Średniowiecze to epoka, której nazwa pochodzi z łaciny (media aetas, medium aevum) i oznacza "wiek średni". Została ona nadana przez papieża Giovanniego de Bussisako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej starożytnośćstarożytność od renesansurenesansu. Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa "wiek średni" dotyczy także oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej. Jednoznacznie negatywna ocena panowała aż do XIX wieku.Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku.

W Europie:

Początek:313r. - zgoda na wyznawanie chrześcijaństwa udzielona przez Konstantyna Wielkiego476r. - upadek Cesarstwa ZachodniorzymskiegoKoniec:1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga1453 r. - upadek Konstantynopola 1492 r. - okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba

W Polsce:

Początek:966 r. - przyjęcie chrztu przez Mieszka IKoniec:1474 r. - w Polsce ukazuje się pierwszy druk

Cechy sztuki średniowiecznej

Sztuka średniowiecza odgrywała rolę wspomagającą w stosunku do religii.

Ze względu na odmienność form wyrazu stały przed nią nieco inne zadania od tych,

wyznaczonych dla literatury. Średniowieczne malarstwo nie naśladowało świata, lecz

przedstawiało treści umowne, dotyczące wiary. Poszczególne atrybuty, przypisane

przedstawianym postaciom miały odpowiednie znaczenie alegoryczne lub symboliczne.

Rzeźba wyrażała związek wiary i rozumu. Za pomocą płaskorzeźby wyrażano treści religijne. Chętnie sięgano po posągi figur świętych. Duże znaczenie zyskały witraże, określane mianem "Biblii pauperum" (księgi ubogich). Uczyły one ludzi niepiśmiennych historii zbawienia i etyki

chrześcijańskiej. Wzrosła też rola architektury.

Gotycka rzeźba Marii

z ciałem Chrystusa

Biblia pauperumBiblia pauperum

Rozwinęły się dwa style:

Styl romański charakteryzował się występowaniem koła lub krzyża w podstawie budynku, grubymi murami i małymi, wąskimi oknami, dwójkowym układem kolumn (analogia do dwóch części

Biblii) oraz kwadratowym ciosem kamienia (symboliczne nawiązanie do czterech cnót).

Cechy charakterystyczne architektury romańskiej:

grube mury,sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż), prostota form, mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby, budowle z zasady są obronne, okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone półkolistym łukiem, jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa, mroczne wnętrza,ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).

Katedra w Ely

Krzywa wieża w Pizie

Kościół Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu

Rotunda Świętego Prokopa – romański kościół

w Strzelnie

Styl gotycki powstał ok. 1140 we Francji. Był niejako rozwinięciem stylu romańskiego. Powstała katedra gotycka,

będąca odzwierciedleniem idei makrokosmosu. Ołtarz zorientowany był na wschód - w kierunku Jerozolimy. Lewa i

prawa strona symbolizować miały dobro i zło, zbawienie i potępienie. Światło przenikało do wnętrza przez wysokie wąskie

okna - miało to być obrazem łaski Boga, jego miłości.

Jako cechy architektury gotyckiej można wymienić:

monumentalizm budowli,kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone, akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę), sklepienie krzyżowo-żebrowe, ostre łuki, mury silnie przeprute, ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła), kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem, nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).

Kościół Najświętszej Marii Panny w Poznaniu

Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym

Malbork

Ruiny zamku w Ogrodzieńcu

Psałteria w Poznaniu

Rynek w Krakowie

Bóg, Kościół chrześcijański i ich rola w kształtowaniu świadomości

Najwyższą wartością średniowieczu był Bóg oraz sprawy wiary, zatem główną ideologią - teocentryzm, który nakazywał wszystkie sprawy

doczesne podporządkować Stwórcy. Wokół teocentryzmu i przekonania, że sprawy doczesne są grzechem narosło przekonanie o

konieczności wyrzeczenia się wszelkich uciech, życia w głębokim ubóstwie oraz poświęceniu życia Bogu. Taki surowy sposób zycia

nazywamy ascezą, a człowieka żyjącego wedle zasad ascezy - ascetą. W średniowieczu olbrzymią rolę odgrywał też kościół, który jako jedyny miał wykształconych przedstawicieli. Dlatego właśnie to duchowni byli

pierwszymi literatami i filozofami, to oni tworzyli rodzimą kulturę.

