snezana filipova

Ni{ i Vizantija IV 191

Sne`ana Filipova

RANOVIZANTIЈSKI KAPITELI KREIRANI U PRESTONICI U JUSTINIJANOVO DOBA,

MAKEDONSKE I SRPSKE ANALOGIJE

Funkcionalni i dekorativni aspekt vizantijskih kapitela je uslovio wihovu mnogoobraznost i bogatstvo. Pri tome osnova svih tokova u razvitku vizantijskog kapitela prestavqaju ranovizantijski korintski i jonski kapitel, nasleÚe anti~ke arhitekture. Kapiteli V i VI veka postali su neminovni uzori za kasnije vizantijske stvaraoce, mada su ovi retko uspeli da ih dostignu.� Razlika u produkciji razli~itih centara proizvodwe vidi se i u motivima, materijalu i tehnici. Dva faktora vr{e osobit uticaj na arhitektonsku skulpturu VI veka: wena pove˚ana disperzija na vizantijskoj teritoriji i ekspanzija crkava sa centralnim planom i zidanim kupolama (koje dobija i bazilika). Ova arhitektura ograni~ila je primenu arhitektonske skulpture.�

U prestoni~noj {koli u 6. veku uvedena je inovativna tehnika koja je podrazumevala slobodnu upotrebu svrdla za ~isto ornamentalnu obradu. Tako je izmi{qen teodosijanski kapitel ~ipkastog efekta. Pod uticajem isto~nih modela, ova nova tehnika je ispitujuÊi svoje moguÊnosti, preko upotrebe intenzivnog kontrasta svetla i senke do{la do dramati~nog dvodimenzionalnog efekta.� Da bi se adaptirala ovom razvoju, plasti~na forma korintskog kapitela zamewena je okrwenim, skraÊenim, zarubqenim konusom koji je u 6. v. postao norma. Tako je akantus izgubio identitet i postao {ablon koji se ponavqa po celoj povr{ini kapitela.

Krajem ~etvrtog veka jonski kapitel se upotrebqavao u mawoj meri ili na perifernim strukturama, kao u mauzolejima, kapelama u sklopu katakombi, i u objektima na nekoliko spratova, gde

1 M. [uput, O kapitelima i wihovom ukrasu u srpskim crkvama XIV veka, Saop{tewaXXXIV–2002,Beograd2002,145-154,145.

2Sodini,Barsanti,Guidobaldi,La sculpture architecturale en marbre au VI siecle a Constantinople et dans les regions sous influence Constantinopolitaine,ACTAXIIICIAC, Split1998,301-376,303.

3A.Frantz,Early Christian Ornament in Greece,ByzantineEast,LatinWest,PrincetonUniversity,NewJersey,1995,41-45;42.

192 Sneàna Filipova

je postavqan na gorwi sprat.� Ipak i pored wegove smawene popularnosti nastaje wegova adaptacija kru`nih graÚevina. Volute se postavqaju u dijagonali i javqaju se ~etiri identi~na ehinusa, nestaju jastuci.�

Za V. Be~a promena tektonike kapitela moè uslediti zbog promene vladajuÊe dinastije, a dekorativni motivi ‡ {eme kapitela mogu biti dinasti~ki simboli. Tako teodosijanski kapitel a posebno lira tip i tip „pokriven odozgo” u kasnom �. i opet u 6. veku, kada su stvoreni, su toliko ve{ta~ki i svode se na razli~ite rasporede spoqa{nih zavojaka, da se mogu adekvatno objasniti dinasti~kom motivacijom.6 Neki istraìva~i odreÚene promene tuma~e kao estetski izbor.�

Napredni stadijum razvoja tipova kapitela u kasnom �. veku i 6. veku ogleda se pre svega kod jonskih impost kapitela i figuralnih kapitela. Glavne kolonade bazilika,portici, galerije umesto korintskih dobijaju jonske impost kapitele. Izrada kompozitnih kapitela se prekida, dok se dimenzije figuralnih, dvozonih kapitela smawuju i prenamewuju umesto za kolonade, za mawe unutra{we konstrukcije bazilike, kao na primer ciborijume. êtvorolisne kapitele vidimo kod mawih celina, a imposte na prozorима. Mogu se sresti i kombinacije nekolikotipova kapitela.�

U po~etku stole˚a popularan je kompozitni kapitel sa akantusom povijenim vetrom (sl. �) i varijanta sa listovima koji formiraju leptir (sl. �), figuralni kapiteli sa ̀ ivotinskim protomima koje u

4Herrmann,The Ionic Capital,168.5Sodinni,Barsanti,Guidobaldi,La sculpture architecturale...,313.6W.Betsch,The History, Production and distribution of the late antique capital in

Constantinople,UniversityofPensilvania,1977,345.7EuniceDautermanMaguire,“A Revolution”,167.8CharolineStrube,Polyeuktoskirche und Hagia Sophia:Umbildung und auflosung

antiker Formen, Entstehen des Kampferkapitells,Munich1984;105.

