SOSYALİST İKTİSAT SOSYALİST İKTİSAT DÜZENİDÜZENİ

Geçmişte Sovyet Rusya başta olmak Geçmişte Sovyet Rusya başta olmak üzere, Bulgaristan, Macaristan, üzere, Bulgaristan, Macaristan, Çekoslovakya, Doğu Almanya, Romanya, Çekoslovakya, Doğu Almanya, Romanya, Polonya, Yugoslavya, Kuzey Kore, Polonya, Yugoslavya, Kuzey Kore, Vietnam, Küba, Çin Halk Cumhuriyeti ve Vietnam, Küba, Çin Halk Cumhuriyeti ve Arnavutluk ekonomilerinin organizasyon Arnavutluk ekonomilerinin organizasyon biçimini oluşturan sosyalizm, en az büyük biçimini oluşturan sosyalizm, en az büyük çapta üretimde kullanılan maddi üretim çapta üretimde kullanılan maddi üretim araçları kamu mülkiyetinde olan; hangi araçları kamu mülkiyetinde olan; hangi malların ne miktarda, nasıl üretileceği, malların ne miktarda, nasıl üretileceği, elde edilen mahsulün nerede, nasıl elde edilen mahsulün nerede, nasıl kullanılacağı merkezi plânlama ile tesbit kullanılacağı merkezi plânlama ile tesbit edilen bir sistemdir, edilen bir sistemdir,

i) Kamu mülkiyeti sosyalizmin i) Kamu mülkiyeti sosyalizmin dayandığı temel kurumlardan birisidir. dayandığı temel kurumlardan birisidir. K. Marx tarafından sosyalizmin ileri K. Marx tarafından sosyalizmin ileri aşaması olarak nitelenen ve «herkesin aşaması olarak nitelenen ve «herkesin yeteneklerine göre çalışması, yeteneklerine göre çalışması, gereksinmelerine göre pay alması» gereksinmelerine göre pay alması» esasına dayanan komünizmde arazi esasına dayanan komünizmde arazi ve sermaye mallan, hatta tüketimi ve sermaye mallan, hatta tüketimi tüketicinin kendisine bağlı olmayan tüketicinin kendisine bağlı olmayan tüketim mallarının kamu mülkiyetinde tüketim mallarının kamu mülkiyetinde olacağı ileri sürülmekte; özel mülkiyet olacağı ileri sürülmekte; özel mülkiyet tüketimi tüketiciye bağlı tüketim tüketimi tüketiciye bağlı tüketim mallarına inhisar ettirilmektedir.mallarına inhisar ettirilmektedir.

Komünizme geçiş merhalesi olarak Komünizme geçiş merhalesi olarak görülen sosyalizmde (proletarya görülen sosyalizmde (proletarya diktatörlüğü safhasında) ise, büyük diktatörlüğü safhasında) ise, büyük ölçüde üretimde kullanılan arazi ve ölçüde üretimde kullanılan arazi ve sermaye mallarının, başka bir sermaye mallarının, başka bir deyimle, başkalarının emeğini deyimle, başkalarının emeğini kullanarak işlenen arazi ve sermaye kullanarak işlenen arazi ve sermaye mallarının kamu mülkiyetinde olması mallarının kamu mülkiyetinde olması yeterli görülerek, yeterli görülerek,

tarım sektöründe küçük aile işletmeleri, tarım sektöründe küçük aile işletmeleri, ciltçilik, ayakkabı tamirciliği, baca ciltçilik, ayakkabı tamirciliği, baca temizleme, terzilik, elektrik tesisatı temizleme, terzilik, elektrik tesisatı tamirciliği, çamaşır yıkama, saç yapma, tamirciliği, çamaşır yıkama, saç yapma, fotoğraf çekme, resim yapma, fotoğraf çekme, resim yapma, marangozluk gibi, sermayeden çok marangozluk gibi, sermayeden çok emek faktörünün hakim olduğu küçük emek faktörünün hakim olduğu küçük işlerin yapılması özel kişilere, kooperatif işlerin yapılması özel kişilere, kooperatif işletmelere bırakılabilmektedir. işletmelere bırakılabilmektedir.

Çünkü bu türlü işletmelerde, sosyalist Çünkü bu türlü işletmelerde, sosyalist deyimle, ücret esareti yoktur; insanın deyimle, ücret esareti yoktur; insanın in san tarafından sömürülmesi söz in san tarafından sömürülmesi söz konusu değildir. Ayrıca, bu türlü konusu değildir. Ayrıca, bu türlü işletmelerin özel kişilere bırakılması, işletmelerin özel kişilere bırakılması, devlet eli ile yönetilmesinden daha devlet eli ile yönetilmesinden daha rasyonel olmasından ileri rasyonel olmasından ileri gelmektedir.gelmektedir.

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra sosyalist İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra sosyalist rejimi kabul eden bazı ülkelerde rejimi kabul eden bazı ülkelerde köylülerin geleneklere bağlılığı, çoluğu köylülerin geleneklere bağlılığı, çoluğu çocuğu ile üzerinde çalışarak geçimini çocuğu ile üzerinde çalışarak geçimini sağladığı toprağından vazgeçmemekte sağladığı toprağından vazgeçmemekte direnmeleri nedeni ile tüm toprakların direnmeleri nedeni ile tüm toprakların kamulaştırılması yararlı görülmemiştir. kamulaştırılması yararlı görülmemiştir. Örneğin, Polonya ve Yugoslavya'daki Örneğin, Polonya ve Yugoslavya'daki komünist idare toprakların Sovyet komünist idare toprakların Sovyet Rusya, Bulgaristan, Macaristan, Rusya, Bulgaristan, Macaristan, Romanya, Doğu Almanya ve Romanya, Doğu Almanya ve Çekoslovakya'da olduğu ölçüde Çekoslovakya'da olduğu ölçüde kamulaştırılması yoluna gitmemiştir kamulaştırılması yoluna gitmemiştir

