SMAIL EKI

G E N O C I DI ISTINA O GENOCIDU U BOSNI I HERCEGOVINI

Sarajevo, 2012.

IZDAVAI:

Univerzitet u Sarajevu & Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava

ZA IZDAVAE:

Prof. dr. Muharem Avdispahi

Prof. dr. Smail ekiRECENZENTI: Prof. dr. Norman Cigar Dr. Rasim Muratovi Dr. Fikret Beirovi LEKTURA: DTP: DIZAJN KORICA: TAMPA: TIRA: Sadida Duvi Mr. Meldijana Arnaut-Haselji Mehmed A. Akamija Amos graf, d.o.o. Sarajevo 1000

------------------------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 341.485(497.6)"1992/1995"(093.2) 94(497.6)"1992/1995"(093.2) EKI, Smail Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini / Smail eki. - Sarajevo : Univerzitet : Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, 2012. 800 str. ; 24 cm Bibliografija: str. 723-740 ; bibliografske i druge biljeke uz tekst. ISBN 978-9958-740-83-1 (Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava) ISBN 978-9958-600-43-2 (Univerzitet) COBISS.BH-ID 20239110 ----------------------------------------------------------------------

2

G E N O C I DI ISTINA O GENOCIDU U BOSNI I HERCEGOVINI

SADRAJ Predgovor ..................................................................................... UVODNE NAPOMENE ................................................................ 13 17

I. ISTINA O GENOCIDU GENOCID U SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH NACIJA SREBRENICI, JULA 1995. 1. Podrinje u (veliko)srpskoj ideologiji, politici i praksi ............ 2. Srebrenica u opsadi - koncentracioni logor Ujedinjenih nacija .. 46 60

3. Okupacija sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice ........... 108 4. Napad na sigurnu zonu Ujedinjenih nacija Srebrenicu i (ne) upotreba zrane sile .......................................................... 150 5. Zloini u Potoarima ............................................................... 282 6. Zarobljavanje, zatvaranje i likvidacije .................................... 338 7. Prikrivanje zloina genocida ................................................... 401 8. Prikrivanje dokaza o genocidu ................................................ 483

II. NEGIRANJE GENOCIDA BOSANSKI RAT DOBRICE OSIA - (O)PRAVDANJE AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU I GENOCIDA NAD BONJACIMA 1. Uzroci raspada Jugoslavije ...................................................... 504 2. Uzroci Bosanskog rata ......................................................... 506 3. O karakteru Bosanskog rata .................................................. 5145

4. osiev zloinaki odnos prema Bosni .................................... 517 5. osiev genocidni odnos prema Bonjacima ........................... 521 6. Srpski ratni ciljevi .................................................................... 524 7. osievo vienje zloina .......................................................... 535 8. Kvalifikacija odnosa meunarodne zajednice prema Saveznoj republici Jugoslaviji i Srbima ......................... 558 9. I ostale lai Dobrice osia ...................................................... 563

III. P R I L O Z I 1. Naredba o genocidu - Direktiva Naredna dejstva Vojske Republike Srpske generala Mladia, 19. novembar 1992 - .... 569 2. Podrka jedinica Vojske Jugoslavije - Komanda lake pjeadijske brigade Bratunac - Komandi Drinskog korpusa, 24. januar 1993 - .................................................................... 571 3. Uee Vojske Jugoslavije u borbenim operacijama u istonoj Bosni - Komanda Uikog korpusa - Operativnoj grupi Drina i Komandi Drinskog korpusa VRS, 25. januar 1993 - .................................................................... 573 4. Razmena podataka izmeu Vojske Jugoslavije i Vojske Republike Srpske - Komanda Drinskog korpusa Komandi Uikog korpusa, 26. januar 1993 - ..................... 575 5. Sadejstvo Vojske Jugoslavije i Vojske Republike Srpske u agresiji protiv Republike Bosne i Hercegovine - Komanda Uikog korpusa - Operativnom centru Generaltaba Vojske Jugoslavije i drugima, 26. januar 1993 - .................... 576 6. Angaovanje Vojske Jugoslavije u napadnim operacijama u istonoj Bosni i genocidu nad Bonjacima - Komanda Uikog korpusa - Glavnom tabu Vojske Republike Srpske, 29. januar 1993 - ...................................................................... 5786

7. Okupacija Podrinja - Strateki cilj srpskog naroda u Bosni i Hercegovini - Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade - 3. pjeadijskom bataljonu, 4. juli 1994 - .... 8. Naredba Radovana Karadia, Direktiva za dalja dejstva, - namjera za zloin genocida nad Bonjacima, 8. mart 1995 - ....................................................................... 9. Uee jedinica Ministarstva unutranjih poslova Srbije u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu - Specijalna brigada policije MUP-a Republike Srpske - MUP-u i drugima, 1. juli 1995 - ......................................................... 10. Naredba za okupaciju Srebrenice i epe, sigurnih zona Ujedinjenih nacija, i za zloin genocida nad Bonjacima - Komanda Drinskog korpusa, Zapovest za aktivna borbena dejstva, 2. juli 1995 - ............................................ 11. Informacija o poetku ofanzive na Srebrenicu Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske Centru javne bezbjednosti Sarajevo, 6. juli 1995 - ............. 12. Uee specijalnih jedinica Ministarstva unutranjih poslova Srbije u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bonjacima - Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske - Centru javne bezbjednosti Sarajevo, 6. juli 1995 - .................................... 13. Saglasnost Radovana Karadia o nastavku borbenih dejstava radi zauzimanja Srebrenice - Glavni tab Vojske Republike Srpske - Predsjedniku Republike Srpske i drugima, 9. juli 1995 - ............................................ 14. Uee Zdruenih snaga Ministarstva unutranjih poslova Republike Srbije, Republike Srpske i Republike srpske krajine u zauzimanju Srebrenice i genocidu nad Bonjacima - Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske - Komandantu specijalne brigade policije i drugima, 10. juli 1995 - ........................... 15. Zauzimanje Srebrenice od strane srpskih snaga - Glavni tab Vojske Republike Srpske - Predsjedniku Republike Srpske i drugima, 11. juli 1995 - ........................................

580

581

583

585

592

593

595

597

5997

16. Angaovanje srpskih snaga u okupaciji sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice i genocidu nad Bonjacima Glavni tab Vojske Republike Srpske - Predsjedniku Republike Srpske, 12. juli 1995 - ..................................... 601 17. Aktivnosti srpskih snaga u zloinu genocida nad Bonjacima - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade Komandi Drinskog korpusa, 12. juli 1995 - ........................ 603 18. Zloin genocida nad Bonjacima nastavlja se po planu - Centar javne bezbjednosti Zvornik MUP-u Republike Srpske, 12. juli 1995 - .......................................................... 605 19. Srpske snage vre ienje sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice - Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade, 12. juli 1995 - .........................................................

