sol ba program 1st year hindi c study material in pdf

7/23/2019 SOL BA Program 1st Year Hindi C Study Material In PDF

1/212

1. uesKeke Heefjee

cegbMeer Hesceevo peer efnvoer meeefnle kes Gve HeieefleMeerue uesKekeeW ceW mes nQ, efpevneWves Yeejle kes peve-peerJeve kees efveke mes osKeeDeewj Gvekeer mecemeeDeeW kees Hetjer iecYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnle cebs Hemlegle efkeee~ Gvekeer ef


2/212

2

E/ Univercity / 1-116 (LJ-5) IIIrd Proof Page Maker 7.0

meeefnle-#es$e ceW Hesceevo peer kes eesieoeve kees keYeer Yeer Yegueeee veneR pee mekelee~ FvneWves Gmes Ske veF& ef


3/212

3


3. cegKe efJeeej efyevog

cegbMeer Hesceevo peer Yeejle kes Gve efieves-egves uesKekeeW ceW mes Les, efpevnbs Fme efJeMeeue Yeejleere meceepe kes efJeefJeOe JeieeX keer efJeefJeOe

keesCeeW mes ye[er JeeHeke SJeb iecYeerj peevekeejer Leer~ eneB Ske leLe keer Deesj nceeje Oeeve Deekeef


4/212

4


F&oieen keneveer ceW Hesceevo peer Oeerjs-Oeerjs nceW Gme efyevog keer Deesj Deieefmele kejles nQ, pees Fme keneveer keer cetue-mebJesovee nw~neefceo kes meYeer oesmleeW kes Heeme neefceo mes peeoe Hewmes nQ, Hej Gmekes Heeme kesJeue leerve Hewmes nQ~ cesues ceW Deeke


5/212

5


Fmekee leelHee&en veneRnwefke Oeeefce&ke-iebLeeWceWkenerieF&ceeveJeere Skelee Deewj mecelee mes mecyeefvOele ye[er-ye[er yeeleWleLee ceefmpeo (iegejs,ceefvoj) es HeoefMe&le meceevelee Deewj Skelee kee jbie DeeefLe&ke (Deewj meeceeefpeke) efJe


6/212

6


eMve 1. F&oieen mes neefceo eje ueeee ieee e fecee osKekej oeoer ceeB keeeW ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR?Gej F&o kes cesues mes neefceo eje ueeee ieee efecee osKekej oeoer ceeB FmeefueS ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR efke Gvnebsves ye[er

cegefMkeue mes pegekej kegue leerve ner Hewmes neefceo kees efoes Les, leeefke cesues ceW peekej Deve yeeeW kes meeLe Jen Yeer F&o keerKegefMeeeb cevee mekes~ keg ceve Hemevo eerpeW Kejero mekes, keg ceve-Hemevo eerpeW Kee-Heer mekes~ Hejvleg cesues mes ueews neefceokes neLe ceW Gve leerveebs HewmeeW mes Kejeroe ngDee ueesns kee efecee peye osKee, lees Jen le[He G"er~ F&oieen ieeBJe mes keeHeer otjerHej Lee, efHej Hewoue Deevee-peevee~ oesHenj Yeer nes eueer Leer~ cesues ceW Gmekee ve keg Keevee ve Heervee Deewj leerve HewmeeW mes efeceeueskej eues Deevee ner Deceervee kes ogKeer Deewj JeesefOele nesves kee keejCe yeve ieee Lee~ JeemleJe ceW efyeve ceeB-yeeHe kes neefceo keesJen DeHeves efpeiej kee gke[e mecePeleer LeeR~ Gmemes yesno Heej kejleer LeeR~

eMve 2. oeoer ceeB kes ogKeer Deewj veejepe nesves Hej Helegej ceW neefceo ves oeoerceeB mes keee kene?Gej oeoer ceeB kes ogKeer Deewj veeje]pe nesves Hej Gmeves DeHeveer oeoer ceeB kees en kenkej mecePeeee efke Iej ceW efecee vener nQ~

peye DeeHe leJes mes jesefeeB Gleejleer nQ lees DeeHe kes neLe peue peeles nQ~ Deye DeeHekeer GbieefueeeB keYeer ve peuesieer~ Iej cebs Ske

keece keer eerpe Dee ieF&~ Jewmes Yeer efceder kes efKeueewves kees Kejeroves mes keee Heeeoe neslee, Lees[er osj ceW t-Het peeles~ jne-efce"eFeeW kee mJeeo, Jen Yeer Lees[er osj kes efueS nerneslee~ Hej Fme efeces mes DeeHe leJee Gleej mekeleer nQ, jesefeeb meske mekeleernQ~ efkemeer kes Deeie ceebieves Hej eguns mes efvekeeuekej Gmes Pe-He os mekeleer nQ ener meye meesekej ceQ en ueesns kee efeceeues Deeee~

eMve 3. oeoer ceeBkee JeesOe mvesn ceW keeeW yeoue ieee?Gej neefceo mes en kenves Hej efke legcnejer GBieefueeeb jeser meWkeles mecee ve peueW FmeefueS en efecee ues Deeee oeoer ceeB

kee JeesOe mvesn ceW yeoue ieee~ Jen meeseves ueieeR Fme ess mes yees ceW efkelevee leeie nw, efkelevee Hesce Deewj meodYeeJeveenw Deewj efkelevee efJeJeske yegef nw~ otmejs yeeeW kees efKeueewves uesles osKe Deewj efce"eFeeb Keeles osKe Fmekee ceve efkelevee ueueeeeenesiee~ cesues ceW Yeer Fmes DeHeveer yegef{ee oeoer keer eeo yeveer jner, Gvekeer keef"veeFeebs kee Oeeve jne, en meye meesekej Deceervee

kee JeesOe mvesn ceW yeoue ieee~ Jen oeceve Hewueekej Gmes ogDeeSb osleer Deewj Gmekes DeeBKeebs mes DeeBmetDeeW keer Oeeje yenleer peeleerLeer~

eMve 4. ``yees neefceo ves yet{s neefceo kee Hee& Kesuee Lee, yegef{ee Deceervee yeeefuekee Deceervee yeve ieF&'' Hebefkele keeDeeMee meHe


7/212

7


eMve 5. neefceo Deewj Deve yeeeW ceW keee Devlej Lee? mHe


8/212

8


eMve 2. efvecveeefueefKele MeyoeW kee kees


9/212

9


F&oieen DeYeemeeLe& HeMveHeMve 1. F&o kes efove yees keeeW KegMe Les?

HeMve 2. F&o kee leewnej kewmes ceveeee peelee nw? efueefKeS~HeMve 3. Deceervee keeeWGoeme Leer~

HeMve 4. Deceervee keesneefceo keer efevlee keeeW nes jner LeeR~

HeMve 5. meeefLeeeW kes efKeueewves kees osKekej neefceo ves efkeme Hekeej DeHeves DeeHe kees mecePeeee?

HeMve 6. `Deye neefceo DeHeveer oeoer keer ieeso ceW meeslee nw Deewj Glevee ner Hemevve nw~' neefceo keeeW Hemevve Lee?

HeMve 7. efvecveefueefKele MeyoeW kes GHemeie& Deewj Helee Deueie kejkes efueefKeS

yeoveeceer, Depese, veeeHeve, Heyeue, mJeYeeefJeke, ueeueeer, DeYeeefieve, HeYeeefJele, Deveefievele, yeslegkeer, efJeOeceea~

HeMve 8. efvecveefueefKele efJeMes


10/212

10


(ii)ogKe kee DeefOekeej(eMeHeeue)

-[e@. meercee pewve

eMeHeeue efnvoer kes eMemJeer keLeekeej, GHeveemeke ej, efveyevOekeej Deewj He$ekeej nQ~ ceeke me&Jeeoer peerJeve-oMe&ve mes HeYeeefJeleHeieefleJeeoer jeveekeejeW ceW eMeHeeue kee Deveve mLeeve nw~ eMeHeeue kees Hesceevo HejcHeje kee keneveerkeej ceevee peelee nw leLeeefHe GvekeerkeneefveeeW keer efvepeer efJeMes


11/212

11


Hegjmkeej meeefnle mesvee kes efueS jerJeeb mejkeej eje meved 1955 ceW osJe Hegjmkeej, meesefJeele uewC[ metevee efJeYeeie eje meved 1970ceW meesefJeele uewC[ Hegjmkeej, efnvoer meeefnle meccesueve Heeeie mes meved 1971 ceW cebieuee Hemeeo Heeefjleesef


12/212

12


efpevoe Deeoceer Hesneue Yeer jn mekelee nw Hejvleg cegox kees lees oes iepe eeoj eeefnS ner, mees yepeepe keer ogkeeve mes keHe[eueeee ieee Deewj Fme lejn ceeB kes kebieve, Iej kee meeceeve, Gmes efJeoe kejves ceW eues iees~ uesefkeve Hes keer Deeie ogKe kes DeeBmet yeneves

mes Lees[s ner yegPeleer nw~ yeeebs kees lees Kejyetpes keekej efKeuee efoes Hejvleg yess keer yent yegKeej kes keejCe leHe jner Leer Gmekes efueS keesF&keee kejs? yess kes DeYeeJe ceW keesF& GOeej Yeer osves kees leweej veneR~ mees yegef{ee jesles-jesles Kejyetpes [efueee ceW meceskej yeepeej keer Deesjeueer Hejvleg ogKe kes keejCe DeeBmet Lece veneR jns Les~ FmeefueS HeHeke-HeHeke kej jes jner Leer~ Deewj ueesie Gmes HelLej efoue kenkej ieeefueeeBos jns Les~

en Me uesKeke kes mebJesoveMeerue ceve kees efYeiees oslee nw Hejvleg Gmekeer meeceeefpeke nwefmeele, megvoj HeesMeeke Gmekes HewjeW ceWpebpeerj [eue osleer nw Deewj Jen Deeies ye {kej ve lees Gmekes yeejs ceW keg Het Heelee nw Deewj ve ner menevegYetefle DeefYeJekele kej Heele e nwHejvleg efHeues meeue He[esme ceW ner Ieefle Gme Ievee mes Fme Ievee keer leguevee kejlee nw efpemeceW Heg$e keer ce=leg kes Meeske ceW ceeB {eF& cenervesleke Hebueie mes ve G" mekeer, yeej-yeej cetef&le nes peeleer ee cete& ve Yeer Deees lees DeeBKeeW mes efvejvlej DeeBmet yenles jnles~ Heg$e lees ieeener ceeB keer neuele Yeer Fleveer Meeseveere nes ieF& efke oes-oes [e@kej Gmekee Oeeve jKeves kes efueS efvejvlej ceewpeto jnles~ ceeB keer Fme DeJemLee

kees osKekej Menj Yej Gme ogKe mes efJele Lee~HeMve G"lee nw efke keee Gme iejerye ceeB kee ogKe kece Lee, keee Jen Oeveer ceefnuee Heg$e efJeeesie ceW DeefOeke Meeskeelegj Leer~ Meeeo

veneR keeeWefke Gmekeer ceeB kee ogKe efiegefCele nes peelee nw pees eej-efove Heg$e kes Meeske cesb DeeBmet Yeer veneR yene mekeer~ peerJeve keer ke"esjmeeeF& Gmemes ogKeer nesves kee Yeer DeefOekeej erve uesleer nw Deewj Gmes efJeJeMe neskej Hes Yejves kes efueS efyeueKeles yeeeW keer YetKe efceeveskes efueS Deewj yegKeej mes leHeles yent kes Fueepe kes efueS ceve cemeesmekej, efoue Hej HelLej jKekej yeepeej keer Deesj efvekeuevee He[lee nw~uesKeke kenlee nw efke iece ceveeves kes efueS, Meeske kejves kes efueS Yeer megefJeOeeDeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw~ Dele ogKeer nesves kee DeefOekeejmeyekee veneR neslee, en nke Yeer Meeeo mecHevve-Jeie& keer yeHeewleer nw~

uesKeke Fme efveyevOe kes ceeOece mes Deepe kes mebJesove Metve nesles pee jns meceepe Hej ef


13/212

13


8. peJeeve yess kes cejves Hej lesjn efove kee metleke neslee nw, eefo keesF& Fmekes eje yeses iees Kejyetpes Kee ues lees Gmekee lees F&ceeveOece& ve


14/212

14


eMve 3. HeesMeeke yevOeve ee HewjeW keer yes[er kewmes yeve peeleer nw?

