sömürgecilik ve kara katliam

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

Do. Dr. Taner TATAR*

ZET

Smrgecilik en basit ifadesiyle iktisad kaynaklara el koyma

abasdr. Daha geni ifadesiyle de iktisad, psikolojik, biyolojik, din ve

kltrel sahalara ynelik kabul edilemez uygulamalardr. Smrlen,

insann bedeni, toplumun inan, deer ve kltr, en nihayet bizatihi

insanlktr. Tarihte ve bugn devam eden sz konusu uygulamalar farkl

yzler ve kimliklerle karmza ksa da smr devam etmektedir.

Tarihin kara sayfalarnda ok sayda smrgecilik yoluyla grlen

uygulamalar vardr. Bunlarn en nemlilerinden ikisi Amerika yerlilerine

ynelik gerekletirilen soykrma dnm uygulamalar ve siyahlerin

kleletirilmesidir. lkinde bir rk tarihten silinmi, ikincisinde ise etkileri

ve farkllam uygulamalar ile devam eden bir strap sz konusu

olmutur. Grlmektedir ki; yeni meru temeller ina edilerek smr

devam ettirilmektedir. Tarih, sonu gelmez bir ekilde devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Smrgecilik, Klelik, Yeni klelik, Soykrm.

ABSTRACT

The simplest expression of colonialism is an attempt to confiscate of

economic resources. In a wider definition it is a process which involves

unacceptable applications in economic, psychological, biological,

religious and cultural fields. Exploited human body represents faith,

values and culture of the community eventually the humanity itself.

Altough the applications in the past and today have diffrent faces and

identities, the exploitation goes on. In the black pages of the history there

are a large number of applications that were put into practise through

colonialism. The two most important of these applications are

applications turned into genocide against American Indians and

enslavement of blacks. In the first mentioned application a race has been

wiped off the history and in the second application a kind of suffering is

* nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

196 SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

going on with its effects and differentiated implementations. It can be seen

that colonialism is being continued by building new legitimate

grounds. The history continues in the same way.

Key Words: Colonialism, Slavery, The New Slavery, Genocide.

GR

Smr ve smrgecilik tarihimizin ve dilimizin yabanc olduu

kavramlardr. Koloni ve kolonyalizm karl olarak kullandmz bu

kavramlar dorudan doruya Bat tarihi ile alkal olarak ortaya km ve

gnmze kadar eitli boyutlaryla gelmitir. Smrgecilik kavramnn

karl olarak kullanlan kolonyalizmin, temelde iftlik anlamna gelen

colonie kknden tretilmi iftlikleirme anlamna geldiini belirtebiliriz.

Ancak bu karlk vatan kavramndan hayli uzaktr ve esasnda ana vatan-

koloni ayrmna dayanmaktadr. Vatann, dnyann geri kalan dier

topraklarnn tamamndan tercihli ve stn olan, uruna can feda edilen,

edilmesi gereken, kutlu toprak olmasna karlk, Koloninin byle bir zellii

yoktur. Bu yzden de bir kolonyal kolonisini vatan olarak deil, bir ticari

iletme olarak grr; onun kolonisine baknda sadece tek gaye vardr: Bir

kaplann bir ceylan sadece yenilecek bir nesne olarak grmesi gibi, bir

smrgeci de bir smrgeyi talan ve istimlk edilecek bir yer olarak grr.

Buraya ilikin dncesi vatanlatrmak olmad iin kaynaklar sonuna kadar

smrr ve krl olmaktan ktnda da oray terk eder.1

Smrgecilik tanmlanrken temele yerlemek konulmaktadr. Buna

gre Yeni bir lkede bir yerlekeyeni bir yreye yerleen, anayurtlarna tabi

halde ya da onunla balantsn koruyarak bir topluluk oluturan bir grup

insan; yerleimi ilk olarak gerekletirenlerin soyu ve ardllar tarafndan bu

ekilde oluturulan topluluk anayurtla balanty koruduu srece bu yerleime

colonia denir.2

Bu tanmdaki vurgu yerlekenin yeni oluu ve yerleenlerin

anayurtla balantlarn devam ettirmeleridir. Ancak her ne kadar yeni bir

1 Durmu HOCAOLU, Kreselleme, Kresel Ky, Kresel Yama ve Kresel Yoksulluk,

Yoksulluk Sempozyumu, C.1, Deniz Feneri Yardmlama ve Dayanma Dernei, st., Temmuz 2003, sh. 284.

2 Ania LOOMBA, Kolonyalizm Postkolonyalizm, (ev.M. KK), Ayrnt Yay., st., 2000, sh.18-19.

Taner TATAR 197

yerden sz ediliyor ise de aslnda oras eskiden beri orada yaayanlar iin yeni

deildir. Baka bir ifadeyle sz konusu olan igaldir. Anayurtla olan balant ise

kaynaklarn aktarlmas ile alakaldr. Anayurt, bir anlamda sermayenin akt

yerdir. Eski tip smrgecilikte sermaye aknn takibi olduka belirgindir.

Gnmzde ise; aldatc bir kavram olarak okuluslu ya da ulus tesi ile

nitelendirilen irketler karmza kmaktadr. Bu tr irketlerin vatannn,

bayrann, dininin ve dilinin olmad ifade edilir. Ancak irketlerin elde ettii

kazanlarn izi srldnde anayurtla olan balantnn devam ettii grlr.

Bu yeni smrgecilik hareketleri kendine has zellikleri ile karmza

kmaktadr. Artk yeni yerlekeler zerine zor kullanarak yerlemek yerini

yabanc sermaye yatrmna brakmaktadr. Klsik dnemde smrgelerden

ham madde temin edilmekte, ucuz bir maliyetle anayurda tanmakta ve buradan

da mamul maddeler halinde tekrar pazarlanmakta iken gnmzde dorudan

doruya ham maddenin ve ucuz igcnn bulunduu yerlerde yatrmlar

yaplmaktadr. Bylece bir taraftan ham madde nakliyat ve onun elde edilmesi

ile ilgili sorunlar yerinde giderilmekte, dier taraftan kle ya da gmenlerle

karlanmaya allan emek gc daha dk maliyetle ve daha az tehditle

yerinde giderilmektedir. Sz konusu blgelerde nfusun olduka fazla oluu

emek arzn da arttrmakta bu da maliyeti hayli drmektedir. Sosyal haklarn

ve hareketlerin gelimemi olmas, evre bilincindeki yetersizlikler ve evre

korumaya ilikin yasal dzenlemeden mahrumiyet maliyeti daha da

drmektedir. Ayrca gmenler, zellikle iktisad kriz dnemlerinde nemli

bir sorun oluturmakta, toplumsal btnlemeye ynelik skntlarla da birlikte

tehdide dnmektedir. Bu bakmdan ham madde ve ucuz igc getirmektense

oraya gitmek daha kazanl olmaktadr. te yeni smrgeleri belirleyen ana

unsurlar da bu ekilde karmza kmaktadr.

ster eski isterse yeni tip olsun, smrgecilik Avrupallatrma davasnn

bir ynn oluturmaktadr. yle ki; bu zaman zaman kanl ve karanlk, zaman

zaman sinsi ve bar yollarla gerekletirilmeye allmaktadr. Bu bakmdan

smrgecilik, bir oluu belirtmektedir. Smrgecilik, bir doktrinin, hi deilse

fikri ve hissi bir tutumun ad olarak karmza kmaktadr. Irk, kavim, iktisat,

siyaset ve ahlak gibi sebeplere dayanarak smrgeletirmeyi ve onun yol at

durumu hakl karmaya alr.3

3 Cemil MER, Krk Ambar, st., 1980, sh.289.


Baka bir izahla smrgecilik, daha gl milletlerin, hkimiyeti

altndaki daha zayf olanlara uyguladklar bir uluslar aras iktisad smr

sistemidir. Bu sistemin ilerlii asker bask, rn ve pazar kontrol gibi yollarla

salanabilir. Smrgenin rol, smrgeci gcn dk maliyetli retim

yapabilmesi iin ona hammadde temin etmektir. retilen mallar ise, smrgeyi

de ieren dnya pazarnda satlr. Smrgeci ilikide, smrge ham maddelerini

bakalarna satamaz ve bitmi mallar da sadece smrgeciden satn almak

zorundadr. Bu, smrgeci g iin hem daha ucuz ham madde hem de esaret

altna alnm bir pazar temini demektir.4 Ancak smrgecilik faaliyeti bu kadar

basit ifade edilebilecek bir olgu deildir. ktisad kaynaklara basit bir el koyma

faaliyetinden te, bnyesinde birok gayri insan ve gayri ahlk anlay ve

uygulamalar barndran, hatta ounlukla son derece masum yzlerle takdim

edilen ama tarihte hep var olmu psikolojik, biyolojik, din ve kltrel sahalara

ynelik katliamdr. len, insann bedeni, toplumun inan, deer ve kltr, en

nihayet bizatihi insanlktr. Yaayan, yeni katliamlar iin gerekli olan bahaneler,

bitmez smr yollar ve srekli bymek zere atlan vahet tohumlardr.