607

20. Angaovanje srpskih snaga (svo raspoloivo vojno sposobno ljudstvo) u genocidu - Komanda Drinskog korpusa - svim jedinicama Drinskog korpusa, 13. juli 1995 - .......... 609 21. Angaovanje srpskih snaga na pretresu terena optine Srebrenica - Glavni tab Vojske Republike Srpske Predsjedniku Republike Srpske i drugima, 13. juli 1995 - ... 612 22. Aktivnosti srpskih snaga na okruenju i slamanju Bonjaka - Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 13. juli 1995 - ........................ 614 23. Pretres osloboenog prostora - Komanda Drinskog korpusa - Komandi 1. bratunake lake pjeadijske brigade i drugima, 13. juli 1995 - ...................................................... 24. Dogovor o likvidaciji 8.000 Bonjaka - Centar javne bezbjednosti Zvornik - Ministarstvu unutranjih poslova Republike Srpske, 13. juli 1995 - ........................................ 25. Dokazi o genocidu nad Bonjacima - Komanda 5. ininjerijskog bataljona - Komandi Drinskog korpusa, 14. juli 1995 - ....................................................................... 26. Srpske snage vre pretres terena - Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 14. juli 1995 - ........................................8

616

618

620

623

27. Blokiranje muslimanskih snaga - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 14. juli 1995 - ........................................................ 625 28. Blokirano 5.000 civila - Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske - RDB - Zamjeniku ministra unutranjih poslova Republike Srpske i drugima, 14. juli 1995 - ....... 627 29. Pravci izvlaenja Bonjaka - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade - Komandi korpusa, 14. juli 1995 - ...... 629 30. Mobilizacija svih vojno sposobnih Srba u zloinu genocida - Komanda Drinskog korpusa - Odsjeku Ministarstva odbrane optine Vlasenica i drugima, 15. juli 1995 - ........... 630 31. Angaovanje srpskih snaga u zloinu genocida - Centar javne bezbjednosti Zvornik MUP-u Republike Srpske i drugima, 15. juli 1995 - ..................................................... 632 32. Pretres terena i blokiranje izvlaenja civila Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade Komandi Drinskog korpusa, 16. juli 1995 - ........................ 634 33. 5.000 civila u blokadi - Komanda Zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 16. juli 1995 - ......... 636 34. Pojaanje jedinica za razbijanje i unitenje Bonjaka Komanda 1. krajikog korpusa - Komandi 9. operativne grupe, 16. juli 1995 - ............................................................ 638 35. Objedinjavanje dejstava na razbijanju muslimanskih snaga - Glavni tab Vojske Republike Srpske - Komandi Drinskog korpusa, 17. juli 1995 - ........................................ 640 36. Uee Ministarstva unutranjih poslova Republike Srpske u pretresu terena - Centar javne bezbjednosti Zvornik MUP-u Republike Srpske, 19. juli 1995 - ....... 642 37. Srpske snage uporno progone i unitavaju civile Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade Komandi Drinskog korpusa, 19. juli 1995 - ........................ 6439

38. Centar javne bezbjednosti Zvornik vri pretres terena - Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske, Centar javne bezbjednosti Zvornik, Bilten, 20. juli 1995 - ... 645 39. Angaovanje jedinica u Pretresu terena - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 20. juli 1995 - ....................................................................... 647 40. Drinski korpus uestvuje i u pretresu terena i u unitenju zaostalih grupa, civila - Komanda 4. drinske lake pjeadijske brigade - Komandi 1. i 2. pjeadijskog bataljona, 20. juli 1995 - ...................................................... 648 41. Srpske snage svakodnevno iste teren i vre zloine nad Bonjacima - Komanda 1. Bratunake lake pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 21. juli 1995 - ......... 650 42. Likvidacija zarobljenih Bonjaka - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 22. juli 1995 - ........................................................ 651 43. Uee Drinskog korpusa i jedinica MUP-a Zvornik u genocidu - Glavni tab Vojske Republike Srpske Predsjedniku Republike Srpske i drugima, 22. juli 1995 - .... 653 44. Angaovanje jedinica u zloinu genocida - Komanda 1. Zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 23. juli 1995 - ........................................................ 655 45. Aktivnosti Zvornike brigade na pretresu terena u cilju otkrivanja, blokiranja i unitenja Bonjaka Komanda Zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 25. juli 1995 - ........................................ 657 46. Zloini nad Bonjacima - Komanda 1. zvornike pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 26. juli 1995 - ......... 659 47. Uee Centra javne bezbjednosti Zvornik u genocidu Centar javne bezbjednosti Zvornik - Ministarstvu unutranjih poslova Republike Srpske, 28. juli 1995 - ...

661

10

48. Uee Bratunake lake pjeadijske brigade u zloinu genocida - Komanda 1. bratunake lake pjeadijske brigade - Komandi Drinskog korpusa, 30. juli 1995 - ......... 663 49. Jedinice Drinskog korpusa vre pretres terena, postavljaju zasjede i blokiraju izvlaenje Bonjaka Glavni tab Vojske Republike Srpske - Predsjedniku Republike Srpske i drugima, 30. juli 1995 - .................... 664 50. General Ratko Mladi je od 20. maja 1992. oficir Vojske Jugoslavije, odnosno komandant Glavnog taba 30. kadrovskog centra Generaltaba Vojske Jugoslavije Generaltab Vojske Republike Srpske, Obavjetenje o promjeni poloajne grupe, 27. februar 2002 - ..................... 665 51. Predsjednik Savezne republike Jugoslavije vanredno unapreuje Generala Ratka Mladia, komandanta Glavnog taba 30. kadrovskog centra Generaltaba Vojske Jugoslavije - Ukaz predsjednika Savezne republike Jugoslavije, 16. juni 1994 - .................................. 667 52. General Radislav Krsti je od 16. juna 1992. oficir Vojske Jugoslavije, koja je izvodila oruane akcije i na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine - Zahtjev Radislava Krstia o priznavanju staa u dvostrukom trajanju - Vojnoj poti 3001 Beograd, 2. februar 1994 - .......................................... 669 53. Savezna republika Jugoslavija je finansirala Vojsku Jugoslavije, koja je uestvovala u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bonjacima - Vojna pota broj 7111 Han-Pijesak, Rjeenja za novane naknade - Raunskom centru MO Beograd, 1. septembar 1994 - ....... 670 54. Dokazi o genocidu - Istraivanja Vlade Republike Srpske, Banja Luka, juni 2004 - ....................................................... 672 ZAKLJUNA RAZMATRANJA ............................................... 697

