spx nnzz lmh 4-lagina
DESCRIPTION
SuperPixepolis: Natura Zientziak LMH 4 liburuaren laginaTRANSCRIPT
4
Egileak
José Javier García IglesiasM.ª del Mar de la Mata de la Mata
Lankidetzan ikasi
Pere Pujolàs MasetEnrique Higuera CollazosPedro Ángel Jiménez
Zientzialariak gara
Ruth Fraile Huertas
PISApolis
Laura Llorente Vega
Jarri praktikan
Santiago Rodríguez Rivarola
Ekin eta ikasi
César García-Rincón de CastroJerónimo García Ugarte
PBL proiektua
Juan Enrique Redondo Cantueso
Metakognizio gainbegiratzailea
Amparo Moreno HernándezMar Mateos Sanz
Gainbegiratzaile teknikoa
María Núñez Munáiz
Liburu honen salmentaren % 0,7 honako garapen proiektu honetarako da: SED GGKE (www.sed-ongd.org).
LEHEN HEZKUNTZA
Natura Zientziak
9 7 8 8 4 8 3 9 4 9 3 6 8
108357
BK
4 LMH
IBA
IZA
BA
L
978-84-8394-936-8ISBN
Klik batekin ikasiko duzu teknologia berriak erabiltzen.
Hiruhileko bakoitzaren amaieran, honako atal hauek aurkituko dituzu: Zientzialariak gara —zientzia jarduna nolakoa den ikasteko—, PISApolis eta Lankidetzan ikasi, tailer dibertigarrien bidez lankidetzan ikasteko.
Gogoan al duzu? Aurreko unitateetako edukiak berrikusteko.
Ikasten ikasi atalean, berrikusi egingo dituzu eduki nagusiak eta ezagunak zenituen ikaskuntza teknikak, bai eta ikasteko modu berri batzuk ere.
Adi, galderak! Unitatean ikasitakoak ebaluatzeko.
66
Nuestro cuerpo funciona
¿En qué se parecen y en qué se diferencian los juegos olímpicos de los juegos paralímpicos?
1
¿Por qué crees que es necesario modificar las reglas de un deporte cuando lo practican personas con alguna discapacidad?
2
¿Qué beneficios aporta practicar algún deporte?
3
Si un amigo tuyo se enfada caque juega y pierde, ¿qué le d
Formad equipos y redactar lade un deporte que puedan ppersonas con alguna discapac
4
5
4 Nuestro 4
ada vez irías?
as reglas racticar cidad.
Juego limpioEn los juegos olímpicos, deportistas de todo el muundo miden su destreza,
fuerza y velocidad en diferentes competiciones. Innmediatamente después
de su celebración tienen lugar los juegos paralímppicos, en los que participan
aquellos deportistas que tienen alguna discapaciddad física, mental o sensoriall,
como puede ser la falta de una pierna o la cegueraa.
En estas competicionees se agrupa a los deportistas s
según su grado de disccapacidad, de tal forma que
el nivel entre los comppetidores quede igualado.
Además, se adaptan laas reglas de cada deporte
para que sean posiblees las pruebas.
Con todo, lo más destaacable de los juegos
paralímpicos no son llas discapacidades
de sus participantes, ssino la motivación,
el afán de superaciónn, el esfuerzo y la ilusión
de estos deportistas dde élite que compiten
al más alto nivel.
6464
¿te acuerdas?
Escribe el nombre del grupo o los grupos de animales a los que se refieren las siguientes oraciones:
Todos respiran a través de pulmones.
Respiran mediante branquias.
Tienen ocho patas.
Se encargan del cuidado de sus crías.
2 ¿A qué grupo de invertebrados pertenecen estos animales?
3
aprendo a aprender Recuerda hacer el esquema
de esta unidad en tu cuaderno.
También lo puedes realizar
en el ordenador con
el programa CmapTools.
6464
Con ayuda de tu profesor, realiza una hoja de planificación semanal de actividades. Ponla en práctica una semana y comentad después los resultados.
1
Organizar el tiempomana se realizan muchos tipos de actividades.
organizar bien el tiempo del que se dispone para
poder llevar a cabo todo lo que se pretende. La mejor forma de
hacerlo es mediante una planificación semanal.
Los fines de semana pueden tener una planificación
diferente. No hay que olvidar dedicar un tiempo a repasar,
terminar tareas, preparar trabajos, estudiar…
Organiza el tiempo dependiendo
de cuando regresas del colegio
o de las actividades que realizas
fuera de casa.
Una vez organizadas las actividades
que se van a realizar, completa
los espacios en blanco con aquellas
que no se repiten todas las semanas.
Lunes Martes Miercoles Jueves Viernes Sabado Domingo
Tareas del colegio
Jugar
4:00 - 5:00
5:00 - 6:00
6:00 - 6:30
6:30 - 7:007:30 - 8:00
1
2
3
44
SOMOS CIENTÍFICOS
44
Estudiamos caracoles en el aulaces nos preguntamos cómo será la vida de un animal en la
raleza, qué hace, de qué se alimenta o cómo se relaciona.
¿qué podríamos hacer para saber más sobre la vida y las
terísticas de un animal determinado?
os a realizar un trabajo científico sobre el ciclo de vida de
aracoles para saber más sobre ellos.
Nos preguntamos
ero, tenemos que identificar nuestra duda científica. En
caso: ¿cómo es el ciclo de vida de los caracoles?
o esta es una pregunta compleja, buscamos otras más senci-
ue nos ayuden a resolver mejor nuestra duda. Por ejemplo,
características tienen los caracoles?, ¿de qué se alimentan?,
de habitan?, ¿qué necesitan para vivir?
Buscamos información
Para responder a nuestra duda, necesitamos buscar y seleccio-nar todos los datos posibles sobre los caracoles. Para ello, recurri-
mos a diversas fuentes de información y a la observación directa.
Organizamos lo que sabemos
Cuando dispongamos de toda la información, la organizaremospara que nos resulte más fácil manejarla. Un método sería con-
feccionar una lista que incluya de forma ordenada las caracte-
rísticas que queremos estudiar de los caracoles.
Fuentes de información En revistas, libros
e Internet podemos
obtener información
sobre los caracoles
y sus costumbres:
dónde viven, cómo
son, qué comen…
ObservaciónMontamos en clase
un terrario con caracoles. Colocamos piedras
en la base, tierra y hojas secas. Añadimos
un vaso de yogur con arena húmeda, por si
ponen huevos, y otro recipiente con agua
para mantener la humedad. Ponemos comida:
lechuga, col, zanahoria y tomate.
Observación de caracoles
Siempre que manipules
animales, hazlo con mucho
cuidado para no dañarlos.
Si observas los caracoles
a través de una lupa, podrás
captar algunas características
que te habían pasado
inadvertidas, como ciertos
detalles de su concha o sus
tentáculos.
SOMOS CIENTÍFICOS
Recuerda
No hay que olvidar colocar No ha
el terrario en un lugar con
suficiente luz, pero sin que le
dé el sol directamente.
4848
Cooperamos para aprender
Investigamos sobre la agriculturadel trimestre hemos aprendido algunas características
ntas. Vamos a conocer ahora los beneficios que propor-
ser humano a través de la agricultura.
s de cuatro o cinco alumnos investigaréis en torno a
pos de cultivos. Para ello, seguid las indicaciones de
rofesor.
Dividimos el trabajo
algunos de los productos naturales que se obtienen del
diferentes plantas y que forman parte de nuestra ali-
n o de la del ganado.
Cada equipo investigará el cultivo de uno de los productos ante-
riores. Con este fin, recabará información sobre estos temas:
Tareas que, para cada cultivo, llevan a cabo los agricultores a lo
largo del año.
Época de siembra y recogida de cada cultivo.
Maquinaria agrícola que los agricultores necesitan para reali-
zar sus tareas.
Sistema de cultivo del producto elegido: regadío, secano o in-
vernadero.
Zonas de España en las que se desarrollan estos cultivos.
Objetivo del cultivo, es decir, si se destina al consumo humano,
al animal o a ambos.
Precio del producto cultivado en el mercado.
¿Qué necesitamos?
na cartulina
Un lápiz
Lápices de colores
Rotuladores
Reglas
Tijeras
Pegamento
U
Lentejas Tomates Cebada
NaranjasAvenaJudías verdes
APLICO LAS TIC
124
El procesador de textosLos procesadores de textos son programas informáticos que permiten es-
cribir textos con el ordenador, ofreciendo una gran variedad de posibilida-
des, como utilizar diferentes estilos de letra, crear títulos variados, archivar
y recuperar documentos o incluir imágenes, por ejemplo.
A la derechaA la izquierda
JustificadoCentradoTamaño de la fuente
Con las opciones de Diseño de página se
pueden cambiar los márgenes, la orientación
del papel o escribir en dos o más columnas.
En la opción de Fuente se
elige el tipo de letra, su estilo,
su tamaño y su color.
En la opción de Párrafo se selecciona
la alineación del texto y se ajusta la
distancia entre líneas.
Desde Insertar es posible incluir imágenes,
formas, portadas, números de página y tablas,
entre otros elementos.
Recuerda que, para seleccionar un texto, hay que situar el cursor al comienzo del mismo y arrastrar el ratón hasta el final, al tiempo que se mantiene pulsado el botón principal.