Btn bu tanmlamalara karlk smrgecilii olumlu izahlarla

aklamaya alanlar da vardr. Bu grn mensuplarn dorudan doruya

smr faaliyetini yerine getirenlerden grmek hata olmayacaktr. Bunlardan

Leroy Beaulieuye gre; Bir toplum kendisi yksek bir olgunluk ve g

dzeyine ulatnda, smrgecilie giriir. ekil verir, korur, geliimini gzetir

ve douunu salad bir topluma hayatiyet kazandrr. Smrgecilik, sosyal

fizyolojinin en karmak, en hassas olgularndan biridir Smrgecilik bir

ulusun genileyici gcdr. Mekn iin dal budak salmasdr. Arzn byk bir

blmnn o ulusun diline, geleneklerine, ideallerine ve yasalarna boyun

eiidir. 5 Yine hem ngiltere hem de Fransada smrgeciliin en sert

teorisyenlerinden olan Stuart Millin 28 Temmuz 1985 ylnda Millet

Meclisinde yapt konuma benzeri anlay sergilemektedir: Evet, bizim

belli bir sistem zerine kurulu kolonici yaylma politikamz vardr. Bu koloni

siyaseti l bir temele oturur: iktisat, insanla hizmet ve siyaset. 6 Bu

aklamalar dikkate alndnda smrgeciliin ne olduundan ziyade ne

olmad daha da nem kazanmaktadr. Smrgecilik Ne ncili retmektir,

4 Allan G. JOHNSON, The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000, sh.50. 5 Edward SAD, Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991,

sh.346. 6 Roger GARAUDY, Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992, sh.17-

18.

Taner TATAR 199

ne hayrsever bir giriimdir; ne cehaletin, hastalklarn ve tiranln snrlarn

geriletme arzusudur, ne Tanrnn yceltilmesi iin stlenilen bir projedir, ne de

hukuk dzenini geniletme abasdr7.

Smrgecilik dnda bazen ayn olguyu bazen de farkl olgular anlatmak

zere kullanlan bir baka kavram da emperyalizmdir. Imperium kelimesi,

bakalarn hkm altna alabilme gc, bu gc ile yaylabilme, genileme

uygulamalar anlamna gelmektedir. Kendi dnda kalan hkm altna alarak

rtl veya ak bir smr dzeni oluturmak iin her yolu kullanabilenlerin

izledii yol udur: nce aldatc, sonra sindirici, sonra da ezerek biimlendirici

uygulamalar. Bu tr devletler yaplar ve hedefleri bakmndan emperyal

(smrgeci) niteliklidir. Cihan devletleri ile imparatorluklar bu adan ayrrlar.

Gerek Seluklu, gerekse Osmanl Devleti birer cihan devleti olup smrgecilii

ve asimilasyonu yapanlar grd hlde bunu doru bulmam, adalet ve

ahlk hkim klma hedefini benimsemilerdi. Avrupal emperyalist devletler ve

eski Sovyet tipindeki ad veya ilevi imparatorluk olan ynetimler ise, dn de,

bugn de kendi dndakileri smrmenin bilimini ve ideolojisini yapmakta ve

uygulamaktadr.8

Smrgeciliin mi yoksa emperyalizmin mi nce olduu bir tartma

konusudur. mparatorluklar esas alndnda tarih ncelik emperyalizme

verilmekte, kapitalizmle ilikilendirildiinde ise ilkel sermaye birikimi ile

kurulan ba dolaysyla smrgecilikten balanmaktadr. Bu erevede Avrupa

sanayi ve finans-sermayesinin bymesi her eyden nce smrgeci tahakkm

araclyla saland lde, emperyalizmin (bu anlamda) smrgeciliin en

yksek aamas olduu grlebilir. Modern dnyada toprak igali, maddi

kaynaklara el konulmas, emein smrlmesi ve baka bir toprak ya da

milletin politik ve kltrel yapsna mdahale edilmesi olarak smrgeletirme

ile kresel bir sistem olarak emperyalizm arasnda bir ayrm yaplabilir.

Emperyalizm, emperyal bir merkezin smrgeletirilmi lkeleri ynettii

politik bir sistem olarak tanmland takdirde, smrgelere politik

bamszln tannmas emperyal merkezin miadn doldurmasnn,

emperyalizmin knn sinyallerini verir. Ancak emperyalizm ncelikle bir

iktisad nfuz ve pazar sistemi denetimiyse eer, bu durumda politik deimeler

bu sistemi esas itibariyle etkilemez hatta terimi, tm yerkre zerinde devasa bir

7 Aime CESAIRE, Smrgecilik zerine Sylev (ev: G. Ayas), stanbul, 2005, sh. 66. 8 http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sadik_tural_somurgecilik_yontemleri_ve_bunu

_yikan_ataturk.pdf 02.04.2009.


asker ve iktisad iktidar icra etmesine ramen dorudan politik denetim

uygulamayan Amerikan emperyalizmi rneinde olduu gibi, yeniden

tanmlayabilir. Esas itibariyle emperyal lke, iktidarn kayna ve da akt

metropoldr; smrge ya da yeni smrge, metropoln nfuz ettii ve

denetledii yerdir.9

ster smrgecilik faaliyeti, isterse emperyalizm olarak alalm, bir

metropoln hkimiyetini darya yaymak arzusu ounlukla iktisad

sebeplerden gelmekle birlikte iktisat tek bana her eyi izah edememektedir.

Zira smrgeci kk- sallar, yzdeyz siyas, asker veya din, hatta srf

tesadf sebeplerden de doabilir. Yaylma arzusu baz yazarlar tarafndan

tamamen hasbi olarak vasflandrlmakta, bir kavmin baar veya kazan

gzetmeden giritii macerac zihniyetin bir tezahr diye damgalanmaktadr.

Srf ekonomik saiklere gelince bunlar bazen ilerlemenin genel icab diye

(mesela Paul Leroy-Beualieuya gre medeni insanlk nail olduu refah da

sanayiinin ve sosyal durumunun gelimesini de byk lde kolonyalizme

borludur) bazen da zel sebepler (bir milletin kolonilerinde hammadde

kaynaklar veya mallarna alc, nfus veya sermaye fazlasna alan, kadrolarna

i, deniz ticaretine mteri, zaman zaman da ucuz i gc bulmak) olarak

vasflandrlabilir. Kolonize lke metropolune kar iktisaden bamldr. Koloni

d lkelerle mnasebetlerinde kendi bana buyruk deildir, ilerini metropol

aracl ile yrtr. 17. ve 18. asrlarda grlen bu duruma pakt kolonyal ad

verilir. Dayand prensip kolonileri yapan metropollerdir, kolonilerin hikmeti

vcudu da metropollerdir.10

Tarihiler, genelde Avrupa, zelde ise ngilterenin smrgecilik

anlayn tarihsel dneme ayrrlar. Birinci Dnem, on yedinci yzyln

sonlarndan on dokuzuncu yzyln balarna kadar devam eder ve Eski ya da

Kolonyal Smrgecilik (Old or Colonial Imperialism) olarak adlandrlr.

Merkantilism ve Amerika ktas bata olmak zere Yenidnyann smrge

kolonisi haline getirilmesi sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder.

kinci Dnem, 1830lardan 1880lere kadar devam eder ve Serbest Ticaret

Smrgecilii (Laisez deaffaire) olarak isimlendirilir. Bata ngiltere olmak

zere smrgeci devletler; Osmanl, in ve ran gibi geri kalm ve

sanayilememi devletleri, ekonomik bakmdan smrge haline getirmesi

sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder. nc dnem, 1880lerden

9 Ania LOOMBA, a.g.e., sh. 22-24. 10 Cemil MER, a.g.e., sh.291-292.

Taner TATAR 201

1940l yllara kadar devam eder ve Yeni Smrgecilik (New Imperialism)

olarak adlandrlr. Ekonomik olarak smrge haline getirilen lkelerin bir sre

sonra da siyas olarak kontrol altna alnp, ilhak edilmesi sreci, bu dnemi en

iyi ekilde karakterize eder.11

Merie gre modern kolonizasyon tarihi, kapitalizm tarihinin bir

vehesinden ibarettir. Kolonizasyon gelimesinin balangcndan itibaren

amalarn da vastalarn da kapitalist ekonominin ihtiyalarna ve

karakterlerine uygun olarak deitirmitir. Kapitalizmin byk dnemine

(sermayenin birikimi, rekabet kapitalizmi, tekelci kapitalizm) kolonizasyonun

merhalesi tekabl eder. lk dnemde, Avrupal feodallerin ve bezirgnlarn

kolonyal siyaseti hkimdir. Bu kolonyalizm, yle zetlenebilir: Daha zayf

kavimlerin altn ve gmlerine el koymak ve baka lkelerden egzotik

maddelerin benzerini temin etmek temel amalardr. Bunun iin o lkelerde

ticarethaneler kurmak kfidir. kinci dnemde, kolonyal teebbslerin amac, en

ileri Avrupa lkelerinin ihtiyac olan maddeleri deniz ar lkelerde retmek,

kendi mamul maddeleri ve fazla tarm rnleri iin pazar bulmak, nfus

fazlasn boaltacak topraklar elde etmek ve daha sonra da sanayileri iin gerekli

ham madde kaynaklarn salamaktr. nc dnemde, kolonyal teebbslerin

hedefi, yukardakilerden baka, ondokuzuncu asr sonundan itibaren sanayi

Avrupasnda kullanlabilir sermaye iin ihra blgeleri salamaktr. Kolonilere

sahip olmak ve onlar iletmek bu sermayelere yksek krlar salayacakt.