Sl. 1 Sv. Dimitrije Solun, kompozitni kapitel, akantusov listovi povijeni

vetrom

Sl. 2 Sv.Teodora, Arta, kozpozitni kapitel sa leptirovim li{}em


dowoj zoni imaju ili ko{aru, ili lozov list (sl.�). Tu je i ko{ara kapitel uraen aùrom (sl. 4) i kempfer sa panelima uramqenim dekorativnom trakom (sl. �), jonski impost sa akroterijima (sl.6), jonski impost sa stepenasto profiliranim abakom (sl.�), kao i varijanta jonskog imposta sa jastucimа postavqenim pod uglom (sl.�).

Kod imposta 6. veka dekorativni akantus (sl.9) ispuwava celo poqe predwe strane, stilizovan do neprepoznatqivosti, a {to se ti~e dekoracije strane se izјedwa~avaju po va`nosti. Ovo ispuwavawe povr{ine ornamentom sprovodi se vrlo konsekutivno do sredine 6. v. PoveÊava se i tendencija ka simetriji obe polovine ornamenta koji obi~no flankira centralni krst. Utisak izvesne plasti~nosti poku{avaju dati `lebovinervatura i izvijeni u krug vrhovi listova.

Tip imposta dekoriсanim abakovom ruòm i dva reda akantusovog li{ћa, dekoracija preuzeta od korintskog ukra{ava kapitele prestonice (sl. �0) ali i bugarske (Hersones) i rumunske centre pored Dunava. 9

Kapiteli sa figuralnim motivima izraÚeni ne{to pre �� g. u prestonici su jedni od najlep{ih sa~uvanih primeraka ovog vremena (sl. ��). To su preobraèni dvozoni i kompozitni kapiteli, kod kojih kombinacija ornamenata te~e horizontalno oko tela kapitela ili

9 ClaudiaBarsanti,l’importazione di manufatti marmorei degli opifici del procon-neso nelle citta del Mar Nero il IV-VI secolo,BulgariaPonticiMediiAeviIII,Nesebre1985,Sofia 1990, 197–225, 201.

Sl. 3 Korpa kapitela sa protomima, Kairo, Koptski muzej

Sl. 4 Sv. Vitale, imposti sa monogramom Justinijana


Sl. 5 Sv. Eufrazije, Pore~, kempfer kapitel sa panelima, 6 v.

Sl. 6 Konstantinopoq, jonski impost sa akroterijama

Sl. 7 Konstantinopoq, jonski impost sa volutama izra|enim svrdlom i stepenastim abakom

Sl. 8 Sv Sofija, Konstantinopoq, ~ipkasti jonski impost


od doweg ruba kalatusa do abakusa, ukqu~ujuÊi rog izobiqa, maske od li{Êa, vinovu lozu.�0 Kapiteli u dve zone, po nekima, su plod kratke evolucije Teodosijanskog kapitela izmeÚu druge polovine �. v. i izgradwe Sv. Sofije u Carigradu u drugoj polovini 6. v. Moè se smatrati da su nastali u luksuznим ateqeima metropole. Prema В. Be~u, wegovo datirawe je problemati~no, i obazrivo se moè prihvatiti prva polovina6. v. zbog tehnike aùrirawa na nekoliko primerаka.��

Popularni kapitel u obliku ko{are je verovatno iranskog porekla.�� Wegova primena u Vizantiji zapo~iwe u Sv. Polieuktu �� g. 13 Moè biti jednozon i dvozon (u kombinaciji sa figuralnim ili kompozitnim kapitelom). Ovaj tip najavquje pojavu orijentalizacije {to se moè objasniti uticajem sasanidske umetnosti u 6.

10 Strube,op. cit.,10511 Betsch,The History,348.12Grabar,Byzantium,f.3,269.13 Betsch,The History,345, smatra da wegova popularnost prestaje u vre

menu Justinijana.

Sl. 9 Plao{nik, Ohrid, nova bazilika, impost sa motivom kantarosa

Sl. 10 Topkapi, Konstantinopoq, impost

sa akantusovim listom pozajmqenim od korintskog

kapitela, azur tehnika


v.�� Dowi deo kapitela zauzima ve{to izraÚenu u aùru pletenицу ko{arice, a iznad we je akantusovo li{Êe druge zone i eventualno protomi na uglovima, ponekad pridruèni paunima (sl.��).