Si lo que se quiere es seleccionar una palabra, basta con hacer doble clic con el cursor situado sobre ella.
doo
d
C
D d I
l
Para empezarPara empezar
¿Qué órganos componen el aparato locomotor?¿Cuánto tiempo permanece un bebe dentro del vientre de su madre?
En la función de relación participan diferentes órganos
y aparatos que permiten captar lo que ocurre a nuestro
alrededor y reaccionar ante las diferentes situaciones
que se presentan.
Por otro lado, gracias a la función
de reproducción, los seres vivos
tienen descendencia, es decir, traen
a la existencia a otros seres
semejantes a ellos.
81
¡Atención, preguntas! Recuerda hacer las actividades
en tu cuaderno o en una
hoja aparte.
¿Qué función vital se encarga de percibir y captar lo que ocurre alrededor y reaccionar ante ello?
Copia y completa el siguiente texto en tu cuaderno:
El sistema ..... recoge la información que captan los ..... . Después, la interpreta y elabora una ..... . Está formado por el ....., la .....y los ..... .
Anota en tu cuaderno los nombres de las partes del ojo que se señalan en el dibujo.
1
2
3
Escribe en tu cuaderno las partes del oído que se indican en el dibujo.
4
Las siguientes oraciones contienen errores. Localízalos y escríbelas en tu cuaderno correctamente.
a. El tímpano está situado en el oído interno.
b. Las papilas gustativas de la piel captan sensaciones.
c. El órgano del sentido del tacto es la mano.
5
Escribe dos recomendaciones que permitan proteger cada uno de los órganos de los sentidos.
¿Cuál de las siguientes articulaciones es fija?
a. Codo. c. Rodilla.
b. Cráneo. d. Tobillo.
Anota en tu cuaderno los huesos y músculos que se señalan en el dibujo.
6
7
8
¿Qué dificultades has encontrado para entender la función de relación? ¿Cómo las has resuelto?
Escribe cuatro recomendaciones que permitan proteger el aparato locomotor.
¿Cuál de las siguientes oraciones no es correcta?
a. Los espermatozoides se producen en los testículos.
b. La vagina produce los óvulos.
9
10
6
32
1
5
4
1
5
6
4
2
3
1
2
34
5
11
7
8
9
10
6
45
Analizamos la información
Después de organizarla, analizaremos la información que haya-
mos obtenido y haremos un resumen. Así, por ejemplo, escribi-
remos cómo son la concha, el cuerpo y los tentáculos. Incluiremos
también el tipo de excremento y una descripción del rastro que
dejan.
Obtenemos conclusiones
U
e
a
c
d
Presentamos un informe
P
d
l
m
i
l
Aprende ciencia
31
Ahora nos toca a nosotros
45
2
Un científico nos ayuda
49
Proyecto PBL
49
Nuestro ayuntamiento ha decidido organizar un salón
medioambiental en el que se presenten diferentes ecosiste-
mas de la localidad y acciones que favorezcan su conserva-
ción. Probablemente cerca de nuestro centro de enseñanza
haya algún parque. Podríamos visitarlo y realizar un catálo-
go de especies animales y vegetales para presentarlas en el
salón. Será una gran oportunidad de poner de manifiesto la
necesidad de respetar la naturaleza y demostrar lo que esta-
mos dispuestos a hacer por ella. El alcalde y su equipo quie-
ren que cada parque de la localidad tenga su propio logotipo
o signo distintivo para darle publicidad y que pueda servir
de estímulo a los vecinos para su cuidado y mantenimiento.
¿Podéis ayudarlos?
Buscamos y analizamos la información
Comunicamos los resultados
El portavoz de cada equipo explicará al resto de la clase el mural
que ha realizado su grupo. Después, los demás miembros de los
equipos podrán realizar preguntas.
con lápiz lo que queréis mostrar en vuestro mural. Recortad y pegad los dibujos y fotografías y escribid con rotulador los textos.
¡Enhorabuena! Habéis realizado un trabajo de investigación sobre la agricultura. Podéis exhibir vuestro trabajo colocándolo en un lugar visible.
125
¿Qué es un blog? Seguro que en alguna ocasión has oído mencionar el térmi-
no blog. Los blogs son páginas web, pero con unas caracte-
rísticas propias que las diferencian de otros tipos de páginas.
Utiliza Internet de forma
segura y siempre bajo la
supervisión de un adulto.
Consulta los blogs
recomendados por tus
profesores, ya que no todo lo
que se lee puede ser cierto.
Admiten comentarios de los lectores,
que pueden ser respondidos por el autor
u otros lectores.
La temática de los blogs puede ser muy
variada: educativos, deportivos, artísticos
o de viajes, entre muchos otros tipos.
Pueden ser utilizados como un diario personal,
para opinar, para aprender o enseñar, para compartir
experiencias y con otras varias finalidades.
Son publicaciones periódicas, es decir, cada cierto
tiempo, incluso a diario, se publican nuevos artículos
o entradas, posts, que se ordenan de las más
recientes a las más antiguas.
ttt
Haz un resumen del texto de la página 88 con un procesador de textos. Después, utiliza diferentes tipos de letra e inserta una imagen relacionada.Finalmente, guarda el documento en un archivo.
1 Con ayuda de un adulto, busca en Internet diferentes blogs relacionados con un tema que te resulte interesante e inserta un comentario en alguno de ellos en el que expreses tu opinión sobre el mismo.
2
Liburu honekin gauza asko ikasiko dituzu
animaliei buruz; bai eta landareei, giza
gorputzari, materiari, indarrei, energiari eta
makinei buruz ere.
Unitate bakoitzaren hasieran, testu interesgarri
bat aurkituko duzu, jakin-mina piztuko dizuna.
PISApolis atalean, proban jarriko dituzu zure ezagutzak.
Lanean hasteko testu bat eta galdera bat ere aurkituko dituzu, gaiari heltzen
laguntzeko.
Ondoren, zenbait jarduera egin beharko dituzu, testuari buruz gogoeta egiteko eta zenbait balio ikasteko.
Jarri praktikan atalean, zenbait teknika, prozedura eta tresna baliatuko dituzu, Natura Zientziak jorratzeko.
Orrialde hauetan, unitate bakoitzeko edukiak azaltzen dira.
Jarduerak, berrikusteko, ikertzeko, arrazoitzeko eta teknologia berriekin lan egiteko.
Lb
l
cuerueruerueeuerueueue ppo a
14
Los ecosistemas
¿Por qué no se encuentran los mismos animales y plantas en
todas las partes del mundo? ¿Crees que influye en ello la presen-
cia o ausencia de precipitaciones?
El ecosistema y sus componentesLos seres vivos, el lugar en el que habitan y las relaciones que se
establecen entre todos ellos forman un ecosistema.
En los ecosistemas se diferencian dos tipos de componentes: el
inerte y el vivo.
El componente vivo está formado
por todos los seres vivos que habitan
en el ecosistema, como los animales
y las plantas, entre otros.
El componente inerte engloba
el medio físico en el que habitan
los seres vivos, como el aire, el suelo
o el agua, y sus características,
como, por ejemplo, la temperatura,
la humedad o la cantidad de luz
que recibe.
Recuerda
Los ecosistemas pueden ser Los ec
acuáticos o terrestres.
En los ecosistemas acuáticos, la vida se desarrolla
en el agua.
En los ecosistemas terrestres, por su parte,
la vida se desarrolla en el
medio terrestre.Componente vivo
Componente inerte
Ecosistema
p
o
62
PONGO EN PRÁCTICA
Ahora me toca a míAA
Así se hace
Interpretamos las etiquetas de los alimentosalimentos llevan etiquetas que dan informa-
nte, como los ingredientes que contiene, su
onsumo preferente o de caducidad. Aprender
formación que incluyen es necesario para
valorar la calidad del alimento.
Compara las fechas de caducidad que figuran en las etiquetas de arriba. ¿Qué diferencias encuentras? ¿A qué crees que se deben?
Consigue las etiquetas de cuatro productos e indica qué tipo de datos incluye cada una de ellas. ¿Hay diferencias? ¿A qué piensas que son debidas?
1
2
¿Qué necesitamos?
Etiquetas de diferentes
productos alimentarios
La relación de ingredientes permite
conocer qué contiene el producto.
La información nutricional ofrece datos
útiles para mantener una
alimentación saludable.
En los productos frescos
se suele indicar de dónde proceden y de qué tipo son.
La fecha de caducidad o de consumo preferente permite saber si el producto
se encuentra en buen estado.
La marca informa
sobre el fabricante
del producto.
Melocotones “ FRESQUITOS "
Denominación: Calanda Origen: T
eruel
Consumir preferentemente antes
de : dic. 2015
Peso: 2
kg.
250 g
Valores medios por 100 gValor energético 926 kJ 218 kcalGrasas 0,2 gHidratos de carbono 53,3 gProteínas 0,5 gSal 0,0 g
Ingredientes:
Melocotones,azúcar, gelificante,
ácido cítrico yconservante (E-202).
Fecha de caducidad: 13-11-2017.