Bylece, dnyann igali tamamlanm olur.12

DIARIDA ARANAN SMRGE YA DA"KATLAM AI"

Evvela, Hal seferleri yoluyla Dounun gizemli hazinelerine ulamak

isteyen Avrupalya kapy Trkler kapatnca, kendilerine aksi istikamette, ok

daha uzaklarda, deta Trklerden kaarcasna smrlecek yerler aratrdlar.

Baka bir ifadeyle, Avrupa'nn ierisine hapsolmu bulunan Batlnn yeni bir

k bulmas gerekiyordu. Zira, Osmanl'nn Akdeniz'e olan hakimiyeti ve

karayollarn tutmu olmas, tutulan klar dnda bir yol bulmay

gerektirmitir ki, bu sebeple mit Burnu dolald ve ekmek kadar ihtiyalar

11 Ahmet YARAMI, Msrda ngiliz Smrgecilik Anlay: Cromer rnei (1883-1907),

Sosyal Bilimler Dergisi, C.IX, S.2, Aralk 2007, sh.121-122. 12 Cemil MER, a.g.e., sh. 294-295.


olduu Amerikaya yeniden ulald. te denizar bu yerler smrnn en

dehet boyutu ile yaand yerlerdi.

Yeni yerlerin kefi -esasnda igali-, kapitalist gelime dorultusunda

siyas ortam da hazrlad. 16. yzyla gelindiinde, feodalizm ve malikne

sisteminin egemenlii sona ermiti. Merkezi monariler yeni yeni ortaya

kyordu. Dahas, denizar pazarlar tek bir hkmdarn denetiminde deildi

ve Papalk'n denizar pazarlara el koyma abalar Protestan Reformasyonu'nu

krklemekten baka bir ie yaramad. Ksacas, bir yetki boluu vard ve

ykselen tccar snf bu boluu enerjik bir biimde deerlendirerek denizar

pazarlarda kapitalist bir geliim sreci balatt. Hatta bu gz ak ve para

canls tccar snfnn can ekien Avrupa Feodalizminin iine szmasnn, eski

dzene vurulan son darbe olduu da sylenebilir. Artk "burjuva"nn

egemenliini srdrecei devrin temelleri atlmaktayd.13 te bu egemenliin

salanmas srecinde yaanan vahetler ve soykrmlar bugnk "medeniyet!"in

neler pahasna saland bize gstermektedir.

Avrupa'nn 15. yzylda balayan dnyay smrgeletirme sreci,

Portekizli Prens Gemici Henrique ile balar. Ksa bir askeri sefer dnda

gemiye hi ayak basmam olan bu adam, soylu bir prens olarak otoritesi, sa

Mezhebinin Ulu Efendisi olarak da gelirini, bilinmeyen Karanlk Okyanusu

Atlantiki ve Afrikann bat kylarnn kefini ynetmek iin kulland.

Portekizin gney ucundaki tek liman kenti Sapreste bulunan kararghndan

saysz sefer balatt. Bu Seferler srasnda, gemite astronom Ftolemaisun

yayd bir efsaneyi, bat ynnde ok uzaklara yelken aan gemilerin Dnyann

kenarndan aa decei, gney ynnde iyice uzaklara seyir etmeyi gze

alanlarn ise gnein dik nlaryla kzaraca efsanesini ykt.14

Batllarn Amerika ktasn tamamyla smrgeletirmeye abalar,

btnyle neredeyse bo bir topra igal etme meselesi deildi, nk bu

hadiseden olduka gelimi durumdaki Meksika ve Peru'nun Aztek ve nka

kltrleri de yok oldu. Kzlderili rknn katliam ise, Batllarn tarihin

sayfalarna attklar yeni kara lekelerdi. Elbette bu onlarn yapm olduklar ne

ilk ne de son katliamd. Zira bu katliamlarn arkasnda kendisinden bakasn

insan olarak grmemek yatmaktadr. Bu zihniyetlerini, corafi bilgilerini ieren

13 Nathan ROSENBERG, L. E. BRDZELL, Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN), st.,

tarihsiz, sh.94. 14 Adrian BERRY, Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank. 1996, sh.2-3.

Taner TATAR 203

ve aslnda zihniyetlerinin bir haritas olan, izmi olduklar corafi haritada

grmek mmkndr:

"Yeryz burada suyla evrelenmi, merkezinde Kuds ve Avrupa'nn yan

yana olduklar, yass bir tepsi gibi gsterilmektedir. Daha uzakta, halk kpek

bal maymunlar, tekerlek ayakllar ve tekayaklar olan kavurucu ve canavarca

bir lke vardr. Son olarak da btn bunlarn evresinde sudan bir halka vardr.

Kta tarih'in ne olacan haber veren simgesel gr: Avrupa Yeni Kuds'tr.

Avrupallar insan, dierleri canavardr.15

Harita bir kez izildikten sonra artk sra onu gerekletirmeye gelmitir.

Kanla izilen haritalar, sonu gelmez bir ekilde srekli olarak yeniden ve

yeniden izilmektedir.

SARI LAHA (ALTIN) SUNULAN NSAN KURBANLAR

XV. yzyln ikinci yarsnda Avrupada ok az altn bulunuyordu. Para

olarak baslan altn kleler genileyen ticareti karlayamadndan para ktl

iine girilmiti. Kapitalistler yatracak sermaye bulamyorlar ve yksek faiz

demek zorunda kalyorlard. Dolaysyla Avrupann, altn al ve susuzluu

denilecek kadar umut krc lde altna ihtiyac vard. Bylece Avrupa altn ya

da zenginlik kayna olabilecek yerler aramaya koyuldu. Bu mcadelede kilise

de yer ald. yle ki, Papa, 1454den balayarak, Afrika ve Hindistann

Portekizlilerin tekelinde olduunu resmen tanmt. Bu ekilde Siyah ktada

kara gnler balam ve buras Avrupal smrgeciler iin ilk basamak

olmutur. Portekizliler bu ktada olduka bol fildii, kle ve devekuu ty

bulmalarna ramen, ne baharat ne gm ne de altn onlar tatmin edecek

seviyedeydi. Ancak kaynaklarn istenilen seviyede olmamas onlarn hrslarn

daha da arttrd. Avrupa adeta gzlerini am altn dlyordu. Avrupa,

efsanelemi Cipanguda evlerin som altndan atlar olduundan sz eden

Marco Polonun kitabnn sayfalarn hrsla tekrar tekrar kartryordu; Bernal

Diazla birlikte, altn her eyi salar, Vergas Machuca ile de, altn insan

akll, sevilen ve sayg gsterilen hale sokar, su ilerse onu kurtarr ve parayla

insan her eyi elde edebilir, yine Leon Battista Albertiyle altn dostluk ve

sayg kazanmak, n ve nfuz elde etmek iin yeterlidir szleri

15 Jacques ATTALI, 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY., sh.114.


tekrarlanyordu. 16 Kolombla birlikte ise Altn bir ilah haline geliyordu.

Nitekim Kolomb 1492de yle haykryordu: "Altn harika bir ey! Ona sahip

olan istedii her eyin efendisidir! Altn sayesinde ruhlara Cennetin kaplar bile

alabilir..." Ancak Kolomb'un hayat yaptklarnn diyetini deyerek son

bulmutur: "Kolomb hayatnn sonlarna doru Yeni dnyann kylarnda her

gn biraz daha ldrarak dolap durdu. Gemisinin kpetesi zerinde asileri

ast bir daraac bulunuyordu. Onu o kadar sk kulland ki bir ara kendisini

zincirleyip Cadize geri gtrmek zorunda kaldlar. Son seferinde tayfalar

usuz bucaksz kylarda Ganj nehrinin azn arayan kaptanlarnn eklem

iltihabndan iki bklm olmu bir bedenle ve darma dank salarnn perdesi

altndan bakan lgn gzlerle gvertede topallayarak dolamasn korkuyla

seyrettiler Hindistanda olduklarn yadsyanlar asmakla tehdit etti. Gemiler

dolusu kle ve altn eya gnderdi. Ey muhteem altn diye yazd Kolomb.

Altn alan, her istediini satn almasn salayan bir hazineye sahip olur.