Gej HeesMeeke efkemeer Jeefkele kee msme efmecyeue' nesleer nw Deewj Jeefkele Gmeer kes Devegmeej DeeejCe kejves kes efueS cepeyetj neslee

nw~ HeesMeeke ner efkemeer Jeefkele kes Jeie& Deewj esCeer kee efveOee&jke nesleer nw Gme Jeie& keer Heefle


15/212

15


Gej peJeeve yess kees meHe& kes eje keeves kes HeMeele ceeB, yess keer yent Deewj yeeebs meYeer ves F&MJej mes HeeLe&vee keer~ YeieJeeve kesHewj Heke[ efuees, Gmekes meeceves jesles jns, efie[efie[eles jns uesefkeve yess keer ceewle kes He cebs F&MJej ves Ske yeej cegBn cees[e

lees cees[ ner efueee~ efHej Gve Hej Gmes oee ner veneR DeeF&, efHej Gmeves Gvemes meerOes cegBn yeele ner veneR keer~ kenves kee DeLe&nw efke yess ves cegBn cees[e lees YeieJeeve ves Yeer cegBn Hesj efueee ee yess kes He ceW ceevees YeieJeeve ner Gvemes otj nes iees~ yeseGvekes efueS YeieJeeve meMe Lee Deewj yess kes eues peeves kes He ceW ceevees YeieJeeve ner Gvekee meeLe es[kej eues iees~ F&MJejmeyekee Heeueve-Hees


16/212

16


Yeejleere meceepe JeJemLee cegoeX kes DeHeceeve keer Fpeepele veneR osleer, eens Gmekes efueS ke g Yeer keeebs ve kejvee He[s~ cegox kesefJeee kece& kes efueS meeje meceepe Hees Fked"s kejkes Yeer os mekelee nw Hejvleg peerefJele Jeefkele kees Yej Hes Yeespeve veneR os

mekelee~ efveOe&ve Jeefkele kes efueS, pees keef"veeF& mes ner peerJeve euee jne nes, es meye kece&keeC[ efveyeenves cegefMkeue nesles nQHejvleg meceepe kes Yee mes Jen DeHevee meye keg ieBJee oslee nw ee DeeJeMekelee nes lees kepe& Yeer ueslee nw~ peerles-peer efpeme Jeefkelekees oes iepe keHe[e vemeerye veneR ngDee ce=letHejevle Gmekes efueS Jen pegevee DeeJeMeke nes peelee nw~ Fmekes Heers Yeejleeremeceepe kes mebmkeej Deewj Yee Yeer keee& kejles nQ, DeHeves mebmkeejesJeMe F&MJej leLee meceepe kes Yee kes keejCe Ssmee kejves kesefueS meYeer efJeJeMe nesles nQ~ ce=letHejeble efkees peeves Jeeues kece&keeb[ Oece& kes "skesoejeW eje yeveees iees efveece nQ efpevemes GvekeemJeeLe& ner efme nesslee nw~ Oece& kes veece Hej es meejs HeeKeb[ Hewues ngS nQ, FvnW otj kejves keer DeeJeMekelee nw efpememes efkemeerefveOe&ve Jeefkele kee HeefjJeej ve


17/212

17


ueIetejelceke eMve1. eMeHeeue efkeme Jeeefvlekeejer mebie"ve mes mecye Les?

2. eMeHeeue meeefnle keer efkeme efJeeejOeeje kes meceLe&ke Les?3. eMeHeeue eje mecHeeefole He$e kee veece yeleeFS?4. eMeHeeue eje jefele oes GHeveemeeW kes veece yeleeFS?5. HeesMeeke kes cenJe Hej HekeeMe [eefuees?6. efkeme keejCe yegef{ee yess keer ce=leg kes HeMeele Yeer legjvle Kejyetpes yeseves ieF&?7. Kejyetpes yeseleer yegef{ee kes Heefle meceepe keer HeefleefJeee keee Leer?8. `ogKe kee DeefOekeej' Meer


18/212

18


(iii)efnvoer kee mejueerkejCe(jececeveesnj ueesefnee)

[e@. MeefMe mejoeveejer[j, efnvoer-efJeYeeie

jecepeme kee@uespe, efouueer efJeMJeefJeeeuee1. uesKeke-Heefjee

Yeejleere mJeleb$elee Deevoesueve kee efveYeeake, meenmee r, efve


19/212

19


lees otmejer Deesj `keebiesme meesMeefuem'meeHleeefnke SJeb `nefjpeve' Deeefo He$eeW kes ceeOece mes mJeeOeervelee Deeboesueve cebs yeewefke eesieoeveefkeee~

Gvekeer HecegKe jeveeSB Fme Hekeej nQ`Devve mecemee', `Deepeeo efnvogmleeve cebs veS Peeve', `Fefleneme eJe', `Jeebefle kes efueS mebie"ve', `Keespe', `JeCe&ceeuee',

`efJe


20/212

20


ngketcele Meemeve, meee


21/212

21


uesKeke Fme yeele mes efKevve nw efke efnvogmleeve ner Ske Ssmee mJeleb$e Deewj meYe kenueeves Jeeuee osMe nw efpemekes mejkeejer leb$ekeer Yee


22/212

22


keneR veneR megveer~ Gvekes Meyo peeoelej oes ee leerve De#ej ke s nesles Les~''

HeMve 1. mejue Yee


23/212

23


HeMve 1. `efnvoer DeYeer DeHeveer peJeeveer Hej veneR e{er' JeekeeebMe mes uesKeke kee keee DeefYeHeee nw?

Gej `peJeeveer Hej e{ves' mes DeefYeHeee nwHetCe&lee HeeHle kejvee DeLeJee efJekee fmele nesvee~ efnvoer Yee


24/212

24


HeMve 2. Devleje&


25/212


26/212

26


(iii) cegneJejeW kee DeLe& efueKekej Jeekee ceW Heeesie keerefpeS

1. Peb[e G"evee

2. efyeke peevee (iv)meefvOe e fJeso keerefpeS

veeeeuee, keeueevlej, HetJeesej, Godiece

(v) oes-oes Heee&eJeeeer efueefKeS

Hesce, peerYe, F&MJej, neLe, Hewj, HeeCe

(vi) efJeueesce Meyo efueefKeS

mejue, cetKe&, osMeesner, efJeMes


27/212

27


(iv) mebmke=efle(Deeeee&vejsv osJe)

[e@. megOeerj Mecee&

uesKeke Heefjee

Deeeee& vejs osJe kee pevce 31 Deketyej 1889 F&. kees Gej eosMe kes meerleeHegj veeceke mLeeve ceW ngDee~ Deeeee& peer ves1913 F&. ceW Sce.S. keer Hejer#ee GeerCe& kee r~ meved 1915 F&. ceW Sue.Sue.yeer. keer Hejer#ee Heeme ke er Deewj Jekeeuele eejcYe kej oer~ Hejvlegmeved 1920 F&. ceWmJeleb$elee Deevoesueve ceWYeeie uesves kes keejCe FvneWves Jekeeuele es[ oer~ Deeeee& peer kes JeeqkelelJe kes oes He#e nQSkejepeveerefle Deewj otmeje DeOeeve-DeOeeHeve leLee uesKeve mes mecyeeqvOele~ vejsv peer ves ueeskeceeve efleueke kes vesle=lJe ceW jepevewefleke peerJeveceW eJesMe efkeee~ FvneWves meved 1920 ceWieeBOeer peerkes Demeneesie Deevoesueve ceW Yeeie efueee~ yeeo ceW Hewpeeyeeo ceW nescece ueerie keer mLeeHeveekeer Deewj mJeeb Gmekes ceb$eer yeves~ meved 1930 F&. ceW meefJevee DeJe%ee Deevoesueve ceW Yeeie uesves kes keejCe pesue iees~ meved 1932 F&. ceWSke Deve efmeueefmeues ceW FvnW Ske yeej efHej pesue peevee He[e~ pesue mes yeenj Deeves Hej meved 1934 F&. ceW es DeefKeue Yeejleere keebesmemeceepeJeeoer Heeea kes Henues DeefOeJesMeve kes DeOe#e efveegkele efkees ieS~ Fmeer ekeej meved 1936 F&. ceW FvnW Gej eosMe keebesme kes DeOe#eHeo kee keee& Yeej meeQHee ieee~ ceee& 1948 ceW keebesme Heeea Deewj efJeOeeve meYee mes leeieHe$e os efoee~ Ske yeej efHej meved 1952 F&.ceW es jepe meYee kes meome egves iees~ Oeerjs-Oeerjs Fvekee mJeemLe efyeie[ves ueiee~ FmeefueS mJeemLe ueeYe kes efueS es etjesHe keer ee$eeHej iees~ Hejvleg Fvekee mJeemLe eefleefove efiejlee ner ieee~ Devle ceW jepeveerefle, meeefnle Deewj meceepe keer mesJee kejles-kejles 67 Je


28/212

28


uesKeve Yeer Deeeee& peer kes peerJeve kee Ske cenJeHetCe& Debie nw~ Fvekes DeOeeve #es$e keer lejn ner Fvekee uesKeve #e s$e YeeryengDeeeeceernw~ FvneWvesFefleneme, jepeveerefleMeem$e, meceepeMeem$e Hej efnvoer ceWefJeefYevve uesKe efueKes~ efJeeeefLe&eeW kes efueS FbiueQ[, DeeejueQ[,

me, Fueer, Decesefjkee Deeefo osMeeW kes Fefleneme kees ess-ess evLeeW kes He ceW efueKekej efJeeeefLe&eeW kees ueeYeeefvJele efkeee~ meve 1930-31 F&.ceW meceepeJeeo mes eYeeefJele neskej FvneWves keF& uesKe efueKes efpevekee yeeo ceW Hegmleke He ceW mebkeueve ngDee~ vejsv peer Ske DesefMe#ee Meem$eer Les Fmekee %eeve nceW Gvekes peveJeeCeer' ceW efMe#ekeeW keer efmLeefle Deewj DeeOegefveke Je eeeerve Yeejleere efMe#ee eCeeueer Hej efueKesiees uesKeeW mes Helee euelee nw~ Fme ekeej Deeeee& peer kes JeeqkelelJe kee en otmeje He#e Yeer ye[e mece= Lee~

jeveeSB1. je^erelee Deewj meceepeJeeo efnvoer ceW meceepeJeeoer efmeevleeW keer JeeKee kejves Jeeues efJeeveeW ceW Deeeee& peer DeeieCe nQ~

FvneWves meved 1930-31 kes Deeme-Heeme meceepeJeeoer efJeeejeW mes mecyeeqvOele Deveske uesKe efueKes leLee Yee


29/212

29


efpememes Gmes ueesie Deuebke=le mecePeW, es mecePeW, Gve keceeX kee veece mebmke=efle nw~ pewmes-pewmes efJekeeme neslee peelee nw en ef JeeHekenesleer peeleer nw Deewj efJeMJe Skelee kes meeOeve Fkes nesves Hej en efJeMJe Skelee Oece& ceW HeefjCele nesleer nw~ eeeerve mecee ceW megJeeefmele

(Deer YeeJevee egkele) efee kee #es$e me bkegefele Lee Fmekes Devleie&le meyemes esce kejve e Deewj efkemeer mes s


30/212

30


Devegso kes eMve Deewj Gej

mebmke=efle Meyo kee JeJenej Debespeer Meyo keuej kes efueS neslee nw~ jefJe yeeyet eeeerve Deee& Meyo `ke=ef'kee

JeJenej kejles nQ~ mebmke=efle Meyo keer JeeKee kejvee keef"ve nw~ eefo nce Meefyoke DeLe& ueW lees nce ken mekeles nQ efkemebmke=efle efee-Yetefce keer Kesleer nw~ etBefke Oece& ceW ceve ee efee keer eOeevelee nw, Dele en efve