SPISAK SKRAENICA ........................................................... 715

11

I ZVO R I I LITE RATU RA IZVORI ....................................................................................... 723 LITERATURA ........................................................................... 731 PERIODIKA .............................................................................. 741

REGISTRI A. REGISTAR LINIH IMENA .............................................. 745 B. REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA ......................... 773

12

Predgovor

Povodom obiljeavanja sedamnaestogodinjice Dana sjeanja na rtve genocida nad Bonjacima u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, Univerzitet u Sarajevu i Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu objavljuju knjigu prof. dr. Smaila ekia pod naslovom GENOCID I ISTINA O GENOCIDU U BOSNI I HERCEGOVINI. Profesor eki je u naoj naunoj i iroj kulturnoj javnosti, kao i na meunarodnoj naunoj i politikoj sceni, odavno stekao ugled predanog istraivaa i plodnog autora. Svoja javna priznanja i veliki ugled stekao je kao profesor na Fakultetu politikih nauka, kao lan znaajnih svjetskih udruenja (kao to su Svjetsko drutvo viktimologa i Meunarodno udruenje istraivaa genocida), a posebno kao osniva i direktor Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava. Profesor eki je objavio vie knjiga i obimnih studija, nekoliko desetina naunih i strunih lanaka, rukovodio znaajnim istraivakim projektima, uestvovao na brojnim domaim i meunarodnim kongresima, konferencijama i okruglim stolovima, neumorno nastupajui u javnosti kao istaknuti lan akademske zajednice, ali i kao aktivista civilnog drutva, posveen otkrivanju konane i nesumnjive istine o agresiji na Bosnu i Hercegovinu. Pred itaocem je knjiga u kojoj profesor eki nastoji pruiti uvid u istinu o genocidu izvrenom nad Bonjacima u ratu u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine. Istina o jednome ratu, o stradanju jednog naroda, o genocidu koji se dogodio u Evropi nakon Drugoga svjetskog rata, ta istina mora biti istraena i objavljena kao, kako kae eki: nauna istina na bazi egzaktnih, validnih, pouzdanih i vjerodostojnih dokaza i bitnih injenica. Imajui u vidu naroito povlaen13

pristup empirijskom materijalu, koji je profesor eki imao kao dugogodinji rukovodilac Instituta koji se bavi prikupljanjem takvog materijala, ali i kao ekspert angairan na razliitim projektima prikupljanja dokaza i injenica o genocidu (dovoljno je spomenuti njegovo uee u Komisiji i Radnoj grupi za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice izmeu 10. i 19. jula 1995. godine, ije je nalaze svojevremeno verificirala i Vlada Republike Srpske), kao i kompetenciju univerzitetskog profesora koji predaje predmete kao to su Vojna historija, Historija ratova i genocida ili Studije holokausta i genocida, smatramo da bi bilo teko nai pozvanijeg autora za ovu temu. Dakako, pruiti istinu o genocidu ne bi bio izazov da nema onih koji osporavaju tu istinu. Kao i nakon holokausta, tako su se i nakon Srebrenice pojavili negatori genocida. ak i nakon dvadeset godina od najveeg zloina u poslijeratnoj Evropi nastavljena je politika i praksa negiranja genocida nad Bonjacima, o emu svakodnevno imamo priliku sluati u medijima, naunoj i iroj drutvenoj javnosti Republike Srbije i bosanskohercegovakog entiteta Republike Srpske. Istina o genocidu nad Bonjacima mora, dakle, biti nauna ako se treba pokazati kao vjerodostojna i nesumnjiva. Upravo stoga je profesor eki u ovoj knjizi pred sebe postavio dvije odvojene, ali komplementarne zadae. Prvo je trebalo pruiti istinu zasnovanu na injenicama, pozitivnu, empirijski potkrijepljenu istinu. itav prvi dio knjige posveen je tome da se prui to jasniji uvid u stvarnost zloina to su se desili u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija u julu 1995. godine. Meutim, to je pretpostavljalo i analizu ideologije i politike prakse koje su naloile zloine koji e zapanjiti itav svijet. Druga zadaa nije bila nita manje vana: trebalo je osporiti negiranje genocida koje se takoer javno predstavlja kao vjerodostojna i nesumnjiva istina o ratu. U drugom poglavlju knjige, naslovljenom Negiranje genocida, profesor eki podrobno je analizirao Bosanski rat , nedavno objavljenu knjigu Dobrice osia, da bi osporio i objelodanio sve falsifikate, lai i obmane kojima se sluio taj pisac, te da bi se u potonjem napokon prepoznalo vodeeg ideologa genocida nad Bonjacima. Vano je naglasiti ovu aspiraciju autora ekia ka obznanjivanju naune istine. To znai da krucijalnu ulogu u njegovom izlaganju igraju14

rezultati empirijskih istraivanja, a da su argumenti koji se iz njih crpe podloni otvorenoj i nepristrasnoj raspravi. U doba kada su oko tumaenja bosanskohercegovake ratne stvarnosti gotovo posve kanonizirane najmanje tri razliite istine, veoma je vano postaviti posve otre, a idealno bi bilo strogo naune kriterije razlikovanja lai od istine. Kao to je to primijetila Hannah Arendt, ivimo u doba kada je ono to smo u tradiciji drali za la nadomjeteno ideolokom manipulacijom masama. Postalo je daleko tee razlikovati istinu od lai, jer je upravo politika stekla veliku mo u podrivanju injeninih istina. Utoliko je znaajnije ovo zalaganje za naunu istinu autora kojeg u inostranim akademskim krugovima smatraju najuglednijim bosanskim istraivaem genocida. Naglasimo na kraju i to da je profesor eki ovu knjigu pisao sa uvjerenjem da je brisanje iluzija o prolosti od presudne vanosti za nau budunost, jer je to nuna pretpostavka meunacionalnog pomirenja, gradnje trajnog mira i obnove suivota u Bosni i Hercegovini.