Onunla dnyaya istediklerini kabul ettirir, hatta ruhunun cennete girmesini bile

salardiyordu. Sonunda yoksulluk iinde ld".17

te Kolomb ve ardllar yeni ktaya doru yol alrken, sar ilahlar ile

yaayacaklar vuslat dnyorlard. Kolombun Amerikay kefi bir ilk

olarak sunulmu ise de esasnda ilk olan keif deil, bu muazzam ktann

tamamnn sar ilaha kurban edilmesidir. Zira Braudelin de belirttii gibi ak

denizin fethi, ilk kez onlar tarafndan gerekletirilmemitir. Esasnda,

Fenikeliler Vasco de Gama'dan 2000 yl nce, Firavun'un istei zerine Afrika

evresini dolama iini baarmlard. Yine, rlandal denizciler Kolomb'dan

yzyllarca nce, 690'a doru Feroe adalarn kefetmilerdi ve rlandal keiler

795'e doru rlanda'da karaya kmlardr ki, Vikingler buray 860'a doru

yeniden kefedeceklerdir. Bir baka kefin Mslmanlar tarafndan yapld

bilinmektedir. Mslman corafyaclar, (Batlamyus'un teorisine kar olarak),

Afrika ktasnn denizden geilme imknndan sz etmilerdir. Mslman

denizci veya seyyahlarn saladklar bilgiler, her halkrda Hristiyan lemine

kadar szmtr. Mslmanlarn bu kefin peinde gitmemelerinin sebebi gayet

basittir. Zira Svey kanalna sahip olan Mslmanlar, neden mit Burnu

yolunu arasnlard ki? Ve buralarda ne bulacaklard? Altn, fildii vs. Mslman

ehirler ve tccarlar tarafndan zaten Zanzibar kylarndan ve Sahra zerinden

16 Raimondo LURAGH, Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000, sh.29-32. 17 Adrian BERRY, a.g.e., sh.2.

Taner TATAR 205

Nijer boynuzu taraflarndan elde edilmekteydi.18 Ayrca altn Mslmanlar iin

Avrupallarn ykledii manadan ok uzakt. Kanaatkrl, yardmlamay,

datmay, cmertlii emreden bir din anlay, altna kar mesafeli

yaklayordu. Trk dnyasnda bal bana bir iktisad tekilat olan Ahilik, Bat

zihniyetinin tam zddna ahlk kaideler gelitirmiti. yle ki, bir Ahinin eli,

sofras ve kaps ak olmak zorunda idi. Yani cmert olacak, a geleni tok

gnderecek ve misafirperver olacakt. Aslolan dnyann glmsemelerine

aldanmayp, fenafi Allah olmakt. Hlbuki Avrupal fenafi altn olmutu ve

vuslat itiyakla arzu ediyordu.

Gerekten de baharat olmad iin, altn bu yeni topraklarn

kefedilmesini meru klan yegne eydir. 1492'den itibaren Kzlderililerin

zerinde fark edilen ve onlardan alnan altn, izleyen yolculuklarn

masraflarnn karlanmasna, baharat satn alnmasna, hkmetlerin

denetlenmesine, bakanlarn ve piskoposlarn istenildii gibi altrlmalarna

tek bana imkn salayacaktr. Ondan giderek daha fazla gerekmektedir. Bir

yzyldan fazla bir sre boyunca, gmle birlikte Amerika'nn yegne ihra

kalemi olacaktr. Yeni bir tipten insanlarn bu ktaya hcum etmelerini tahrik

edecektir: bunlar artk denizciler ya da hayalperestler deil de, servet avclardr.

Artk tccarlar deil de ok basit olarak hrszlardr. 1520'de tapnaklardan

alnan ve madenlerden veya nehirlerden kartlan toplam altn miktar otuz ila

otuz be ton arasndadr; bu toplama ilemi adalardaki on binlerce Kzlderili'nin

hayatna mal olmutur.19 yle ki mesela Guaxaca madeninde alma artlar

ylesine ldrcdr ki, madenin evresinde, ap iki kilometrelik bir alanda,

iskeletlerin ve cesetlerin zerinde yrmek gerekmektedir. 20 Bu ekilde,

igalciler, haydutlar ve kle avclar olarak gelmiler, smrgeci ve tccarlar

olarak kalmlardr.21 te Koca Akif'in "Tek dii kalm canavar" eklinde ifade

ettii medeniyet, bunun gibi milyonlarca insanlarn kemiklerinin zerine bina

edilmitir. Bu yle bir yok edi tufandr ki, bu tufandan btn canllar

etkilenmitir. Katliamn boyutlar hakikaten korkun seviyelerde grlmektedir.

Zira insan, hayvan aa vs. canl namna ne varsa, hepsi yok edilmiti. Bu yok

18 Fernand BRAUDEL, Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII. Yzyllar,

Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993, sh.352-363. 19 Jacques ATTALI, a.g.e., sh.233,241-242. 20 Cemal Bali AKAL, Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997, sh.93. 21 George NOVACK, Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.54.


ediliin strabn derinden hisseden "kara geyik" adl Kzlderili'nin yrek

yangnnn alevi dudak arasndan yle kmaktadr:

"O zaman ka kiinin ldn anlayamamtm. imdi kocamlmn

u yksek tepesinden gerilere baktmda, yerde birbirleri zerinde yl duran

boazlanm kadnlar ve ocuklar, hala o gen gzlerimle grebiliyorum. Ve

orada, o kanl amurun iinde bir eyin daha ldn ve o kar frtnasna

gmldn grebiliyorum. Evet, bir halkn d ld orada. Gzel bir dt

evet... sonra bir ulusun umudu krlp parampara oldu. Artk yeryznn

merkezi yok, lp gitti kutsal aa".22

Kendi evinde yzyllarca homo hominu lipus diye nitelendirilen

Avrupal yamyamln yeni gittii byk ktaya da tad. Zira 16091610

yllarnda Jonestownda koloni kuran ngilizler, ktlktan krlmaya balaynca,

Kzlderililerin onlara msr ve hindi yardm yapmalarna ramen, onlar yerli

avna ktlar ve Kzlderilileri ldrerek etlerini yediler. Hatta cesetleri bile

karp yediler.23 Mesel, Guatemalaya gelen bir kaptann ordughnda, akl

almaz bir insan eti kasapl vard. Kaptann nnde, ocuklar ldrlyor,

kzartlyordu. Sadece ellerini ve ayaklarn -en iyi paralar saylyordu- almak

iin adam ldrlyordu. 24 Bir manada Avrupa tarihi yeni ktaya tanm

oluyordu. Bir farkla ki, bir ara birbirini yiyen Avrupal, artk yiyecek bakalarn

bulmu oluyordu.

Btn bu katliamlarda Hristiyanlk da bir ara olarak kullanlmtr.

Resm Hristiyanln getirdii istil, katliam ve yeni klelik iin manev bahane

vazifesi gren tanr, kan dkc bir puttu. Byle bir Hristiyanlk anlay,

yzyllardan beri Yunanllam ve Romallam, kendilerinden baka

kltrleri tanyp kabul etmeyi reddeden, yzyllardr skolstik iinde

fosillemi, tamamyla Batya zg olarak ortaya kmtr. Katliamlarn ba

aktrleri olan spanyollar ise, 711 ylnda Mslmanlarn kurtarc olarak

spanyaya ayak basmalarndan hemen sonra, Kilisenin nclnde lkeyi

yeniden ele geirme mcadelesi balatmlar, aa yukar sekiz yz yl boyunca

Hristiyan lemi denilince akla kutsal sava gelir olmutur. ki yzyldan beri

Avrupann dier lkelerinde artk kimse hal seferleri dzenlemeyi

22 Dee BROWN, Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990, sh.391. 23 Reha Ouz TRKKAN, Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn Hikayesi, st.,

3.Basm, 1999, sh.96. 24 Bartolome D Las CASAS, Kzlderililer Nasl Yokedildi?, (ev.M. URAL), st., 1999,

sh.62.

Taner TATAR 207

dnmezken, spanya XV. yzyln sonuna kadar kendi hal seferlerini

srdrm, bunun bir uzants olarak da 1492de ayak bastklar ktann nka ve

Aztek gibi medeniyetleri yok edilmitir. 25 Nitekim Kolomb, hkmdarna

hitaben kaleme ald yazsnda yerlileri ldrmek iin izni din adna istiyordu:

...Umarm sa Efendimiz, bunlar gibi kalabalk topluluklarn dinimize

dndrlmesi ve Kiliseye kazandrlmas iin, ayn zamanda Babaya, Oula

ve Kutsal Ruha inanmak istemeyenlerin de yok edilmesi iin Siz Yce

Efendimizin karar vermesine yardm eder.....26 Ancak katliama maruz kalan

bu insanlar, balangta birer ilah gibi grdkleri bu insanlarn gerek niyetini

ksa zamanda anlam, bu da katliamlar daha da iddetlendirmitir. Nitekim

ibret verici bir hadise olarak zikredecek olursak, 1511 ylnda Hatuey adl bir

Kzlderili reisi Kba'da isyan hareketi oluturma suuyla tutuklanm ve

yaklarak idama mahkm edilmiti. Onu bir diree baladktan sonra,

Hristiyanlk dinine davet ettiler. Bylece kendisine, grkemli bir dnyann ve

ebed istirahatn bekledii gkyzne gideceine inanmas aksi takdirde ise

sonsuz aclar ve ikenceler ekecei cehenneme gitmek zorunda kalaca

sylendi. Hatuey, biraz dndkten sonra, Hristiyanlarn gkyzne gidip

gitmediklerini sordu. Evet, cevabn alnca da, bylesine vahi insanlarla

beraber olmamak, onlar grmemek iin cennete deil, cehenneme gitmeyi

tercih ettiini belirtti.27

Yine bu hususta, balangta g delip gelen adam manasnda

papalagi diyerek kutsiyet atfettikleri beyaz adam, kendi evinde de grdkten

sonra kabilesine dnp uyarlarda bulunan, Gneydenizi efi Tiaveal

Tuivaiinin syledikleri olduka nemlidir: Hristiyan der Papalagi kendine.