31/212

31


2. Deepe Jeeqke leiele efee Deewj ueeskeefee oesveeW keesmegYeeefJele kejves keer DeeJeMekelee nw~ Deepe kes egie keerDeeJeMekeleeDeeW Deewj Deekeeb#eeDeeW kees Hetje kejves kes efueS pees peerJeve kes cetue Deewj Heg


32/212

32


meejs efJeMJe ceW SkelJe keer YeeJevee, Ske mes meeOeveeW keer YeeJevee, Ske mes GHekejCeeW keer YeeJevee nesveer eeefnS~ en SkeleeDeewj meceevelee keer YeeJevee mekeue efJeMJe ceW Hewuevee eenleer nw eeveer mebmeej DeeHemeer meecebpeme keer Deesj ye{ jne nw~

3. je^erelee keer ceeBie nw efke Yeejle ceW jnves Jeeues meYeer ce]penye kes ueesieeW kes meeLe meceevelee kee JeJenej nesvee eeefnes Deewj meoe SkeHelee ueeves kee eeeme nesvee eeefnes~ meebmke=efleke ef mes Yeer en DeeJeMeke nw~ peye eej kejes[ cegmeueceeve nceejs osMe kes DeefOeJeemeer nQ lees Gvekee mebmHeMe& DeeHe yeee veneR mekeles~ Ssmeer DeJemLee ceW SkeHelee kes DeYeeJe ceW leLee mebkeerCe& yegef mes Gvekes meeLe JeJenej kejves ceW meoe Yee yevee jnsiee Deewj mebIe


33/212

33


2. Jeeqkele kes efee ke s meeLe Ske uee skeefee keer Yeer DeeJeMekelee nw~

Gej Jeeqkele DeHeves efee ceW pees Des YeeJe jKelee nw, jeêrelee kes YeeJe jKelee nw~ Gmeer lejn kes YeeJe ueeske kes Yeer yeve peeSb

meceepe kes Yeer yeve peeSb lees en ye[er meHeuelee nesieer~ Fmeer kees otmejs MeyoeW ceW Jeefkeleefee kes meeLe ueeskeefee kees yeveeveskeer YeeJevee jsKeebefke le nesleer nw~

3. peerJeve kees Ske meesles ceW yevo kejvee eenleer nw~

Gej nceeje je^ ieefleceeve peerJeveOeeje keer lejn nw~ Deepe kee egie eieefle kee egie nw, efJekeeme kee egie nw~ keg ueesie Gmes Deleerlekeer Deesj ueewevee eenles nQ~ Fvekeer efmLeefle Ssmes nw pewmes efkemeer Oeeje kes eJeen kees jeskekej Ske meesles ceW yevo kej efoeepeeS~ Fmekee DeLe& en nw efke Deleerle keer yeeleesb Hej euevee egie kes ye{les ngS eJeen kees jeskeve e nw~

4. mebmke=efle Yeer pe[ Deewj efmLej veneR nw~

Gej peerJeve Ske eJeen nw ~ Jen HeefjJele&veMeerue nw~ Jen yeouelee jnlee nw~ pe[ HeoeLe& Ske peien jnlee nw~ Jen euelee venerdnw~ mebmke=efle Ssmeer eerpe nw efke Jen meowJe Skemeer Deewj efmLej veneR jnleer~ mebmke=efle yeoueleer jnleer nw~ yeouevee ner Gmekeer

eke=efle nw JeneR Gmekee efJekeeme nw~ peerJeve keer lejn Deewj peue keer lejn Jen ieefleceeve nw~5. `Deleerle kes DebMe pees Glke= Deewj peerJeveeo nQ~'

Gej uesKeke HeefjJele&ve keer ceeBie kejlee nw~ Deleerle keer Deesj veneR peevee eenlee~ Hejvleg meeje Deleerle ne r yeskeej veneR nw~ DeleerleceW yengle-meer yeeleW Ssmeer nQ pees es nQ GveceW peerJeve Deewj peiele keer Meefkele Deewj meeceLe& meceeeer ngF& nw~ Ssmes es DeewjpeerJeveoeeke DebMe Deiej nceW Deleerle mes efceueles nQ lees Gvekees uesvee eeefnS Gvekeer GHes#ee veneR kejvee eeefnS, GvnW es[veeveneR eeefnS~

ueIeg Gejelceke eMve

1. mebmke=efle Meyo kee JeJenej Debespeer kes efkeme Meyo kes efueS neslee nw?2. Skelee keer YeeJevee osMe keer meercee kee DeefleeceCe kewmes kejleer nw?3. efJeefYevve jeê Wkes ueeskeefee kewmes meceeve nes mekeles nQ?4. eeeervekeeue ceW Oece& cepenye kee mebmke=efle kes yeveeves ceW neLe Lee, Fmes mHe keerefpeS~5. nceW Deeeej-efJeeejeW kee leeie kejvee eeefnS~ Fmekee keee leelHee& nw Deewj efkeme meboYe& ceW kene nw?6. JeeHeke Deewj Goej ef kee veece ueskej uesKeke efkeme yeele kees jsKeebefkele kejvee eenlee nw?

mebefOe efJeso keerefpeSmebmke=efle = meced +ke=efleHeleveesv cegKe = Heleve +GvcegKe

Devleje&êre = Devle +jeêreogYee&ie = og +YeeiekeoeefHe = keoe +DeefHemJeeiele = meg +DeeielemebmHeMe& = meced +mHeMe&


34/212

34


DeLe& mHe keerefpeSmegYeeefJele = Deer ekeej YeeefJele efkeee ngDee es YeeJeeW mes Yeje

Des


35/212

35


(v)ieeBJeeW keer DeefveJeee& DeeJeMekeleeSBDeeeee&efMeJe Hetpeve menee

[e@. MegYeue#ceer

meeefnefleke Heefjeeefyenej HeosMe kes Meeneyeeo peveHeo kes GveJeeme veeceke ieece ceW pevceW Deeeee& efMeJeHetpeve menee Gve yengHeleeref#ele He$ekeejeW

ceW mes nQ efpevekes keejCe meeefnefleke He$ekeeefjlee ves Deveske TBeeFeebs kees gDee~ Deeje kes keeemLe pegyeueer Skes[ceer' efJeeeuee mes cewef^kekeer Hejer#ee GeerCe& kejkes FvneWves eGve mketue ceW DeOeeHeve keee& HeejbYe efkeee~ uesefkeve cenelcee ieeBOeer kes Demeneesie Deeboesueve kes oewjeveFvneWves mejkeejer veewkejer kee Heefjleeie kej Deeje kes ner je


36/212


37/212

37


Deble ceW uesKeke Fve `DeeJeMekeleeDeeW' kee r Hetefle& kees osMe ceW efnle kes efueS DeeJeMeke ceevelee nw~ meeLe ner Gmeves mebkesle Yee refoee nw efke Heee Ssmeer mecemeeDeeW mes petPeves kes efueS Heee kecesefeeB yeveeF& peeleer nQ, eespeveeSb leweej keer peeleer nQ~ ceeser-ceeser HeeFueW

FOej mes GOej mejkeleer nQ~ Hej HeefjCeece Heee Metve ner jnlee nw keeeWefke Fve eespeveeDeeW kee s efJeeeefvJele kejves kee DeJemej ner veneRDee Heelee~ FmeerefueS uesKeke kee ceevevee nw `ieece megOeej Deewj ieece-me bie"ve ceW osMeYekele keee&keee&Meeeoner oeefee neWies~ FmeerefueSen Yeer YeefJe


38/212

38


HeMve 3. ``ieeBJeeW kees ueeYe HengBeeves Jeeues Deveske mejkeejer efJeYeeieeW mes ieeBJeeW kees eLes


39/212

39


HeMve 3. efJeueesce Meyo yeleeFes

Gej (i)efvejLe&ke meeLe&ke

(ii) mecYeJe DemecYeJe(iii) Hesce Ie=Cee

(iv) DeeMee efvejeMee

(v) megefJeOee DemegefJeOee

HeMve 4. GHemeie&/Helee yeleeFes

Gej (i) DeefJeuecye De (GHemeie&)

(ii) megefe meg (GHemeie&)

(iii) Meejerefjke Fke (GHemeie&)

(iv) JeemleefJeke Fke (Helee)(v) DeveefYe%e Deve (GHemeie&)

HeMve 5. MeyoeWkes Meg He efueefKeS

HeMeDeeW, ieeceerve, ueeYeevJele, HeefjefCele, YeieJeve, YeefJeMe

Gej Meg He

HeMegDeeW, ieeceerCe, ueeYeeefvJele, HeefjCele, YeieJeeve, YeefJe


40/212

40


YeieJeleMejCe GHeeOeee Gej eosMe kes yeefueee efpeues kes GefpeeejHegj ceW GlHevve ngS Les~ Gvekeer efMe#ee efJeefJeOecegKeer Leer~mebmke=le, efnvoer, Fefleneme, mebmke=efle Deewj HegjeleJe Gvekeer efe kes efJe


41/212

41


efouueer Ske Ssmee veiej nw, efpemeves Fefleneme keer ef mes yengle meejs yeoueeJe osKes nQ~ Henues Fme veiej kee veece FvemLeLee~ ceneYeejle kes veeeke Heeb[Je eneB kes Meemeke Les~ yeeo ceW Heeb[JeJebMe neqmleveeHegj ne slee ngDee keewMeebyeer ceW pee yemee, leye en veece

efHej efIeme-efIemekej Deepe FbHemLe kenueelee nw~ Deepe kee Hegjevee efkeuee FbemLe keer peceerve Hej Ke[e ngDee nw~ yeeo ceW eneB jepeHetleeWkee Meemeve ngDee~ eeflenej, ien[Jeeue Deewj leescej jepeHetleeW ves Deepe kes keglegyeceerveej Jeeues #es$e ceW DeHeves cenue Deewj cebefoj yeveJeees Les,efpemeceW Gme mecee kee Ske ueesns kee KecYee Deepe Yeer Ke[e nw, efpemes jepeHetleeW kees njeves-ceejves kes yeeo GKee[ves keer keesefMeMe keerieeer Leer, leYeer Ske keneJele eue He[erefouueer keer efkeuueer (keerue) nes ieF& efouueer~ efouueer kees Yeejle keer osnueer, eJesMeej kenepeelee nw~ Fme eJesMeej mes Deveske yeenjer DeeeceCekeejer Deees Deewj uetceej kejkes eues iees leLee keg eneR yeme iees~

yeenj mes Deeves JeeueeW ceW Ske ieeemegerve legieueke Lee~ Gmes ceejkej Gmekes yess cegncceo legieueke ves efouueer Hej DeefOekeej kejefueee~ efouueer kee legieuekeeyeeo GvneR ueesieeW kee yemeeee ngDee nw~ cegncceo legieueke mevekeer yeeoMeen Lee~ Gmeves DeHeveer mesvee kees keYeerGej ceW eerve kees peerleves kes efueS Yespee lees keYeer oef#eCe ceW osJeefieefj kees oewueleeyeeo veece oskej DeHeveer jepeOeeveer efouueer mes oewueleeyeeoues ieee~ efHej DeHeveer mesvee Deewj epee kees ueskej efouueer ueewe~ Fme Yespeves-peeves-Deeves ceW ueeKeeW ueesie ceejs iees~ Gmekes yeeo efHejes]peMeenlegieueke ves DeHeves veece mes efHejes]peeyeeo yemeeee, efpemekes Keb[nj efHejespe Meen keesuee veece mes efouueer ies kes meeceves mes ueskej efeef[eeIej

leke Hewues ngS nQ~efouueer kees peerleves JeeueeW ceWueesOeer Deewj cegieueeWvesFme osMe kes Fefleneme kees meyemesDeefOeke eYeeefJele efkeee~ yeeyej DeHeieeefvemleeve

kes jemles eneB Deeee Deewj Gmeves HeeveerHele ceW Fyeenerce ueesOeer kees njekej efouueer kes Deeies Deeieje leke keypee kej efueee~ Deeieje mesDeeies meerkejer kes cewoeve ceW efouueer kes Meemeke yeeyej Deewj efeleew[ kes Meemeke jeCee meeBie e kes yeere Yeebkej eg ngDee, efpemeceW Ieeeueneskej jeCee meeBiee ceeje ieee~ Gmeer meerkejer ceW Dekeyej ves HelesnHegj yemeeee, efpemes Deepe HelenHegj meerkejer kene peelee nw~ yeeyej kee Heg$engceeetB Lee, pees MesjMeen metjer kes eje FOej mes GOej Yeieeee ieee~ ngceeetB keer ce=leg Hegjeves efkeues keer ceerveej keer meeref{eeW Hej efHemeuekejngF& Leer Deewj Gmekee mceejke efouueer ceW Dekeyej ves yeveJeeee~ ngceeetB kee HeefjJeej megj#ee kes efueS Hebpeeye keer Deesj euee ieee~ jemles ceWDekeyej kee pevce ngDee, efpemes lesjn Je