Contenido total de azúcares: 50 g por 100 g
Una vez abierto,conservar refrigerado
Información nutricional
DDDDDDPeso: 2
kg
i d
25
Proteínas ínínas 0,5 Sal 0,0 g2).
ucidad: 1313-11-2017.13-13
azúcares: 50 g p
abierto,efrigerado
didididid d
CoCC nsum
dLa relac
ge : dic. 2015 FF
15
Un ecosistema está formado por el conjunto de seres vivos
que habita un lugar, por el entorno y por las relaciones que
se establecen entre ellos.
Los seres vivos se pueden clasificar en Reinos.
Enumera los componentes vivos e inertes que se observan en la imagen de la página anterior.
¿Qué característica comparten las algas y las plantas?
Con ayuda de un adulto, busca en Internet imágenes de un ser vivo de cada uno de los Reinos. Después, realizad entre todos un mural sobre los Reinos.
111111111111
111111111112
111111111113
Amplía
Los virus
Virus y bact
lo mismo. L
consideran
cuando se i
células de u
invaden, co
más virus.
Averigua cómo nos
defendemos de las
enfermedades causadas
por virus.
El componente vivo del ecosistema: los ReinosPara facilitar su estudio, los seres vivos de los diferentes ecosiste-
mas del planeta se clasifican en Reinos.
Reino AnimalesLos animales se alimentan
de otros seres vivos y casi todos
son capaces de desplazarse.
Pueden ser ovíparos o vivíparos.
Reino PlantasLas plan
su propi
pero no
Muchas
de semil
Otros ReinosLas Bacteriasen el suelo, e
y dentro de o
Los Protozoosacuáticos o h
Las Algas pu
su propio alim
en ambientes
Reino HongosLa mayoría se alimenta de
restos de animales y plantas.
No pueden desplazarse.
6363
Conquista PISApolis
Los hábitos que protegen la saludCarla afirma que sigue a rajatabla los hábitos
que le han enseñado en el colegio. Ayuda a Carla
lo está haciendo bien.
Carla come una pieza de fruta en la comida y otra en la cena. ¿Cuántas piezas de fruta toma? ¿Es correcto?
Antes de comerse las piezas de fruta, las lava concienzudamente. ¿Para qué lo hace?
a. Para eliminar las bacterias y restos de herbicidas y pesticidas de la piel.
b. Para que estén más frescas.
c. Porque le gusta que estén mojadas.
Después de cada comida principal, Carla se lava los dientes. Sin embargo, en el almuerzo y en la merienda, como suele estar fuera de casa, no lo hace. ¿Es correcto esto? ¿Por qué?
Carla bebe muchos líquidos a lo largo del día: zumos, refrescos… Por eso no da mucha importancia a beber agua. ¿Crees que esto es adecuado?
a. Sí, porque todos los líquidos están formados por agua.
b. Sí, porque los zumos tienen más nutrientes que el agua.
c. No, porque los zumos, además de agua, contienen azúcar y, tomados en exceso, pueden causar problemas.
d. No, porque los zumos y los refrescos no contienen agua.
1
2
3
4
A Carla le encanta jugar al fútbol todos los días a la salida del colegio. ¿Te parece que hacer deporte forma parte de los hábitos saludables? ¿Por qué? ¿Qué deporte practicas tú?
Cuando llega a casa después de practicar su deporte favorito, se ducha. ¿Qué hábito saludable practica y por qué?
A Carla y a su hermano les encanta cenar en familia. Sus padres insisten en la importancia de que la cena sea ligera. ¿Cuál de las siguientes puede ser una cena ligera?
a. Carne guisada con patatas, tortilla de patata y natillas.
b. Crema de calabacín, tortilla y un yogur.
c. Fabada con chorizo y una manzana.
d. Paella, una hamburguesa y plátano.
Después de cenar, Carla y su hermano se lavan los dientes y se van a la cama. ¿Cuántas horas deben dormir para levantarse descansados?
5
6
7
8
saludables
a a saber si
t
mmplíammplíammplíammplía
terias no son
Los virus no se
seres vivos, pero,
ntroducen en las
un ser vivo y las
omienzan a fabricar
a cómo nos
Plantasntas pueden fa
o alimento y m
se desplazan.
se desarrollan
llas.
oss se pueden e
en el aire, en e
otros organism
os viven en am
húmedos.
ueden fabricar
mento y viven
s húmedos.
31
Las plantas son los productores de los ecosistemas.
Sus órganos son la raíz, el tallo y las hojas.
La fotosíntesis es fundamental para la vida en la Tierra.
La importancia de la fotosíntesisLa fotosíntesis es el proceso mediante el cual la planta es capaz
de elaborar su propio alimento. Para ello, necesita agua, sales
minerales, dióxido de carbono y la luz del sol.
Este proceso es fundamental para la vida en el planeta, ya que
las plantas, al realizar la fotosíntesis, purifican el aire. Las plan-
tas, a través de las hojas, toman del aire un gas, el dióxido de carbono, que es perjudicial para el ser humano y otros anima-
les. Además, durante la fotosíntesis, las plantas producen oxíge-no, un gas que necesitan otros seres vivos de su entorno para
respirar.
Por último, los seres vivos que realizan la fotosíntesis, es decir,
las plantas y las algas, son los productores de los ecosistemas y
sirven de alimento a los consumidores. Así, la materia orgánica
producida durante la fotosíntesis pasa de unos seres vivos a
otros.
Amplía
Cómo son los frutos
Mediante la polinización
y la fecundación, las flores
se transforman en frutos.
En su interior están las semillas,
a partir de las cuales nacerá
una nueva planta.
Busca información sobre
distintos tipos de frutos,
como la legumbre,
el pomo o la baya.
Las siguientes afirmaciones son falsas. Escríbelas correctamente en tucuaderno.
a. Las hojas tienen dos partes: el limbo y la corola.
b. El envés es una parte del peciolo de la hoja.
c. Los pelos absorbentes se encuentran en las flores.
d. Para realizar la fotosíntesis, las hojas toman oxígeno del aire.
1 ¿Qué pasaría en nuestro planeta si se extinguieran los seres vivos que realizan la fotosíntesis? Explica tu respuesta.
Busca información en Internet acerca de las diferencias y semejanzas existentes entre los frutos carnosos y los frutos secos. A continuación, crea un documento con un procesador de textos, incluye fotografías y dibujos, guárdalo e imprímelo.
2
3
illaSem
30
Así son las plantas
¿Qué grupos de plantas conoces? ¿Qué tienen todas ellas en co-
mún? ¿En qué se diferencian?
Los órganos de las plantasLos órganos de la mayor parte de las plantas son la raíz, el talloy las hojas.
El tallo es el órgano que
sostiene las hojas y se encarga
de transportar sustancias entre
la raíz y las hojas. Son leñosos,cuando son rígidos, o herbáceos,si son flexibles.
Las hojas son los órganos
especializados en fabricar
el alimento para la planta.
Tienen dos partes principales:
el limbo, con el haz
y el envés, y el peciolo.
La raíz sujeta la planta al terreno
y, por los pelos absorbentesde que dispone, capta del suelo
agua y sales minerales.
Tipos de raíces según su forma
Raíz principal Raíces del
engrosada mismo grosor
La flor es el órgano reproductor
de la mayoría de las plantas.
La forma de las flores permite
distinguirlas.
Tipos de flores según su forma
Tubular
Amariposada
Acampanada
Limbo
Haz
Envés
Peciolol
Raíz principali l
Zabaldu
PPOPONGO
Intenterpterpretamos lasLos envases de los a
ción muy importan
peso y la fecha de co
a interpretar la inf
valorar la calidad de
Jarripraktikan
apre
Organizar el tDurante la sem
Es importante o
poder llevar a c
Antolatzaile bisualak
dejan.
Obtenemos conclusiones
Una vez organizada y analizada toda la información, ya estamos
en condiciones de llegar a algunas l i d
a nuestras pr
cuando se la
del color de l
Presentamoos
Para finaliza
dremos la du
la informaci
mos las conc
incluir al fin
lizadas, tant
Aprenddee c
Escribe do
sencillas s
científica
de vida de
11111
Ahora noss
Por gruposlos mismos
¿Cómo es
¿Cómo es
Alhacén (965-1040) es el
to, como puede ser un agricultor.
A partir de la información conseguida por el grupo, confeccio-
naréis un mural que contenga los datos más importantes y lo
completaréis con fotografías y dibujos.
Comunicamos l lt dlos resultados Sobre una cartulina diseñad lá i l éi t
46
SOMOS CIENTÍFICOS
46
Conquista PISApolis
Uno de los ecosistemas de España es el desierto de Tabernas. Es atravesado por numerosos caminos y varias carreteras que comunican unas ciudades con otras; ¿son estas vías también parte del ecosistema natural? ¿Por qué?
1 Una de las especies características del desierto de Tabernas es la lagartija colirroja. ¿A qué grupo pertenece?
a. A los mamíferos. c. A los anfibios.
b. A los reptiles. d. A las aves.
En Tabernas habita una gran variedad de artrópodos. ¿Cuál de estos animales no es un artrópodo?
5
6
La siempreviva rosa es una plantaen peligro de extinción que crece enel desierto de Tabernas. ¿Cuáles son las razones por las que una especie puede llegar a desaparecer?
La palmera es el árbol típico de los oasis del Sahara. Su flor es pequeña, pero llamativa, porque se reúne en grupos numerosos y desprende un olor agradable, cuyo objetivo es atraer a los insectos. ¿Para qué necesita atraerlos? ¿Cuál es la función de las flores de las plantas?