Rola książki w średniowieczu

Wspólnym językiem średniowiecza była łacina, dopiero po jakimś czasie zaczęła wykształcać

się twórczość piśmienna w językach narodowych. Dlatego mówimy o dwujęzyczności

literatury średniowiecza. W Polsce pierwsze utwory napisane w całości po polsku zaczęły

powstawać w XIV wieku. Język średniowiecznych zabytków literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny

wyłaniającej się z dialektów – początkowo różnice dialektalne były spore, z czasem

ukształtował się polski język ogólny, literacki.

Książki w średniowieczu nie były dostępne szerszemu gronu. Początkowo wszystkie były pisane ręcznie – na pergaminie lub papierze, który pojawił

się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu.

Spisywano je głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstały w miastach warsztaty kopistów, którzy specjalizowali się w przepisywaniu ksiąg.

Przełomem w rozwoju średniowiecznej książki było wynalezienie druku. Dokonał tego Johann

Gutenberg, który w 1455 roku wydrukował pierwszą książkę, Biblię – arcydzieło sztuki typograficznej. W

1457 r. wydał Psałterz moguncki.

Iluminacja książki

Słowo iluminacja wywodzi się od łacińskiego illuminare (rozświetlać) i pierwotnie oznaczało zdobienie złotem karty książki

Literatura i jej główne cechy:

Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych.

Dydaktyzm - fabuła podporządkowana była roli wychowawczej, miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne. Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm)

Dwujęzyczność - literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.

Rękopiśmienność - przed wynalezieniem druku książki przepisywane były przez mnichów, którzy często zaznaczali na egzemplarzach swoje uwagi, dokonywali zmian itd. Dlatego średniowieczne utwory często występują w wielu wersjach.

Alegoryczność - pod motywami postaciami czy obrazami, ukryte były pewne domyślne treści; nie wszystko powiedziane zostało wprost.

Główne gatunki literatury średniowiecznej:

Kronika - dotyczą dziejów jakiegoś narodu np. "Kronika Galla Anonima"

Chanson de gest - opiewają bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. "Pieśń o Rolandzie"

Hagiografia - opowiadają żywoty świętych, np. "Legenda o świętym Aleksym"

Misterium - przedstawia żywoty świętych lub opowieści Biblijne Moralitet - ukazywały walkę dobra ze złem za pomocą alegorii Apokryf - niespotykane w Piśmie Świętym historie z życia Jezusa i

świętej rodziny Główne tematy literatury średniowiecza: Religijno-filozoficzne Świeckie Historiozoficzne Liturgiczne

Średniowieczna literatura polska:

"Bogurodzica" "Lament świętokrzyski" "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" "Kazania świętokrzyskie" "Legenda o świętym Aleksym" "Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek. "Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek. "Bulla gnieźnieńska"- 1136r "Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek. "Kronika polska" - Gall Anonim, XI/XII w. "Kronika" - Wincenty Kadłubek "Historia Polski" - Jan Długosz Średniowieczna literatura powszechna: "Pieśń o Rolandzie" - XI wieczny epos francuski. "Dzieje Tristana i Izoldy" - celtycka legenda z XIII wieku. Dante Alighieri "Boska Komedia" Francois Villon "Wielki Testament"

Malarstwo średniowieczne

przedstawiało najczęściej treści umowne (alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary,

portretowało postaci świętych bądź obrazowało wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były

np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych przedstawione z surowymi minami malowane jako

miniatury na rękopisach (polskim przykładem mogą być miniatury na Kodeksie pułtuskim)

Sąd ostateczny – Hans Memling ok. 1470

Jako nieodłączny aspekt architektoniczny rozwijało się również malarstwo ścienne w tych samych nurtach :

Romańskim - najczęściej pokrywało sklepienia w bazylikach, charakterystyczna jest kolorystyka ograniczająca się do żółci, czerwieni, zieleni i błękitów.