42/212

42


meceer#ee

`efouueer keer keneveer' Ske Ssefleneefmeke efveyebOe nw~ efveyebOe keer efJeMes


43/212

43


Fme efveyevOe keer Yee


44/212

44


(vii) oerHeeJeueer meeceeefpeke cebieuese kee Heeflecee HeJe& nw(Deeeee& npeejer emeeo efJesoer)

[e@. cebpeguee ceesnve

uesKeke Heefjee

Deeeee& npeejer emeeo efJesoer kee pevce meved 1907 ceW yeefueee efpeues (Gej eosMe) kes eece DeesPeJeefueee ceW ngDee~ GvneWveskeeMeer efnvot efJeMJeefJeeeuee mes peesefle


45/212

45


kee GvnW ienje %eeve nw~ efJesoer peer keer Fme %eevejeefMe leLee efJeee keer eHe Gvekes efveyevOeeW ceW meJe&$e efoKeeF& osleer nw~ DeHeveer %eevejeefMekee GHeeesie kejles ngS efJesoer peer mecekeeueerve HeefjJesMe ceW eeeerve HejcHejeDeeW kes cenJe leLee MeeMJeled Deewefele kee Yeer JeCe&ve kejles

nQ~ Deeeee& efJesoer keer jeveeDeeW ceW Gvekes Gvcegkele leLee menpe JeefkelelJe kee Heefjee Yeer efceuelee nw ~ iecYeerj Heebef[le kes meeLe-meeLe Gvcegkelee, menpe Deelceerelee Deewj efJeveesoefeelee Gvekes JeeqkelelJe keer Heefjeeeke efJeMes


46/212

46


efveyevOe Mewueer Deeeee& efJesoer kes efveyevOe efJeefYevve ekeej kes efJe


47/212


48/212

48


ue#ceer keer Hetpee kes yeeJepeto osMe oefjlee Deewj DeYeeJe Pesue jne nw Deewj keeueer keer Hetpee kes yeeJepeto meeceeve pevekeg ceger Yej Meefkele mecHevveeW kes Deelebke kees Pesueves kees efJeJeMe nw~ oerHeeJeueer kes eje Fmeer DebOekeej kees Yesoves keer meecetefnke

Fe keer DeefYeJeeqkele ngF& nw~ oerHeeJeueer kes Fme HeJe& kes Deeieceve Hej uesKeke kee DeendJeeve nw efke meeceeefpeke cebieue keer FmeFe kees Fecee$e ner ve jnves oW Gmekes efueS meecetefnke eelveeW kes eefle Yeer meesle neW~7. uesKeke ves Jeeqkele ceveg


49/212

49


HeMve 3. `Decebieue' Meyo kee efvecee&Ce `cebieue' Meyo ceW `De' GHemeie& ueieekej ngDee nw~ `De' GHemeie& ueieekej kegDeewj Meyo yeveeFes

Gej De +Meeeqvle DeMeebefle, De +o=Me DeMe, De +%eele De%eele, De +ceeveJe DeceeveJe Deeefo~HeMve 4. efvecveefueefKele Meyo egiceeW ceW DeeJeMekeleevegmeej eespeke efevn (-) kee eeesie keerefpeS~Gej osJeer osJelee, efeee efJeeesie, ceeveJe meceepe, meeceeefpeke cebieuese, keCe nenekeej, keYeer ve keYeer ,HejcHeje eeefuele~

osJeer-osJelee, efeee-efJeeesie, ceeveJe-meceepe, meeceeefpeke cebieuese, keCe-nenekeej, keYeer-ve-keYeer ,HejcHeje-eeefuele~HeMve 5. efvecveefueefKele MeyoeW kee keeske ceW efoes efveoxMe kes Devegmeej DeblejCe keerefpeS~Gej Meefkele (efJeMes


50/212

50


keeceosJe ceove, mcejoefjlee iejeryeer, efJeHevvelee

HeMve10. efvecveefueefKele MeyoeW kees MeyokeesMe kes Devegmeej Dekeejeefo ece mes efueefKeSoerHeeJeueer, HeJe&, cebieuese, ceneceeee, ogYee&ie, meeceeefpeke, DeYeeJe, Deekeeb#ee, mece=ef, kegbefele~

Gej DeYeeJe, Deekeeb#ee, kegbefele, oerHeeJeueer, ogYee&ie, HeJe&, cebieuese, ceneceeee, mece=ef, meeceeefpeke~

HeMve 11. ueieYeie 150 MeyoeW ceW `oerHeeJeueer kee HeJe&' Meer


51/212

51


[e@. veeceosJeHeeOeeHeke, efnvoer efJeYeeie

efkejes[erceue keeuespe, efouueer efJeMJeefJeeeuee

meeefnefleke HeefjeepeerJeve-Hee fjeenefjMebkej HejmeeF& kee pevce 22 Deiemle 1924 kees ceOe HeosMe kes nesMebieeyeeo efpeues kes peceeveer ieebJe ceW ngDee Lee Deewj efveOeve

10 Deiemle 1995 kees ngDee~ Fvekee yeeHeve ogKe Deewj DeYeeJeeW ceW yeerlee~ veeieHegj efJeMJeefJeeeuee mes efnvoer ceW Sce.S. Heeme kejkesHeeOeeHeke keer veewkejer DeejcYe keer~ uesefkeve peuoer ner efkemeer Yeer Hekeej keer veewkejer kee ceesn es[kej HejmeeF& ves mJeleb$e uesKeve kees nerDeHeves peerJeve kee GsMe yevee efueee~ peyeueHegj mes `JemegOee' veece keer meeefnefleke ceeefmeke Heef$eke e efvekeeueer, Iees kes yeeJepeto Je


52/212

52


Deve nefjMebkej HejmeeF& keer jeveeDeeW kes DevegJeeo ueieYeie meYeer Yeejleere Yee


53/212

53


Jebie-uesKeve kes veece Hej nceejs eneb Ske Ssmeer efJeOee kee HemlegeflekejCe ngDee, efpemes ve efveyevOe kene pee mekelee nw Deewjve keneveer~ Deepeeoer kes yeeo ner veneR, yeefuke Yeejlesvog egie cebs Yeer Fme lejn keer jeveeSb osKeves kees efceueleer nQ~ nefjMebkej HejmeeF& ves

Yeejleere jepeveerefle kes oesveeW oewj osKeW nQ~ Deepeeoer-HetJe& kes Deeboesueve Deewj mJeeleb$edeesej Yeejle kes meceepe kee GvneWves ienje efJeMues


54/212

54


nw efke Gvekee 8 kecejs kee Iej yeveeves kee meHevee Hetje veneR ngDee~ meesefeS peneb ueesieeW kes Heeme efmej efHeeves kes efueS peien veneR nQ,Jes Kegues Deemeceeve cebs peerJeve peer jns nQ, Ssmes ceW 6 kecejs mes Yeer keesF& mebleg


55/212

55


kej mekes~ Ske Hegmleke efJeJeslee kees efHeues Je


56/212


57/212


58/212

58


ceMeerve, ^spe[er, [ekej, kewbmej, HeeHeea, efyeue Deeefo), Got&(yeerceejer, yesF&ceeveer, DeeefKej), osMepe MeyoeW(geer, Deeser, ue)kee Deleble jeveelceke Fmlesceeue ngDee nw~ Fve mecemle MeyoeW ves efJeJese Jeibe uesKe kees ve efmeHe& peceerveer nkeerkele mes pees[

efoee nw yeefuke HeefjHekeJelee mes Jebie keer Deblejelcee kee efJekeeme Yeer efkeee nw~ efJeJese Jebie-efveyebOe kes Jeekee ess Hejvleg`veeJeke kes leerj' meceeve iebYeerj ees kejves Jeeues nQ~ Fme efveyebOe cebs Deveske Jeekee Ssmes nQ pees uesKeke keer met#ce-efvejer#eCe MeefkeleDeewj meeceeefpeke efeblee ke es Deleble menpelee mes Jekele kej osles nQ~ Ssmes Jeekeee W cebs uesKeke keer Jebie Meefkele Ketye efveKejkej Deeleer nw~ pewmes

``yeerceeefjeeb yengle osKeer nQ efveceesefveee, keeueje, kewbmej efpevemes ueesie cejles nQ~ ceiej en wkeme keer kewmeer yeerceejer nw efpememesJes cej jns Les~ Jes Hetjer lejn mes mJemLe Deewj Hemevve Les~ lees keee Fme yeerceejer ceW cepee Deelee nw? en Deer ueieleer nw, efpememesyeerceej leie[e nes peelee nw~ Fme yeerceejer mes cejves ceW kewmee ueielee nesiee? Depeerye jesie nw en~ efeefkelmee efJe%eeve ceW FmekeekeesF& Fueepe veneR nw~ ye[s-mes-ye[s [e@kej kees efoKeeFS Deewj keefnS en Deeoceer wkeme mes cej jne nw~ Fmekes HeeCe yeeeueerefpeS~ Jen kensiee- Fmekee nceejsHeeme keesF& Fueepe veneR nw~ uesefkeve Fmekes Yeer Fueepe kejves Jeeues nesles nQ, ceiej Jes SueesHewLeer

ee nesefceeesHewLeer He{s veneR nesles~ Fmekeer efeefkelmee-Heefle Deueie nw~ Fme osMe ceW keg ueesie wkeme keer yeerceejer mes cejles nQDeewj keeHeer ueesie YegKecejer mes~''

Jebiekeej HejmeeF& ves keg vees cegneJejebs kees Yeer ie{e nw~ efpememes Fme Jebie-efveyevOe keer Yee


59/212

59


HeMve 3. efvecveefueefKele MeyoeW ceW DeeJeMekeleevegmeej eespeke efevn ueieeFSJebie efJeveeso, lejn lejn, yengle yengle, DeHevee DeHevee, HeLece uesKeke, efnboer meej, YegKecejer, ye[s mes ye[s, efeefkelmee Heefle~

Gej Jebie-efJeveeso, lejn-lejn, yengle-yengle, DeHevee-DeHevee, efnvoer-mebmeej, ye[s-mes-ye[s, efeefkelmee-Heefle~HeMve 4. efvecveefueefKele cegneJejeW kee DeLe& mHe


60/212

60


1. uesKeke Heefjeekeee DeeHe peeveles nQ efke efnvoer-meeefnle ceW DeeOegefveke egie kes meeefnlekeejeW ves efnvoer keer iee-efJeee kees Deveske efJeMes


61/212


62/212


63/212

63


veS Hesce mebyebOeeW kes efmeueefmeues kes efyevee ee$ee kee keesF& megKe ner veneR neslee~ FmeefueS Jes efveCe&e uesles nQ efke Ssmeer ceBnieer Deewj Keer-metKeer nJeeF& ee$ee nce YeefJe


64/212

64


eMve 1. `nJeeF& penepe kees veeres mes THej osKeves keer eerpe' kenves kee keee DeefYeHeee nw?Gej `veeres mes THej osKeves' kes eje uesKeke ves efnbogmleeefveeeW keer Jew%eeefveke Gvveefle Deewj Jeweeefjke TBeeFeeW kee mebkesle efoee

nw~ Jen en veneR eenlee efke nce efkemeer Yeer DeJemej Hej Ssmee keg ke jW efke nceW veeree osKevee He[s ee efkemeer mes nej ceeveveerHe[s~Fme Hekeej eneB Hej uesKeke Ske iecYeerj efJeeej efyebog mes Heefjefele kejelee nw~

eMve 2. uesKeke kees Yeejle keer keewve-meer mebmke=efle mes Heej nw?Gej uesKeke kees efnvogmleeve keer menpe-Demenpe, Deer-yegjer, TBe-veere Jeeueer ueeske-mebmke=efle mes Heej nw keeeWefke meye keg kes

yeeJepeto Jen nceW DeHevesHe ve kee DevegYeJe Heoeve kejlee r nw Deewj DeveewHeeeefjke nesleer nw~

eMve 3. jsue kee HuesHeece& Deewj ce gmeeefHejKeeves kees uesKeke peerJeve kee Iej-DeeBieve keeeW ceevelee nw?Gej jsue keer ee$ee kejves JeeueeW ceW Deueie-Deueie peeefle, Oece&, Yee


65/212

65


yeeHeve ceW ceQ efveCe&e veneR ues mekee efke ieesefueeeB etmetB ee Debiespeer yeesuetB~''

eMve 1. efnbogmleeefveeeW ke er Debiespeer efHeelee Hej uesKeke ves keee Jebie efkeee nw Deewj keee W?