7
8
En África se localiza uno de los desiertos más cálidos del mundo. ¿En qué crees que se parecen y en qué se diferencian el desierto del Sahara y el de Tabernas?
El dromedario es uno de los animales representativos del desierto del Sahara. ¿Es vivíparo u ovíparo? Explica por qué.
En Tabernas se pueden observar diferentes especies animales. Copia la tabla en tu cuaderno y clasifica en ella los siguientes animales.
2
3
4
1
2
3
4
araña culebra de escalera alacrán ranalagartija búho real conejo tarántula
Vertebrados Invertebrados
47
Emprendo y aprendo
Recuerda que las plantas expulsan oxígeno durante el proceso de la fotosíntesis. ¿Qué beneficios reporta eso al medioambiente?
Lee la siguiente información y dibuja en tu cuaderno las flechas necesarias para establecer una cadena alimentaria entre los seres vivos del ecosistema.
9
10
Observa la cadena de la actividad anterior y contesta las preguntas.
¿Qué ser vivo es el productor? ¿A qué Reino pertenece?
¿Qué seres vivos son los consumidores? ¿De qué Reino forman parte?
¿A qué ecosistema puede pertenecer la cadena alimentaria?
a. A un bosque.
b. A una zona de litoral.
c. A un desierto.
10111101010101011010110100011
a. ¿Con qué instrumento vas a pelar el dientede ajo? ¿Qué precauciones debes tomar?
b. ¿Con qué instrumento vas a cortar el dientde ajo? ¿Qué precauciones debes tomar?
c. ¿Con qué instrumento vas a observar el diente de ajo? ¿Qué precauciones debes tomar?
El próximo día vas a realizar en el aula
un trabajo de observación de un diente
de ajo. Es necesario que antes pienses en
cómo vas a proceder, qué instrumentos
vas a utilizar y qué precauciones debes
tomar.
El saltamontes se alimenta de tréboles.
El saltamontes sirve de alimento al jabalí.
InInvevestiggamestigA lo largo d
de las plan
cionan al s
En grupos
algunos ti
vuestro pr
DDividimos
Estos son a
cultivo de
mentación
Lentejas
IAA
Lankidetzan ikasi
449
PBL proiektua,
problematan oinarritutako proiektu bat
e
te
47
Ekin eta ikasi, ekintzailetza indartzeko
Nola erabili
EstudA vec
natur
Pero ¿
caract
Vamo
los ca
Nos p
Prime
este c
Como
llas qu
¿qué c
¿dónd
Ikasi metodo
zientifikoa
Unitatea Edukiak Jarri praktikan Ikasten ikasiLE
HEN
HIR
UH
ILEK
OA
0 Denok ikasten dugu elkarrengandik 6.-11. or.
Animaliak eta landareak. Gure gorputzaren funtzionamendua. Materia eta energia. Teknologia
1 Leku biziak
12.-27. or.
EkosistemakEkosistemetako harremanakEkosistema motak: basamortua, belardia eta basoaBeste ekosistema batzuk: itsasertza, urmaela eta hiriaMehatxupean dauden ekosistemak
Elika kateak aztertzen ditugu Pentsatzeko galderak
2 Animalien eta landareen mundua
28.-43. or.
Honelakoak dira landareakHonelakoak dira animalia ornodunakBeste animalia ornodun batzukHonelakoak dira animalia ornogabeakBeste animalia ornogabe batzuk
Baratzeko landareak sailkatzen ditugu
Animalien fitxak
Hiruhilekoaren amaierakoak 44.-49. or.
Zientzialariak garaBarraskiloak aztertuko ditugu ikasgelan
PISApolis Ekin eta ikasi Lankidetzan ikasiNekazaritzari buruzko ikerketa lan bat
PBL proiektua
BIH
AR
REN
HIR
UH
ILEK
OA 3 Gure gorputza energia
premian
50.-65. or.
Giza gorputzaren funtzioak
Digestio aparatua
Arnasa aparatua
Zirkulazio aparatua
Iraitz aparatua
Elikagaien etiketak interpretatuko ditugu
Denbora antolatzea
4 Gure gorputza ondo dabil
66.-81. or.
Harreman funtzioa
Ikusmena eta entzumena
Dastamena, ukimena eta usaimena
Lokomozio aparatua
Ugalketa funtzioa
Erradiografietan hezurrak identifikatzen ditugu
Ideia jasa
Hiruhilekoaren amaierakoak 82.-87. or.
Zientzialariak garaFruta eta barazkiak jaten ditugu
PISApolis Ekin eta ikasi Lankidetzan ikasiLehen laguntzari buruz ikerketa lan bat
PBL proiektua
HIR
UG
AR
REN
HIR
UH
ILEK
OA 5 Materia eta energia
88.-103. or.
Materia eta materialak
Materia aldatu egiten da
Energia
Argia
Energiaren erabilera arduratsua
Gorputz baten dentsitatea kalkulatzen dugu
Testuetako ideia nagusiak
6 Indarrak eta makinak
104.-117. or.
IndarrakMakinakMakina konposatuakAurrerapen teknikoak
Eskorga bat egingo dugu Fluxu diagramak
Hiruhilekoaren amaierakoak
118.-127. or
Zientzialariak garaUraren indarrari buruz ikertzen dugu
PISApolis Ekin eta ikasi Lankidetzan ikasi Beroaren efektuei buruzko ikerketa lan bat
PBL proiektua Klik batekin
ENHH
IIRRU
HI
28
Hasi
Mota askotako animalia ugari bizi dira Lur planetan: elkarren
antz handia dutenak eta elkarren antzik batere ez dutenak,
ornodunak eta ornogabeak, arrautzak erruten dituztenak eta
beren kumeez erditzen direnak…
Gauza bera gertatzen da landareekin
ere: badira loreak dituztenak eta
lorerik ez dutenak, zurtoin zurkara
dutenak eta zurtoin
belarkara dutenak…
Sendatu egiten duten izurdeakItsasoan bizi diren animalien artetik, izurdea da, inolako
dudarik gabe, gizon-emakumeokin harremanik onenak
eta estuenak dituena.
Izurdeak izaki sozialak dira, oso
animalia bizkorrak, gizakiokin oso
gertuko harremana dutenak. Hori guztia
dela tarteko, gaixo dauden pertsonei
laguntzen diete; osasun arazoren bat
duten haurrei, batik bat.
Izurdeek igortzen dituzten soinuek lasaitu
eta erlaxatu egiten gaituzte. Eta horrek,
eta ugaztun dibertigarri horiekin batera
igeri egiteak eta jolasean ibiltzeak
nabarmen hobetzen du gaixo dauden
pertsonen osasuna eta aldartea.
Animalien eta landareen mundua2
Nolatan sortzen da hain harreman berezia gizakion eta izurdeen artean?
2
Zergatik da hain mesedegarriaizurdeekiko harreman hori?
1
Idatzi izurdeen antzera gizon-emakumeokin harreman on eta estua duten beste animalia batzuen bi adibide.
3
Zergatik da hain beharrezkoa planetako izaki bizidun guztiak zaintzea eta babestea?
4
Osatu zenbait talde, eta egin denon artean zuengandik gertuen bizi diren izaki bizidunak zaintzeko eta babesteko egin daitezkeenen zerrenda bat.
5
Zer ezaugarriri erreparatuko zenieke, zure inguruko animalia edo landare bat deskribatu behar bazenu?
ak, zurtoin zurkara
toin
ak…
ad
3130
Honelakoak dira landareak
Zer landare mota ezagutzen dituzu? Ba al dago denetan berdina
den ezaugarririk? Zertan dira desberdinak?
Landareen atalakLandare gehien-gehienetan, hiru dira atal nagusiak: sustraia, zurtoina eta hostoak.
Landareak dira ekosistemetako ekoizleak. Hiru atal dauzkate: sustraia, zurtoina eta hostoak.
Fotosintesia funtsezkoa da Lurreko izaki bizidunentzat.
Fotosintesiaren garrantziaLandareek bizitzeko behar duten elikagaia ekoizten dute, eta
prozesu horri fotosintesi deritzo. Ura, gatz mineralak, karbono
dioxidoa eta eguzki argia, horiek guztiak erabiltzen dira prozesu
horretan.
Fotosintesiak sekulako garrantzia du gure planetan bizi diren izaki
bizidunentzat, landareek, prozesu hori egitean, airea garbitzen bai-
tute. Hostoen bidez, landareek gizakioi kalte egiten digun gas bat,
karbono dioxidoa, hartzen dute airetik. Gainera, fotosintesia egi-
tean, landareek oxigenoa askatzen dute atmosferara, eta gas hori
behar-beharrezkoa da izaki bizidunon arnasketa prozesuan.
Azkenik, kontuan izan behar da fotosintesia egiten duten izaki
bizidunak —hau da, algak eta landareak— ekoizleak direla, eta,
beraz, kontsumitzaileek izaki horiek jaten dituztela. Horrek esan
nahi du fotosintesia egitean ekoitzitako materia organikoa izaki
bizidun batzuetatik beste batzuetara igarotzen dela.
Zurtoina hostoen euskarria da,
eta, sustraietatik hostoetara,
landareak behar dituen
substantziak garraiatzen ditu.