ii) Arazi ve sermaye üzerinde özel ii) Arazi ve sermaye üzerinde özel mülkiyetin tanınmadığı sosyalizmde mülkiyetin tanınmadığı sosyalizmde arazi ve sermaye üzerinde mevcut arazi ve sermaye üzerinde mevcut olmayan mülkiyet hakkının miras ve olmayan mülkiyet hakkının miras ve vasiyet yolu ile devredilmesi de söz vasiyet yolu ile devredilmesi de söz konusu değildir. Ancak özel konusu değildir. Ancak özel mülkiyete konu olan mallar ve mülkiyete konu olan mallar ve kıymetler belli bir ölçüde miras yolu kıymetler belli bir ölçüde miras yolu ila edinilebilir. ila edinilebilir.

Örneğin, Sovyet Rusya'da tüketim Örneğin, Sovyet Rusya'da tüketim malları üzerinde özel mülkiyet hakkı malları üzerinde özel mülkiyet hakkı tanınmıştır. Sovyet vatandaşları tanınmıştır. Sovyet vatandaşları birden fazla elbiseye, televizyona, birden fazla elbiseye, televizyona, otomobile, bir konuta ve yaz evine, otomobile, bir konuta ve yaz evine, mücevherat ve tasarruf mevduatına mücevherat ve tasarruf mevduatına sahip olabilirler. Bu malların belli sahip olabilirler. Bu malların belli ölçüde miras yolu ile intikali ölçüde miras yolu ile intikali mümkündür. mümkündür.

iii) K. Marx tarafından sosyalizmin ileri iii) K. Marx tarafından sosyalizmin ileri aşaması olarak nitelenen ve «herkesin aşaması olarak nitelenen ve «herkesin yeteneklerine göre çalışması, yeteneklerine göre çalışması, gereksinmelerine göre pay alması» gereksinmelerine göre pay alması» esasına dayanan komünizmde arazi, esasına dayanan komünizmde arazi, sermaye ve hatta tüketimi tüketicilerin sermaye ve hatta tüketimi tüketicilerin kendilerine bağlı olmayan tüketim malları kendilerine bağlı olmayan tüketim malları toplum mülkiye tinde olacağından, bu toplum mülkiye tinde olacağından, bu malların nerede ve nasıl kullanılacağını malların nerede ve nasıl kullanılacağını tayin etme hakkı topluma ait olacak; tayin etme hakkı topluma ait olacak; üretimin organizasyon ve yönetimi kamu üretimin organizasyon ve yönetimi kamu işletmelerinin elinde bulunacak; özel işletmelerinin elinde bulunacak; özel kişilerin ticarî amaçlı girişimde bulunmaları kişilerin ticarî amaçlı girişimde bulunmaları söz konusu olmayacaktır.söz konusu olmayacaktır.

Komünizme geçiş merhalesi olarak görülen Komünizme geçiş merhalesi olarak görülen sosyalizmde (proletarya diktatörlüğünde) sosyalizmde (proletarya diktatörlüğünde) özel kişilere ve kooperatif şirketlere özel kişilere ve kooperatif şirketlere başkalarının emeğini kullanmadan başkalarının emeğini kullanmadan kendileri tarafından işletilen ve kendileri tarafından işletilen ve sermayeden çok emek faktörünün hakim sermayeden çok emek faktörünün hakim olduğu küçük işletmelere sahip olma hakkı olduğu küçük işletmelere sahip olma hakkı tanınmakla birlikte bunların piyasa tanınmakla birlikte bunların piyasa ekonomilerindeki girişim serbestisine ekonomilerindeki girişim serbestisine benzer bir serbestiden yararlandıkları benzer bir serbestiden yararlandıkları söylenemez. Bunların faaliyetleri merkezi söylenemez. Bunların faaliyetleri merkezi plânlama tarafından belirlenir ve kamu plânlama tarafından belirlenir ve kamu makamları tarafından kontrol edilir.makamları tarafından kontrol edilir.

Örneğin, Sovyet Rusya'da satmak için mal Örneğin, Sovyet Rusya'da satmak için mal satın almak, birisini çalıştırarak satış için satın almak, birisini çalıştırarak satış için mal üretmek yasak olmakla beraber, özel mal üretmek yasak olmakla beraber, özel kişilerin lisans alarak ayakkabı tamirciliği, kişilerin lisans alarak ayakkabı tamirciliği, terzilik, ciltçilik, baca temizleyiciliği, terzilik, ciltçilik, baca temizleyiciliği, elektrik, su tesisleri tamirciliği, çamaşır elektrik, su tesisleri tamirciliği, çamaşır yıkama gibi işleri yapmalarına izin yıkama gibi işleri yapmalarına izin verilmektedir; hukukçu, doktor, dişçi gibi verilmektedir; hukukçu, doktor, dişçi gibi hizmet arz eden meslekler devlet hizmetine hizmet arz eden meslekler devlet hizmetine ilaveten mesleklerini ifa edebilmektedirler. ilaveten mesleklerini ifa edebilmektedirler. Bununla beraber, bunların kapitalist piyasa Bununla beraber, bunların kapitalist piyasa ekonomilerindeki girişim serbestisine ekonomilerindeki girişim serbestisine benzer bir serbestiye sahip olduklarını benzer bir serbestiye sahip olduklarını söylemek mümkün değildir.söylemek mümkün değildir.