Gej uesKeke kee ue#e nce ueesieeW keer efoKeeJeeHejke Deeole kees Hewves {bie mes GYeejvee nw~ peje-mee Yeer DeewHeeeefjke DeJemej Heelesner nce ueesie ieuele ee mener Debiespeer yeesueves ceW DeHevee ieewjJe mecePeles nQ~ Fmeer keejCe nJeeF& penepe ceW Iegmeles ner meYeer ueesieSDej nesmsme mes Deewj DeeHeme ceW Debiespeer ceW ner yeele kejves ueies~ leeefke efoKeuee mekesb efke nce meye He{s-efueKes Deewj megmebmke=leueesie nQ~ Mejo peesMeerkees en meye yegje ueiee~ Gvekee Jebie yengle meeHe nwefke kesJeue Debiespeer Yee


66/212


67/212

67


HeMve 4. efvecveefueefKele MeyoeW kee keeske ceW efoes efveoxMe kes Devegmeej He yeoefueSKeesHe[er (yengJeeve)

Hesce (efJeueesce Meyo)mebmke=efle (efJeueesce Meyo)oesmlee r (efJeueesce Meyo)cegmeeef HejKeevee (DeLe& efueefKeS)efJe (DeLe& efueefKeS)Heefle (DeLe& efueefKeS)ef[yyee (efuebie HeefjJele&ve)

Gej cetue Meyo efveos&Me Gej

KeesHe[er yengJeeve KeesHeef[eeB

Hesce efJeueesce Ie=Ceemebmke=efle efJeueesce Demebmke=efle, DeHemebmke=efleoesmleer efJeueesce ogMceveercegmeeefHejKeevee DeLe& eeef$eeeW kes efueS jsue ee nJeeF& penepe keer Heleer#ee ke jves kee mLeeveefJe DeLe& efJeHejerle, GueeHeefle DeLe& nj Ske, Heleskeef[yyee efuebie ef[efyeee

2. ``jsue keer ee$ee mes Glejlee ntB lees yeove ceW Lekeeve nesleer nw~ ueielee nw ee$ee keer nw~ nJeeF& penepe ceW ueieepewmes cegPes keesF& Heeme&ue kejkes Yespe jne nw~ Depeer en Yeer keesF& ee$ee ngF&~ Dejs meer kes efueS ue[eF& ue[ s efyevee nce

keYeer yew"s ner veneR sve ceW~ nJeeF& penepe ceW efkememes ue[s, Deewj efkeme yeele kes efueS ue[s? nceejs efueS ee$ee kee DeLe&nw peerJeve, mebIe


68/212

68


HeMve 3. efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& efueefKeSyeove, peerJeve, mebIe


69/212

69


(iii) nceejs efueS ee$ee kee DeLe& nw peerJeve, mebIe


70/212

70


(x)Lekeer nejer Oejleer kees Deye efJeeece oerefpeS(megvojueeue yengiegCee)

-[[email protected]&

uesKeke Heefjeemegvoj ueeue yengiegCee peer kee pevce 1927 ceW efnjer ie{Jeeue, GejeKeb[ ceW ngDee~ yengiegCee peer Meg mes ner cesOeeJeer SJeb

mepeie Fvmeeve Les~ GvnW DeHeves #es$e mes efJeMes


71/212


72/212

72


HeMve 3. iejerye osMeeW ce W Heee &JejCe-Heot


73/212

73


kes osMeeW keer ceewmece kes keejCe JeneB Hej nesves Jeeues meYeeie=neW keer YeeW[er vekeue nemeHeo nw~ Kegues DeekeeMe Deewj Hes[eWkes veeres meYee Deewj ieesef


74/212

74


DeeJeMekelee kes Heke& kees ve mecePeles ngS Heeke=e fleke mebmeeOeveeW kee ogHeeesie kejles pee jns nQ~ es Heeke=efleke mebmeeOeve eensOejleer kes Deboj ee yeenj nesb, ceveg


75/212

75


efJeJeseveelceke eMve 1. ceemkees meccesueve ceW Oejleer kees mebjef#ele jKeves kes mecyevOe ceW keee HemleeJe Heeefjle ngS nQ?

2. uesKeke kes DeeOeej Hej ceveg


76/212


77/212


78/212


79/212


80/212

80


efeb ceeref[ee kes meeLe-meeLe Me ceeref[ee keer Yeer GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kes eeej-emeej ceW efJeMes


81/212

81


eMve-2 `nceejerveeer mebmke=efle DevegkejCe keer mebmke=efle nw' Fme Jeekee kee DeeMee mHe keerefpeS~Gej nceeje osMe Oece&, mebmke=efle Deewj meeefj$elee kee DeeCeer osMe jne nw~ eneB Yeesie keer DeHes#ee leeie, F&


82/212

82


eMve - 6. Fve MeyoeW kes Meg He efueefKeS meebefmeleerke meebmke=efleke

meJeerkeej mJeerkeej yeewefOeke yeewefke Mekeleer Meefkele eefleMe eeflee

Devegso 3.meceepe ceW JeieeX keer otjer ye{ jner nw, meeceeefpeke mejeskeejeW ceW keceer Dee jner nw~ peerJeve-mlej kee en ye{lee

Deblej DeeeesMe Deewj DeMeebefle kees pevce os jne nw~ pewmes-pewmes en efoKeeJes keer mebmke=efle Hewuesieer, meeceeefpeke DeMeebefleYeer ye{sieer~ nceejer meebmke=efleke Deefmcelee kee eme lees nes ner jne nw, nce Pet"er legef kes leelkeeefueke ue#eeW kee Heere

kej jns nQ~ ceee&oeSB t jner nQ, vewefleke ceeveob[ {erues He[ jns nQ~ Jeeqkele-JeWefkelee ye{ jner nw, mJeeLe& HejceeLe& Hej

neJeer nes jne nw~ Yeesie keer Deekeeb#eeSB Deemeceeve kees t jner nQ~ efkeme efyevog Hej kesiee r en oew [?

eMve -1 meceepe ceW JeieeX keer ye{leer otjer kes efkeve otjieeceer eYeeJeeW keer Deesj uesKeke mebkesle kej jne nw?Gej en Ske meeJe&Yeewce SJeb meeJe&keeefueke leLe nw efke peye-peye meceepe ceW Ge SJeb efvecve Jeie& kee Deblej ye{e nw, Gmeves Demeblees


83/212


84/212


85/212


86/212


87/212

87


HeMve 3. efJekeeme kes Jele&ceeve cee@[ue ves Yeejleere meeceeefpeke efJe


88/212

88


4. MeyoeW kes DeLe& yeleeFS(i) HeeflemHeOee& Heefleeesefielee, nes[

(ii) ceHeosMe jsefiemleeve(iii) efnleiener ueeYeeLeea(iv) celmee ceueer

5. efJeueesce Meyo yeleeFS(i) iejeryeer Deceerjer(ii) mecHevve efJeHevve(iii) efJeMJeeme DeefJeMJeeme

6. oes-oes Heee&eJeeeer yeleeFS(i) Heeveer = peue, veerj

(ii) nJee = HeJeve, yeeej, meceerj(iii) Jeve = pebieue, GHeJeve, Geeve(iv) veoer = meefjlee, leefveer

7. mebefOe efJeso keerefpeS(i) SkeeOe = Ske +DeeOe(ii) Hegvee&efJele = Hegve +eefJele(iii) ueeYeeLeea = ueeYe +DeLeea(iv) MeyoeJeueer = Meyo +DeeJeueer(v) efvejekeej = efve +Deekeej(vi) peueeiece = peue +Deeiece(vii) veerjme = efve +jme

8. JeekeeeW kees Meg keerefpeS~ (kees


89/212

89


2. gle Jeeeve Deewj yeesOeve(i)efvece&uee esceebo

[e@. esceuelee Yemeerve

esceebo meeefnefleke Heefjee

esceebo efnvoer meeefnle kes Gve eieefleMeerue uesKekeeW ceW mes nQ, efpevneWsves Yeejle kes peve-peerJeve kees efveke mes osKee Deewj GvekeermecemeeDeeW ceW Hew"kej GvnW Hetjer iebYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnle ceW Gleeje~ Gvekeer ef cegKele Yeejle kes efveOe&ve eeceerCeJeie& Hej jner Deewj Gmeer kes mebIe


90/212

90


nw~ eeceerCe peerJeve kes efJeefYevve HenuegDeeW kee Debke Gvekeer keneefveeeW ceW efJeMes


91/212

91


efvece&uee keLeemeej`efvece&uee' GHeveeme kee DeejbYe yeeyet GoeYeevegueeue kes Hee fjee mes neslee nw, pees HesMes mes Jekeerue nQ~ Gvekes HeefjJeej ce W Gvekeer

Helveer keueeCeer kes Deefleefjkele oesyesefeeB-efvece&uee Deewj ke=


92/212

92


ceW megOee kees, pees efvece&uee keer He[esmeve Deewj Deer mensueer nw, Helee eue peelee nw efke Gmekes Heefle ner Jen Jeeqkele nQ, efpevneWves onspeve efceueves kes keejCe efvece&uee mes efJeJeen veneR efkeee Lee~ Fme yeele kes efueS Jen DeHeves Heefle kees Ketye efOekekeejleer nw Deewj GvnW Fme yeele

kes efueS jepeer kejleer nw efke Jen efvece&uee keer yenve kee efJeJeen DeHeves YeeF& kes meeLe keje oW~ megOee kes Fme DeHevelJe Yejs JeJenej mesefvece&uee Gmekes Deewj Yeer efveke Dee peeleer nw~ Ske efove megOee keer DevegHeeqmLeefle ceW efvece&uee Gmekes Iej peeleer nw lees [e@kej efmevne Gmekesvepeoerke Deeves keer keesefMeMe kejles nQ~ Fme yeele kee Helee ueieves Hej megOee [e@kej efmevne kees Hekeej ueieeleer nw~ Fme DeHeceeve kees menvee[e@kej efmevne kes efueS Yeejer He[ peelee nw Deewj Jen Deelcenlee kej uesles nQ~ Heefle keer ce=leg kes HeMeeled megOee DeHeves osJej-osJejeveerkes meeLe eueer peeleer nw Deewj efvece&uee efyeukegue Dekesueer nes peeleer nw~ YetKe Deewj yeerceejer Gmes peke[ uesles nQ~ DeHeves efvemmeej peerJeve mesJeekegue Ske efove Jen eeCe leeie osleer nw~ Fmeer mecee meye ueesieeW keer ef Iej kes yeenj Ke[s Ske yesneue yet{s Hej peeleer nw, peescegbMeer leesleejece nQ~ eneR `efvece&uee' GHeveeme kee Deble neslee nw~