Zurtoin zurrunak zurkarak dira,
eta malguak, berriz, belarkarak.
Hostoek landarearentzako
elikagaia ekoizten dute.
Bi atal nagusi dauzkate:
hosto orria ( gainaldea
eta azpialdea ditu) eta
pezioloa.
Sustraiak landarea lurrera
finkatzen du, eta ile xurgatzaileen bidez, ura eta
gatz mineralak xurgatzen ditu.
Sustrai motak, formaren arabera
Sustrai nagusi Lodiera bereko
lodia sustraiak
Nolakoak dira fruituak?
Polinizazioaren eta ernalketaren
bidez, loreak fruitu bihurtzen
dira. Fruituek haziak dauzkate
barrenean, eta hazi horietatik
beste landare bat sortzen da.
Bilatu leka, pomo, baia
eta antzeko beste fruitu
mota batzuei buruzko
informazioa.
Esaldi hauek guztiek akatsen bat dute. Zuzendu esaldi okerrak koadernoan.
a. Hostoek bi atal dauzkate: hosto orria eta korola.
b. Hostoaren pezioloan dagoen atal bat da azpialdea.
c. Lorearen ile xurgatzaileek ura eta karbono dioxidoa xurgatzen dituzte.
d. Fotosintesia egiteko, hostoek oxigenoa hartzen dute airetik.
1 Demagun gure planetan fotosintesia egiten duten izaki bizidun guztiak desagertzen direla. Zer gertatuko litzateke? Azaldu zure erantzuna.
Zoaz informazio bila Internetera, eta azaldu zertan diren berdinak eta desberdinak fruitu mamitsuak eta fruitu lehorrak. Ondoren, idatzi dokumentu bat testu prozesadore batean, eta gehitu argazki eta marrazkiak; azkenik, gorde eta inprimatu dokumentua.
2
3
Landare gehienen ugalketa
organoa da lorea.Loreak formaren arabera bereiz
daitezke.
Lore motak, formaren arabera
Tutu formakoak
Tximeleta formakoak
Kanpai formakoak
Hazia
Hosto orria
Gainaldea
Azpialdea
Pezioloal
Sustrai nagusiai
Zabaldu
l k
ZZZZZ
3332
Itsas ugaztunek hegalak dauzkate. Saguzarrek (hegan egiteko gai
den ugaztun bakarra) ez daukate goiko gorputz adarrik, hegoak baizik, eta haien bidez mugitzen da alde batetik bestera.
Ba al duzu maskotarik? Zer animalia da? Zer animalia taldetakoa da?
Ornodunen ezaugarriakAnimalia ornodunak bost multzo handitan banatzen dira: ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta arrainak. Hauek dira ornodunen ezaugarri nagusiak:
Honelakoak dira animalia ornodunak
Barne eskeletoa dute, bizkarrezurraren
inguruan artikulatzen diren hezur ugariz osatua.
Eskeletoaren eginkizuna gorputzari eustea eta
barne organoak (bihotza, birikak…) babestea da.
UgaztunakHauek dira ugaztunen ezaugarri nagusiak:
Animalia ornodunak bost multzotan banatzen dira:
ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta arrainak.
Ugaztunen gorputza ilez estalita dago.
Ornodun guztiek
daukate garezurra.
Ornodun gehienak
obiparoak dira, baina badira
bibiparoak diren batzuk ere.
Gorputzak atal hauek ditu: burua, enborra eta gorputz adarrak.
Gorputz adarrak ibiltzeko (hankak),
hegan egiteko (hegoak) eta igeri
egiteko (hegalak) egokituak dituzte.
Ornodun batzuek biriken bidez hartzen dute arnasa;
beste batzuek, berriz, zakatzen bidez, eta badira
azalaren bidez arnasa hartzen dutenak ere.
Ornodunek ilez edo azalez eta, batzuetan,
lumaz edo ezkataz estalia dute gorputza.
Beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira.
Elikaduraren arabera, haragijaleak, belarjaleak edo orojaleak izan daitezke.
Hegoa
Nola sailkatzen dira ornodunak, elikadura kontuan hartuta? Eman adibide bat ornodun mota bakoitzeko.
Heldu baten laguntzaz, bilatu Interneten ugaztun monotrematuei buruzko informazioa.
1
2
Itsas ugaztunen larruazala oso lodia da. Zer dela eta?
Azaldu itsas ugaztunek aldiro-aldiro uraren gainazalera atera behar izatearen arrazoia.
3
4
Ugaztun gehienak bibiparoak
dira; hau da, amaren sabeletik
jaiotzen dira. Kumeak amaren
esneaz elikatzen dira.
Ugaztunek gorputza ilez estalia dute, eta
horrek hotzetik babesteko balio die. Dena den,
zenbait itsas ugaztunek, hala nola izurdeek eta
baleek, ia ilerik ez dute, baina bai oso azal lodia, babesteko balio diena.
Biriken bidez hartzen
dute arnasa.
H
Hegalakkl kk
Lumak
Ilea
Zakatzak
Ezkatak
Larruazal leuna
kkk
akk
n
baleek, ia ilerik
lodia, babeste
Ia ugaztun denek lau
gorputz adar dauzkate;
hots, lau hanka.
3534
Narrasti gehienak obiparoak dira,
baina arrautzak errun ondoren,
abandonatu egiten dituzte.
Narrasti gehienek lau hanka
dauzkate, baina badira batzuk, hala
nola sugeak, batere hankarik ez
dutenak. Batetik bestera joateko,
narrastiak arrastaka ibiltzen dira; hau
da, narrastu egiten dira.
Ezkata lehor eta gogorrez
estalia dute gorputza, eta
zenbaitek (dortokek, esaterako)
oskol batekin babesten dute
beren burua.
Biriken bidez hartzen
dute arnasa.
Gorputza lumaz estalia dute. Lumak
hotzetik babesteko eta uretik
isolatzeko erabiltzen dituzte, bai eta
kamuflatzeko eta hegan ari direla
abiada hartzeko ere. Badira, dena den,
hegan egin ezin duten hegaztiak, hala
nola ostruka eta kiwia.
Biriken bidez hartzen
dute arnasa.
Zer jaten duten,
halakoxe mokoa
izaten dute.
Hego izeneko gorputz
adarrak dauzkate.
Hegaztiak obiparoak dira; gehienek
kumeak zaindu eta elikatzen dituzte,
beren kabuz moldatzeko
gai diren arte.
ehienak obiparoak dira,
utzak errun ondoren,
tu egiten dituzte.
Narrasti gehienek lau hankadauzkate, baina badira batzu
nola sugeak, batere hankarik
dutenak. Batetik bestera joa
narrastiak arrastaka ibiltzen
da, narrastu egiten dira.
hor eta gogorreze gorputza, eta
(dortokek, esaterako)
ekin babesten dute
ua.
Biriken bidez
dute arnasa.
Beste animalia ornodun batzuk
Zertan dute antza krokodiloek eta sugeek? Eta oiloek eta arrano
beltzek? Denak al dira animalia talde berekoak?
HegaztiakHauek dira hegaztien ezaugarri nagusiak:
NarrastiakHauek dira narrastien ezaugarri nagusiak: Hegaztien gorputza lumaz estalita dago; narrasti
eta arrainena, ezkataz; eta anfibioek larruazal leuna
daukate.
umaz estalia dute. Lumak
besteko eta uretik
rabiltzen dituzte, bai eta
ko eta hegan ari direla
zeko ere. Badira, dena den,
ezin duten hegaztiak, hala
a eta kiwia.
Biriken bidez hartzen
dudududd tet arnasa.
Zer jaten duten,
halakoxe mokoaizaten dute.
Hego izeneko gorputz
adarrak dauzkate.
biparoak dira; gehienek kndu eta elikatzen dituzte,
z moldatzeko
e.
AnfibioakHauek dira anfibioen ezaugarri nagusiak:
ArrainakHauek dira arrainen ezaugarri nagusiak:
Anfibio guztiak obiparoak dira. Arrautzak
uretan errun eta hazi ondoren, kumeak
jaiotzen direnetik heldu bihurtzen diren
arte, anfibioak eraldatu egiten dira,
metamorfosi deritzonaren bidez.
Badira isatsa duten
anfibioak, hala nola arrabioa
eta uhandrea; eta badira
isatsik ez dutenak ere, hala
nola igelak eta apoak. Anfibioek larruazal heze eta leuna dute,
eta biriken edo larruazalaren bidez
(larruazal arnasketa) hartzen dute arnasa.
Arrain gehienek ezkataz estalia dute gorputza.
Hegalak dituzte
batetik bestera
joateko. Gehienak obiparoak
dira, eta uretan erruten
dituzte arrautzak.
Zakatzen bidez uretan
disolbatuta dagoen oxigenoa
jaso eta halaxe hartzen dute
arnasa.Lumak
Mokoa
HegoaHH
L
Hanka
Ezkatak
H
Azaldu zertan diren berdinak eta zertan desberdinak narrastiak eta anfibioak.
Zerrenda bakoitzean, animalia bat lekuz kanpo dago. Bilatu eta azaldu arrazoia.
a. Sugandila – arrabioa – dortoka – boa
b. Belatza – arranoa – pinguinoa – txolarrea
c. Barboa – izurdea – antxoa – marrazoa
1
2
«Hegan egiten duten animalia guztiak
hegaztiak dira». Zuzena al da esaldi hori?