REKTOR Prof. dr. Muharem Avdispahi

15

UVODNE NAPOMENE Mnogobrojni relevantni izvori razliite provenijencije1 nesumnjivo potvruju dvije poetne i osnovne, bitne, fundamentalne postavke i odredbe savremenih dogaanja i dogaaja u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea: - prvo, na Republiku Bosnu i Hercegovinu izvrena je klasina oruana agresija, odnosno zloin protiv mira i sigurnosti ovjeanstva, to je po osnovnom shvatanju i definiciji meunarodni oruani sukob i - drugo, na okupiranim podrujima nezavisne i meunarodno priznate Republike Bosne i Hercegovine, lanice Ujedinjenih nacija, kao i u gradovima u opsadi, nad Bonjacima je izvren najtei zloin - zloin genocida. Navedene odredbe su postulacioni osnov u navoenju i izuavanju bitnih drutvenih, politikih, vojnih, moralnih i vrednosnih injenica: - srpski faizam je, za razliku od srpskog antifaizma, ponovo tokom posljednje decenije XX stoljea - generirao najtee zloine koji su poznati ovjeanstvu; - srpska nacionalistika elita (politika, intelektualna i crkvena), na temelju velikodravnog projekta svi Srbi u jednoj dravi, devedestih godina XX stoljea dovela je do unutranje krize u Socijalistikoj federativnoj republici Jugoslaviji i razbila zajedniku dravu; - Miloevievom nacionalistikom politikom i praksom masovnih mitinga i puistikim metodama smijenjena su u Srbiji, na Kosovu, Vojvodini i Crnoj Gori legalno izabrana rukovodstva i uklonjeni nepoeljni kadrovi;

1 Nauna i druga saznanja zasnovana su na najrelevantnijim nauno-teorijskim izvorima i bitnim rezultatima empirijskih naunih istraivanja autora (potpunije i detaljnije o tome vidi: www.institut-genocid.ba), kao i saznanjima - strunim i naunim - ICTY-a.17

- Republika Srbija, revizijom Ustava iz 1974. i donoenjem Ustava od 28. septembra 1990, ukinula je autonomije Vojvodine i Kosova i praktino izvrila secesiju (od SFRJ) i preuzela funkcije samostalne, suverene i nezavisne drave, ime je sama izuzeta iz pravnog sistema SFRJ, to je po zakonima SFRJ predstavljalo najtee krivino djelo; - u Crnoj Gori formiran je kolaboracionistiki reim; - ubrzan je proces homogenizacije Srba, posebno u Bosni i Hercegovini; - Slobodan Miloevi dobio je masovnu podrku Srpske akademije nauka i umetnosti, Udruenja knjievnika Srbije, Srpske pravoslavne crkve, Jugoslavenske narodne armije (JNA od devedesetih godina XX stoljea nije imala ni jugoslavenski ni narodni karakter), politikih i kulturnih institucija i ustanova uz, naalost, masovnu podrku Srba; - rukovodstvo JNA prihvatilo je srpsku nacionalistiku ideologiju i politiku i postalo instrument srpskog velikodravnog projekta, iji je zadatak bio da titi teritorije sa srpskim ivljem, naoruava ih i obezbijedi granice budue zamiljene Jugoslavije; - agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bonjacima ine sutinu zajednikog zloinakog poduhvata drava Savezne republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore) i Republike Hrvatske, njihovih rukovodstava i brojnih rukovodilaca politikog, vojnog, policijskog i upravnog vrha, te njihovih petokolonaa, kolaboracionista i plaenika; - namjera (mens rea) tog zloinakog ina, utemeljena na srpskom i hrvatskom velikodravnom projektu, imala je za cilj zauzimanje i unitenje drave Republike Bosne i Hercegovine i konano rjeenje muslimanskog pitanja - istrebljenje Bonjaka ili njihovo svoenje na beznaajnu etniku skupinu. U funkciju tih zloinakih aktivnosti posluno su se, kao neposredni saradnici i izvrioci, stavile paradravne tvorevine i servilni petokolonai iz Republike Bosne i Hercegovine (Hrvatska zajednica Herceg-Bosna/Hrvatska republika Herceg-Bosna, Republika srpska Bosna i18

Hercegovina/Republika Srpska i Autonomna pokrajina zapadna Bosna) i Republike Hrvatske (Republika srpska krajina), koje su drave agresori (Savezna republika Jugoslavija i Republika Hrvatska), po ugledu na naciste, osmislile, pripremale, organizovale, formirale, rukovodile, naorua(va)le, obuavale, izdavale (im) naredbe, pri emu je u sutini rije o marionetskim reimima tih drava, koji su usmjeravani i kontrolisani od tih drava i bili zavisni od njih i djelovali u njihovo ime - u svojstvu agenata Savezne republike Jugoslavije i Republike Hrvatske. Radi ostvarivanja navedenog zloinakog poduhvata agresori su preduzeli stratekim planovima predviene aktivnosti i akcije: - razbijen je ustavni koncept odbrane SFRJ; - smanjena je i razoruana Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine i jo nekih konstitutivnih elemenata SFRJ; - JNA je od antifaistike i multietnike transformisana u velikosrpsku vojsku; - obnovljeni su i eskalirali faistiki pokreti - velikosrpski i velikohrvatski pokret; - utvreni su metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zloina; - postignut je (marta 1991) naelan dogovor o unitenju drave Bosne i Hercegovine izmeu efova susjednih drava (Pakt Miloevi - Tuman); - omeene su granice Velike Srbije i Velike Hrvatske; - organizovana je, naoruana, obuena i opremljena peta kolona (velikosrpska i velikohrvatska) susjednih drava u Bosni i Hercegovini; - komandovanje na okupiranim teritorijama objedinjeno je u rukama efova susjednih drava - okupacionih sila; - zauzete su polazne pozicije za agresiju i druge zloinake aktivnosti, ukljuujui i genocid nad Bonjacima;19

- utvreni su nosioci i imenovani subjekti odreenih konkretnih aktivnosti, identifikovani njihovi ciljevi, metode i sredstva. Rije je o zloinima koji su nastali na temeljima faistike ideologije, dva velikodravna projekta, dvije genocidne politike, dva zajednika zloinaka poduhvata, dva nacionalistika pokreta, dvije agresivne i genocidne strategije, dvije drave, zatim dvije, odnosno tri kolaboracionistike i petokolonake tvorevine, dvije oruane sile, etiri kolaboracionistike vojne formacije i vie drugih oruanih jedinica i grupa, ukljuujui i strane plaenike (Ruse, Grke, itd.). Takva faistika ideologija, politika i praksa osvajakog i genocidnog karaktera imala je za cilj formiranje velikosrpske i velikohrvatske drave na raun samostalne, suverene i nezavisne, historijski trajne i jasno definisane drave Bosne i Hercegovine. Cilj tih ideologija i politika je osvajaki rat za teritorije, za ivotni prostor, za otimanje tue - bosanskohercegovake zemlje, i genocid nad Bonjacima, nacionalnom, etnikom i vjerskom grupom kao takvom. Rezultatima dosadanjih naunih istraivanja dolo se do naunih injenica, koje potvruju naunu istinu, ije su bitne odredbe: - agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bonjacima su isplanirani (intelektualno, ideoloki, politiki, vojno, ekonomski, medijski, obavjetajno, psiholoki, itd.), sa jasno postavljenim ciljem, nareeni sa nadlenih politikih i vojnih mjesta i izvreni planski, sistematski i organizovano. Poznate su drave agresori, zatim ideolozi, planeri, naredbodavci, izvrioci i saradnici, te kako su zloini izvreni i zbog ega su izvreni; - beogradski i zagrebaki reimi, na elu sa Slobodanom Miloeviem i Franjom Tumanom, planirali su, pripremali i organizovali agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bonjacima, rukovodili i komandovali izvoenjem agresije; operativno planirali, pripremali, koordinirali, usmjeravali i preko svojih oficira vodili borbene operacije protiv Bosne i Hercegovine; osiguravali ivu silu (starjeinski i vojniki kadar), kompletnu logistiku podrku (tenkove, transportere, helikoptere, artiljerijsko i pjeadijsko naoruanje, radarskoraunarska sredstva, minsko-eksplozivna sredstva, municiju,20