U Makedoniji stilski preovlaÚuju konstantinopoљski uticaji koji su i direkтno prisуtni preko importa pre svega kompozitnih i figuralnih kapitela. Ovo govori o jakim vezama episkopskih centara sa prestonicom. Posredni~ki ateqei ili gostujuÊi majstori bili su involvirani у odreÚene projekte u velikim episkopskim centrima u Stobiju, Herakleji, Bargali, Lihnidu. NajveÊi broj reprezentativnih primeraka je otkriven u Episkopskој baziliци u Stobiju i u Maloj bazilici i Episkopskom dvoru u Herakleji. Naru~ioci i donatori bili su moderni qudi koji su teìli kvalitetu kako u pogledu materijala, tako i dekorativnog programa i

izvedbe. Preferirala se polihromija preko prisуstva nekoliko vidova kamena (mermer za va`nije i vidqivije elemente), i preko bojewa.

Episkopski centar u Herakleji u vreme episkopa Jovana je imao intenzivne kontakte sa Konstantinopoqom, a natpis na gradskoj fontani iz �6�/� g. koja je podignuta u ~ast godi{nice Justijanovog vladawa to potvruje��. Kao deo ansambla Velike episkopske bazilike i Episkopskog dvora pronaeno je nekoliko tehni~ki odli~no izraenih primeraka kapitela (jedan kompozitni iz sredine 6 veka, kempfer sa panelima raen u aùru iz istog perioda (sl.14) analogan primercima u Sv. Eufraziju u Pore~u; kompozitni kapitel(i) sa mesnatim dowim rubnim listom (sl. ��) i ~etvorolisni sa palma krstom (sl.�6) koji govore o prestoni~kim modelima ili importu, kаo i poznati kompozitni kapitel sa orlovima i monogramom

14 Sodini,Barsanti,Guidobaldi,La sculpture architecturale,313.15 T. Janakievski, Heraclea Lyncestis-fontana, Starohristijanskata arhe

ologija vo Makedonija, Skopje �00�, �9��0�.

Sl. 11 Konstantinopoq, Arheolo{ki Muzej, figuralni kapitel

sa protomima ovnova

Sl. 12 Bargala, episkopska bazilika, galerije, 6 vek


episkopa Jovana (sl. ��). Monogram sledi modu razvijenog 6. veka�6 i stilski i hronolo{ki korespondira Justinijanovim monogramima na kapitelima iz Konstantinopola (sl. �� Arheolo{ki muzej i Muzej Sv. Sofije u Istambulu��), iz Nesebаra sl. �9, Sv. Jovana u Efesu, gde je u kombinaciji sa Teodorinim (sl. �0), Sv. Vitala u Raveni (sl. �), kao i iz tribelona glavnog broda bazilike u ju`nom delu Cari~inog Grada sl. ��.��

Ostali dvozoni figuralni kapiteli sa makedonske teritorije imaju protome ovnova ili golubova na uglovima. Dva primerka poti~u iz Herakleje, iz Episkopske palate (sl. ��, ��), za koje ne znamo ta~no mesto primene, ali sudeÊi po dimenzijama moguÊe re{ewe bi mogao biti naos Velike bazilike; i prema tipu akantusovog lista i analogijama iz Konstantinopoqa, Gr~ke (Filipi, Delfi) i Egipta (Aleksandrija) mogu se smestiti u

16 Ibid.,41–42.17 ThomasZollt, Kapitellplastik Konstantinopels vom 4–6 Jahrhundert n. Chr.,Bonn

1994,36,38,39,201,222,223,265,18 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska,53.

Sl. 13 Herakleja, Mala bazilika, kempfer kapitel sa panelima

Sl. 14 Herakleja, velika episkopska bazilika, kompozitni

kapitel, depo Muzeja i galerije Bitoq

Sl. 15 Herakleja, depo Muzeja i galerije Bitoq, ~etvorolisni

kapiteli


6. vek.�9 Jedan od roga izobiqa je analogan onom predstavqenom na kapitelu sa lavom iz Episkopske bazilike u Bargali. Ovde umesto orla predstavqenog na kapitelu iz Podlesa, vidimo sokola koji kanxama dr`i zmiju koja se uvija. Na drugom kapitelu (sl.��) koji je lo{ije izrade, vidimo dva mawa orla skraÊeno predstavqena sredi{no postavqeni, ~ije se kanxe oslawaju na podlogu od vrha doweg reda lista, a na drugim stranama u toj poziciji vide se dva razli~ita roga izobiqa. Orlovi su na isti na~in predstavqeni na jednom kapitelu iz Carigrada.�0

Ostala tri mawa i ne{to mlaÚa kapitela pronaÚenа u sali severno od Episkopske bazilike uBargali verovatno pripadaju ciborijumu, a datirani su u prvu polovinu 6. veka.21 Jedan od ovih kapitela ima lavqu glavu kao centralni motiv jedne strane (sl. ��), a ostala dva rog izobiqa (sl. ��, �6).