Gotyckim - pierwszym twórcą był Giotto di Bondonem, który jest autorem fresków w kościele Marii Panny dell'Arena w Padwie oraz scen z życia św. Franciszka w Kościele w Asyżu. W nurcie gotyckim pojawiają się czasem także krajobrazy czy elementy makabryczne, jak sceny tortur. Najbardziej znane dzieła to "Sąd ostateczny" Hieronima Boscha, "Sąd ostateczny" Hansa Memling.

Średniowieczny fresk

Rzeźba średniowieczna

miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą. Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na

głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji

świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności.

Rzeźba średniowieczna

Romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a

także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha.

Cechowała je wyrazistość formy, tematyka dotyczyła głównie Starego

Testamentu.

Drzwi Gnieźnieńskie

Gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców

średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie.

Inspiracje czerpane były zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu.

Ołtarz Mariacki w Krakowie

Muzyka średniowieczna

w okresie średniowiecza istotną rolę odgrywała także muzyka. Utwory poetyckie, także religijne przeznaczone były do śpiewania.

Uroczystościom sakralnym, a także świeckim towarzyszyła zawrze muzyka. Pieśni liryczne, miłosne, powieści epickie, ballady były stałym elementem repertuaru bardów i trubadurów, pieśniarzy

ulicznych. Jako pierwszy śpiewany wiersz polski uznaje się "Bogurodzicę". Muzyka ta uzależniona była od formy liturgii

chrześcijańskiej. Jako pierwszy powstał jednogłosowy chorał gregoriański, którego następstwem był polifoniczne organum. Jednogłosowe pieśni śpiewali także trubadurzy. Istotną rolę

odgrywał rytm, a także melodia. Najważniejszym dziełem, które zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele

Rzymskokatolickim jest Chorał Gregoriański. Za najwybitniejszych twórców średniowiecznej muzyki uznaje się św. Izydora z Sewilli, Alkuina, Gwido z Arezzo, natomiast na obszarze Polski tworzyli: Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa, Mikołaja z Radomia.

Cechy muzyki średniowiecznej

silne powiązanie z religią przewaga jednogłosowości surowość i ascetyzm śpiew a'capella oparcie na skalach modalnych

Chorał gregoriański

Chorał jest to zbiór pieśni występujących podczas liturgii mszalnej. W okresie

średniowiecza występowały różne rodzaje chorałów w zależności od ośrodka, wokół którego powstawały. Chorał gregoriański

swoją nazwę zawdzięcza papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (VI w.), który

skodyfikował zebrane teksty pieśni, lecz sama nazwa zaczęła funkcjonować dopiero

po jego śmierci. Do tej pory nazywano chorał śpiewem rzymskim.

Filozofia średniowieczna

średniowieczna myśl filozoficzna także była podporządkowana tematyce

religijnej. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli teologowie.

Jednak pojawiały się próby adaptowania dorobku filozofii

antycznej na potrzeby chrześcijaństwa

Do głównych nurtów filozoficznych należą :

Scholastyka :

udowadnianie prawd Biblii, polegające na wnioskowaniu na podstawie badań argumentów za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są niepodważalne i rozumowo nie można ich wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe dociekania, udowadnianie racji, poprzez odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla twórczego myślenia.

Franciszkanizm

oparty na prostej i radosnej wierze program, głoszący miłosierdzie jako podstawowy przekaz ewangelicki, nawołujący do ubóstwa i braterstwa. Inspiratorem tej koncepcji był św. Franciszek z Asyżu (1225-1274), założyciel zakonu franciszkanów, który zrezygnował ze swego bogactwa, aby wieść życie wędrownego kaznodziei. Najważniejsze dzieło napisane w duchu franciszkańskim to Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, zawierające zbiór legend opowiadających o życiu świętego Franciszka i jego towarzyszy.

Tomizm

filozofia oparta na podglądach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), który przystosował filozofię Arystotelesa do realiów chrześcijańskich. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu. Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów.

Augustynizm

twórca tej koncepcji był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. Najważniejsze jego dzieło to "Wyznania". Założeniem filozofii Augustyna była hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem. Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a wartość człowieka określają jego przymioty wewnętrzne.