Sosyalizmde tarım, küçük sanatlar ve Sosyalizmde tarım, küçük sanatlar ve hizmet sektöründe sermayeden çok emek hizmet sektöründe sermayeden çok emek unsurunun hakim olduğu küçük işletmelere unsurunun hakim olduğu küçük işletmelere sahip olma sına izin verilen özel kişiler ve sahip olma sına izin verilen özel kişiler ve kooperatif kurumlar hariç, vatandaşlar esas kooperatif kurumlar hariç, vatandaşlar esas itibariyle kamu işletme ve kuruluşlarında itibariyle kamu işletme ve kuruluşlarında istihdam edilir. Her işletmenin hangi girdileri istihdam edilir. Her işletmenin hangi girdileri kullanacağı, hangi teknik politikayı kullanacağı, hangi teknik politikayı izleyeceği, ne kadar yönetici, teknik ve idarî izleyeceği, ne kadar yönetici, teknik ve idarî personel ve işçi istihdam edeceği, bunlara personel ve işçi istihdam edeceği, bunlara ne ücret ödeneceği v.b. merkezi plânda ne ücret ödeneceği v.b. merkezi plânda tesbit edilir. Genel ola rak vatandaşlara tesbit edilir. Genel ola rak vatandaşlara meslek ve çalışma yerini seçme özgürlüğü meslek ve çalışma yerini seçme özgürlüğü tanınmaktadır. tanınmaktadır.

Endüstriler ve meslekler arasındaki Endüstriler ve meslekler arasındaki ücret farkları, tüketim kalemlerinde bir ücret farkları, tüketim kalemlerinde bir kısım meslek ve müstahdemlere kısım meslek ve müstahdemlere tanınan özel tahsisler çalışan nüfusun tanınan özel tahsisler çalışan nüfusun çeşitli endüstri ve mesleklere dağılımını çeşitli endüstri ve mesleklere dağılımını sağlamaya yardım etmekle beraber, sağlamaya yardım etmekle beraber, vatandaşın kamu işletme ve vatandaşın kamu işletme ve kurumlarında kendisine gösterilen işleri kurumlarında kendisine gösterilen işleri beğenmemesi halinde, piyasa beğenmemesi halinde, piyasa ekonomilerinde olduğu gibi, kendi ekonomilerinde olduğu gibi, kendi başına bir iş yapma veya başka bir başına bir iş yapma veya başka bir patrondan iş talep etme olanağı yoktur.patrondan iş talep etme olanağı yoktur.

Proletarya diktatörlüğünü izleyecek Proletarya diktatörlüğünü izleyecek olan ve «herkesin yeteneklerine göre olan ve «herkesin yeteneklerine göre çalışması, gereksinmelerine göre pay çalışması, gereksinmelerine göre pay alması» istenen komünizm alması» istenen komünizm aşamasında ise, ücret farkları ve aşamasında ise, ücret farkları ve diğer ayrıcalıkların düzenleyici rolü diğer ayrıcalıkların düzenleyici rolü ortadan kalkacak, çalışan nüfusun ortadan kalkacak, çalışan nüfusun plânın ön gördüğü meslek ve işyer plânın ön gördüğü meslek ve işyer lerine dağılımını sağlamak büsbütün lerine dağılımını sağlamak büsbütün güçleşecektir. güçleşecektir.

Çünkü böyle bir düzenin islemesi bugünkü Çünkü böyle bir düzenin islemesi bugünkü insanın yerine bambaşka bir insanın insanın yerine bambaşka bir insanın geçmesi, insanların toplum yararına geçmesi, insanların toplum yararına çalışmayı kazanca tercih etmeleri, altruizm çalışmayı kazanca tercih etmeleri, altruizm ve sosyal şevkle dolu bir davranışı ve sosyal şevkle dolu bir davranışı benimsemeleri, mal ve hizmet üre timinin benimsemeleri, mal ve hizmet üre timinin herkesin gereksinmelerini karşılamaya herkesin gereksinmelerini karşılamaya yeter bir düzeye ulaştırılması gibi yeter bir düzeye ulaştırılması gibi gelişmeleri zorunlu kılacaktır. Bunlar gelişmeleri zorunlu kılacaktır. Bunlar olmadan, meslek ve işyerini seçme olmadan, meslek ve işyerini seçme serbestisi ile eşit ücret ödenmesi hedefinin serbestisi ile eşit ücret ödenmesi hedefinin aynı zamanda gerçekleştirilmesi mümkün aynı zamanda gerçekleştirilmesi mümkün görülmemektedir.görülmemektedir.

iv) Sosyalizmde arazi ve iv) Sosyalizmde arazi ve sermayenin esas itibariyle kamu sermayenin esas itibariyle kamu mülkiyetinde olması, üretimin mülkiyetinde olması, üretimin organizasyon ve yönetiminin kamu organizasyon ve yönetiminin kamu işletmelerinin elinde bulunması işletmelerinin elinde bulunması insanlar arasında alacak-borç insanlar arasında alacak-borç ilişkilerinin meydana gelmesini, ayni ilişkilerinin meydana gelmesini, ayni hakların doğmasını büyük ölçüde hakların doğmasını büyük ölçüde önler. önler.

Bu hal, kamu makamları tarafından Bu hal, kamu makamları tarafından hazırlanan statü, çizelgelerin, çıkarılan hazırlanan statü, çizelgelerin, çıkarılan emirlerin, özel mülkiyet ve girişim emirlerin, özel mülkiyet ve girişim özgürlüğünün esas olduğu kapitalist özgürlüğünün esas olduğu kapitalist piyasa ekonomilerindeki sözleşme yapma piyasa ekonomilerindeki sözleşme yapma serbestisinin yerini almasına yol açar. serbestisinin yerini almasına yol açar. Sosyalist iktisat düzeninde üretimin Sosyalist iktisat düzeninde üretimin organizasyon ve yönetimi kamu organizasyon ve yönetimi kamu işletmelerinin elinde olduğuna ve girişim işletmelerinin elinde olduğuna ve girişim serbestisi bulunmadığına göre, bireylerin serbestisi bulunmadığına göre, bireylerin piyasa ekonomilerinde olduğu gibi, ticari piyasa ekonomilerinde olduğu gibi, ticari amaçlı ortaklık kurmaları söz konusu amaçlı ortaklık kurmaları söz konusu değildir.değildir.