Kapiteli u obliku ko{are su retki. Sa~uvan je samo jedan kasni jednozoni primerak iz narteksa Osme bazilike (sl. ��a) u Stobiju (sredina 6. veka) koji predstavqa provincijski rad. Iznad ko{are su reqefno predstavqeni plodovi (limun, {i{arka, gro`Úe) i listovi loze, abak je profilisan, ali veÊ je postao ~etvrtast, a abakova ru`a zamewena je plodovima. Ovo je prava ko{arica sa plodovima. Sa~uvani su ostaci od najmawe dva kapitela iz Episkopske бazilike u Bargali (sl. �� ciborijum?), ~ija je dowa zona imala trojnu i dvojnu pletenицу, datirani u prvu polovinu 6. v. Mo`da su to ipak bili jednozoni primerci, ili nefiguralni dvozoni, ili je gorwa zona imala protome golubova.��

19 Laurent,“Delphi”,BCH, XXIII, 1899, fig. c; Zollt, Kapitellplastik, 617,Kautzsch,Kapitellstudien,T31,sl.508,sl.490,T30,sl.494.

20 Kautzsch,Kapitellstudien,T30,sl.477.21B.Aleksova,C.Mango,Bargala: A Preliminary Report,DOP25,(1971):

265-281, 273, fig. 34 & 35.22 Analogni primeri motiva pletenице postoje u Sv. Sofiji u Carigradu,

Sv. Klimenta u Rimu, Bazilici B u Nikopolisu i Rodosu.Aleksova,Mango,Bar-gala,272p.

Sl. 16 Herakleja, velika episkopska bazilika, kompozitni kapitel sa monogramom,

sredina 6 v.

Sl. 17 Konstantinopoq, jonski impost sa monogramom i dabovim li{}em


Jedna od pomenutih novokreiranih varijanti u prestonici u toku 6. veka, kapitel sa lukovima odnosno akroterijima na fasciji impostnog dela, kod kojeg se ~esto granica izmeu oba dela gubi i impost prelazi u ehinus jonskog dela generalno nije veoma ra{iren, odnosno javqa se samo u objektima za koje se zna da su dekorisani od prestoni~kih majstora odnosno lokalnim ateqeima pod prestoni~kim uticajem koja je do sada potvrena incidentno u Makedoniji i SCG (Bargala i Cari~in Grad i wegova okolina�� slike �9,�0) i centrima pod direktnim prestoni~kim uticajem u Gr~koj i Italiji (Korint, Ravena, sl. ��, Lehaion, Nea Anhialos, Filipi). Kod ovih kapitela iz Makedonije i SCG primewena je analogna dekoracija impostnog dela i jastuka (lepezasti list) {to govori o istovetnoj inspiraciji (sl. ��, ��).

Isti ovi kapiteli pokazuju jo{ jedan elemenat tipi~an za razvijeni 6. vek, a to je ehinus srasтао s impostom. Ostali makedonski primerci sa ovim elementom pronaeni su u Stobiju, Baptisterijum i konfesio Episkopske bazilike, gde mo`emo pratiti po~etak tendencije. Kod slede˚ih kapitela vidqiv je razvijeni proces sra{˚ivawa: Melnica, Crkvi{te, Prilep (sl. ��), Plao{nik, Ohrid (sl. ��), okolina starog Sv. Klimenta i Nesebаr.

23 Rudare, Kur{umlija, citirano kod I. Nikolajevi˚, Ranovizantij-ska..., Beograd �9��, str. ��–�0, sl. ��,��, �69�. Novija literatura:Caricin Grad I,59–63,iCaricin Grad II,Collectiondel’EcoleFrancaisedeRome,BelgradeRome,1984,102–105.

Sl. 18 Stobi, episkopska bazilika, jonski impost, danas izlo`en u Kur{umli

Hanu u Skopqu

Sl. 19. Neseber, jonski impost sa Justinijanovim monogramom


Sl. 20 Jonski imposti sa monogramom Justinijana i Teodore, bazilika Sv. Jovana, Efes

Sl. 21 Jonski impost kapitel sa monogramom Justinijana, tribelon bazilike

sa transeptom, Cari~in Grad, 6 vek

Sl. 22 Herakleja, figuralni kapitel sa ovnovskim protomima, episkopska

rezidencija, baraka na lokalitetu

Sl. 23. Herakleja, figuralni kapitel, episkopska rezidencija, stalna postavka Muzeja u Bitoqu


U Makedoniji se inovira varijanta jonski impost sa polukru`nim jastucima tipa nebeski raj kako ih naziva V. Lil~i˚��: Davina û~er, Skopqe (�6), i Nerezi, okolina Sv. Pantelejmona, Skopqe (��).

24 V. Lil~i}, Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za ìvotot po ìvotot, Skopje �00�, tom �, decembar �00�, 660.