Arrazoitu zure koadernoan.
Heldu baten laguntzaz, zoaz Internetera
informazio bila, eta azaldu ea nola jakin
daitekeen arrain batek zer adin duen
haren ezkatei erreparatuta.
3
4
ZakatzakEzkatak
Hegalak
3736
Itsas izarra itsasoko ekinodermo bat da.
Moluskuak eta krustazeoak
jaten ditu.Gorputza bost puntako izar baten formakoa dute.
Barne eskeletoa dute, arantzadun
plakaz osatua.
Marmoka knidarioen taldekoa da.
Haren gorputza kanpai formakoa
da, eta urez osatuta dago ia erabat.
Haragijaleak dira, eta garro
pozoitsuak dauzkate,
elikagaiak harrapatzeko.
koa da.
makoaerabat.
ta garro
ko.
Honelakoak dira animalia ornogabeak
Nola liteke armiarmak eta olagarroak animalia talde berekoak
izatea? Zertan dira berdinak?
Ornogabeen ezaugarriakAnimalia ornogabeek ez dute ez hezurrik eta ez bizkarrezurrik,
eta obiparoak dira.
Animalia ornogabeak sei multzo handitan banatzen eta sailka-
tzen dira: poriferoak, knidarioak, anelidoak, moluskuak, ekinodermoak eta artropodoak.
PoriferoakHauek dira poriferoen ezaugarri nagusiak:
Animalia ornogabeek ez dute bizkarrezurrik.
Hauek dira ornogabe nagusiak: poriferoak, knidarioak, anelidoak, moluskuak, ekinodermoak eta
artropodoak.
Heste zizarea
Heste zizare handia gizakion
parasito bat da, baina ez da,
inondik ere, lur zizareen talde
berekoa. Gizon-emakumeok
haren arrautzek kutsatutako
janari edo edariren bat hartuz
gero, heste zizareak infestatu
egin gaitzake.
Ikertu ea zein diren
infestazio horren sintomak
eta tratamendua, eta esan
nola egin dakiokeen aurre.
Zertan dira desberdinak marmokak eta itsasanemonak?
Lur zizareak oso mesedegarriak omen dira gizon-emakumeontzat. Zer dela eta?
Azaldu, labur-labur, zein diren poriferoen, knidarioen, anelidoen eta ekinodermoen ezaugarri nagusiak. Idatzi laburpena testu prozesadore batean.
1
2
3
KnidarioakHauek dira knidarioen ezaugarri nagusiak:
Haren gorputzak poro izeneko zulo
txiki batzuk ditu, eta haien bitartez
hartzen ditu bizitzeko behar dituen
oxigenoa eta elikagaiak.
Poriferoen taldeko itsas
animalia bat da belakia.
Batzuk zaku formakoak dira,
eta oinarri bat ere badute,
itsas hondora edo arroketara
irmoki finkatzeko balio diena.
Poroak
Anemonak itsas hondoko arroketan
finkatuta nahiz koralezko uharrietan bizi
diren knidarioak dira.
Garroak
AnelidoakHauek dira anelidoen ezaugarri nagusiak:
zeoakGo
izadut
Barplak
Lur zizareak lurra zulatu eta tunelak
eraikitzen ditu. Animalien eta
landareen hondakinak jaten ditu,
hala nola hosto eta sustraiak.
Ondoren, gorotzak bota eta lurra
elikatzen eta ongarritzen dute.
Mesede handia egiten digute
gizakioi, lurzorua egurasten
eta aberasten baitute.
Anelidoen taldekoa dugu lur zizarea. Gorputza eraztunetan banatuta dute.
EkinodermoakHauek dira ekinodermoen ezaugarri nagusiak:
A
Ondor
elikatz
Me
giz
eta a
doen taldekoa dugu lur zizarea. tza eraztunetan banatuta dute.
ZabalduZZZZZ
3938
Beste animalia ornogabe batzuk
Zer animalia taldek biltzen du ornogabe gehien? Zein da horren
arrazoia?
ArtropodoakOrnogabe gehien dituen animalia taldea artropodoena da.
Exoeskeleto izeneko kanpo estalki gutxi-asko gogor batez esta-
lia dute gorputza, eta pieza artikulatu eta higikorrez osatutako
luzakin batzuk ere badauzkate: hankak, hegoak eta antenak,
hain zuzen.
Lau motatako artropodoak daude: intsektuak, krustazeoak, araknidoak eta miriapodoak.
MoluskuakArtropodoen atzetik, moluskuena da ornogabe gehien dituen
animalia taldea. Gorputz biguna dute, maskor batez babestua.
Gehienak itsasoan bizi dira, eta ezagunenak hiru multzotan
banatzen dira: gasteropodoak, bibalbioak eta zefalopodoak.
• Sei hanka eta antena pare bat dauzkate.
• Erabat heldu gabe jaiotzen dira, baina, pixkanaka, eraldatu egiten dira, guztiz heltzen diren arte. Eraldaketa prozesu horri metamorfosi esaten zaio.
• Inurriak, labezomorroak, burruntziak, kakalardoak eta tximeletak, besteak beste, intsektuak dira.
• Krustazeo batzuek hamar hanka dauzkate (pintza eta guzti), bai eta bi antena pare ere.
• Gehienak uretan bizi dira, baina badira lehorreko espezie batzuk ere, hala nola kukurutxa.
• Izkirak, abakandoak, buiak, lanpernak eta ur arkakusoak, besteak beste, krustazeoak dira.
• Miriapodoen gorputzean zenbait segmentu artikulatu bereizten dira, eta haietako bakoitzetik hanka pare bat edo bi ateratzen zaizkie.
• Bi antena dauzkate buruan.
• Ehunzangoak eta milazangoak, besteak beste, miriapodoak dira.
ei hanka eta antena pare bat dauzkate.
AntenakHankak
Hankak
Hegoak
kate.
Hankak
Antena
Zefalopodoak
• Gehienek maskor bat izan ohi dute kiribilduta.
• Buruan lau garro edo antena dauzkate: bi luze, muturrean begiak dituztenak; eta bi labur, inguruan dutena usaintzeko eta ukitzeko balio diena.
• Barraskiloa, lapak eta bareak, besteak beste, gasteropodoak dira.
• Gehienek barne maskor bat dute.
• Buru handikoak dira, eta bentosadun garroak dauzkate.
• Tinta produzi dezakete, ura zikindu, harrapakinak atzeman eta beren burua babesteko.
• Olagarroa, txibia eta txokoa zefalopodoak dira.
Bibalbioak
• Elkarri lotutako bi kuskuz osatutako maskor bat dute, jateko ireki eta arriskuren bati igarri orduko ixten dutena.
• Ez dute bururik.
• Muskuilua, ostra eta txirla bibalbioak dira.
Intsektuak
Araknidoak
• Zortzi hanka dauzkate.
• Zenbait araknidok, hala nola armiarmek, zetazko hari likatsuak ekoizten dituzte, armiarma sareak ehuntzeko.
• Armiarmak, eskorpioiak, akaroak eta akainak, besteak beste, araknidoak dira.
Miriapodoak
Gasteropodoak
Krustazeoak
H
A
H
Adierazi zer ornogabe talderi dagokion ezaugarri hauetako bakoitza.
• Barne maskor bat dute.
• Beren gorputza bitan banatzen da: burua eta zenbait segmentu artikulatu.
• Bi kuskuz osatutako maskorra dute.
• Zortzi hanka dauzkate.
Begiratu argazkiei. Zer ezaugarrik adierazten du animalia bakoitza zer taldetakoa den?
1
2
Ornogabe gehien dituzten animalia taldeak artropodoak
eta moluskuak dira.
k
k
GarroakG
•Kuskuak
1
2
b k h h k d k (
stazeoak
Hankak
Antenak
•
•
•
MaskorraM
Antenak
1
414140
Zure txanda!
Egiteko modua
Hostoak ere jan daitezke.
Zerben hostoak handiak eta
obalatuak dira, eta peziolo
luze eta zabal bat dute.
Batzuetan, sustraiak jaten
ditugu. Arbia, adibidez,
mami zuriko sustrai luze
eta zilindrikoa da.
Zenbait landareren fruituak
ere jaten dira. Pepinoa, esate
baterako, forma luzeko fruitu bat
da, barrenean hazi ugari dituena.
Zurtoinak ere jaten ditugu.
Porruak, adibidez, zurtoin luze-
luzea duten landareak dira.
Baratzeko landareak sailkatzen dituguBaratzera joan eta fruitu zein barazki ugari jaso ditzakegu, hori
bikaina baita gure dieta orekatua eta osasungarria izateko. Zer zati
jan daitekeen, halaxe sailkatzen dira baratzeko landareak.
Identifikatu eta sailkatu baratzeko landare hauek, zer zati jaten den kontuan hartuta.
1
Beste modu batera ere sailka daitezke baratzeko landareak: zer urtarotan heltzen diren kontuan hartuta. Ikertu eta esan zure fruitu eta barazki gogokoenak noiz heltzen diren, eta sailkatu irizpide horren arabera.