Gzel bir trk gibidir bu szck. ... Hristiyan olmak: nce Yce Tanry ve

kardelerini, en son kendini sevmek demektir. Sevgi iyi olan yapmak- kanmz

gibi iimizde, bamz, ellerimiz gibi bizimle bir btn olmaldr. Papalagi ise,

Hristiyan, Tanr, sevgi szcklerini yalnzca aznda tar. Diliyle bunlara

vurdu mu, dnyann grltsn koparr. Ama yrei, sevgisi Tanrnn nnde

eilmez, yalnzca nesnelerin, yuvarlak metal ve ar kdn, zevk dncesinin

ve makinenin nnde eilir. i zamana kar vahi bir hrs ve mesleinin

lgnlyla kapldr. ...Papalaginin bize getirdii Katoliklik, onun iin bir

25 Roger GARAUDY, Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st., 1986,

sh.343-344. 26 Kristof KOLOMB, Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999, sh.65. 27 Bartolome D Las CASAS, a.g.e., sh.35-37.


takas nesnesinden baka bir ey deildir. Papalagiden her eyi beklerim ben,

nk onun yreinde alabildiine pislik, alabildiine gnah olduunu grdm.

O Papalagi ki bize vahi der, yani bedeninde yrek deil de hayvan dii tayan

demeye gelir bu, ite Tanr, bu Papalagiden daha ok sever bizi28.

Avrupal btn bu katliamlar yaparken bir baka ekilde, yaptklarn

merulatrma yoluna gitmitir. Vahetlerini zerlerine saldklar bu insanlar,

aynadaki kendi grntlerine bakp "vahi" ve barbar olarak nitelendirerek

hakl olduklarn dndler.

Barbar kelimesi, Greke, ecneb, yabanc, el, kle tabiatl (slavish),

kaba (rude) anlamndaki barbaroustan gelmektedir; bu kelime Latince'ye

barbarus eklinde intikal etmi ve ayn anlamda kullanlm ve bilhare, tarih

geliim srecinde, Roma'nn anandan yalayanlar -yani, Batllar- tarafndan

nceleri Romal olmayan ve sonralar da Batl olmayan herkesi ifde etmek

zere ve ayn zamanda medeniyetsiz, grgsz, anakronik, insanlk-d vb. gibi

aalayc anlamlar yklenilen bir terim olmutur. Kelimeye yklenen bu

pejoratif anlamlar zellikle daha sonralar, yani Bat smrgeciliinin

azgnlamaya balad tarihle birlikte daha youn bir kullanm alan bulmutur.

Bat iin, kendisi olmayanherkes, barbardr, vahdir.29

Marx ve Engels bile bu insanlar barbar olarak nitelendirmekten geri

kalmamlardr: Burjuvazi, kr, kentin egemenliine soktu. ok byk kentler

yaratt, kensel nfusu, kra kyasla, byk lde arttrd ve bylece, nfusun

olduka byk bir ksmn krsal yaamn bnlnden kurtard. Kr nasl

kentlere baml kldysa, barbar ve yar-barbar lkeleri de uygar olanlara, kyl

uluslar burjuva uluslara, Douyu Batya baml kld.30 Hlbuki Kolombun

anlattklarndan hi de byle bir sonu kmyordu. Nitekim onlar iin

Silhlar yok, ne olduunu da bilmiyorlar Hepsi iri yapl, gzel yzl;

huylar ok iyi. Ada halk pek yumuak bal31 diyordu. Yine Las Casasn

ahitliine mracaat ettiimizde de ayn sonu kmaktadr: Tanr, bu eit

eit, kalabalk insanlar son derece sade yaratmt. Ktlkten ve

ikiyzllkten uzak, yerli efendilerine (beylerine) ve Hristiyanlara hizmet

28 TUAV: G Delen Adam Papalagi, (ev. L.TAYLA, Der.E. SCHEUERMANN), st.,

1989, sh.99-100. 29 Durmu HOCAOLU, Bir Kere Daha Dnmek in yi Bir Frsat., Muhalif, Yl: 1.,

Say: 12., 14.04.2000-20.04.2000., s.11. 30 Karl MARX, Friedrich ENGELS, Smrgecilik zerine, Ank., 1997, sh.13. 31 Kristof KOLOMB, Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999, sh.36-37.

Taner TATAR 209

ediyorlard. Dnyadaki en uysal, en sabrl, en bar ve sakin insanlard.

Grltsz parltsz, ne sinirli ne de kavgac; krlganlktan, nefretten, intikam

arzusundan uzaktlar. nce, narin, krlgan bir yaplar vard; ilerini glkle

yapabiliyorlar, herhangi bir hastalkta da kolayca lyorlard. Bizde, zenginlik

ve tatl bir hayat iinde yetitirilen prens ve soylu ocuklar bile onlarn

kyllerinden daha narin deildir 32 Esasnda bu hususta Duwarmish

Kzlderililerinin reisi Seattle tarafndan Amerikan Bakan Franklin Pierce'ye

ithafen yazlan (18531857) mektupta, "vahi" olarak nitelendirilen bu

insanlarn vahetten ne kadar uzak olduklar ve kimin byle bir nitelendirmeyi

bihakkn temsil ettii ak bir ekilde anlalmaktadr:

Beyaz Reis, Washingtondaki Byk Reisin bize selmlarn ilettiini

sylyor.

Bu ok ince bir davran, nk karlnda bizim dostluumuza pek

ihtiya duymadn biliyoruz.

Onun halk ok kalabalk.

Usuz bucaksz ayrlar kaplayan otlar gibiler.

Benim halkmsa az.

Frtnann yalad bir ovaya dalm aalara benziyor.

Byk ve yle sanyorum ki iyi Beyaz Reis, bize topraklarmz satn

almak istedii haberini yolluyor.

Ama rahat bir hayat srmemizi salayacak kadarn bize brakacakm.

Topramz alma isteiniz zerinde dneceiz.

Halkm Beyaz Adamn almak istedii nedir, diye soracak.

Bunu bizim anlamamz zor.

Eer o gzelim havann, kpren suyun sahibi biz deilsek, onu bizden

nasl alabilirsin ki?

Gnete prldayan her bir am aacnn, kara ormanlarn zerinde

salnan sisin, vzldayan her arnn, halkmzn hafzasnda ve dncelerinde

kutsal bir anlam var.

32 Bartolome d Las CASAS, a.g.e., sh.21-22.


Aata ykselen zsuyu Kzl Adamn hatrasn tayor.

Biz topran parasyz, toprak da bizim paramz.

Ho kokulu iekler kz kardelerimiz bizim, rengeyii, at, yce kartal ise

erkek kardelerimiz.

Irman kpren dalgalar, ayrdaki ieklerin zsuyu, tayn teri ve

insann teri, her biri bir ve tek soya, bizim soyumuza ait.

Bu yzdendir ki, Washingtondaki Byk Reis bizden topramz

isterken, ok ey istiyor. 33

Burada vahi denilenle diyen arasnda nemli bir farkllk ortaya

kmaktadr. Byle bir sulamada bulunan Batl iin tabiat tamamyla

smrlmesi gereken, kt kaynaklar olarak ortaya karken, Kzlderili iin

btnyle bir hayat dokusudur. Bu sebeple de tabiat smrmek deil, onunla

btnlemek esastr. Bu adeta kutsal bir mahiyettedir. nk Kzlderililere

gre hibir nesne grld gibi deildir; yalnzca, Hakikatin soluk bir

glgesidir. te bu yzden, yaratlm olan her nesne kutsal (Wakan) dr.34

Byle bir anlay Batldan farkl olarak adeta ayr bir dnyann kapsn

amaktadr. Kzlderiliyi vahi olarak dnen yok edici ise byle bir kapnn

varlna tahamml edemedi, en nihayet tahammlszlk anlama ihtimalini de

yok etti. Yok, edicilik ise ortaya tasviri zor katliamlar serisi kartt. Hayat Elm

Soka Kbusuna dnt.