Sl. 24. Bargala, episkopska bazilika, ciborijum, dvozoni kapitel sa protomima golubova

Sl. 25 Bargala, episkopska bazilika, ciborijum, dvozoni

kapitel sa protomima golubova

Sl. 26 Sv. Sofija, Konstantinopoq, tehnikom azura ra|ena korpa kapitela sa jonskim volu

tama, sa monogramom Justinijana

27 Osma bazilika (extramuros), Stobi, korpa

kapitel, 6 vek


Dvozoni kompozitni kapiteli iz baptisterijuma i naosa Еpисkopske bazilike Cari~inog Grada i crkve u Kur{umliji su provinciјski rad sa neobi~no klesanim listom akanta za koji nema bliske analogije. Kapiteli pokazuju i izvesno nerazumevawe {ablona koje su majstori posedovali.�� Tako su se zako{eni sitni listovi akanta koji obi~no ukra{avaju dowi red sada na{li ispod abaka na sve � strane. Uglovi abaka ukra{eni su protomima ovna, koze ili krstom u medaqonu.

Proces tektonskog izjedna~avawa nekoliko tipova kapitela: u obliku ~a{e, kemfera i ~etvorolisnih, ili kako ga Nikolajevi˚ imenuje prerastawa jedne forme u drugu primetan je kod jonskih imposta Cari~inog Grada, a kod nas i kod imposta i ~etvorolisnih kapitela. Nikolajevi˚ je kao analogne u rasporedu mase ~lanova kapitela navela kapitele iz Sv. Sofije u Carigradu (sl. ��), gde vidimo obrnuto postavqawe jonskih voluta iznad imposta velikih stubova. Smatram da pretpostavka da se u provincijама izgradio konzervativni odnos prema novoj tektonskoj koncepciji kapitela pa su se tako u Cari~inoм Gradу dobile kao sekundarni rezultat velike volute�6 nije validna jer se radi o druga~ijem eksperimentu. U Sv. Sofiji imamo spajawe kempfera sa kompozitnim kapitelom od kojeg su zadr`ane volute, mali listovi u a`uru su varijanta akan

25 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., ��, sl. ��, ��.26 Ibid.,53.

Sl. 27a Osma bazilika (extra mu-ros), Stobi, korpa kapitel, 6. vek

Sl. 28. Bargala, episkopska bazilika, ciborijum, korpa kapitel, 6. v.


tusovog slobodno postavqenog li{ћa, a postoje i abakove ruè koje govore u prilog moje konstatacije. Da se tu kombinuje kompozitni kapitel sa ostalim oblicima pokazuje i kapitel iz Jerusalema.��

Imposti konveksnih strana (u obliku ~a{e) sa tendencijom ka kempferu su domиnantna pojava sredine i �/� 6. veka. Primeri iz Makedonije su vrlo frekventni: Sv. ™ore, s. Kozjak, [tip, Bargala, stambeni kompleks (sl. ��); Kowuh, bazilika, rotonda i cisterna; Crkvi{te, Morodvis; Stobi, okolina Episkopske bazilike; dvor Sv. Sofije, Ohrid. Vidimo ih i u Cari~inog Gradu (sl. �9), zasad prestavqeni dvama objavqenim primercima.��

Sre˚emo i imposte sa visokim abakom: (prete`no sa Bargale, objekt Stambeni kompleks (Episkopska Rezidencija?), imposte sa vratom (veliki deo jonskih imposta iz Cari~inog Grada poseduje ovaj element), a veoma je izraèna tendencija ka kempferu. Imposti sa torusomvratom mogu biti ukra{eni jonskim kimationom ili analognom nizom perli, oboga˚ene anelurama, krstom, rozetama, koje su prisуtne u Stobiju (�0, ��), Bargali i Skupiju. Ovakav zavr{ni ukras u Konstantinopoqu imao je i deo figuralnih kapitela,�9 a u Siriji niza od perli moè ispуwavati unutra{wost spirala jonskih voluta (sl. ��). Krajwu fazu razvoja kempfera pokazuje primerak iz S. Kozjaka, verovatno sa lokaliteta Bargala (sl. ��), gde se abak kapitela spolije pretvorio u veliku kocku sa malom zaobqenom dowom povr{inom kojom se spajao sa stubom, ili je bilo obrnuto, abakus se izgubio, a impost postao kocka.

Jonski imposti pokazuju velike varijacije {to se ti~e va`nosti ili isticawa odreenih delova. Tako vidimo visoki abak, a niski impost i duplirawe ovog elementa, {to se jedino javqa samo u Ostiji i Sv. Mariji u Efesu (opet kao italijanski uticaj); a kod nas je zastupqen sa mnogo vi{e primeraka: Gorica Vinica (��); Bargala, konsignatorijum Episkopske bazilike i terme; s. Lukovica, Makedonska Kamenica; Cisterna, Kowuh, s. Karabi~ane, Kumanovo (��).

27 R.Kautzsch,Kapitellstudien,Berlin–Leipzig1936,T47,801-80528 Caričin Grad I, 59, fig. 57.29 Objavqeno kod Kautzsch,Kapitellstudien,T31.f.512.