gorivo i mazivo i druge strateke sirovine); sanitetski materijal; zdravstveno osiguranje i svu drugu vojnu opremu, zatim plae i penzije, te tako neposredno uestvovali u izvrenju genocida i dugih oblika zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava. Samo u periodu do 31. decembra 1994. Savezna republika Jugoslavija je za izvoenje agresije osigurala 89,4% pjeadijske, 73% artiljerijske i 95,1% protivavionske municije. Navedene podatke je pravovremeno, jo u toku sudskog procesa, posjedovao Meunarodni sud pravde, ali ih naalost, kao i mnoge druge krucijalne dokaze o neposrednom ueu i odgovornosti Savezne republike Jugoslavije u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bonjacima, nije uzeo u obzir; - oruana agresija, osvajaki rat protiv Bosne i Hercegovine, bila je sastavni dio Miloevieve i Tumanove dravne politike, u ije je ime najvei dio Bosne i Hercegovine okupiran, a Bonjaci ubijani, protjerivani i odvoeni u koncentracione logore samo zbog njihove nacionalne, etnike i vjerske pripadnosti i osvajanja njihovog ivotnog prostora; - agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu je, uz embargo na oruje i humanitarnu politiku Ujedinjenih nacija, Evrope i tzv. meunarodne zajednice i meunarodnu strategiju ignorisanja srpskog velikodravnog faistikog i genocidnog projekta, bila sastavni dio Miloevieve dravne politike, u ije je ime najvei dio Bosne i Hercegovine okupiran, a Bonjaci ubijani, protjerivani i odvoeni u koncentracione logore zbog njihove nacionalne, etnike i vjerske pripadnosti i zauzimanja njihove zemlje, pljakanja materijalnih dobara i druge pokretne imovine, te otimanja i prisvajanja njihovih kua i stanova i zatiranja tragova kulturnih i civilizacijskih tekovina; - operacionalizaciju velikosrpske ideologije, politike i prakse u Republici Bosni i Hercegovini kreirala je, vodila i usmjeravala Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, na elu sa ratnim zloincem Radovanom Karadiem, koju je, naalost, prihvatio zaprepaujue veliki broj Srba. Jo vie zastrauje i injenica da su mnogi Srbi antifaisti iz Drugog svjetskog rata21

svoj radni i ivotni vijek na kraju XX stoljea zavrili kao faisti. Rukovodstvo Srpske demokratske stranke i srpske paradravne i kolaboracionistike tvorevine u Bosni i Hercegovini (Srpska republika Bosna i Hercegovina/Republika Srpska) bilo je ukljueno u zajedniki zloinaki poduhvat pod direktnim politikim i operativnim vodstvom Slobodana Miloevia, iji su cilj i namjera bili da se unite Bonjaci, nacionalna, etnika i vjerska grupa kao takva; - kolaboracionisti i petokolonai (veliko)srpskog agresora (politiki, vojni, policijski i upravljako-izvrni potencijal marionetskog reima Republike Srpske), pod neposrednim rukovodstvom, organizacijom, komandom, ueem i podrkom drave Savezne republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), koja je okupirala preko 70% teritorije Republike Bosne i Hercegovine, uestvovali su u genocidu, zloinima protiv ovjenosti i ratnim zloinima nad Bonjacima, kao i u ratnim zloinima nad drugim narodima; - faistiko i genocidno rukovodstvo paradravne i kolaboracionistike tvorevine Republike Srpske, na elu sa Radovanom Karadiem, Momilom Krajinikom, Biljanom Plavi i drugima, koju je generirao srpski nacizam i na kostima ubijenih Bonjaka inaugurirao genocidnu tvorevinu nazvanu republikom, imalo je genocidnu namjeru i genocidni plan o istrebljenju Bonjaka, po kojem je genocid organizovano, ciljno i sistematski injen i izvren; - za istrebljenje Bonjaka, meunarodnim humanitarnim pravom zatiene grupe (nacionalne, etnike i vjerske), postojala je genocidna zloinaka namjera i genocidni plan (postoje, pored ostalog, naredbe za izvrenje genocida, ukljuujui i formiranje koncentracionih logora); - genocid nad Bonjacima izvren je u ambijentu agresije na nezavisnu, meunarodno priznatu dravu Bosnu i Hercegovinu, lanicu Ujedinjenih nacija i putem troipogodinje okupacije velikog dijela njene dravne teritorije. Osueni ratni zloinac Biljana Plavi je na 17. sjednici Skuptine Republike Srpske, odrane od 24. do 26. jula 1992, izjavila da je 70% teritorije Bosne i Hercegovine osvojeno. Radovan Karadi je na 34. zasjedanju Skuptine Republike Srpske, odrane od 27. augusta22