Herkesin kamu işletmelerinde ve Herkesin kamu işletmelerinde ve kurumlarında işçi olarak çalıştığı kurumlarında işçi olarak çalıştığı Sovyet Rusya'da işçilere sendika Sovyet Rusya'da işçilere sendika kurma hakkı tanınmıştır. Ancak, bu kurma hakkı tanınmıştır. Ancak, bu sendikalar piyasa ekonomilerinde sendikalar piyasa ekonomilerinde olduğu gibi ücret pazarlığı olduğu gibi ücret pazarlığı yetkisinden yoksundurlar; grev yetkisinden yoksundurlar; grev hakkına sahip değildirler. hakkına sahip değildirler.

Sosyalist düzende sendikaların görevleri, Sosyalist düzende sendikaların görevleri, Sovyet Rusya'da olduğu gibi, çalışma Sovyet Rusya'da olduğu gibi, çalışma disiplinini sağlamak için çalışmada sosyalist disiplinini sağlamak için çalışmada sosyalist tutumun eğitilmesi, işçilerin sosyal mülkiyeti tutumun eğitilmesi, işçilerin sosyal mülkiyeti korumalarının sağlanması, organize korumalarının sağlanması, organize toplantılar düzenleyerek işin rasyonalize toplantılar düzenleyerek işin rasyonalize edilmesine, kalitenin yükseltilmesine çaba edilmesine, kalitenin yükseltilmesine çaba gösterilmesi, mahsul normlarının ayrıntılarını gösterilmesi, mahsul normlarının ayrıntılarını hazırlama çalışmalarında yönetime katılma hazırlama çalışmalarında yönetime katılma gibi konularda toplanmaktadır. Sendikalar gibi konularda toplanmaktadır. Sendikalar devletin kontrolü altındadır. Lenin'e göre, devletin kontrolü altındadır. Lenin'e göre, sendikalar komünizm için bir okul ve sendikalar komünizm için bir okul ve komünist partisinin ekonomi programını komünist partisinin ekonomi programını çalışan kütleye benimseten bir araçtır.çalışan kütleye benimseten bir araçtır.

v) Kapitalist piyasa ekonomilerinde v) Kapitalist piyasa ekonomilerinde insanları iktisadî faaliyete sevk eden insanları iktisadî faaliyete sevk eden kişisel çıkar ve kâr motifinin kişisel çıkar ve kâr motifinin sosyalizmde yerini toplum çıkarına ve sosyalizmde yerini toplum çıkarına ve altruizme bırakması istenir. Özel altruizme bırakması istenir. Özel kişilerin malik olamamaları, kâr saiki kişilerin malik olamamaları, kâr saiki ile girişimde bulunamamaları iktisadi ile girişimde bulunamamaları iktisadi faaliyetlerde kâr ve kişisel çıkar faaliyetlerde kâr ve kişisel çıkar motifinin yerini başka motiflerin motifinin yerini başka motiflerin almasını zorunlu kılar. almasını zorunlu kılar.

Sos yalizmde insanlardan toplum Sos yalizmde insanlardan toplum yararına çalışmaları istenir; fakat yararına çalışmaları istenir; fakat insanların çalışma şevkini artırmak, insanların çalışma şevkini artırmak, üretimdeki etkinliğini yükseltmek için üretimdeki etkinliğini yükseltmek için yapılan işin kalite ve kantitesine göre yapılan işin kalite ve kantitesine göre farklı ücret ödenir; sosyal hizmetlerin farklı ücret ödenir; sosyal hizmetlerin arzında fark gözetilir. arzında fark gözetilir.

Örneğin, yüksek ücretle birlikte daha iyi Örneğin, yüksek ücretle birlikte daha iyi konut ve araba tahsis edilir, sağlık konut ve araba tahsis edilir, sağlık hizmetlerinde fark gözetilir; iyi çalışan hizmetlerinde fark gözetilir; iyi çalışan işçilere şeref payesi verilir; bazı vergi işçilere şeref payesi verilir; bazı vergi ve harçlardan muaf tutulur; sosyal ve harçlardan muaf tutulur; sosyal sigortadan yararlanma derecesi artırılır; sigortadan yararlanma derecesi artırılır; beklenen asgari verimi beklenen asgari verimi sağlayamayanlar ise, cezalandırılır. sağlayamayanlar ise, cezalandırılır. Kısaca, insanlardan toplum çıkarına Kısaca, insanlardan toplum çıkarına çalışmaları istenmekle beraber, iktisadî çalışmaları istenmekle beraber, iktisadî ve iktisadî olmayan tedbirlerle verimin ve iktisadî olmayan tedbirlerle verimin artırılmasına çalışılır.artırılmasına çalışılır.

Bazı yazarlar Sovyet Rusya'da çeşitli Bazı yazarlar Sovyet Rusya'da çeşitli sanayi kollarındaki işletmelerde sanayi kollarındaki işletmelerde Amerika Birleşik Devletlerinde aynı Amerika Birleşik Devletlerinde aynı büyüklük ve kapasitedeki işlet büyüklük ve kapasitedeki işlet melere nazaran 2-3 misli fazla işçi melere nazaran 2-3 misli fazla işçi istihdam edildiğini; Rus işçisinin istihdam edildiğini; Rus işçisinin prodüktivite düşüklüğünün sistemin prodüktivite düşüklüğünün sistemin teşvik unsurlarının yetersizliğinden teşvik unsurlarının yetersizliğinden mi, yoksa başka faktörlerden mi ileri mi, yoksa başka faktörlerden mi ileri geldiğinin tesbitinin güç olduğunu geldiğinin tesbitinin güç olduğunu ileri sürmektedirler ileri sürmektedirler

K. Marx tarafından sosyalizmin ileri K. Marx tarafından sosyalizmin ileri aşaması olarak nitelenen ve aşaması olarak nitelenen ve «herkesin yeteneklerine göre «herkesin yeteneklerine göre çalışması, gereksinmelerine göre pay çalışması, gereksinmelerine göre pay alması» istenen komünizm alması» istenen komünizm aşamasında prodüktivitenin aşamasında prodüktivitenin sağlanması her halde bambaşka bir sağlanması her halde bambaşka bir insan türüne ihtiyaç gösterecektir.insan türüne ihtiyaç gösterecektir.