Sl. 29 Bargala, episkopska bazilika, naos, jonski impost kapitel

Sl. 30 Caricin Grad, jonski impost, episkopska bazilika


Sl. 31 Ravena i Korint (Lehaion), imposti sa akroterijama

Sl. 32 Bargala, episkopska bazilika, naos, jonski impost kapitel, analogna

dekoracija sa kapitelima iz Cari~inog Grada

Sl. 33 Cari~in Grad, jonski impost

Sl. 34 Melnica, Prilep, jonski impost sa malim volutama i ehinusom koji prelazi u impostni deo


Prestoni~ki dekorativni element–niza od perli koja ukra{ava dowi rub ehinusa jonskih imposta�0 ili rub abaka ~etvorolisnog kapitela�� se kod Episkopske bazilike u Stobiju premestio izmeu imposta i jonskog dela (sl. ��).

30Zolllt,Kapitellplastik, fig. 10a, 11, 14, 22. Arheolo{ki muzej, Istambul.31 Kautzsch,kapitellstudien. , T 17, fig.240. Primerak je iz Nea Anhialosa, gde

je konstatovan jak prestoni~ki uticaj.

Sl. 35 Plao{nik, Ohrid, nova bazilika, jonski impost sa ehinusom koji prelazi u impostni deo

Sl. 36 Selo Orman kod Skopqa, jonski impost


Jonski imposti sa arhai~nim karakteristikama izgleda da postaju moda, posebno {to se ti~e akcentirawa jonskog dela, pa tako dobijaju velike volute sa velikim brojem spirala ili sa vrlo malim brojem debelih spiralnih rubova, a impost je relativno nizak i od jonskog dela deli ga kanal. Primeri dolaze iz Gr~ke–Muzej u Tegeji, Bazilika u Amfisi, iz SCG–Cari~inog Grada�� i wegove okoline i Makedonije: Pokrvenik, Prespa, Davina, ̂ u~er, bazilika A, s. Zloku˚ani, Skupi, Skopqe. Kao arhaizam mo`emo smatrati i prisуstvo torusavrata kod velikog dela jonskih imposta Cari~inog Grada (sl. ��).

32 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., sl. ��,��, �6–9�.

Sl. 37. Nerezi, okolina Sv. Pantelejmona, nestali jonski impost

Sl. 38.a Lokalitet Bargala, stambeni episkopski kompleks,

impost sa vratom

Sl. 39. Cari~in Grad, impost sa krstom, atrium krstoobrazne crkve

Sl. 40. Sirija jonski kapitel sa velikim volutama


Rozete umesto spirala postaju dekor voluta, jonskog imposta iz sela Nerezi (sl. ��)�� a analogne rozete pokazuje jedan primerak iz Ostije. Takoe su odatle analogije za niskи impost i visokи abakus na{eg jonskog imposta iz Vinice. Ovi kapiteli su inspirisani sarkofazima �. veka, koji slede rimske sarkofage.��

33 M. Lil~i}, Kamenot... II, 6�6, 660, datira ga u VI vek.34 TheSchematic Composite Capital: a Study of architectural decoration at Rome in

the Later Empire, University Microfilms International, 1973, 125–6, Pl.XIV, 54.

Sl. 41 Selo Kozjak, [tip, okolina Bargale, privatna ku}a, impost sa visokim abakom upotrebqen kao baza

Sl. 42 Lokalitet Gorica kod Vinice, bazilika, jonski impost

Sl. 43 Selo Karabi~ane, Kumanovo, crkva 6 veka, kombinacija ~etvoro

lisnog i impost kapitela

Sl. 44 Episkopska bazilika, Stobi (Narodni Muzej Beograd), josnki impost sa motivom perli i vretena izmedju jonskog i

impostnog dela


Izјedwa~avawe ukrasa i tektonike svih strana jonskih imposta vidimo kod primeraka iz Cari~inog Grada, Rudara kod Leskovca, Kur{umlije i ™urline kod Ni{a. To je deo procesa prerastawa jednog oblika (kapitela) u drugi, gde prevagu odnosi onaj koji je ja~i i tektonski zna~ajniji. U slu~aju Cari~inog Grada pobedio je jonski kapitel��, odnosno radi se o ulasku jonskog dela u impostni.

Uveћane volute sa velikim brojem spirala kapitela iz Bregovine�6 i Cari~inog Grada pokazuju analogije sa jonskim kapitelima episkopske bazilike u Bargali, a pojava akroterija govori o carigradskom uticaju. Nikolajevi˚ nagla{ava da svа �� primerка kapitela iz CG poznatа do �9�� g. nisu import. Takoe zakqu~uje da su jonski imposti Episkopske бazilike i bazilike sa krip

tom raeni od jedne {kole.�� Zavr{na razmatrawa o plastici ovog lokaliteta u tre˚em broju monografije istog koje o~ekujemo, mo`da ˚e nam doneti nova saznawa.