do 1. oktobra 1993, izjavio: A sauvali smo 250.000 mjesta ivotnog prostora gdje su muslimani ivjeli. Slobodan Miloevi je 15. aprila 1994. na sjednici Vrhovnog saveta odbrane Savezne republike Jugoslavije, pored ostalog, izjavio: nae snage kontroliu 72% teritorije Bosne i Hercegovine; - genocid nad Bonjacima je, u skladu sa (veliko)srpskom genocidnom ideologijom, politikom i praksom, a po uzoru na faizam i nacizam, (iz)vren u kontinuitetu do kraja 1995, bez obzira na broj likvidiranih, ranjenih, protjeranih, silovanih, itd. Namjera da se Bonjaci istrijebe postojala je od poetka i praktino je provoena u toku cijelog trajanja agresije. Izvrioci genocida, imajui u vidu tolerisanje njihovih akata od strane Ujedinjenih nacija, vodeih drava Zapada i tzv. meunarodne zajednice, smatrali su da e via facti doi do legalizacije genocida kao politike prakse; - srbijansko-crnogorski agresor je na okupiranoj teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, posebno na podruju srpskih stratekih prioriteta istone i sjeverne Bosne, kao i Bosanske krajine, izvrio zloin genocida nad Bonjacima. Najmasovniji pokolji izvreni su u opinama sa bonjakom veinom (stanovnitva) u Podrinju, Bosanskoj posavini, dolinama Sane i Une, te na podruju Sarajeva, posebno u Sarajevu u opsadi, i drugim mjestima u Republici Bosni i Hercegovini; - velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti likvidirali su na desetine, stotine i hiljade civila i civilnog stanovnitva na podruju: Trebinja, Bilee, Gacka, Nevesinja, Kalinovika, Foe, Gorada, ajnia, Rudog, Viegrada, Rogatice, Sokoca, Han-Pijeska, Vlasenice, Bratunca, Srebrenice, Zvornika, Bijeljine, Brkog, Bosanskog amca, Doboja, Bosanskog Broda, Dervente, Teslia, ipova, Jajca, elinca, Maglaja, Zavidovia, Prnjavora, KotorVaroi, Skender-Vakufa, Banje Luke, Prijedora, Kljua, Bosanskog Petrovca, Sanskog Mosta, Bosanske Gradike, Bosanske Dubice, Bosanskog Novog, Bosanske Krupe, Bihaa, Sarajeva (Ilija, Vogoa, Hadii, Ilida, Trnovo, Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, Pale, posebno Sarajevo u opsadi) i drugih mjesta, te prisilno protjerali ukupno stanovnitvo sa veine tih23

prostora i zatrli sve tragove njihovog postojanja. Mukarci i ene su hapeni, zatoeni, protjerivani, deportovani, izbacivani silom i prijetnjom iz svojih kua i stanova, odvajani jedni od drugih i odvoeni u logore i druge zatoenike centre, gdje su mnogi ubijani, teko prebijani, mueni, premlaivani i fiziki i psihiki zlostavljani, a mnoge ene, djevojke i djevojice su sistematski silovane i/ili podvrgavane drugim oblicima seksualnog zlostavljanja, posebno degradirajuim za ene (upotrebom raznih predmeta). Masovne grobnice (jama Bezdana na Hrgaru Biha; rudnik Jakarina kosa i Stari Kevljani Prijedor; jama Hrastova glavica Sanski Most; Lanite I i Lanite II, Prhovo I i Prhovo II Klju; Crni vrh Zvornik; Debelo brdo, Ogradica i Cerska Vlasenica; rudnik Miljevina Foa; jezero Peruac Viegrad; jama Borisavac Nevesinje; Borja Bebe Tesli; evarlije Doboj; Gorice Brko; Veliki vrh Sokolac; Seljani Rogatica; Vranje Sarajevo; Ahatovii Sarajevo; Lapsunj Prozor; Tasovii apljina; Trzna epe; Suha Bratunac; Mali harem Kotor-Varo; Korianske stijene Skender-Vakuf; Carevo polje Jajce; Ahmii Vitez; Trafostanica I i II - Modria; Crkvine Bosanski amac; Balinovac Mostar; Laete, Branjevo Pilica, anari, Kozluk, Kamenica Zvornik; Glogova, Bljeeva Bratunac; Zeleni Jadar, Potoari, Budak, Pusmulii Srebrenica; Nova Kasaba Vlasenica Milii; Biina ekovii; Hemlijai i Memii Kalesija; Godinjske Bare Trnovo i druge) i koncentracioni logori (Omarska, Keraterm, Trnopolje, Manjaa, Suica, Kazneno-popravni dom Foa, kasarna Uzamnica Viegrad, Rasadnik Rogatica, Batkovi Bijeljina, Luka Brko, Heliodrom Mostar, Dretelj i Gabela apljina, Kaonik Busovaa i drugi) krucijalni su pokazatelji agresije i realizacije njene osnovne namjere - bioloko i duhovno istrebljenje Bonjaka, odnosno genocid nad tim narodom (najstariji logora - starica Hanka Kustura, u logoru Rasadnik - Rogatica, imala je 101 godinu, a meu najmlaim logoraima bilo je i beba roenih u logorima i drugim mjestima zatoenja); - skoro sva navedena podruja, od Trebinja na jugoistoku, preko Bijeljine na sjeveroistoku, dijela Sarajeva - glavnog grada Repub24

like Bosne i Hercegovine, do Bihake krajine na sjeverozapadu, danas ine Republiku Srpsku (entitet u okviru Bosne i Hercegovine), legalizovanu Dejtonskim mirovnim sporazumom, a koja je, kako se vidi iz podataka, nastala na genocidu i drugim zloinima protiv ovjenosti i meunarodnog prava; - genocid nad Bonjacima u Republici Bosni i Hercegovini rezultat je kolektivne velikosrpske ideologije, politike i prakse istrebljenja Bonjaka. Samo u sistematskom i planiranom genocidu nad Bonjacima Bosne i Hercegovine u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995. uestvovalo je (po raznim osnovama i na razliite naine), prema rezultatima istraivanja Vlade Republike Srpske, preko 25.000 ljudi; - naini i sredstva ubijanja rtava mogu se oznaiti monstruoznim. ene, mukarci, djeca i starci ubijani su vatrenim orujem za direktno djelovanje iz svih vrsta pjeadijskog oruja, minobacaa, modifikovanih aviobombi, itd., zatim noevima, te posebnim spravama napravljenim i prireenim u tu svrhu. Postoje dokazi da su Bonjake ive spaljivali, ubijali na zvjerski nain, ukljuujui i itave porodice, te su tako u nekim masovnim grobnicama otkriveni i identifikovani posmrtni ostaci itavih porodica; - u operaciji ubijanja, uglavnom za etiri dana, s namjerom i prema tano utvrenom obrascu, u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice jula 1995. likvidirano je preko 8.000 Bonjaka Bosne i Hercegovine, zbog njihove nacionalne, etnike i vjerske grupe kao takve i to su ivjeli i to ive na teritoriji koju srpski agresor, u skladu sa srpskim velikodravnim projektom, srpskom nacionalistikom ideologijom, politikom i praksom, osvajakog i genocidnog karaktera, tei osvojiti i pripojiti Srbiji; - u zauzimanju sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice i izvrenju genocida nad Bonjacima jula 1995. uestvovale su, pored vojnih i policijskih snaga kolaboracionistike, petokolonake, faistike i genocidne tvorevine Republike Srpske, i oruane snage Savezne republike Jugoslavije (Vojska Jugoslavije i specijalne jedinice Ministarstva unutranjih poslova Srbije);25

- velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti izvrili su zloin genocida i u Sarajevu i drugim gradovima u opsadi (Goradu, Maglaju, Tuzli, Bihau, ): u redovima za vodu i hranu, na trnicama, u kolama, na fakultetima, u bolnicama, tramvajima, autobusima, na ulicama, u stambenim objektima, na poslu, za vrijeme sahrana, itd., gdje je, pored ostalog, vrena koordinirana, dugotrajna, rasprostranjena i sistematska kampanja namjernog granatiranja civilnih podruja, objekata i civilnog stanovnitva iz artiljerijskog, minobacakog i pjeadijskog oruja. Granatiranjem i snajperskim djelovanjem ubijeno je i ranjeno na hiljade civila oba spola i svih starosnih dobi, ukljuujui djecu, ene i starija lica. Samo na podruju Sarajeva u opsadi, u periodu od aprila 1992. do decembra 1995, ukupan broj ubijenih i umrlih, prema rezultatima istraivanja ICTY-a, iznosi 18.889 lica.2 U Tuzli je 25. maja 1995. izvren masakr nad civilima, gdje je granatiranjem ubijen 71 civil i ranjeno 123 civila; - srbijansko-crnogorski agresor izvrio je brojne zloine i nad djecom kao vitalnom skupinom od koje zavisi budui razvoj populacije. Mnoga djeca ubijena su i ranjena, posebno na podruju Sarajeva u opsadi. U i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, ubijeno je oko 800 djece, meu kojima neroena djeca u majinoj utrobi. Brojne su djevojice silovane i gledale su kako mue i siluju njihove majke. Naoigled djece zloinci su ubijali, muili i silovali njihove roditelje, itd. Oduzeli su im dom i djetinjstvo, a mnogima ubili jednog ili oba roditelja; - agresor je u pojedinim mjestima i podrujima prisilno prevodio muslimane u pravoslavnu vjeru. O tome postoje svjedoenja2 ICTY, Demografsko odjeljenje, Tuilatvo ICTY-a, Predmet Miloevi (IT-02-54),

E. Tabeau, J. Bijak i N. Lonari, Broj rtava u opsadi Sarajeva od aprila 1992 - decembra 1995, Studija o stopi smrtnosti na osnovu osam velikih izvora podataka, Hag, 18. august 2003; ICTY, Predmet Gali (IT-98-29), E. Tabeau, M. Zoltkowski i J. Bijak, Ljudski gubici tokom opsade Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1995, Izvjetaj o istraivanju pripremljen za potrebe predmeta STANISLAV GALI (IT-98-29-1), Hag, 10. maj 2002; ICTY, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJENJE, Hag, 5. decembar 2003.26

civila iz Kalimania, Rogatice, Vlasenice, Bjelimia, Foe, Kozarca, Semberije i drugih mjesta; - agresor je sistematski opljakao, poruio, otetio, razorio i izbrisao tragove na oko 1.200 objekata islamske arhitekture, meu kojima su brojne damije, mektebi, tekije, turbeta i druge sakralne graevine, meu kojima je i mnogo onih koje imaju neprocjenjivu historijsko-kulturnu, umjetniku i naunu vanost i koje su nenadomjestive. Istovremeno, srpskocrnogorski faisti unitili su ili otetili preko 500 vjerskih objekata katolike crkve i nekoliko jevrejskih; - agresor je sistematski opljakao, prisvojio, poruio, popalio mnotvo stambenih i poslovnih objekata. Procjenjuje se da je uniteno i oteeno izmeu 60 do 70% ukupnog broja stambenih jedinica u Republici Bosni i Hercegovini. Razoreni su i uniteni mnogi infrastrukturni objekti u oblasti saobraaja i veza (eljeznika i putna infrastruktura, PTT saobraaj i RTV); - agresor je opljakao, razorio i unitio mnoge industrijske objekte, poljoprivredna dobra, hotele, motele i turistike centre, te bezbroj malih zanatskih i trgovakih radnji u privatnom vlasnitvu. Procjenjuje se da je uniteno i oteeno izmeu 50 do 60% industrijskih objekata; - velikosrpski zloinci unitili su oko 55% zdravstvenih objekata, ime je iz upotrebe izbaeno na hiljade bolnikih kreveta. Ubijeno je 349 ljekara i drugih zdravstvenih radnika, uglavnom na radnom mjestu (samo na podruju Sarajeva 47). Uniteno je oko 400 sanitetskih vozila; - meu najteim rezultatima agresije je i razaranje i unitenje gotovo svih obrazovnih, naunih, kulturnih i sportskih objekata. Dovoljno je u tom pogledu spomenuti injenicu da je agresor granatirao i zapalio Nacionalnu i univerzitetsku biblioteku u Sarajevu (zbirku periodinih publikacija sa vie od 30.000 naslova iz svih oblasti nauke i ljudskog ivota uope. Periodika je imala blizu pola miliona tomova, a u Vijenici je bilo i oko 850.000 monografskih publikacija). Agresor je potpuno spalio Orijentalni institut, ukljuujui arhiv i biblioteku, unitio gotovo sve objekte27

na kojima su odrane XIV Olimpijske igre 1984, te viestoljetno Jevrejsko groblje pretvorio u uporite sa kojeg je danonono ubijao civile Sarajeva u opsadi; - agresor je u gradovima koji su bili pod opsadom, posebno u Sarajevu, onesposobio ili iz upotrebe iskljuio brojne vodoopskrbne objekte i uskratio vodu, elektrinu energiju, gas i telefonske komunikacije. Na taj nain agresor je namjerno podvrgavao civile ivotnim uslovima koji su trebali dovesti do njihovog potpunog ili djeliminog fizikog unitenja; - srbijansko-crnogorski agresor i njegovi kolaboracionisti nisu potovali meunarodne konvencije koje se odnose na pravila ratovanja, te su protiv civila i civilnog stanovnitva koristili metode i sredstva koji su po svim meunarodnopravnim naelima, pravilima i standardima zabranjeni. Tako je protiv civila i civilnog stanovnitva, stambenih, privrednih i bolnikih objekata koristio rasprskavajuu i zapaljivu municiju, hemijske otrove, kasetne bombe, snajpere i dr. Iz svih je artiljerijskih orua vrio granatiranje po gradovima, naseljima i selima sa preteno bonjakim stanovnitvom; - agresor je sistematski izgladnjivao civilno stanovnitvo, posebno u Sarajevu, zatim onemoguavao njihovo lijeenje i epidemioloku zatitu, te onemoguavao UNHCR-u i drugim meunarodnim i lokalnim humanitarnim organizacijama da isporuuju hranu i lijekove. Takoer, u okupiranim mjestima u kojima je ostao manji broj Bonjaka i Hrvata agresor ih je otputao sa posla, izbacivao iz stanova, uz prethodno prisilno potpisivanje da se odriu svoje cjelokupne imovine, uskraivao im socijalnu i medicinsku zatitu i drugo; - u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu agresor je posebno koristio opsadni nain ratovanja i neselektivno i nesrazmjerno koritenje sile, to je karakteristino za Sarajevo, Gorade, epu, Srebrenicu, Biha i druga mjesta u opsadi; - oruane snage Republike Hrvatske (Hrvatska vojska i njeni kolaboracionisti i petokolonai - Hrvatsko vijee obrane - HVO,28