Sosyalistler Marxist teorinin etkisi ile Sosyalistler Marxist teorinin etkisi ile kâra kapitalizmin simgesi olarak kâra kapitalizmin simgesi olarak bakarlar. Fakat zamanımızın sosyalist bakarlar. Fakat zamanımızın sosyalist ülkelerinde kâr işletmelerin kendi ülkelerinde kâr işletmelerin kendi kaynaklarından giderlerini karşılamaya kaynaklarından giderlerini karşılamaya çaba harcamalarını sağlayan ve gelir çaba harcamalarını sağlayan ve gelir gider arasındaki farkı devlete sevk gider arasındaki farkı devlete sevk etmeyi mümkün kılan bir muhasebe etmeyi mümkün kılan bir muhasebe aracı olarak var olagelmiştir. 1965 aracı olarak var olagelmiştir. 1965 yılında ise, Evsei G. Libermann'ın yılında ise, Evsei G. Libermann'ın girişimi ile Sovyet Rusya'da kâr girişimi ile Sovyet Rusya'da kâr işletmelerin gelişmesinde önemli bir işletmelerin gelişmesinde önemli bir kriter olarak kabul edilmiştir kriter olarak kabul edilmiştir

iv) Sosyalizmde maddî üretim araçlarının iv) Sosyalizmde maddî üretim araçlarının (arazi ve sermayenin) kamulaştırılması, (arazi ve sermayenin) kamulaştırılması, bunların nerede, nasıl kullanılacaklarını bunların nerede, nasıl kullanılacaklarını belirleme hakkının fertten devlete belirleme hakkının fertten devlete geçmesine yol açar. Rekabet içinde geçmesine yol açar. Rekabet içinde faaliyet gösteren özel işletmeler yerini faaliyet gösteren özel işletmeler yerini devlet işletmelerine bırakır. Bu hal rekabet devlet işletmelerine bırakır. Bu hal rekabet rejimi yerine merkezi plânlamaya dayanan rejimi yerine merkezi plânlamaya dayanan bir ekonomik organizasyonu zorunlu kılar. bir ekonomik organizasyonu zorunlu kılar. Hangi malların, ne miktarda üretileceği, Hangi malların, ne miktarda üretileceği, elde edilen mah sulün nereye ve kime elde edilen mah sulün nereye ve kime tahsis edileceği merkezi otorite tarafından tahsis edileceği merkezi otorite tarafından hazırlanan iktisat plânları ile belirlenir.hazırlanan iktisat plânları ile belirlenir.

K. Marx ve Engels'e göre, modern K. Marx ve Engels'e göre, modern kapitalizmin gelişme süreci içinde kapitalizmin gelişme süreci içinde üretim güçleri artan bir şekilde üretim güçleri artan bir şekilde toplumsal bir karakter alırken, üretim toplumsal bir karakter alırken, üretim ilişkileri buna tezat teşkil eden bir ilişkileri buna tezat teşkil eden bir biçim almıştır. Bu tezadın giderilmesi biçim almıştır. Bu tezadın giderilmesi için üretim araçlarının için üretim araçlarının toplumlaştırılması, üretimin toplumun toplumlaştırılması, üretimin toplumun gereksinmelerine göre plânlı bir gereksinmelerine göre plânlı bir şekilde düzenlenmesi zorunludur şekilde düzenlenmesi zorunludur

Ulusal ekonominin tümünü kapsayan Ulusal ekonominin tümünü kapsayan plânlama sosyalizmin temel plânlama sosyalizmin temel özelliklerinden birisidir. Fiyat ve özelliklerinden birisidir. Fiyat ve rekabet kurumunun liberal rekabet kurumunun liberal kapitalizmdeki düzenleyici kapitalizmdeki düzenleyici fonksiyonunu sosyalizmde emredici fonksiyonunu sosyalizmde emredici plânlama üzerine alır. Gerçi Sovyet plânlama üzerine alır. Gerçi Sovyet Rusya ve Doğu Avrupa’nın komünist Rusya ve Doğu Avrupa’nın komünist memleketlerinde çalışan nüfusun çeşitli memleketlerinde çalışan nüfusun çeşitli endüstri ve mesleklere dağılımında, endüstri ve mesleklere dağılımında, tüketim mallarının talebi ile arzı tüketim mallarının talebi ile arzı arasındaki dengenin sağlanmasında arasındaki dengenin sağlanmasında fiyatlardan yararlanılmaktadır. fiyatlardan yararlanılmaktadır.

Ancak, arazi ve sermayenin çeşitli Ancak, arazi ve sermayenin çeşitli endüstri ve işletmelere tahsisi, hangi endüstri ve işletmelere tahsisi, hangi malların, ne miktarda, nasıl malların, ne miktarda, nasıl üretileceği, üretilen malların nerede, üretileceği, üretilen malların nerede, nasıl kullanılacağı merkezi plânlama nasıl kullanılacağı merkezi plânlama örgütü tarafından devletin ekonomik, örgütü tarafından devletin ekonomik, sosyal ve siyasal amaçlarına göre sosyal ve siyasal amaçlarına göre tesbit edilmekte olup, fiyatların tesbit edilmekte olup, fiyatların düzenleyici bir rolü yoktur.düzenleyici bir rolü yoktur.

