe marginalized by facilitating their organizations andinstitutions towards building equal partnerships in thedevelopment process, and ensuring the fulfillment of the humanright to live in security, dignity and peace. Website:www.yuvaindia.org

Campaign For Housing and Tenurial Rights:

Campaign for Housing and Tenurial Rights (CHATRI), is avoluntary pressure group, which has been working, for quitesome time, with a positive programme on Housing and TenurialRights of the People, especially that of the poor. It has beencarrying out campaign to increase awareness andconsciousness of different sections of society on housing asa basic tenet of human rights. CHATRI publishes pamphlets,organises dharnas, holds meetings, press conferences with afirm goal of building public opinion to protect the interest of thepoor people.


52

ã=Úz « P"åã¨Ç¨Ï‰õΩ¯ JO «~å˚fÜ«∞OQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok# =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯.Q“~°=OQÍ rqOKÕÇ¨Ï‰õΩ¯, Éèí∂q∞, PÇ¨~°O, Ñ¨x, P~ÀQÆºO, =ºHÎQÆ « Éèí„ Œ «,QÆ$Ç¨ÏÉèí„ Œ « =O\˜ J<ÕHõ W «~° =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å ™ê èŒ#`ÀWk=Ú_ç Ñ¨_ç =ÙOk.J~Ú<å, ã¨=Úz`«O J#^Œy# P"å™êxH˜ LO_»=Åã≤# Ç¨Ï‰õΩ¯ÖËq∂„Ñ¨ÑÖK«OÖ’ ã¨QÆO [<åÉèÏ J#∞ÉèíqOK«>Ë¡ Œ∞.

„Ñ¨ÑÖK« P"åã¨ ãÖH∆ÀÉèÏxfl =∞iO`« f„`«`«~°O KÕã¨∂Î =Ú#∞ÃÑ#fl_»∂ ÖËxsuÖ’ x~°ƒO èŒ `˘ÅyOÑÙÅ∞ ÃÑiyáÈ «∞<åfl~Ú. WO_çÜ«∂Ö’, ÉèÏs =∞øeHõã¨^Œ∞áêÜ«∂Å Jaè=$kú „áê*ˇ‰õΩ ìÅ∞, Ñ¨@ì #gHõ~°, qã¨Î~°, #QÆ~°'ã¨∞O ŒsHõ~°—, „H©_® ãÖ Œ~åƒùÅ∞, áêi„âßq∞Hõ Jaè=$kú ã¨=¸Ç¨Å#∞ «=∞Wà◊§ #∞O_ç, P"åã „áêO`åÅ#∞O_ç ˘ÅyOÑÙ‰õΩ QÆ∞iKÕã∞Î#fl „Ñ è•# HÍ~°ÏÖ’¡H˘xfl.

x~°ƒO^è Œ `˘ÅyOÑ¨ÙÅ HÍ~°OQÍ `«~°K«∞QÍ „Ñ¨[Å∞ x~å„â◊Ü«ÚÅ∞QÍ,x~°∞¿Ñ^ŒÅ∞QÍ q∞QÆ∞Å∞`å~°∞. r=<Àáêkè =∂~åæÅ∞O_»=Ù. `«~°K«∞QÍ "åiH˜K«@ìÑ¨~°"≥∞ÿ#, W`«~° ÑïÇ¨~° =∂~åæÅ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»=Ù. x~°ƒO^èŒ`˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞ J<ÕHõ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ LÅ¡OÑ¶≤∞™êÎ~Ú. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞,¿Ñ^Œ„Ñ¨[Å∞, Pk"åã¨∞Å∞, JÅÊãÖMÏºHõ =~åæÅ∞, W`«~° |ÅÇ‘Ï# =~åæÅÃÑ·g\ „ÑÉèÏ=O J «ºO « f„=OQÍ LO@∞Ok.

E<£ 2007Ö’ ã¨=Úz`« P"å™êÅÃÑ· S~åã¨ „Ñ¨`ÕºHõ x"Õ^Œ‰õΩÅ∞ S~åã¨=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ã¨q∞uH˜ ã¨=∞iÊOz# ''Jaè=$kú ãÖ|Okè « `˘ÅyOÑ¨ÙÅ∞,q™ê÷Ñ¨#ÃÑ· S~åã¨ „áê^äŒq∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞, =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ—— ™ê~åOâ◊O, Ñ¨ÓiÎáê~î°O D Hõ~°nÑ≤HõÖ’ L<åfl~Ú.

q™ê÷Ñ¨##∞ Hõhã¨"Õ∞~°‰õΩ «yæOK«_»O, ™ê èŒº"≥∞ÿ# KÀ@ ã¨∞ã≤÷~° „Ñ¨ åº=∂flÜ«∂Å#∞xˆ~ÌtOK«_»O D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ ÅHõ∆ ºO. q™ê÷Ñ¨# Jx"å~°º"≥∞ÿ# KÀ@, Z\˜ìÑïã≤÷ «∞Ö’¡<≥·<å Q“~°qOK«=Åã≤#, K«~°Û‰õΩ P™ê¯~°OÖËx H˘xfl =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å„Ñ=∂ÏÅ#∞ D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ∞ x~°‚~Ú™êÎ~Ú.

D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ‰õΩ |Ç¨ïà◊ „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ∞<åfl~Ú. q™ê÷Ñ¨#‰õΩ, Ñ¨Ù#~å"å™êxH˜ÉÏ èŒ∞ºÖ·# "å~°O Œi PK«~°, q è•<åÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~°K«_»O, x~åfiã≤ «∞Ö’¡q™ê÷Ñ¨#‰õΩ QÆ∞~°ÜÕ∞º „Ñ¨=∂ Œ=Ú#fl "åiÖ’, "åi «~°Ñ¨Ù# Ñ¨xKÕ¿ãáœ~°ã¨=∂[=~åæÖ’¡ J=QÍÇ¨Ï# ÃÑOá⁄OkOK«_»O, ã¨=Úz « Ñ¨Ù#~å"å™êxH˜„Ñ¨=∂ÏÅ∞ <≥ÅH˘ÅÊ_»O, „Ñ¨Éèí∞ «fi, „Ñ¨Éèí∞ Õfi «~° ãÖã÷Ö’¡ ["å|∞^•s «<åxfl„áÈ «ûÇ≤ÏOK«_»O D =∂~°æ Œ~°≈HÍÅ L ÕÌâ◊ºO.

sss vol-40 text 1 proof€¦ · translation & printing facilitation by: campaign for housing...

Documents