2
41
Azenarioa Kuiatxoa Uraza Errefaua Espinakak
ParkeaAnderrek eta bere lagunek parkera joan eta pasieran ibiltzea
erabaki dute, amorratzen baitaude aire garbia arnasteko eta
bertan bizi diren animaliak eta landareak gertutik ikusteko.
Pasieran zebiltzala, berriki loratutako japoniar gereziondo bat ikusi dute. Ezaugarri hauetako zeinek deskribatzen ditu ondoen bere hostoak?
a. Hosto orri obalatuko hosto horzdunak dira.
b. Hostoek hosto orri luzea dute, eta koskarik ez.
Gereziondoaren loreetako batean intsektu bat pausatu da, eta Ane begira-begira gelditu zaio. Ezaugarri hauetako zeini esker jakin du intsektu bat dela?
a. Sei hanka eta antena pare bat dauzka.
b. Zortzi hanka eta bi antena pare dauzka.
c. Zortzi hanka eta antena pare bat dauzka.
d. Sei hanka eta bi antena pare dauzka.
Anderrek lagunei azaldu die lorerik ezean intsektu asko desagertu egingo liratekeela, eta alderantziz. Zergatik?
Anek lagunei esan die parkeak hirietako birikak direla. Zergatik deitzen zaie horrela? Aukeratu erantzun zuzena.
a. Landareek, fotosintesia egiten ari direla, karbono dioxidoa ekoizten dutelako.
b. Landareek fotosintesia egin bitartean ekoitzitako oxigenoak airea aberasten duelako.
Landareak sailkatzeko moduetako bat haien hostoei erreparatzea da. Landareen zer beste zatik balio digute haiek identifikatzeko?
a. Loreek. c. Sustraiek.
b. Fruituek. d. Zurtoinak.
1
2
3
4
5
Arbia
Porrua
ZerbaPepinoa
r aruarua
1 2 3 4 5
o
na.
k
JARRI PRAKTIKAN PISApolis
42 4342
GOGOAN AL DUZU?
Adi, galderak! Gogoan izan jarduerak zure
koadernoan edo beste orri
batean egin behar dituzula. IKASTEN IKASI Gogoratu unitate honen eskema
egin behar duzula koadernoan.
Ordenagailuan ere egin
dezakezu, CmapTools programa
erabiliz. Idatzi zure koadernoan zer funtzio egiten duen landarearen atal bakoitzak.
Sailkatu animalia hauek ornodunedo ornogabetan.
1
2
Idatzi ornodunen zer talderi dagozkion ezaugarri hauek.
a. Ezkatak dauzkate, baina hegalik ez.
b. Animalia bibiparoak dira.
c. Mota askotako hegalak dauzkate.
d. Larruazal heze eta leuna dute.
Aukeratu kasu bakoitzean zein diren hitz egokiak. Ondoren, idatzi koadernoan esaldi zuzenak.
a. (Antxoak / Igarabak) zakatzen bidez hartzen du arnasa.
b. (Sugandilak / Uhandreak) ezkatak dauzka.
c. (Saguzarra / Enara) hegazti bat da.
d. (Dortoka / Marmoka) maskor batek babesten du.
Ezaugarri hauetako zein dauzkate ugaztunek?
a. Gorputza ilez estalia dute.
b. Bibiparoak dira.
c. Denak oinez joaten dira batetik bestera.
d. Lau hanka dauzkate.
Idatzi arrainen lau ezaugarri.
3
4
5
6
Irakurri animalia hauen deskribapenak eta eman adibide bana.
a. Hegan egiten duen ugaztun bat.
b. Hegan egiten ez duen hegazti bat.
c. Isatsa duen anfibio bat.
d. Hankarik gabeko narrasti bat.
Osatu hutsuneak, eta kopiatu esaldi hauek zure koadernoan.
a. Gorputza ..... izeneko zulo txiki batzuez betea duen ..... bat da belakia.
b. ..... eta itsas anemona ..... taldeko bi animalia dira.
c. Itsas izarrak ..... eta ..... elikatzen dira.
d. Lur zizareak ..... dira.
Erreparatu argazki hauei, eta gero, idatzi zure koadernoan animalia bakoitzak zer izen duen eta zer taldetakoa den.
7
8
9
Zer ezaugarri eta propietate dituztekrustazeoek?
10
Zure ustez, marrazki eta argazkiek laguntzen al digute animalien propietateak eta ezaugarriak hobeto ulertzen? Zergatik?
Esaldi hauek akatsak dituzte. Bilatu akatsak eta zuzendu okerrak zure koadernoan.
a. Protozooak leku lehorretan bizi dira.
b. Landareak beste izaki bizidun batzuen hondakinez elikatzen dira.
c. Onddoak ez dira batetik bestera joaten, baina gai dira mugitzeko.
d. Algek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte.
e. Lizunak loredunak edo loregabeak izan daitezke.
2 Eman ekosistema hauetako animalia bereizgarrien adibide bana.
a. Basamortua.
b. Belardia.
c. Baso mediterraneoa.
d. Itsasertza.
e. Urmaela.
f. Hiria.
3
Jarri taldeka, eta osatu unitate honetan ikasitako ornodun eta ornogabeen talde bakoitzetik gutxienez animalia baten fitxa. Bukatzeko, egin fitxategi bat, eta sailkatu animaliak bereizgailuak erabiliz.
1
Animalien fitxakAnimalia bati buruz ikertzen jardun ondoren, lortutako datu
nagusiak fitxa batean laburbil daitezke, ikasitakoa nahi bestetan
gogora ekartzeko. Informazioa modu argi, txukun eta errazean
aurkezteko balio dute fitxek.
• Zer izen du? Oiloa.
• Mota: Ornoduna. Ornogabea.
• Taldea: Hegaztiak.
•Zer jaten du? Aleak, barazkiak eta animalia txikiak.
•Nolakoa du gorputza? BI hego eta bi hanka dauzka.
Buruan moko bat du.
•Nola mugitzen da? Oinez.
• Ugalketa: Obiparoa. Bibiparoa.
• Bereizgarria: Buruan oso nabarmenak dira gandorra eta bizarrak.x
Gero, bilatu argazki bat.
Argazkirik lortu ezean, egin
marrazki bat.
2
•
••••
••••
•••Z
•
Aukeratu animalia
bat eta bildu hari
buruzko informazioa.
1anemona uhandrea lur zizarea gorila
zorria karramarroa boa olagarroa
1
3
2
x
44 45
SOMOS CIENTÍFICOS
44
Barraskiloak aztertuko ditugu ikasgelanBatzuetan geure buruari galdetzen diogu ea naturan bizi diren
animaliek zer bizimodu duten, zer egiten duten, zer jaten duten
eta nola erlazionatzen diren. Zer egin, baina, animalia baten
bizimodu eta ezaugarriei buruz ahalik gehien jakiteko?
Barraskiloen bizi zikloari buruzko ikerketa lan zientifiko bat
egingo dugu, haiei buruz dakiguna sakontzeko.
Galderak egingo ditugu
Lehenik eta behin, zer zalantza zientifiko dugun identifikatu
behar dugu. Nolakoa da barraskiloen bizi zikloa?
Galdera hori konplexu samarra denez, gure zalantza argitzen
lagunduko diguten galdera errazagoak egingo ditugu. Adibidez:
Zer ezaugarri dituzte barraskiloek? Zer jaten dute? Non bizi
dira? Zer behar dute bizitzeko?
Informazioa bilatuko dugu
Gure zalantza argitzeko, beharrezkoa da barraskiloei buruzko ahal
beste datu bilatzea eta aukeratzea. Horretarako, eskura ditugun
informazio iturrietara jo dezakegu, edo behaketa zuzena erabili.
Dakiguna antolatuko dugu
Informazio guztia bildu ondoren, hurrengo urratsa hura antola-tzea da, gero nahi bestetan eskura izan dezagun. Horretarako,
zerrenda bat egin dezakezu, aztertu nahi dituzun barraskiloen
ezaugarri guztiak txukun-txukun ordenatuta izan ditzazun.
Informazioa aztertuko dugu
Informazioa antolatu eta gero, esku artean dituzun datu guztiak
aztertu behar dituzu, eta ondoren, laburpen bat egin. Idatzi, esate
baterako, nolakoak diren barraskiloaren maskorra, gorputza eta
antenak. Aipatu, halaber, zer motatakoak diren bere gorotzak, eta
deskribatu mugitzean bidean uzten duen arrastoa.
Ondorioak aterako ditugu
Informazio guztia antolatu eta aztertu duzu. Orain, ondorioak
ateratzeko garaia da, horrela hasieran zeure buruari egin diz-
kiozun galderei erantzuteko. Dagoeneko badakizu barraskiloek,
beren burua uretan garbitzen dutenean, gorputza ateratzen du-
tela maskorretik kanpora, edo aurreko egunean zer jan duten,
halakoxea dela beren gorotzen kolorea.
Txosten bat aurkeztuko dugu
Amaitzeko, txosten batean hainbat datu idatzi behar dituzu:
ikertzera bultzatu zaituen zalantza zientifikoa, bildutako infor-
mazio guztia eta, azkenik, ateratako ondorioak. Gainera, txoste-
naren bukaeran erabilitako informazio iturri guztiak aipatu
behar dituzu, bai zuzenak eta bai zeharkakoak.