Hangi malların, ne miktarda, nasıl Hangi malların, ne miktarda, nasıl üretileceği ve elde edilen mahsulün üretileceği ve elde edilen mahsulün nerede, nasıl kullanılacağı geniş nerede, nasıl kullanılacağı geniş kapsamlı, merkeziyetçi plânlarla kapsamlı, merkeziyetçi plânlarla tesbit edilen sosyalist sistemlerde tesbit edilen sosyalist sistemlerde maddi üretim araçlarının çeşitli maddi üretim araçlarının çeşitli üretim alanlarına tahsisi, üretim üretim alanlarına tahsisi, üretim hedeflerinin tesbiti merkezi otoritenin hedeflerinin tesbiti merkezi otoritenin kararlarına bağlıdır. kararlarına bağlıdır.

Geniş kapsamlı merkezi plânlamada Geniş kapsamlı merkezi plânlamada ekonominin ge nel gelişme yönü, çeşitli ekonominin ge nel gelişme yönü, çeşitli alanlarda ulaşılması istenen üretim hedefleri alanlarda ulaşılması istenen üretim hedefleri belirtilmekle yetinilmez; her üretim dalında belirtilmekle yetinilmez; her üretim dalında işletmeler tarafından üretilecek olan işletmeler tarafından üretilecek olan malların miktarları, cins ve kaliteleri, ne malların miktarları, cins ve kaliteleri, ne kadar, hangi nitelikte işçi istihdam edileceği, kadar, hangi nitelikte işçi istihdam edileceği, üretimde kullanılacak esas ve yardımcı üretimde kullanılacak esas ve yardımcı malların miktarları ve kaliteleri, bu miktarlar malların miktarları ve kaliteleri, bu miktarlar için ödenecek para, işçi maliyetleri, vergi ve için ödenecek para, işçi maliyetleri, vergi ve diğer harcamalar, elde edilecek mahsul için diğer harcamalar, elde edilecek mahsul için ödene cek miktarlar v.b. gibi işletmeleri ödene cek miktarlar v.b. gibi işletmeleri bağlayıcı bilgileri ve plân hedeflerinin bağlayıcı bilgileri ve plân hedeflerinin gerçekleştirilebilmesini güven altına alacak gerçekleştirilebilmesini güven altına alacak direktifleri ihtiva eder.direktifleri ihtiva eder.

Başka bir deyimle, hangi malların ne Başka bir deyimle, hangi malların ne miktarda, nasıl üretileceği, mahsulün miktarda, nasıl üretileceği, mahsulün nerede, nasıl kullanılacağı merkezi nerede, nasıl kullanılacağı merkezi otoritenin kararına bağlıdır. İşletme otoritenin kararına bağlıdır. İşletme yöneticileri merkezi otoritenin plânda yöneticileri merkezi otoritenin plânda yer alan direktiflerini uygulamak, yer alan direktiflerini uygulamak, plânda tesbit edilen fiziki üretim plânda tesbit edilen fiziki üretim miktarlarını gerçekleştirmekle yükümlü miktarlarını gerçekleştirmekle yükümlü olup, üretim programı ve faktör olup, üretim programı ve faktör istihdamını tayin etme olanağına sahip istihdamını tayin etme olanağına sahip değildirler. Sadece günlük rutin işlerin değildirler. Sadece günlük rutin işlerin gerektirdiği kararları alarak plânı gerektirdiği kararları alarak plânı uygulamağa çalışırlar.uygulamağa çalışırlar.

Bu tür plânlama yöntemini kullanan bir Bu tür plânlama yöntemini kullanan bir sosyalist rejim bazı ekonomistler tarafından sosyalist rejim bazı ekonomistler tarafından otoriter sosyalizm olarak otoriter sosyalizm olarak nitelendirilmektedir.nitelendirilmektedir.

Gerçi bu yöntemde de tüketim serbestisi, Gerçi bu yöntemde de tüketim serbestisi, meslek ve iş yerini seçme özgürlüğü meslek ve iş yerini seçme özgürlüğü tanınabilir. Ancak, tüketim serbestisi ve tanınabilir. Ancak, tüketim serbestisi ve meslek ve iş yerini seçme özgürlüğü plâna meslek ve iş yerini seçme özgürlüğü plâna zıt düşerse, bu zıtlığın çeşitli yöntemlerle zıt düşerse, bu zıtlığın çeşitli yöntemlerle plan lehine çözümlenmesi yoluna gidilir. plan lehine çözümlenmesi yoluna gidilir. Ademi merkeziyetçi plânlamanın tüketime Ademi merkeziyetçi plânlamanın tüketime yönelik olmasına karşın, merkeziyetçi yönelik olmasına karşın, merkeziyetçi plânlamada genel olarak sermaye birikimine plânlamada genel olarak sermaye birikimine öncelik verilir. öncelik verilir.

Başka bir deyimle, merkeziyetçi plân Başka bir deyimle, merkeziyetçi plân sermaye birikimine yöneliktir. sermaye birikimine yöneliktir. Tüketicilerin arzu ettikleri malların Tüketicilerin arzu ettikleri malların arzu edilen miktarlarda üretilmesi bu arzu edilen miktarlarda üretilmesi bu türlü plânlamanın doğasına aykırıdır. türlü plânlamanın doğasına aykırıdır. Bir malın merkezi otorite tarafından Bir malın merkezi otorite tarafından tesbit edilen fiyatında arzı tale bini tesbit edilen fiyatında arzı tale bini karşılamazsa, ya o malın fiyatını karşılamazsa, ya o malın fiyatını yükseltmek, ya da tayınlamaya baş yükseltmek, ya da tayınlamaya baş vurmak zorunlu olur. Fiyatların vurmak zorunlu olur. Fiyatların yükseltilmesi merkezi plânlama yükseltilmesi merkezi plânlama örgütünce yapılır. örgütünce yapılır.