Katliamn boyutlarn rakamlara bakarak anlamak mmkndr.

Avrupann toplam nfusunun aa yukar elli milyon, Fransann on iki

milyon, spanya ve talyann dokuz milyon, ngilterenin drt milyon olduu

bir dnemde, 1500den 1650ye, Meksikann yerli nfusunu yirmi be

milyondan bir milyona, yeni ktann yerli nfusunu seksen milyondan on

milyona indirilerek, yz elli ylda insanln hemen hemen bete biri yok

edilmitir.35 Bir baka rakama gre; 54 milyon insann yaad ktada 1860lara

gelindiinde ancak 340 000, 1910da ise 220 000 yerli kalmt.36 Stannard ise;

aratrmasnda igal ncesi nfusun 112 milyon ile 145 milyon arasnda

33 Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank., 2000. 34 Martin LINGS, Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN), st.,

1988, sh.62. 35 Cemal Bali AKAL, a.g.e., sh.137-138. 36 Reha Ouz TRKKAN, a.g.e., sh.101.

Taner TATAR 211

olduunu belirtmektedir.37 Bu rakamlar gzden geiren Pierre Clastres ise; yok

edilenlerin, insanln drtte birine tekabl ettiine dair grleri doru

bulmaktadr.38 Hangi oran doru olursa olsun, rakamlarn dili felaketin iddetini

ortaya koymak iin yeterlidir. Felaketin iddetini ortaya karan anlay, sonraki

nesillere de intikal eden bir atasz olarak General Sheridan tarafndan En iyi

Kzlderili l Kzlderilidir39 szyle zaten ifade edilmiti. Ama bu insanlarn

ldrlme tarzlar da, canl ahidinin anlatabildikleri kadaryla bile, en az

rakamlar kadar dehet vericidir:

Atlarn, kllarn ve mzraklarn alan Hristiyanlar, yerli

Amerikallarn daha nce hi grmedii eylemlere baladlar: Katliam ve kan

dkme! Kylere giriyor, oluk ocuk, yal, hamile veya lousa (kadn)

demeden, allarna snm kuzulara saldrr gibi, karnlarn deiyor,

paralara ayryorlard. Kimin tek bak darbesiyle bir insan ortadan ayraca

veya tek mzrak atyla ban kesecei, ya da barsaklarn ortaya dkecei

zerine bahse giriyorlard. Anne st emen bebekleri zorla alyor, ayaklarndan

tutup balarn kayalara arpyorlard. Bazlar ise onlar yksekten rmaklara

atyor, bir yandan da glerek akalayorlardocuklarla annelerini ve

nlerine kan herkesi kltan geiriyorlard. sa peygamberimizi ve 12

havariyi kutsamak ve sayglarn iletmek iin uzun daraalar kuruyorlard.

Ayaklar neredeyse yere deecek ekilde, 13 kiilik gruplar halinde onlar

balyor, atee veriyor ve diri diri yakyorlard. Beyleri ve soylular ldrme

ekilleri de aynyd. nce direkler zerine tahta ubuklardan bir zgara

yapyorlard. Sonra, onlar zgaraya balyor, altlarna da hafif bir ate

yakyorlard. Yerliler bu korkun ikenceler altnda, lklar atarak can

veriyorlard40

Btn bu katliamlar ne yaptn bilmeyen insanlarn vahi saldrlar ile

aklamak mmkn grlmemektedir. Zira New Englandl Puritenler, 1703

ylnda meclislerinin bir karar ile, her Kzlderili ba ve esir edilen her

Kzlderili iin 40 sterlin dl koydu: 1720de kelle bana dl 100 sterline

ykseldi; 1744te Massachusetts-Bay, belli bir kabileyi isyanc iln edince, u

37 David E. STANNARD, Amerikann Soykrm Tarihi, (ev. . BIYIKLI), 2. Bask, st.,

2005, sh. 402-403. 38 Pierre CLASTRES, Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st., 1991,

sh.84. 39 George NOVACK, Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.65. 40 Bartolome d Las CASAS, a.g.e., sh.26-27.


fiyatlar uyguland: 12 ya ve daha yukars erkek kafas iin 100 sterlin, erkek

esir 105, kadn ve ocuk esir 50, kadn ve ocuk kafas 50 sterlin. Britanya

parlamentosu, bu vahi av tarzlarn ve kelle kesilmesini Tanr ile tabiatn

kendilerine ihsan ettii kolaylklar olarak iln etti.41

Avrupalnn vahetinin bu inanlmas g boyutlarna, yine inanlmas

g, kendi evindeki uygulamalara bakarak bir derece de olsa inanmay

kolaylatrabiliriz. yle ki Avrupann merkezinde bir ceza olarak lmn

trleri 1670 kararnamesi ile yle belirlenmiti: Bazlar aslmaya, dierleri de

elleri krldktan veya dilleri kesildikten veyahut delindikten sonra aslmaya

mahkm edilebilirler: dier bazlar doal lme kadar (organlarnn)

kopartlmasna; bakalar boulmaya ve sonra da (organlarnn) kopartlmasna,

bakalar canl canl yaklmaya, bakalar nce boulup sonra yaklmaya; dier

bazlar dilleri kesildikten veya delindikten sonra diri diri yaklmaya; dier

bakalar drt at tarafndan ekilmeye, bakalar kafalarnn kesilmesine, son

olarak da dier bazlar kafalar krlmaya mahkm edilebilirler. 42 te bu

cezalar, yine bu insanlar tarafndan gittikleri yeni yerlerde de uygulanmtr.

Akl almaz ikencelerle ldrlmeye reva grdkleri insanlar, tpk

Avrupadaki kardeleri gibi cezalandryorlar ve bunu vahi bir elenceye

dntryorlard.

KARA TCARET

Katliam en derin ekilde yaayan bir dier nemli kitle de zencilerdir.

zellikle Amerikada bu dehet verici smrme politikas sonucunda yerli

Kzlderililerin azalmas ve hatta baz hallerde yok edilmeleriyle birlikte

smrecek insan bulunamaz hale geldi. Bylece Amerikaya siyah kleler

getirilmeye baland. Zamanla zenci kle ticareti korkun boyutlara ulat.

Sadece 1486-1641 yllar arasnda, ylda ortalama dokuz bin hesabyla, sadece

Angoladan 1.389.000 kle getirilmiti. 1580le 1680 arasndaki yz yl iinde,

siyah tayan Liverpool Limannn gemileri, Yeni Dnyaya yz binden

fazla kle getirdiler. buuk yzylda Afrikadan milyonlarca ve milyonlarca

siyah tand. Bu miktara yola kmadan nce lenler de eklenince, akl almaz

toplamlara varlmaktadr.43 Bugn kle ticaretinin ne kadar insan hayatna mal

41 Karl MARX, - Friedrich ENGELS, a.g.e., sh.325-326. 42 Mchel FOUCAULT, Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992, sh.39. 43 Raimondo LURAGH, a.g.e., sh.213.

Taner TATAR 213

olduu kesin rakamlarla tespit edilemiyor. Muhafazakr tahminler Amerika'ya

sa salim varan kle saysn 10 milyon civarnda olduundan yola kyorlar.

Atlantik zerindeki sevkiyat srasnda lm oran % 20 dolayndayd. Afrika'nn

iinde, ky eridine varmadan nce ldrlen insanlarn says ise bilinemiyor.

En fazla kazan salayan, 15 ile 25 ya aras erkek ve kadnlarla yrtlen

ticaretti. Bu insanlar ele geirmek iin ou kez kylerin dier sakinleri

soukkanl bir ekilde ldrlyordu. On binlerce insan, i kesimlerden sahil

eridine doru zoraki yry konvoylarnda can vermekteydi. Tarla ve

srlerinin srekli tehdit altnda kalmas veya yok edilmesi sebebiyle alktan

lenlerin says da cabas. Bylelikle 100 milyon kadar insan kle ticaretinin

kurban olmu olabilir. 44 Bu son derece iyimser bir rakamdr. nk asrlarca

devam eden bir yok etme abas gzlenmektedir. Fanonun da dedii gibi bir

buuk milyar insana kar giriilen bir soykrm sz konusudur.45

Esasnda felaket rakamlarn ifadesinden daha derindir. Kle ticaretine

maruz kalanlar ok byk bunalmlara ve aclara gark olmulardr. yle ki;

lm bir kurtulu yolu olarak seilmeye balanmtr. Kleler iine dtkleri

umutsuzluklarla, ya kendilerini sakatlyor, ya intihar ediyor ya da efendilerini

ldrmeye kalkyorlard. Klelerden biri kafasn taa arparak paralamt.