Jedan od jonskih impost kapitela iz Episkopske бazilike u Cari~inom Gradu (sl. �6) je ilustracijа krajwe stilizacije i upotrebe nekada{we tektonike jonskog dela volute kao ~istog dekoraparodije.��

Novokreirane kombinacije kapitela

�: kombinacija imposta i ~etvorolisnog (Karabi~ane, Kumanovo, sl. ��), za koje analogni primer dolazi iz Asklepiona kod

35 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., ��36 M. Jeremić, La sculpture architecturale de l Eglise de Bregovina (VI s. ap. J.C.)

en Serbie du Sud, Starinar vol. LIII, Beograd �00�, ��–��, ��, fig. ��, 37 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., ��.38 Ibid., sl. �9.

Sl. 45 Cari~in Grad, jonski impost

Sl. 46 Cari~in Grad, jonski impost, parodija voluta


Atine, �: kombinacija imposta i kapitela sa maskom (Sv. Petar, Golem Grad, Prespa, sl. ��) ili imposta, ~etvrolisnog i kapitela sa maskom (s. Prilepec, Prilep, sl. ��); �: kombinacija imposta i kapitela u obliku ~a{e (ko{are prema Sodiniju�9) s. Lukovica, Makedonska Kamenica, � (sl. ��): duplirani impost i duplirani abak (konsignatorijum i terme, Episkopska bazilika, Bargala, sl. �9).; � imposti sa pro{irenim kru`nim leì{tem i blago zaobqenim sredi{wim delovima poduìh strana ili sa dowim pro{irewem u obliku stuba iz Stobija, Mali peristil Parteniusove Palate (sl. �0); za koje analogije nalazimo u Siriji Mugleja, i El Bara (sl. ��).�0

Rotacija motivaPrelaèwe dekorativnih motiva tipi~nih za druge elemente

plastike na kapitele po~iwe najpre kod imposta i jonskih imposta gde se na impostnom delu po~iwu pojavqivati motivi uobi~ajeni za frizove, stubove, a to su kanelure sa perlama u dowem delu. Talasaste kanelure se od sarkofaga i jastuka jonskih kapitela (Morodvis, Centralna bazilika, Stobi) sele na fascije imposta jonskih

39Jean-PierreSodini,RemarquessurlaSculptureArchitecturaled’Attique,BéotieetduPéloponnéseal’Époquepaléochrétienne,BCH101,I,1977,423–450.

40Strube,BaudekorationimnordsyrischenKalksteinmassiv,Mainz1993,47,ab.79.

Sl. 47. Selo Prilepec, kombinacija imposta, ~etvorolisnog kapitela i k. sa

maskom, 6 vek

Sl. 48. Selo Begov Dab, Makedonska Kamenica, impost sa

duplim abakom

Sl. 49. Bargala, terme, impost sa dupliranim abakom


imposta (konsignatorijum Episkopske bazilike u Stobiju), na wihove ehinuse, kao i jastuke (Bela Crkva, Prilep; baptisterijum Episkopske bazilike u Stobiju, {to se sreÊe i u Gr~kој,�� a vrlo plitko kao potseÊawe na nekada{we kanelure vidimo ih na kapitelu iz manastira Sv. Ilije, s. Brailovo, Prilep. Od jastuka jonskih kapitela kopqasti i izdu`eni vodeni listovi prelaze na impost (Sv. Filip, Zrze, Prilep; kapitel iz lapidarijuma u Stobiju) ili u delu ehinusa (Bela Crkva Prilep, Herakleja, sl. ��, ��).

„Akroterije“ dolaze od sarkofaga i prelaze na fasciju jonskih imposta.�� Takoe elegantan krst od palme tipi~an za dekoraciju sarkofaga prelazi na kapitele (sl. �6, ~e

tvorolisni u Herakleji, jonski impost iz Sv. Dimitrija u Solunu). Jajasti kimation od ehinusa jonskog kapitela prelazi na

kompozitne kapitele i na dowi rub imposta (Skupi, Centralna i Episkopska bazilika, Stobi).

Od mozaika se pozajmquju krqu{ti (impost iz okoline baptisterijuma na Plao{niku, ispuwene krstovima, palmetama, rozetama).�� I jastuci jonskih kapitela iz Bargale imaju dekoraciju od krqu{ti kombinirane sa zako{enim strigilima, odvojene u`etom.