Sovyet Rusya'daki uygulama Sovyet Rusya'daki uygulama göstermiştir ki, merkezi plânlama göstermiştir ki, merkezi plânlama örgütü tarafından bu karar alınıncaya örgütü tarafından bu karar alınıncaya kadar piyasada mal kalmaz. Çünkü kadar piyasada mal kalmaz. Çünkü halk kötü tecrübe sonucu acele olarak halk kötü tecrübe sonucu acele olarak bu malları alarak stok eder. Gerçi, bu malları alarak stok eder. Gerçi, merkezi plânlama örgütünce tüketim merkezi plânlama örgütünce tüketim mallarının plânda tesbit edilen mallarının plânda tesbit edilen fiyatlarına göre toplam değerinin, fiyatlarına göre toplam değerinin, halkın elindeki satın alma gücüne halkın elindeki satın alma gücüne uygun olmasına dikkat edilir. Ancak, uygun olmasına dikkat edilir. Ancak, basit bir aritmetik problem gibi basit bir aritmetik problem gibi görülen bu uygunluk uygulamada görülen bu uygunluk uygulamada plândaki eşitliklere uymayabilir. plândaki eşitliklere uymayabilir.

Çünkü, tüketicilerin tercihleri yerine, Çünkü, tüketicilerin tercihleri yerine, sistemin yönetimini elinde tutan sistemin yönetimini elinde tutan bürokrasinin tercih sırasına göre bürokrasinin tercih sırasına göre üretilen mal ve hizmetlerin üretilen mal ve hizmetlerin tüketicilerin tercih ettikleri mal ve tüketicilerin tercih ettikleri mal ve hizmetlere uygun olmaması hizmetlere uygun olmaması mümkündür. Örneğin tüketicilerin mümkündür. Örneğin tüketicilerin plâna göre tesbit edilen ayakkabı plâna göre tesbit edilen ayakkabı miktarından daha fazla ayakkabı talep miktarından daha fazla ayakkabı talep etmesi, ayakkabı üretimini artırmaya etmesi, ayakkabı üretimini artırmaya sebep olmaz. Bu ise, yukarıda sebep olmaz. Bu ise, yukarıda zikredilen sakıncaları doğurur.zikredilen sakıncaları doğurur.

Ademi merkeziyetçi plânlamada plân Ademi merkeziyetçi plânlamada plân hedefleri tüketime yöneliktir. Plân hedefleri tüketime yöneliktir. Plân hedeflerinin tesbitinde ayrıntılara hedeflerinin tesbitinde ayrıntılara gidilmez; kamu işletmelerine üretim gidilmez; kamu işletmelerine üretim kararlarında daha fazla serbesti kararlarında daha fazla serbesti tanınarak, bunların plân hedeflerine tanınarak, bunların plân hedeflerine uygun hareket etmeleri dolaylı uygun hareket etmeleri dolaylı ekonomik tedbirlerle sağlanır. ekonomik tedbirlerle sağlanır.

Ademi merkeziyetçi plânlamayı savunanlara Ademi merkeziyetçi plânlamayı savunanlara göre, ademi merkeziyetçi plânlama emredici göre, ademi merkeziyetçi plânlama emredici ekonomik plânlama ile tüketim ve iş yerini ekonomik plânlama ile tüketim ve iş yerini seçme serbestisi bir arada yürütülmesi için seçme serbestisi bir arada yürütülmesi için zorunludur. Çünkü böylece merkezi plânlama zorunludur. Çünkü böylece merkezi plânlama örgütünün bağlayıcı miktar ve direktiflerinin, örgütünün bağlayıcı miktar ve direktiflerinin, hükümetin satış mağazalarında tüketicilerin hükümetin satış mağazalarında tüketicilerin tercih ettikleri malları satın alabildikleri, tercih ettikleri malları satın alabildikleri, işçilerin en yüksek ücret veren işyerini işçilerin en yüksek ücret veren işyerini seçebildikleri bir ortam içinde, yani az çok seçebildikleri bir ortam içinde, yani az çok gerçek tüketim malları ve emek piyasalarının gerçek tüketim malları ve emek piyasalarının mevcut olduğu bir ortamda işletmelerin mevcut olduğu bir ortamda işletmelerin rasyonel hareketlerini engelleyici sonuçlar rasyonel hareketlerini engelleyici sonuçlar vermesi hafifletilmiş olacaktır.vermesi hafifletilmiş olacaktır.

Jiri Kosta'ya göre, sanayiin geliştiği Jiri Kosta'ya göre, sanayiin geliştiği ekonomilerde konkre ve ayrıntılı üretim ekonomilerde konkre ve ayrıntılı üretim kararlarının söz konusu olması, ademi kararlarının söz konusu olması, ademi merkeziyetçi bir plânlamayı zorunlu merkeziyetçi bir plânlamayı zorunlu kılmaktadır. Merkeziyetçi plânlama kılmaktadır. Merkeziyetçi plânlama sisteminde işletme yöneticileri sadece sisteminde işletme yöneticileri sadece işletme üstü direktiflerin uygulayıcısı işletme üstü direktiflerin uygulayıcısı durumundadırlar. Üretim programını ve durumundadırlar. Üretim programını ve faktör istihdamını tayin etme faktör istihdamını tayin etme olanağından yoksundurlar. Ayrıca olanağından yoksundurlar. Ayrıca hedef çatışması durumları ile hedef çatışması durumları ile karşılaşmaları mümkündür. karşılaşmaları mümkündür.