1734te, Danimarkaya ait Saint-Jean Adasnda Franszlarn kuatmas altnda

kalan kaak kle grubunun tm intihar etmiti. Yine XIX. Yzylda, Saint-

Vincentda, ngilizlerin saldrsna urayan kaak kleler de topluca intihar

etmiti. Bunun gibi 1814de bir tek evde otuz kii birden kendini asmt. Bir

baka olayda ise drt yz klesi olan bir mal sahibi, ertesi gn bunlarn yz

seksenini kendini asm olarak bulmutur.46

Smrgecilik faaliyetinde, siyahlerin hayatta kalmasna, ancak onlara

ihtiya duyulduu mddete msaade edilmitir. Aksi takdirde

ldrlmlerdir. Mesela, yerli insanlarn ibirliine ve emeine ihtiya

duyulmad avclk gibi yerlerde ldrlmlerdir. Bu uygulamalarda,

biyolojik ya da kltrel hor grme araclyla da hakl olduklarn ilan

etmilerdir. Bu srete siyahler egzotik bir faunann paras olarak ele

alnmlardr. yle ki onlar, elence salayan fakat hibir tehdit oluturmayan

44 Werena ROSENKE, Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay Kefetmedi?,

(Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993, sh.60-61. 45 Frantz FANON, Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984, sh.262. 46 Marc FERRO, Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002, sh.192-193.


bir oyun parknn tabi malzemeleridir. 47 te, beyazn kara, siyahn ise ak

olduu bir yer vardr ve buras kirli beyazlarn bu oyun parkdr.

Siyahlerin topraklarndan koparlmas, Ortaada Avrupay kasp

kavuran kara veba salgnndan da beterdi. Hi deilse, kara veba salgn geip

gidiyordu, ama kle ticareti devam ediyordu. te yandan, kle ticareti

yapanlarn zellikle en salam, en gl, en gen ve en salkl kiileri setikleri

dnlecek olursa, Afrikann en yaratc ve en gerekli glerden mahrum

brakld sonucuna varlr. Byle bir kanamaya ktann nasl dayanabildii

dorusu merak konusudur.48 Bu bakmdan Sormann, smrgecinin ktl

sebebiyle deil; dikkatsizlii ve hatta yardmsever hareketleri sonucunda

siyahlerin gelimesine engel olduu49 yolundaki dncesine katlmak mmkn

deildir. nk smrgeci, smrgelerini terk ettikten sonra bile, atm olduu

temel ve kendisine balam olduu dzen devam etmitir. Bozuk temel bu

insanlarnn sefaletlerinin devamna, kurmu olduklar dzen de smrnn

srdrlmesine hizmet etmitir.

Birok blgesi, kinci Dnya Sava sralarnda byk lde

bamszla ulam olan Afrika ve Asyann eitli yerlerinde Batl glerin

smrgeci mevcudiyeti srmekteydi. Yani smrge, mill egemenliini

kazanm ve bu yzden artk dalm olan tarihsel bir grup deil, yeni bamsz

devletlerin sakinlerinin yan sra hl Avrupallarn idaresi altnda olan komu

lkelerdeki tbi halklar da ieren bir kategoriydi. Irklk, irkin smrge

savalarnda ve kat, despotik ynetimlerin elinde lmcl sonular douran

nemli bir g olarak kalmt. Bu yzden, Batya baml olarak, Batnn

tebas, madun halklar olarak yaadklar tecrbe, son beyaz polis ekip gittii ve

son Avrupa bayra indii zaman sona ermemi olan blgeler ve dnya halklar

iin, smrgeletirme tecrbesi ok ey ifade ediyordu. Smrgeletirilmi

olmak, zellikle de mill bamszlk kazanldktan sonra, kalc, hatta grotesk

denecek lde adaletsiz sonular olan bir kaderdi. Bir yanda yoksulluk,

bamllk, az gelimilik, iktidarn eitli patolojileri ve yozlama; dier yanda

ise sava, okuryazarlk ve ekonomik kalknma alanlarnda salanan kayda deer

baarlar: bir dzeyde kendilerini kurtarm ama baka bir dzeyde

47 Heribert ADAM, "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve Ayrmc

Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998, sh.211-213. 48 Raimondo LURAGH, a.g.e., sh.213. 49 Guy SORMAN, Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998, sh.246.

Taner TATAR 215

gemilerinin kurban olarak kalan smrgelemi halklara ite bu zellikler

karm damgasn vuruyordu.50

Bylece uygarlk klecilik araclyla, gelime katliam yoluyla

yerlemeye balamaktadr. Bu durum baz kurtulu mcadelelerine ramen,

hemen her yerde geriye dndrlemez nitelikte olacaktr. Tarih tiranlardan

kurtulduunu, ama dillerinden kurtulunamadn, onlarn askerlerinden

kurtulunduunu, ama mallarndan kurtulunamadn retmektedir. 51 ekil

deimekle birlikte, smr devam etmektedir.

Smr sadece eski-yeni smrgelerde varln devam ettirmemektedir.

Smrgecinin kendi evinde de rk smr, siyahler aleyhine ilerliini ekil

deitirerek devam ettirmektedir. Mesel, Amerikada 1960lara kadar rklk,

kafeteryalarda, okullarda, umum tuvaletlerde ve otellerde Afrika kkenli

Amerikallarn ikinci snf durumda bulunduklarn gsteren Beyazlar ve

Renkliler yazl levhalarla somutlatrlmaktayd. Yani rklk basit ve

yasalara aykr olmayan bir ayrm idi. Bu erevede rklk, Afrika kkenli

Amerikallar, Latinolar, Asyallar, Pasifikli Amerikallar, Amerikan

Kzlderililerini ve teki aznlklar rk, kltr, renk ve ar slupuluk

temelinde bask altna almak iin kullanlan ihmal, smr ve g sistemidir.

Ve bu sistem hl eitli ekillere brnerek devam etmektedir. 1980lerin ve

1990larn rk rnesans, kurumsal rk banazlnn zne ve karakterine bir

biim deiiklii getirdi. Evvela, ortaya kan btn rk gerginliklerin suunu

derisi renkli insanlarn kendilerine yklemeye alan bir yeni-rklar grubu

ortaya kmtr. Eski Ku Klux Klan yesi David Dukeun beyaz semenlerce

desteklenmesinde grld gibi, beyaz alan snflarn honutsuzluunu

harekete geirmek bakmndan, rk ayrmcl nemli bir etken olmutur.

nk alan snfn ektii skntlarn suu, ayn skntlardan daha da ok

zarar grmekte olan aznlklara yklenmektedir. Sonra, bu tarz bir rk

toplumda, derisi renkli insanlarn kendilerine zg tarihleri ve kltrleri

bulunduu hibir zaman kabul edilmemektedir. nk her eyin, standart

olduu iddia edilen beyaz burjuva toplumu artlaryla uyum iinde olmas

gereklidir. Derisi renkli insanlar tarafndan yaplan, retilip ortaya karlan

hibir ey, tarih olarak orijinal, dinamik ya da yaratc saylmaz. Bu kural,

derisi renkli insanlara kendi tarihini yanl retme konusunda da uygulanr.

Gerekten, stereotipin (basmakalp) en sinsi ve haince esi; bask altnda

50 Edward SAD, K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000, sh.44-45. 51 Jacques ATTAL, a.g.e., sh.211.


tutulan insanlarn kendi tarih ve gelenekleriyle, kendi toplumsal yaplar,

sevgileri, uralar ve deiimleriyle olan ilikilerini koparmasdr. te btn bu

smr anlay ve uygulamalar, kendisini, sosyal hayatn tamamnda ve en

temel insan haklar sahasnda en di ekillerde gstermektedir. nemli mevkiler

beyazlar tarafndan igal edilmekte, yksek eitim kurumlarnda derisi renkli

insanlarn okuma imknlar eitli politikalarla engellenmektedir. Adalet

mekanizmas ise daha i karartcdr. Sulanan kii kara derili olunca, adaletin

klc son derece keskindir. Bu bakmdan da hapishanelerin rengi gittike siyaha

brnmektedir.52

Gerekten de klelik rejiminin sona ermesi siyahlerin hayatlarnda bir

iyiletirme yaratmad. ok az bir kesimin dndakiler ar ilerde, dk cretle

uzun sreli almak zorunda kaldlar. ounluk iftliklerde kt kanaat

geimlerini salayabilecek ekilde almaya devam etti. cretli tarm iisi

veya iftlik kiracs olmann getirdii etin artlarda ayakta kalmay

baaramayanlar, meru ve gayri meru uygulamalaryla ceza yasalarnn kurban

oldular ve hayatlarnn byk bir ksmn, kamu yetkilileri tarafndan

hapishanelere yklenen ilerde veya szlemeli kamu ilerinde altrlma

eklindeki ar cezalarn ekerek geirdiler. Artk yeni tip kleler oluturma

yoluna gidilmi, borlu ve serseri sulular yaratarak, hapishanelerde zorunlu

olarak altrld bir dnem balamtr. Sulularn hapishanelerde karlksz

olarak altrlmalar yasal olarak zorunlu klnmasyla birlikte, artk kle

bekileri-gzeticilerinin yerini silhl beyaz gardiyanlar almaya balamtr.