41OvopokazujuikapiteliizParosa.Vemi,LesChapiteauxIoniques,no.251.42 U Makedoniji, u SCG, u Gr~koj i Italiji.Sodini,“Remarques,”447,sl.53,54.43 Analognu kompoziciju krqu{ti ispuwene floralnim i geometriskim

motivima pokazuje plo~a iz Ankare, iz VI v.N.Firatli,La sculpture byzantine figuree au Musee Archaeologique d’Istambul,Paris1990,��6, katal. br. �09. Krqu{ti se vrlo

Sl. 50 Stobi peristil Parteniusove palate, imposti 6 veka

Sl. 51. El Bara Sirija, impost analogan kapitelima iz peristila Parteniusove

palate u Stobiju


Od oltarskih ili parapetnih plo~a motiv hristograma umetnut u medaqon od kojeg se dole izvijaju dve lente i zavr{avaju br{qanovim li{ћem prenosi se na impostni deo (Drenovo, ZlokuÊani) a u 6. veku silazi u ehinus (Plao{nik, Ohrid gde je hristogram pretvoren u jednostavan krst, a umesto br{qanovim li{Êem lente se spajaju sa spiralama voluta). I Bugarska i Gr~ka imaju analogno dekorirane primerke.��

Rog izobiqa se helenisti~kim uticajima pojavquje na impostима i figuralnим kapitelима, a izjedna~avawe forme i time i zna~aja euharisti~kog kantarosa i roga izobiqa de{ava se kod figuralnih kapitela.

„Ko{ara,“ impost i kempfer kapiteli kao i dekadentni korintski primerci spajaju se u jednom delu razvoja {to rezultira u tektonsko izjedna~avawe, plinta postaje kvadratna, ukras i{~ezava ili rotira, odnosno motivi se razmewuju, zaobqavaju se kosine duìh strana imposta, i svi ovi kapiteli postaju nalik ~a{i odnosno ko{ari (sl. ��).

retko ispuwavaju ìvotiwama, i jedini poznati pr. dolazi iz mozaika tetrakonhosa u Ohridu.Ibid,157.

44 Qutibrod, Vra~an, bazilika. Neli âneva De~evska, Ranno-hristi®nskata arhitektura v B®lgari˚, 4-6 v., Sofi® �999, ��, fig. 9�; Vassi-likiVemi,Les Chapiteauh Ioniques À Imposte De Grèce À L’Époque Paleochrétienne,BCH,Athénes,1989,

Sl. 52 Selo Bela Crkva, Prilep, jonsk iimpost

Sl. 53. Herakleja, reviziona iskopavawa 2004 g., jonski impost

Sl. 54. Stobi, Palikura bazilika, kapitel u obliku ~a{e


Snežana Filipova EARLY-BYZANTINECOLUMNCAPITALSCREATEDINTHEIMPERIALSEAT

DURINGTHEREIGNOFJUSTINIAN,MACEDONIANANDSERBIANANALOGIES

ThebasisofallthetrendsintheByzantinecapitaldevelopmentisgroundedintheearly-ByzantineCorinthianandIoniccapitals inheritedfromtheancientarchitecture.Theadvanced stage of capital type development in late V and VI century is reflected primarily in Ionic impost capitals and in figural capitals. At the beginning of the century, a composite capital with wind-bent acanthus leaves and its variant with leaves forming a butterfly, as well as figural capitals with animal protomes having either basket or grape leaf in the lower zone, were innovated in the imperialcity.There isalsoacutworkbasketcapitalandachamfercapitalwithpanelsframedbyadecorativestrip,anIonianimpostcapitalwithakroteriaorgraded profiled abacus, as well as a variant with angled cushions. The imperial-city variant of decorating the Ionic impost by akroteria has its analogies in Macedonia and Serbia & Montenegro. The contribution from Syrian art reflects in the imposts with widened circular bearingorlowerextensionintheformofacolumn,whichhaveanalogiesinStobi.

“Basket”,impostandchamfercapitals,aswellasdecadentCorinthianexamplesinoneofthestagesoftheirdevelopmentcometothesameresults,leadingtoatectonicequal-ization.

Decorativemotifs typical for other elementsof plastic art startedbeing applied incapitals first in their forms of imposts and Ionic imposts. In the terminal phase of the devel-opedVIcentury,wecanobserveagreatdiapasonofmotifsplacedinthecapitalpartswherethey could not exist before, due perhaps to the artisans’ miscomprehension.The style inMacedonia is predominated by the influence of Constantinople, which is also directly present via the import of primarily composite and figural capitals. This indicates strong links of epis-copalcenterswiththeimperialseat.IntermediaryateliersorvisitingartisanswereinvolvedincertainprojectsinbigepiscopalcentersinStobi,Heracleia,Bargala,Lychnidos.Thegreat-estnumberofrepresentativeexampleshasbeendiscoveredintheEpiscopalBasilicainStobiandintheMinorBasilicaandEpiscopalResidenceinHeracleia.ThecapitalsoftheEmpress’Fortress (Caričin Grad), which are believed to be locally made, according to some analogies withtheMacedonianmaterialandbasedonexistingstyle-elements(akroteria,bigvolutes,neckrings)bearwitnessofmutuallypreferredimperial-cityandSyrianmodelsormaybeofajointintermediaryintheirtransferring.

snezana filipova

Documents