eMve-1 yeeyet GoeYeevegueeue keewve nQ? GvneWves Iej es[ves kee Hewmeuee keeeW efkeee?Gej yeeyet GoeYeevegueeue efvece&uee kes efHelee nQ Deewj HesMes mes Jekeerue~ Jen Goej oe Jeeqkele nQ efpevneWves DeHeves Iej ceW keF& meies-

mebyebefOeeeW kees Deeee efoee ngDee nw~ Fmeer keejCe Deer Deee nesles ngS Yeer Gvekes Heeme mebefele Oeve kee DeYeeJe nw~ Heg$eerefvece&uee kes efJeJeen keer yeele Hekekeer nesves Hej peye Meeoer Hej nesves Jeeues Kee& kee eMve Deeee lees GoeYeevegueeue Deewj HelveerkeueeCeer ceW lekejej nes ieeer~ en Jeeo-efJeJeeo Deewj leke&-efJeleke& Flevee ye{ ieee efke eesOe ceW Deekej GoeYeevegueeue vesHelveer kees ob[ osves kee Hewmeuee efkeee~ GvneWves efveCe&e efueee efke Jes efyeve e efkemeer kees yeleeS eej Hebee efove kes efueS Iejes[kej eues peeSbies leeefke Helveer kees Iej ceW Gvekeer keercele Deewj cenJe kee Deboepee nes peeS~ ener "evekej Jes efyevee efkemeerkees keg yeleeS Iej mes efvekeue He[s~

eMve-2 yeeyet GoeYeevegueeue kees efkemeves ceeje Deewj keeeW?Gej Helveer mes Peie[kej eesOe ceW leceleceeS yeeyet GoeYeevegueeue jele kes DebOesjs ceW Iej mes efvekeue He[s~ Jes meese jns Les efke DeHeves

keHe[s iebiee kes Iee Hej jKekej eej-HeeBe efove kes efueS efcepee&Hegj eues peeSbies~ Fmemes meye ueesieeW kees Gvekes iebiee ceW [tyepeeves kee efJeMJeeme nes peeSiee Deewj Gvekeer Helveer kees Yeer Gvemes Peie[ves kee Dee Keemee meyeke efceuesiee~ en meye meeselesngS Jes DebOesjs ceW eues pee jns Les efke GvnW ueiee, keesF& ueieeleej Gvekee Heere kej jne nw~ Oeeve mes osKeves Hej ceeuetce ngDeeefke Jen Menj kee veeceer yeoceeMe celeF& Lee, efpeme Hej leerve meeue Henues [ekes kee cegkecee euee Lee~ mejkeejer Jekeerue keernwefmeele mes yeeyet GoeYeevegueeue ves Gmes leerve meeue keer me]pee efoueeF& Leer~ Gmekeer me]pee keer DeJeefOe Ske efove Henues ner KelcengF& Leer Deewj Jen GoeYeevegueeue mes yeouee uesves keer efHejeke ceW Lee~ Deepe jeef$e kes DebOesjs ceW mener DeJemej Heneevekej Gmevesyeeyet GoeYeevegueeue keer nlee kej oer~

eMve-3 Yeeueeb efmevne ves DeHeves Heg$e kee efJeJeen efvece&uee kes meeLe kejves mes Fvkeej keeesW kej efoee?Gej GoeYeevegueeue keer ce=leg kes HeMeeled Gvekeer Helveer keueeCeer ves Heg$eer efvece&uee kes nesves Jeeues memegj Yeeueeb efmevne kees He$e

efueKekej DeHeves Iej keer oeveere DeJemLee mes DeJeiele kejeee Deewj eeLe&vee keer efke Jes HetJe&efveOee&efjle efleefLe Hej ner DeHeves Heg$ekee efJeJeen efvece&uee mes nesves oW~ efkevleg Yeeueeb ueeueeer Fvmeeve efvekeues~ GvneWves Devegceeve ueiee efueee efke Heefle keer ce=legkes HeMeeled keueeCeer DeHeveer Heg$eer efvece&uee kes efJeJeen Hej Glevee Oeve veneR os HeeSieer, efpeleveer GvneWves DeeMee keer Leer~ DeHevesceve keer en yeele GvneWves meerOes-meerOes lees veneR kener, Hej en kenkej Meeoer mes Fvkeej kej efoee efke efpeme keee& kee DeejbYener Decebieuekeejer nw, Gmekee Deble Yeer DeMegYe ner nesiee~ FmeefueS en efJeJeen oesveeW He#eeW kes efnle ceW veneR nw~


93/212

93


eMve-4 GHeveeme ceW YegJeveeb kes eefj$e kes keewve mes He#e nceejs meeceves mHe nesles nQ?Gej YegJeveeb efvece&uee' GHeveeme kee Jen Hee$e nw efpemekee efJeJeen efvece&uee mes nesvee lee ngDee nw~ efvece&uee kes efHelee keer Deekeeqmceke

ce=leg kes HeMeeled YegJeveeb Fme efJeJeen mes Fvkeej kej oslee nw keeeWefke mJeeb Gmeer kes MeyoeW ceW``keneR Ssmeer peien MeeoerkejJeeFS efke Ketye HeS efceueW~ Deewj ve mener, Ske ueeKe kee [ewue nes, JeneB Deye keee jKee nw~ Jekeerue meenye jns nerveneR, yegef{ee kes Heeme Deye keee nesiee?'' Fme ekeej eLece Heefjee ceW ner YegJeveeb Ske ueeueeer Jeeqkele kes He ceW Hee"kekes meeceves Deelee nw, pees Oeveer HeefjJeej keer kevee kes meeLe efJeJeen kejvee eenlee nw leeefke Gmes Ketye Oeve efceue mekes~

Fme Ievee kes yeeo GHeveeme ceW Fme Hee$e mes Hee"ke kee Heefjee Deeeveke ner neslee nw~ efvece&uee kee efJeJeen cegbMeerleesleejece kes meeLe nesves kes HeMeeled GHeveeme keer keLee kes kesb efyevog efvece&uee, leesleejece Deewj Gvekes HeefjJeej kes Deve meomeyeve peeles nQ~ efvece&uee keer eser yenve ke=


94/212

94


eeefHe Jes efceleJeeer Jeeqkele Les leLeeefHe efvece&uee kees emevve jKeves kes efueS keesF& ve keesF& GHenej DeJeMe ueeles Les~ Iej kesDeve KeeeX ceW keceer kejkes Jes DeHeveer veeer-veJesueer Helveer kees cesJes, cegjyyes Deewj efce"eFee W mes KegMe kejves keer keesefMeMe kejles~

DeHeveer DeefleJemle efoveeee& ceW mes mecee efvekeeuekej Gmekes meeLe yew"kej eeceesHeesve megveles, eneB leke efke Gmes DeHevee Kepee beerYeer yevee efoee leeefke efvece&uee DeHeves Fme Devecesue efJeJeen kes ogKe kees Yetuekej GvnW Deewj Gvekes HeefjJeej kees DeHevee mekes~

eMve-7 cegbMeer leesleejece kes Deveske eeemeeW kes yeeJepeto efvece&uee Gvemes emevve keeeW veneR jn Heeleer?Gej egJeleer efvece&uee ves DeHeves efJeJeen kes mebyebOe ceW pees mJeHve osKes Les GveceW DeOes[ Gce leesleejece kes efueS keneR mLeeve veneR Lee~

cegbMeer leesleejece ceW Jen DeHeves efHelee keer efJe osKeleer Leer, efpevekes efueS mecceeve lees nes mekelee Lee, esce veneR~ Heefle kes HesceeoMe&ve mes Gmekee oe Gvcee veneR neslee Lee DeefHeleg Ie=Cee nesleer Leer~ en Gve oesveeW kes yeere Gce kee Deblej Lee pees efvece&ueekees leesleejece mes otj jKelee Lee~

eMve-8 leesleejece keer yenve efkeceCeer efvece&uee mes Deemevve keeeW Leer?Gej efkeceCeer leesleejece keer efJeOeJee yenve Leer, pees Gvekes Iej ceW ner jnleer Leer~ peye mes leesleejece keer Helveer keer ce=leg ngF&, efkeceCeer

ner Gvekes yeeeW keer osKeYeeue kejleer Leer~ DeHeves YeeF& Deewj Gmekes yeeeW keer osKe-jsKe kes meeLe-meeLe Iej-Kee& kee DeefOekeejYeer leesleejece ves GvnW os efoee Lee~ uesefkeve e fvece&uee mes efJeJeen kejves kes HeMeeled veee r Helveer kees emevve kejves kes efueS leeslejeceves Gmes DeHevee Kepeebeer yevee efoee~ Iej ceW DeHeves Meemeve kes efove Kelce nesles mecePe, efkeceCeer kes ceve ceW efvece&uee kes eefleF&


95/212

95


Gej DeOes[ Gce, efJeOegj SJeb leerve yeeeW kes efHelee leesl eejece mes efJeJeen nesves Hej efvece&uee keer YeeJeveeSB, keuHeveeSB SJeb mJeHve efyeKejiees~ nce Gce meeLeer kees Heekej veJeefJeJeeefnle egJeleer kes ceve ceW efpeme mejmelee kee mebeej neslee nw, Gmekee eneB veeceesefveMeeve

veneR Lee~ efkevleg Oeerjs-Oeerjs Gmeves Gve HeefjefmLeefleeeW mes mecePeewlee kejves kee efveMee efkeee~ Jen DeHevee peeoe mecee DeewjOeeve cegbMeer peer kes yeeeW keer osKeYeeue ceW Jeleerle kejves ueieer~ Gvekes Keeve-Heeve Deewj jespeceje& keer pejleeW kee Oeeve jKeveskes Deefleefjkele Jen cegbMeer peer kes ye[s Heg$e cebmeejece mes Debespeer He{vee Yeer meerKeves ueieer leeefke %eeveJeOe&ve kes Deefleefjkele JenDeHevee mecee Yeer Deemeeveer mes Jeleerle kej mekes~

eMve-12 leesleejece DeHeves ye[s Heg$e cebmeejece kees yeesef[ie ceW jKeves kes efueS keeeW ke nles nQ?Gej pewmes ner cegbMeer leesleejece kees %eele ngDee efke efvece&uee cebmeejece mes Debespeer meerKeves ueieer nw, Jes efJeeefuele nes G"s~ Fme Mebkee

ves Gvekes ceve ceW Iej kej efueee efke efvece&uee nce Gce cebmeejece keer Deesj Deekeef


96/212


97/212


98/212

98


(i)Meyo-efvecee&Ce keer HeefJeee-[e@. ceervee#eer Jeeme

Yee


99/212


100/212


101/212

101


16. Heje -enGueDeewjHeerskes DeLe& ceW Heegkele neslee nw

DeOeerve - HejeOeerve pee - Hejepee

17. Deble, Deblejd, Debleme -en Deboj, Yeerlejkee DeLe& neslee nw ceve - Deblece&ve osMeere - DebleoxMeere

je


102/212


103/212


104/212


105/212

105


5. Deeeefo mebefOe -Deeeefo Meyo ceW Deed +Deeefo keer mebefOe nw~ DeLee&led S kee cesue efkemeer efJepeeleere ee efkemeer Deve mJej mes nesvesHej S kes mLeeve Hej Deced nes peelee nw~ Fmeer Hekeej Ss, Dees, Deew kee cesue efkemeer Deve mJej mes nesves Hej JeceMe Deeed, DeJed leLee DeeJed

yeve peelee nw~ pewmesS +De =Dee ves +Deve =veeve

Ss+De =Deee iew +Deke =ieeeke

Deew +F =DeeefJe veew +Fke =veeefJeke

Deew +G =DeeJeg Yeew +Gke =YeeJegke

(Ke) Jebpeve mebefOe

Jebpeve mes mJej DeLeJee Jebpeve kes eesie mes nesves Jeeues efJekeej ee HeefjJele&ve kees Jebpeve mebefOe kenles nQ~ efnvoer JeCe&ceeuee kesHeeBe JeieeX - keJeie&, eJeie&, Jeie&, leJeie& leLee HeJeie& ceW mLeeve kes DeeOeej Hej Henues, otmejs, leermejs Deeefo JeCeeX ceW HeefjJele&ve ee efJekeej

kes DeeOeej Hej Jebpeve mebefOe kees meele JeieeX ceW yeebe peelee nw~ pewmes-(1) efkemeer Jeie& kes Henues JeCe& kee leermejs JeCe& ceW HeefjJele&ve -eefo JeieeX kes Henues Jeie& (ked, ed, d, led, Hed) kee cesue efkemeerJeie& kes leermejs ee eewLes JeCe& mes ee efkemeer mJej mes ee ed, jd, ued, Jed mes nes lees Henues JeCe& kes mLeeve Hej Gmeer Jeie& kee leermeje JeCe& (ied,ped, [d, od, yed) nes peelee nw~ pewmes

efoked +iepe =efoiiepe (ked =Henuee JeCe& +ie =leermeje JeCe&)

efoked +Debyej =efoiebyej (ked =Henuee JeCe& +De =mJej)

efoked +efJepee =efoefiefJepee (ked =Henuee JeCe& +Je)