Yeni klelere -mahkmlara- yollar ina ettirilmi, ukurlar kazdrlm,

bataklklar temizlettirilmitir.53

Gnmze gelindiinde hala klelikten bahsedilmesi ise klecilerin hala

ibanda olduklarn gsteriyor. Bugn gelimi lkeler olarak adlandrlan,

Amerika ve Birezilyann geen yzylda uygulad kle ekonomisiyle eski tarz

klelik yasal olarak da varln srdrmtr. Grlmektedir ki; klelik asla

ortadan kalkmam, sadece klk deitirmitir. Yeni elbiselerle karmza kan

klelik en az eskisi kadar vahidir. Evvela rakamlara baktmzda en az 27

milyon klenin mevcudiyetinden bahsedilmesi, bu ilkel uygulamann modern

yaygnln gstermesi bakmndan hayli nemlidir. Yaygnln saysal

gstergesinin yannda, kleliin tatbiki ile ilgili ayrntlar ise strabn derinliini

52 Manning MARABLE, Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU), st.,

1992, sh. 97-119. 53 Steve FENTON, Etnisite, Irklk, Snf ve Kltr, (ev. N. AD), Ank., 2001, sh. 176-177.

Taner TATAR 217

gstermektedir. Zira eski klelikten daha ar artlarda uygulamalarla karmza

kan yeni klelikte yasal mlkiyetten kanlp ilikinin ksa dnemlerde

kurularak klelerin kullanlp atlmalar, ok dk bedellerle elde edilebilir

olmalar, krlarn ok yksek olmas, vb. adeta gemii aratr bayalkla

kendisini gstermektedir.54 Bylece smr farkl maskeler takarak tradejisini

oynamaya devam etmektedir.

SON SZ

Zamann hkimleri, gemii kendi kalemleriyle yazyorlar. Uydurulmu

gemi bugnn hkimiyetinin meruiyetinin temellerini tekil ediyor:

zgrlk, insanlk, medeniyet, demokrasi. Her biri byl birer szck olan bu

ifadeler gereklerle deil; kurgularla ina ediliyor. Kurgu, smrgecilii

insan ve yce gayelerle efsaneletiriyor. Efsane, katliamlarn zerine

rtlen albenisi bol bir al olarak ilev gryor.

Efsanev takdimlerin aksine smrgecilik, adeta dnya tarihini esaret

altna alm, sonu gelmez bir straptr. Kzl ve kara sayfalarda, kelimelerin

acziyeti ile dile getirilmeye allan bu mezalim, medeni dnyann inasnn

harc olmutur. Geride sefalet bazen de hibir ey kalmamtr. Zira

Avrupallarn Amerikaya varr varmaz balattklar katliam milyonlarca insann

yeryznden silinmesiyle sonulanmtr. Batln askerleri, katledilen bu

insanlarn hayatlarn tasvir edecek bir eyler brakmadklar gibi, hayal etmeyi

kolaylatracak izleri de silmilerdir. nsan gzelliklerin hayalini imknsz klan

katliam, kbus gibi zerimize kmektedir. Kbusu geree dntren ise

milyonlarca insann acmaszca yok edilmesidir. Ne kadar insann katledildii

tartlmakla birlikte, tarihin kzl sayfalarnda yaplan derinlemesine

aratrmalar rakamn yz milyonun zerinde olduunu gstermektedir.

Amacmz ceset saymak ya da insanl istatistik verilere indirgemek

olmamakla birlikte, strabn kocaman bir ktann her kesine yaylm

olduunu anlamak ve gstermek olmutur. Aksi takdirde gerek lm

unutulmaktr. Onlar hatrlamak, toplu mezarlarda zerleri toprakla rtlen

canlar kararak kalb rmlkten kurtulmaktr. Aslnda yaptmz belki de

ruhumuzu yalnzlktan kurtarmaktr. Dier taraftan sahte kahramanlar, gerek

olanlar unutulunca, zgrlk ve adalet timsali olarak hafzalarda yer etmeye

54 Kevin BALES, Kullanlp Atlanlar, Kresel Ekonomide Yeni Klelik, (ev. P. N),

st., 2002, sh. 15-23.


balarlar. Gerek kahramanlarn, zgrlkten vaz geip esareti kabul

etmedikleri iin lme duar olduklar hatrlandnda, sahteler gerein

rzgrnda toz olup uacaklardr.

Temelindeki felsefi destei ve uygulamalar ile bir btn olarak

deerlendirildiinde, grlmektedir ki, gemite olan ve bugn yaanan

boyutlar ile yarn da tahmin edilebilmektedir. nceleri "kle"leri, arkasndan

"serf"leri, daha sonra "Kzlderili"leri, bunlarn soyu tkenince kara talihli

"zenci"leri (kle ticaretinin yz milyondan fazla insann hayatna malolduunu

hatrlamak gerekir), derisini yzecek kendisinden olmayan insan kalmaynca da

"mavi yakallar" (iiler), imdi de "teneke yakallar" (teknolojik rnleri ya

da robotlar) kendilerine kle olarak setiler. kardklar sun savalarla

katliam arzularn da srekli olarak yineleyen Avrupal, kendisine her gn yeni

bir kurban aramakta, gzne kestirdii kurbann ya yok etmekte ya da kendine

balamaya dier bir ifadeyle mahkm etmeye almaktadr.

Btn bu smrgecilik faaliyetinin, smrlenlere kelimeleri dahi hicaba

ve zba dren daha nice aclar yaatt tarihin yz kzarm sayfalarnda

yerini alm ve daha da almaya devam etmektedir. Ancak btn bunlar sebepleri

ve sonular ile bitip ciltler arasna, bir daha kmamak zere hapsedilmi

deildir. Hem ncekilerin sonular bu gnlere sarkmakta, hem de smrgecilik

farkl ekillerle karmza kmaktadr. Gnmze sarkan sonular en az

gemitekiler kadar rktcdr. Tarih, sonu gelmez bir ekilde devam

etmektedir, ama efsanenin sonu gelmitir. Yeni efsanelerle karlamamz ise

mukadder grlmektedir.

KAYNAKA

ADAM, Heribert: "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve

Ayrmc Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998.

AKAL, Cemal Bali: Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997.

ATTALI, Jacques: 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY.

BALES, Kevin: Kullanlp Atlanlar, Kresel Ekonomide Yeni Klelik, (ev. P.

N), st., 2002.

BERRY, Adrian: Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank. 1996.

BRAUDEL, Fernand: Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII.

Yzyllar, Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993.

Taner TATAR 219

BROWN, Dee: Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990.

CASAS, Bartolome D Las: Kzlderililer Nasl Yokedildi?, (ev.M. URAL), st.,

1999.

CESAIRE, Aime: Smrgecilik zerine Sylev (ev: G. Ayas), stanbul, 2005.

CLASTRES, Pierre: Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st.,

1991.

FANON, Frantz: Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984.

FENTON, Steve: Etnisite, Irklk, Snf ve Kltr, (ev. N. AD), Ank., 2001.

FERRO, Marc: Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002.

FOUCAULT, Mchel: Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992.

GARAUDY, Roger: Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992.

GARAUDY, Roger: Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st.,

1986.

HOCAOLU, Durmu., Bir Kere Daha Dnmek in yi Bir Frsat., Muhalif, Yl:

1., Say: 12., 14.04.2000-20.04.2000.

HOCAOLU, Durmu: Kreselleme, Kresel Ky, Kresel Yama ve Kresel

Yoksulluk, Yoksulluk Sempozyumu, C.1, Deniz Feneri Yardmlama ve

Dayanma Dernei, st., Temmuz 2003.

http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sadik_tural_somurgecilik_yontemleri_

ve_bunu_yikan_ataturk.pdf 02.04.2009.

JOHNSON, Allan G.: The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000.

Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank.,

2000.

KOLOMB, Kristof: Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999.

LINGS, Martin: Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN),

st., 1988.

LOOMBA, Ania: Kolonyalizm Postkolonyalizm, (ev.M. KK), Ayrnt Yay.,

st., 2000.

LURAGH, Raimondo: Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000.

MARABLE, Manning: Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU),

st., 1992.

MARX, Karl-ENGELS, Friedrich: Smrgecilik zerine, Ank., 1997.

MER, Cemil: Krk Ambar, st., 1980.


NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003.

ROSENBERG, Nathan-BRDZELL, L.E.: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN),

st., tarihsiz.

ROSENKE, Werena: Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay

Kefetmedi?, (Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993.

SAD, Edward: K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000.

SAD, Edward: Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991.

SORMAN, Guy: Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998.

STANNARD, David E.: Amerikann Soykrm Tarihi, (ev. . BIYIKLI), 2. Bask,

st., 2005.

TUAV: G Delen Adam Papalagi, (ev. L.TAYLA, Der.E.

SCHEUERMANN), st., 1989.

TRKKAN, Reha Ouz: Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn

Hikayesi, st., 3.Basm, 1999.

YARAMI, Ahmet: Msrda ngiliz Smrgecilik Anlay: Cromer rnei (1883-

1907), Sosyal Bilimler Dergisi, C.IX, S.2, Aralk 2007.

sömürgecilik ve kara katliam

Documents