Ikasi zientzia
Zer beste behaketa egin ditzakezu
terrarioan dauden barraskiloekin? Egin
zerrenda bat eta alderatu ikaskideekin
egin dutenarekin.
3Idatzi barraskiloen bizi
zikloarekin lotuta sortu
zaizkizun zalantzei
buruzko bi galdera.
1Informazio iturriak Jo aldizkarietara,
liburuetara eta
Internetera, eta bilatu
barraskiloei buruzko
informazioa: non bizi
diren, nolakoak diren,
zer jaten duten…
BehaketaPrestatu terrario bat
ikasgelan, eta bete barraskiloz. Jarri azpialdean
harriak, lurra eta hosto lehorrak. Jarri, halaber,
hondar hezez betetako jogurt ontzi bat,
arrautzak non errun izan dezaten, bai eta ontzi
bete ur ere, terrarioak hezetasunik gal ez dezan.
Bota janaria: uraza, azenarioa, tomatea…
Barraskiloak aztertzen
Animaliekin harremanak
dituzun aldiro, kontu handiz
ibili, animaliek minik har ez
dezaten. Barraskiloei lupa bidez
begiratzen badiezu, bestela
oharkabean joango liratekeen
ezaugarri dezente ikusi ahal
izango dituzu: beren
maskorraren edo antenen
xehetasun ugari, esaterako.
Zuen txanda!
Taldeka, aukeratu honako galdera hauetako bat, eta jarraitu gureikerketan egindako urratsei.
• Nolakoa da beldarraren bizi zikloa?
• Nolakoa da inurriaren bizi zikloa?
• Nolakoa da kilkerraren bizi zikloa?
• Nolakoa da legatzaren bizi zikloa?
45
ZIENTZIALARIAK GARA
Demagun barraskilo batek
tomatea jan duela. Zer
kolore izango dute bere
gorotzek?
D2
Gogoratu
Gogoan izan terrarioa ondo
argitutako leku batean jarri
behar duzuela. Eguzkiak, dena
den, ez dio zuzenean jo behar.
Alhazen (965-1040)
izeneko matematikari eta
fisikari arabiarrak berebiziko
garrantzia ematen zion
behaketa lanetan lupa
erabiltzeari.
Zientzialari bat gidari
46
SOMOS CIENTÍFICOS
4746
PISApolis
EKIN ETA IKASI
Espainiako ekosistemen arteko bat da Almerian dagoen Tabernasko basamortua. Bertan, zenbait hiri lotzen dituzten hainbat bide eta errepide daude. Bide horiek ere ekosistemaren parte al dira? Zergatik?
1 Gogoan izan landareek, fotosintesia egitean, oxigenoa askatzen dutela. Zer onura dakarzkio horrek ingurumenari?
Irakurri arretaz beheko bi esaldi horiek, eta gero, marraztu zure koadernoan ekosistema bateko izaki bizidunen arteko elika katea eratzeko beharrezkoak diren geziak.
9
10
Erreparatu aurreko jarduerako elika kateari, eta gero, erantzun galdera hauei.
• Zer izaki bizidun da ekoizlea? Zer erreinutakoa da?
• Zer izaki bizidun dira kontsumitzaileak? Zer erreinutakoak dira?
• Zer ekosistema dagokio elika kate horri?
a. Basoa.
b. Itsasertza.
c. Basamortua.
10111101010101010101010101010100100011Tabernasen bizi den animalia berezienetako bat sugandila buztangorria da. Zer animalia mota da?
a. Ugaztuna. c. Anfibioa.
b. Narrastia. d. Hegaztia.
Tabernasen, mota askotako artropodoak bizi dira. Animalia hauetako zein ez da artropodo bat?
5
6
Betibizia Tabernasen hazten den landare bat da, eta desagertzeko arriskuan dago. Zer arrazoik bultzatzen dute espezie bat desagertzeko arriskuan egotera?
Palmondoak Saharako oasietan hazten diren zuhaitzak dira. Oso lore txikia dute, baina txikiak izanagatik ere, oso deigarriak dira. Palmondoaren loreari oso usain atsegina dario. Horren helburua intsektuak erakartzea da. Zertarako erakarri behar izaten dituzte intsektuak? Zein da loreen funtzioa?
7
8
Munduko basamortu beroenetako bat Afrikan dago. Zure ustez, zertan dira berdinak eta zertan desberdinak Saharako basamortua eta Tabernaskoa?
Saharan bizi diren animalien artean, dromedarioa da adierazgarrienetako bat. Bibiparoa ala obiparoa da? Azaldu.
Tabernasen hainbat animalia espezie bizi dira. Kopiatu beheko taula hau koadernoan, eta sailkatu animalia hauek.
2
3
4
a. Zer tresnarekin zurituko duzu baratxuri alea? Zer neurri hartu behar dituzu?
b. Zer tresnarekin ebakiko duzu baratxuri alea? Zer neurri hartu behar dituzu?
c. Zer tresnarekin aztertuko duzu baratxuri alea? Zer neurri hartu behar dituzu?
Datorren egunean, ikasgelan behaketa
lan bat egingo duzue. Baratxuri ale bat
aztertu beharko duzue. Aldez aurretik,
baina, ondo pentsatu nola jokatuko du-
zuen, zer tresna erabiliko dituzuen eta
zer neurri hartu beharko dituzuen.
1
2
3
4
armiarma eskailera sugea arrabioa igelasugandila hontz handia untxia tarantula
Matxinsaltoak hirustak jaten ditu.
Basurdeak matxinsaltoak jaten ditu.
Ornodunak Ornogabeak
4948
PBL PROIEKTUA
4948
LANKIDETZAN IKASI
Nekazaritzari buruzko ikerketa lan bat egingo duguHiruhileko honetan, landareen ezaugarri asko hartu ditugu
aztergai. Orain, nekazaritzak gizon-emakumeoi zer onura eta
mesede egiten dizkigun aztertuko dugu.
Osatu lau edo bost ikasleko taldeak, eta egin denok batera zenbait
laborantza motari buruzko ikerketa lantxo bat. Horretarako, jarrai-
tu irakasleak emandako argibideei.
Lana banatuko dugu
Hona hemen gure baratze eta soroetan lortzen diren zenbait
produktu natural. Den-denak dira gizon-emakumeon nahiz
ganaduaren elikaduraren parte.
Talde bakoitzak goiko produktu horietako batekin lotutako la-
borantza lanak ikertuko ditu. Horretarako, gai hauei buruzko
informazioa bildu behar da:
• Laborantza lan mota bakoitzari dagokionez, nekazariek urtean
zehar egin behar izaten dituzten lanak.
• Laboreen ereite eta biltze sasoia.
• Nekazariek beren lana egiteko behar duten makineria.
• Aukeratutako produktua lantzeko laborantza sistema: labo-
rantza ureztatua, lehorreko laborantza edo berotegikoa.
• Gurean non lantzen diren laborantza lan horiek.
• Laborantza lanak zer helburu duen; hau da, helburua gizon-
emakumeon kontsumoa den, animaliena ala biena.
• Landutako produktuak merkatuan duen prezioa.
Gure herriko udalak ingurumenari buruzko erakusketa bat
antolatzea erabaki du. Asmoa hauxe da: batetik, jendeari
herriko ekosistemak erakustea, eta bestetik, haiek babesteko zer
neurri hartu beharko liratekeen azaltzea. Ziur asko, gure
eskolatik oso gertu parke bat egongo da. Parkera joan gintezke,
eta bertako landare eta animalia espezieen katalogo bat pres-
tatu. Aukera ezin hobea, inondik ere, natura errespetatzearen
garrantziaz ohartarazteko eta gutako bakoitzak haren alde zer
egin dezakeen ondo ikasteko. Herriko parke bakoitzak bere
logotipoa izan dezan nahi dute alkateak eta udaleko zinego-
tziek, horrek gure inguruko parkeak ezagutzera emango ditue-
lakoan. Agian, horrek guztiak gure ingurunea babestu eta
zaindu beharraz jabearaziko gaitu. Laguntzeko prest al zaudete?
Zer behar dugu?
Kartoi mehe bat
Arkatza
Koloretako arkatzak
Errotuladoreak
Erregela
Guraizeak
Kola
Ka
Informazioa bilatu eta aztertuko dugu
Zuen ikerketa lana egiteko, jo informazio bila liburu, aldizkari
eta entziklopedietara, baita Internetera ere. Aditu batengana ere
jo dezakezue; nekazari batengana, esate baterako.
Taldeko kide guztiok lortutako informazioa oinarri hartuta,
egin horma irudi bat datu garrantzitsuenekin. Zuen lana osatze
aldera, gehitu argazki eta marrazkiak.
Emaitzen berri emango dugu
Bozeramaile batek bere taldeak egindako horma irudia aurkez-
tuko du ikastaldearen aurrean. Ondoren, gainerako taldeetako
kideek galderak egingo dizkiote.
Kartoi mehe batean, diseinatu arkatzez zer irudikatu nahi duzuen horma irudian. Moztu eta itsatsi kartoi mehean marrazki eta argazkiak, eta idatzi errotuladorez testuak.
DilistakZorionak! Nekazaritzari buruzko ikerketa lana ondo egin duzue. Orain, denek zuen lanaren berri izan dezaten, jarri zuen horma irudia ikasgelan ikusgai.
Tomateak Garagarra
LaranjakOloaLekak