106/212

106


Gled +Ieeve =GodIeeve meled +Oece& =meodOece&

Gled +eesie =Godeesie/Geesie meled +efJeee =meodefJeee

leled +He =leodHe leled +YeJe =leodYeJe

meneeke Hegmlekesb

1. Dee r efnvoe r-kewmes yeesueW, kewmes efueKe W [e@. Yee sueeveeLe efleJeejer

2. meeceeve efnvoer-JeeJeneefjke efnvoer [e@. YeesueeveeLe efleJeejer


107/212

107


(ii) efnvoer keer ceeveke Jele&veer-[e@. ceervee#eer Jeeme

nj Yee


108/212


109/212


110/212


111/212

111


Jele&veer leLee efueefHe ceevekeerkejCe

efnvoer Jele&veer Je efueefHe Deleble Jew%eeefveke leLee ceeveke ceeveer peeleer nQ leLeeefHe DeeOegefveke egie ceW Fmekes ceevekeerkejCe kes efvejblej

Heeeme nesles jns nQ~ Ske ceeveke leLee DeeoMe& Jele&veer keer ef


112/212


113/212


114/212


115/212

115


(iii) HeoyebOe-jevee-[e@. ceervee#eer Jeeme

Yee


116/212


117/212


118/212


119/212


120/212


121/212

121


(6) Gve ueesieeW ves DeHeJeenW HewueeF, Hejvleg Jes Ke go ieuele Les~

(7) ueesie ceveesjbpeve efHee nesles nQ, efke vleg efveeues mlej kes ceveesjbpeve kes keee&Je ce Gvekes ceve-ceefmle


122/212

122


7. efveoxMeke efe ee [wMe ()

(ke) Deeies efoS ieS efJeJejCe kee efveos&Me osves kes efueS Fmekee Heeesie efkeee peelee nw, pewmes

Jeekee keF& Hekeej kes nesles nQ pewmes efJeOeeveJeeeke, efve


123/212

123


11. ueeIeJe ee meb#esHe meteke efe ()

mebef#eefHle ee MeyoeW kees mebef#eHle He ceW efueKeves kes efueS Fme efe kee Heeesie neslee nw~ pewmes

ke= He= G (ke=Heee He=


124/212

124


(ie) Jecemeteke DebkeeW SJeb De#ejeW kees Deueie efueKeves kes efueS, pewmes

Yee


125/212


126/212


127/212

127


5. keee legceves Deepe kee meceeeej megvee nw? (keee legceves Deepe kes meceeeej megves nQ?)

6. keceerpe lees efmeue ieee nw Hej yeve veneR Biee nw~ (keceerpe lees efmeue ieF& nw Hejvleg yeve veneR Bkes nQ)

7. ceneYeejle kee eg Deejn efoveeW leke euelee jne~ (efove)keejke-mebyebOeer DeMegefeeB

8. Meece ves He$e kees He{e~ (Meece ves He$e He{e)

9. Jen le Hej mes efiej He[e (Jen le mes efiej He[e)

10. ceQves Yeer He{vee nw~ (cegPes Yeer He{vee nw)

11. ej keer yeeF Deesj Hes[ nw~ (ej ke s yeeF Deesj Hes[ nw~)

meJe&veece mebyebOeer DeMegefeeB

12. Jen, legce Deewj nce eueWies~ (legce, Jen Deewj nce eueWies)13. ceQ lesjs kees veneR peevelee~ (ceQ legcnW veneR peevelee)

14. en Des Deece veneR nQ~ (es..........)

15. ceQves cesje keece kej efueee nw~ (DeHevee)

efJeee-efJeeeefJeMes


128/212


129/212


130/212

130


51. ieeBJe kes keg otj ner Gmekee cekeeve nw~ (ieeBJe mes keg otj ner Gmekee cekeeve nw~)

52. lespeer ceW meeFefkeue cele eueeDees~ (lespeer mes meeFefkeue cele eueeDees~)

53. DeeHekee efkeleeye nce ues efueee~ (DeeHekeer efkeleeye nceves ues ueer~)54. legce JeLe& ner Fleveer keto-Gue ceee jns nQ~ (legce JeLe & ner Fleveer Gue-keto ceee jns nes~)

55. Fme ceMeerve kee ecelkeej osKekej oeBle leues nLesueer oyeeveer He[leer nw~ (Fme ceMeerve kee ecelkeej osKekej oeBle eW leues Gbieueer oyeeveer He[leer nw~)

56. HeOeeveceb$eer ves DeHeveer DeLe&veerefle mHe


131/212

131


4. uesKeve keee&

(i)%eeve-efJe%eeve kes #es$eeW kes jeseke meeceeve efJe


132/212


133/212


134/212

134


F&. ceW HejceeCeg-Tpee& efJeYeeie kees HetCe&le mJelev$e opee& os efoee ieee Lee~ Fme Deeeesie kes efveoxMeve ceW ner Fme osMe ceW HejceeCeg YeefdeeWDeewj efyepeueer IejeW kee efvecee &Ce Meg ngDee nw~ ecyes ceW eueves Jeeuee efyepeuee rIej Ssmee ner Ske mLeeve nw~ 18 ceF& 1974 F&. kees Yeejle

ves DeHevee HeLece HejceeCeg-efJemHees efkeee~ en efJemHees HetCe&le MeeefvleHetCe& Lee~ Fmes jepemLeeve kes oef#eCe-HeefMece #es$e HeesKejCe ceW efkeeeieee~ en Hetjer lejn keeceeeye efJemHees Lee~ Oejleer keer melen mes meew ceerj veeres 10-15 efkeuees ve #ecelee Jeeues efJemHees keer JeJemLeekeer ieF&~ efveOee&efjle mecee Hej efJemHees efkeee ieee efpemekes HeuemJeHe JeneB Ske Hene[er yeve ieF&~ FmeceW efkemeer Yeer Hekeej keer Heot


135/212

135


(6) Deefnle (ke) efJe%eeve keer mebnej-Meefkele, (Ke) yeske ejer ceW Je=ef, (ie) peerJeve-oMe&ve ceW HeefjJele&ve~

(7) efJe%eeve kee GejoeefelJe~

(8) efve


136/212

136


Deve osMeeW mes Keee-meeceieer HeeHle kejves kes efueS DeHeves Deeweesefie ke meeOeveeW kee efJekeeme kejvee He[e DeLeJe e Deve osMeeW ceW GHeefveJesMeyemeeves kes efueS ee$eeDeeW kes megueYe meeOeve efveefce&le kejves He[s~ FvneR, leLee Fmeer Hekeej keer nceejer Deveeve DeeJeMekeleeDeeW ves Jew%eeefveke

DeeefJe


137/212


138/212

138


neslee nw lees otmeje DevOekeej mes Deeeefole~ efJe%eeve Yeer Fme efveece kee DeHeJeeo veneR nw~ Fmeves peneB ceeveJe meceepe kee keueeCe efkeeenw JeneR Gmekee Deefnle Yeer efkeee~ efpeme HejceeCeg Meefkele kes eje He=LJeer kees mJeie& ceW HeefjJeefle&le efkeee pee mekelee nw, Gmeer keer meneelee

mes Ssmes Ieeleke ev$eeW kee DeeefJe


139/212

139


jnWies~ peerJeve kee mJemLe efJekeeme oesveeW kes mecevJee Hej ner DeJeueefcyele nw~ leYeer efJe%eeve Yeer nceejs efueS Jejoeve efme nesiee Deewj leYeernce meieJe& ken meJeWies

``jmeJevleer Yet kes cevegpe kee ese,en veneR efJe%eeve keg, Deeivese''~

3. meeefnle Deewj meceepe

-[e@. megOeerv kegceej

`meeefnle' keer Heneeve nwmeefnleme YeeJe mee efnleced~ meefnle' Meyo kes oes DeLe& efkeS peeles n Q(1) meeLe nesvee Deewj (2)efnle kes meeLe nesvee~ `meeLe nesvee' kee DeLe& nwMeyo Deewj DeLe& kee meeLe nesvee~ meeefnlekeej meceepe ceW jnkej pees keg Devegketue ee

Heefleketue DevegYeJe HeeHle kejlee nw, Gmekees meeLe&ke MeyoeW ceW Jekele kejlee nw~ meeefnle leYeer meeLe&ke neslee nw, peye Gmekes Meyo efkemeerDeLe& kee yeesOe kejeSB~ efpeme meeefnle ceW DeLe& keer efpeleveer ienjeF& nesieer, Jen meeefnle Glevee ner HeYeeJekeejer Deewj Decej nesiee~ meeefnle'kee otmeje DeLe& nwefnle kes meeLe nesvee~ `efnle' kee DeLe& nwkeueeCe~ Fmekee DeLe& en ngDee efke meeefnle keer meeLe&kelee kesJeue MeyoDeewj DeLe& kes Gefele mecevJee Deewj HekeeMeve ceW veneR nw, Gmekes eje Jeefkele Deewj meceepe kee keueeCe Yeer nesvee eeefnS~ meceepe-keueeCekeer YeeJevee mes efueKee ieee Meyo-DeLe&cee meeefnle ner efejbpeerJeer neslee nw~ efpeme meeefnle ceW keueeCe keer YeeJevee veneR nesleer, Jen kesJeueJeeipeue neslee nw, DemLeeeer neslee nw~

`meeefnle' kes Fme efJeMues


140/212

140


mecee kes meceepe, jepeveerefle Deewj Meemeve keer iCelee kee Heefjeeeke nw~ Debiespeer jepemeee eje Hesefjle veF& jepeveerefle, efMe#ee-veerefle Deewjmeeefnle kes HeuemJeHe Yeejleere meeefnlekeejeW ceW veF& eslevee kee HeYeeJe efoKeeF& He[lee nw~ Yeejlesvog ceW Jeerj, Yeefkele Deewj e=bieej jme

kes { ceeie& kes mLeeve Hej veF& keeJe-eslevee kes oMe&ve nesles nQ~ HejcHeje keer eHe ueskej Yeer Fme egie kes keefJeeeW ceW oemelee kes HeefleefJeesn, DebiespeeW keer ocevekeejer veerefleeeW kes Heefle DeeJeesMe, peve-peeiejCe kee meodHeelve, meeefnefleke #es$e ceW vees YeeJe-yeerpeeW kees yeesves keeGlmeen efoKeeF& He[lee nw~ Yeejlesvog egie kes YeeJe-yeerpe efJesoer-egie ceW HeuueefJele ngS Deewj Hemeeo-egie ceW Hegef


141/212


142/212

142


Ske vepej [eue uesvee GHeegkele nesiee~ Heeeerve mecee ceW Deewj ceOe egie leke efMe#ee' kee DeefYeHeee LeeYee


143/212

143


efMe#ee-veerefle keerGHeeg&kele Demeceevelee SJeb DeJeJemLee kes mecyevOe ceW Yeejer Demevlees