Çünki merkezi plânlama örgütü Çünki merkezi plânlama örgütü işletmelere birbirine zıt düşen rakamlar işletmelere birbirine zıt düşen rakamlar vermesi ve gerekli girdileri zamanında vermesi ve gerekli girdileri zamanında sağlıya-mama ihtimali her zaman sağlıya-mama ihtimali her zaman mevcuttur. Örneğin, bir çelikhane çelik mevcuttur. Örneğin, bir çelikhane çelik üretim miktarını ton olarak yerine üretim miktarını ton olarak yerine getirmeye çalışıyorsa, çok kere maliyeti getirmeye çalışıyorsa, çok kere maliyeti düşürme amacına ters düşebilir; bir düşürme amacına ters düşebilir; bir ayakkabı fabrikası hedef olarak verilen ayakkabı fabrikası hedef olarak verilen miktarda ayakkabı üretmiş ise, miktarda ayakkabı üretmiş ise, istenilen çeşitlere uygun üretimde istenilen çeşitlere uygun üretimde bulunması çok kere olanak dışı olabilir. bulunması çok kere olanak dışı olabilir.

Yukarıda başlıca kurumlarını Yukarıda başlıca kurumlarını açıklamaya çalıştığımız sosyalizme açıklamaya çalıştığımız sosyalizme karşı, özellikle kişi özgürlüğüne önem karşı, özellikle kişi özgürlüğüne önem veren ve ferdi önde tutan felsefi veren ve ferdi önde tutan felsefi görüşü paylaşanlar tarafından birçok görüşü paylaşanlar tarafından birçok eleştiriler ileri sürülmüştür. Bu eleştiriler ileri sürülmüştür. Bu eleştirilerin en önemlilerini şöyle eleştirilerin en önemlilerini şöyle sıralayabiliriz: sıralayabiliriz:

(i) Maddî üretim araçları (sermaye ve (i) Maddî üretim araçları (sermaye ve arazi) toplum mülkiyetinde olan ve arazi) toplum mülkiyetinde olan ve iktisadî faaliyetler merkezi plâna göre iktisadî faaliyetler merkezi plâna göre yürütülen sosyalizmde kişi özgürlüğü, yürütülen sosyalizmde kişi özgürlüğü, komünist düzene geçişin birinci komünist düzene geçişin birinci aşaması içinde proletarya aşaması içinde proletarya diktatörlüğüne feda edilmekte, diktatörlüğüne feda edilmekte, «herkesin yeteneklerine göre «herkesin yeteneklerine göre çalışması, gereksinmelerine göre pay çalışması, gereksinmelerine göre pay alması» prensibine dayanan sınıfsız, alması» prensibine dayanan sınıfsız, devletsiz komünizm aşamasının nasıl devletsiz komünizm aşamasının nasıl ve ne zaman başlayabileceği ve ne zaman başlayabileceği konusunda tatmin edici bir sonuca konusunda tatmin edici bir sonuca varılamamaktadır; varılamamaktadır;

(ii) işçilerin sömürülmesine son (ii) işçilerin sömürülmesine son vermek, üretimi toplumun vermek, üretimi toplumun gereksinmelerine göre ayarlamak gereksinmelerine göre ayarlamak amacı ile kurulan sosyalizm, sermaye amacı ile kurulan sosyalizm, sermaye birikimine öncelik veren merkeziyetçi birikimine öncelik veren merkeziyetçi plânlama uygulaması ile bizzat işçi plânlama uygulaması ile bizzat işçi sınıfının bürokrat güçler tarafından sınıfının bürokrat güçler tarafından ezilmesi sonucunu doğurmaktadır. ezilmesi sonucunu doğurmaktadır. Toplumu yöneten elit zümrenin özel Toplumu yöneten elit zümrenin özel bir güç kazanarak kütleye bir güç kazanarak kütleye yabancılaşmasına ve yeni sosyal sınıf yabancılaşmasına ve yeni sosyal sınıf farkları doğmasına yol açmaktadır; farkları doğmasına yol açmaktadır;

(iii) sosyalizmde iktisadî faaliyetler (iii) sosyalizmde iktisadî faaliyetler kişisel olmayan fiyat mekanizması kişisel olmayan fiyat mekanizması yerine, merkezi plânlama örgütü yerine, merkezi plânlama örgütü tarafından yapılan iktisadî plânlara tarafından yapılan iktisadî plânlara göre ayarlanması iktisadî kaynakların göre ayarlanması iktisadî kaynakların alternatif kullanımları arasında en alternatif kullanımları arasında en ekonomik olanının tesbitinde güçlük ekonomik olanının tesbitinde güçlük yaratmaktadır; (iv) Özel kişilerin yaratmaktadır; (iv) Özel kişilerin malik olamamaları, kâr amaçlı malik olamamaları, kâr amaçlı girişimlerde bulunamamaları çalışma girişimlerde bulunamamaları çalışma şevkini kırmakta, insanların şevkini kırmakta, insanların üretimdeki etkinliğini azaltmadır; üretimdeki etkinliğini azaltmadır;

(v) sosyalizmin ileri aşaması olarak (v) sosyalizmin ileri aşaması olarak nitelenen ve «herkesin yeteneklerine nitelenen ve «herkesin yeteneklerine göre çalışması, gereksinmesine göre göre çalışması, gereksinmesine göre pay alması» prensibine dayanan pay alması» prensibine dayanan komünizmin işlemesi insan doğasının komünizmin işlemesi insan doğasının değişmesine bağlıdır; değişmesine bağlıdır;

(vi) Sermaye ve arazi toplum (vi) Sermaye ve arazi toplum mülkiyetinde olan, iktisadî faaliyetler mülkiyetinde olan, iktisadî faaliyetler merkezi plân göre düzenlenen merkezi plân göre düzenlenen sosyalizmin siyasi demokrasi ile sosyalizmin siyasi demokrasi ile bağdaştırılması güçtür. bağdaştırılması güçtür.