144/212

144


Hej efJeMes


145/212


146/212


147/212

147


cegmkegjen Hesbke jns nQ, lees Gvekeer kemecemeen Deveske Hekeej mes Het He[leer nw~

efMe#ee mebmLeeveeW ceW jepeveerefle ves Yeer ye[er Dejepeke efmLeefle GlHevve kej oer nw~ e$emebIeeW kes egveeJe e$eeW kes Ske Jeie& kees

DevegMeemevenervelee kee Hee" He{eles nQ~ Jes DeHeveer oeoeefiejer mes HeMeemeve, HeeOeeHeke Deewj e$e-Jeie& Hej DeHevee jewye peceees jKevee eenlesnQ~ jner-mener kemej egveeJe-HeCeeueer ves Hetjer kej oer nw~ peye mes celeoelee keer Deeeg Iee kej 18 Je


148/212


149/212

149


DeLee&led lesje DeefOekeej kesJeue kece& kejve s ceW nw, Gmekes Heue kes mecyevOe ceW meeseves keer legPes DeeJeMekelee veneR~ keceeX kes Heuekeer Fe leeie os, efke vleg Dekece& (kece& ve kejves) ceW Yeer lesjer efe veneR nesveer eee fnS~ DeefYeHeee mHe


150/212

150


ns Yeelee! Deeuemeer Deewj keeej ner `owJe-owJe keer j ueieeles nQ~ DeeHe efnccele kejW lees meceg kees megKee Yeer mekeles nQ~ peyeDeJeleej keer keesef ceW efieves peeves Jeeues eerjece HeefjefmLeefleeebs kes peeue ceW GuePekej Yeeie' keer ogneF& osves Hej efJeJeMe nes iees leye meeceeve

ceveg


151/212


152/212

152


peerJeve-cejCe, eMe-DeHeeMe, efJeefOe neLe' mecePekej Gmes DeHeves keee& ceW HeJe=e nesvee eeefnS~ ceveg


153/212

153


Jeefkele keer cenevelee keer Heneeve mebIe


154/212

154


8. ceeoke Je mesJeve mecemee Deewj meceeOeeve

-[e@. jepesv Hemeeo

ceeoke Je-mesJeve keer HeJe=efe npeejeW Je


155/212


156/212


157/212

157


ueesie ceeoke Je kee mesJeve keeeW kejlesnQ?GHeeg&kele efJeJejCe mes mHe


158/212


159/212

159


9. DeeOegefveke veejer

-[e@. cebpeguee ceesnve

HejsKee1. Hegjeleve meeceeefpeke JeJemLee ceW veejer kee cenJeHetCe& mLeeve

2. HeJe&leere meceepe ceW veejer keer GHes#ee

3. DeeOegefveke keeueerve veejer-Heieefle kes HeLe Hej

4. DeeOegefveke keeueerve veejer-HeeMeele mebmke=efle mes HeYeeefJele, HewMeveHejmle, HeefjJeej mes yesKeyej

5. DeeOegefveke veejer keer efJeJeMeleeIej Deewj veewkejer kee ognje GejoeefelJe

6. DeeOegefveke Iejsuet ceefnueeSBmJeHve-Yebie, meeceeefpeke HejcHejeDeeW Deewj kegjerefleeeW kes keejCe nerve YeeJevee mes iemle~7. GHemebnejveejer keer Gvveefle meeceeefpeke eslevee mes ner mebYeJe~

nceejs meceepe keer jevee kee cetueeOeej vej Deewj veejer nQ~ oesveeW kes HeejmHeefjke meneesie Deewj meenee& mes ner HeefjJeej SJeb meceepeHeefjHeg


160/212

160


Heeueve kejvee, Heefle keer mesJee ceW meowJe Hemlegle jnvee Deewj Gmekeer Jeemevee-Hetefle& kejvee cee$e jn ieee~ DeOeeve kee DeefOekeej Gmemes erveefueee ieee efpememes Gmekeer ceeveefmeke #eceleeDeeW kee efJekeeme Yeer DeJe nes ieee~ ieefCekeeSB Deewj kegueJeOegSB Henues Yeer nesleer LeeR, Hejvleg

Jes meceepe keer JeJemLee kee Debie LeeR, Deewj meceepe ceW GvnW cenJeHetCe& mLeeve Yeer HeeHle Lee, uesefkeve yeeo ceW Gvekee Jee-efJeJee nesves ueieeceevees Jes keesF& cetke HeMeg neW DeLeJee keesF& Yeer efvepeer&Je Jemleg~ DebiespeeW kes Deeieceve kes meeLe-meeLe HeeMeele efMe#ee-oer#ee ves Yeer Yeejle ceWHeJesMe efkeee~ efJeosMeer jceefCeeeW kee mJevo peerJeve lelkeeueerve Yeejleere veeefjeeW kes efueS Deeke


161/212

161


He[lee nw~ meefoeeW mes eueer Dee jner en HejcHeje efke Iej keer mecHetCe& JeJemLee kejvee m$eer kee keece nwGmekes ceefmle


162/212

162


10. DeelebkeJeeo DeeOegefveke egie kee efJe


163/212


164/212

164


ceW [euekej yeueHetJe&ke efkemeer jepeveerefleke, Oeeefce&ke DeLeJee Jeweeefjke ue#e keer efmeef~ meYeer Hekeej keer efnbmee Deelebke nw, en veneR kenepee mekelee~ oes mecegoeeeW, oes osMeebs kes yeere ngS eg ceW Yeer efnbmee nesleer nw efkevleg Gmes DeelebkeJeeo veneR kene peelee~ peye Jeefkele ee

Jeefkele-mecegoee Jeweefkeleke ueeYe kes efueS efnbmee kejlee nw, leye Gmes Yeer DeelebkeJeeo veneR kene peelee~ efkemeer iegC[s ee iegC[eW kes ejeefkemeer Hej Henej, Jeweefkeleke Me$eglee ee yeouee kes efueS efkeee ieee Henej, efkemeer keer nlee Deeefo kees DeelebkeJeeo kes Iesjs mes yeenjjKee peelee nw~

DeelebkeJeeo keer HeefjYee


165/212

165


(6) DeefMe#ee, yeskeejer Deewj iejeryeer;

(7) efkemeer ue#e keer HeeefHle ceW oerIe&keeueerve efJeuebye ee Gmeke er DeeMebkee;

(8) DeelebkeJeeo eje ue#e keer HeeefHle ceW MeerIelee ke er DeeMee;(9) Jeie&-efJeMes


166/212


167/212

167


nw, pees Devleje&


168/212


169/212

169


Oeeve osves keer yeele en Yeer nw efke meved 1947 leke efnvoer je


170/212

170


ceW je


171/212

171


12. Yeejle keer Yee


172/212


173/212

173


THej Deewj veeres es HebefkeleeeB efueKeer ngF& LeeR-`ese HeefjJeej, megKe kee DeeOeej'~ leerve efkemeeve Gme Heesmj kees keeHeer osj leke osKelesjns, efkevleg Gvekeer mecePe ceW keg veneR Deeee, leye Ske efkemeeve ves neLe Pegueeles ngS kene-`Dejs keesF& veF& efHeuce Deeeer nesieer'~ Deewj

Jes leerveeW Deeies ye{ iees~ Heesmj efnvoer ceW efueKee nesves Hej Yeer efnvoer Yee


174/212

174


SJeb HegmlekeeW eje HeeHle kej uesles nQ~ FmeefueS GvnW Debiespeer He{evee mecee, Meefkele Deewj DeLe& kee DeHeJee kejvee nw~ otmeje Jeie& JeeHeke#es$eere pevelee kee nw, pees je


175/212


176/212

176


efnvoer ceW meceeeej' Meyo kee Heeueve Heee Debiespeer Meyo vetpe' (NEWS)kes Heee&e kes He cebs ngDee~ vet (NEW)kee DeLe& nw-`veee' Deewj vetpe (NEWS) kee DeefYeHeee ngDee-`veJeerveleeDeeW kee Hebgpe~' efkevleg Fme MeyoeLe& keer DeHes#ee `vetpe'

(NEWS)keer en JeeKee DeefOeke mebiele nw efke Debiespeer kes `vetpe' Meyo kes eejeW De#ej N-E-W-SJeemleJe ceW veeLe& (Gej),F&m (HetJe&), Jesm (HeefMece) Deewj meeGLe (oef#eCe)Fve eejeW efoMeeDeeW kes meteke nQ~ Fmekee leelHee& en nw efke nceejs eejeW Deesj keer,HetJe&-HeefMece,Gej-oef#eCemeYeer efoMeeDeeW keer, ogefveee keer veJeerve, jeseke, peeveves eesie yeeleW `meceeeej' nQ~

GHeeg&kele efJeJeseve kes DeeOeej Hej kene pee mekelee nw efke nj Jen meeceefeke metevee, Je=eevle, Ievee, leLe, efJeeej DeLeJeemebYeeefJele yeele meceeeej' nwefpemeceW (ke) veJeervelee SJeb efJeue#eCelee nes, (Ke) efpememeskeesF& peevekeejer efceueleernes, (ie) efpemeceWDeefOekeleceueesieeW keer DeefOekelece efe nes, (Ie) efpemeceW oemHeMeea #ecelee nes, (*) efpemeceW efkemeer HeefjJele&ve keer metevee efceueleer nes~

Ske Heefme HeeMeele He$ekeej j[deej efkeHeefuebie ves meceeeejHe$e cebs Heves eesie (DeLee&led meJe&meeOeejCe kes efueS He"veere)`meceeeej' ceW leJeeW kee meceeJesMe Dee fveJeee& ceevee nw efpemes GvneWves Debiespe er ceW HeeBe [yuet Deewj Ske Se (5-W Deewj Ske H)kene~ efnvoer ceW FvnW kekeej' (DeLee&led ke' De#ej mes Meg nesves Jeeues HeMveeW) keer meb%ee oer peeleer nw~ Fvekee mHe


177/212


178/212

178


DeKeyeejer efnvoer DeHeves DeeHe ceW Ske Deueie Heegefkele nesles ngS Yeer JeemleJe ce W Deveske Yeeef


179/212

179


6. veJeervelee Je leepeieer-DeKeyeejer efnvoer ceW jesekelee, keesletnue SJeb YeeJeeW Deewj efJeeejeW kees Gesefpele kejves keer #ecelee nesveer eeefnS~Dele GmeceW DeleefOeke Heegkele nes egkeer efIemeer-efHee r, uee#eefCeke ee yeesefPeue Deeuebkee efjke Mewueer kee Heeesie Yeer Jeebveere veneR nw~

meeOeejCe JeekeeeW keer meerOeer-mejue Mewueer ceW veJeervelee Deewj leepeieer yeveeS jKekej mener peevekeejer Hemlegle kej osvee ner DeKeyeejerefnvoer kee DeYeer


180/212

180


GoenjCe-1

Keyej keer Keyej

efkemeer iewjkeevetveer keece kee yeeeJe ceeref[ee keer Deepeeoer keer Dee[ cebs veneR efkeee pee mekeleeJeejeCemeerceW keg efJekeueebieeW eje meecetefnke Deelcenlee kes Heeeme kee meceeeej jeWies Ke[s kej oslee nw~ veiej efveiece kes

DeefleJeceCe neDeeW DeefYeeeve keer eHes ceW efJekeueebie eW keer iegceefeeb Yeer Dee ieF, efpemekee Jes efJejesOe kej jns Les~ efkevleg efJejesOe kes euelesDeelcenlee keer veewyele Dee peeSieer, en keuHevee kejvee keef"ve nw~ kene pee jne nw efke iejceeiejce Keyej efoKeeves kes ekekej ceW oesye[s erJeer ewveueeW kes mebJeeooeleeDeeW ves efJekeueebieeW kees penj Keeves kes efueS Gkemeeee~ Fme ceeceues ceW Hegefueme ves efpeve ueesieeW kees efiejHeleejefkeee nw, GveceW Ske erJeer ewveue kes kece&eejer kee efjMlesoej nw~ DeejesHe lees en Yeer nw efke efJekeueebieeW kees Yejesmee efoee ieee efke meuHeebmekeer ieesueer Kee

sol ba program 1st year hindi c study material in pdf

Documents