koji su djelovali pod opom kontrolom Republike Hrvatske i za njene interese, kao de facto i de iure instrument Republike Hrvatske, koja je vrila opu kontrolu nad HVO-om, pri emu se i zloini HVO-a pripisuju Republici Hrvatskoj) u dolini Rame i Neretve, te u srednjoj Bosni, izvrile su brojne zloine nad bonjakim civilnim stanovnitvom, kao to su: masovni pokolji, ukljuujui ene i djecu, prisilno protjerivanje i raseljavanje, hapenja i zatoenja civila u koncentracionim logorima i drugim mjestima zatoenja, silovanja, napadi na gradove, te unitavanje sela, vjerskih i drugih civilnih objekata. To je, u skladu sa Tumanovim nacionalistikim programom o formiranju zajednike hrvatske drave u njenim etnikim i povijesnim granicama, dio smiljene i sistematske politike i prakse genocida, koje su Hrvatska vojska i pripadnici HVO-a organizovano inili u navedenim podrujima. Takva genocidna politika provoena je u opinama: Stolac, apljina, Mostar, Prozor, Gornji Vakuf, Bugojno, Kiseljak, Busovaa, epe, Vitez, Vare i drugim mjestima. Najeklatantniji primjeri masovnih zloina su pokolji u Ahmiima i Stupnom Dolu, gdje su mnogi civili, ukljuujui ene i djecu, ubijeni i ivi spaljeni, a kue i drugi civilni objekti zapaljivim mecima, granatama i benzinom zapaljeni. Na tom je zauzetom podruju Republika Hrvatska imala ulogu okupacione sile i to zbog ope kontrole koju je imala nad HVO-om, podrke koju mu je pruala i bliskih veza koje je sa njim odravala. Zbog ope kontrole koju je Hrvatska vrila nad HVO-om, imovina bosanskih Muslimana je u trenutku njenog razaranja bila pod kontrolom Hrvatske i nalazila se na okupiranoj teritoriji;3 - oruane formacije Fikreta Abdia, koji se stavio u slubu agresor, izvrile su brojne zloine protiv civilnog stanovnitva i ratnih zarobljenika, posebno pripadnika Petog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine, kao to su: ubistva, ranjavanja, maltretiranja,3 ICTY, PRED PRETRESNIM VIJEEM, TUILAC PROTIV TIHOMIRA

BLAKIA, PRESUDA, 3. mart 2000, paragraf 149.29

fizika i psihika zlostavljanja i premlaivanja, posebno u logorima, zatim silovanja, pljakanje i unitavanje (neselektivno granatiranje) stambenih i drugih civilnih objekata; - i jedan broj Bonjaka je u toku odbrane Republike Bosne i Hercegovine od agresije i biolokog istrebljenja izvrio odreene ratne zloine nad Srbima (elebii, Kazani - Sarajevo, ) i Hrvatima (Uzdol, Grabovica ). Protiv jednog broja takvih pojedinaca su jo u toku agresije i genocida preduzete energine mjere krivinog gonjenja; - Republika Bosna i Hercegovina, meunarodno priznata drava i lanica Ujedinjenih nacija, za vrijeme agresije i genocida imala je ogromne ljudske rtve i materijalna razaranja. Ukupan broj ubijenih, ranjenih, prisilno protjeranih i drugih oblika zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Republici Bosni i Hercegovini jo uvijek nije nauno utvren. Prema dosadanjim rezultatima raznovrsnih istraivanja samo broj ubijenih kree se u rasponu od 25.000 do 328.000.4 Istraivai ICTY-a dr. Ewa Tabeau i dr. Jakub Bijak, temeljei svoje podatke i na rezultatima istraivanja Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, ocjenjujui ih kao pouzdane i vjerodostojne, a izvore relevantne, procijenili su 2005. godine broj smrti povezanih sa ratom u Bosni i Hercegovini na 102.622 lica, od ega 55.261 (54%) civila i 47.360 (46%) vojnih rtava, naglaavajui da su ti podaci jo uvijek nepotpuni.5 U njihovu analizu nisu ukljueni podaci o svim smrtima4 Detaljnije o tome vidi: Smail eki, ISTRAIVANJE RTAVA GENOCIDA SA

POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU: Nauno-teorijska i metodoloko-metodska pitanja i problemi, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i Kult B, Sarajevo, 2007, str. 81-91. Studija je 2009. objavljena i na engleskom jeziku (RESEARCH OF GENOCIDE VICTIMS, WITH A SPECIAL EMPHASIS ON BOSNIA AND HERZEGOVINA: Problems and Issues in Scientific Theory, Methods and Methodology). 5 Ewa Tabeau - Jakub Bijak, WAR-RELATED DEATHS IN THE 1992-1995 ARMED CONFLICT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA A CRITIQUE OF PREVIOUS ESTIMATES AND RECENT RESULTS, Europian Journal of Population, Springer, 2005, str. 187-215. O kritikom osvrtu na navedene procjene demografskih30

vjetaka ICTY-a kao i kvaziistraivaa koji se bave manipulativnim istraivanjima, o broju rtava u Republici Bosni i Hercegovini, a posebno o pitanju statusa rtava (CIVIL - BORAC, a ne CIVIL - VOJNIK) vidi: S. eki, nav. dj., str. 93-188. Detaljnije o glavnim izvjetajima demografskih vjetaka, predstavljenih (od strane Tuilatva) na suenjima u ICTY-u od 2000. do 2008, vidi: RAT U BROJKAMA: DEMOGRAFSKI GUBICI NA TERITORIJI JUGOSLAVIJE OD 1991. DO 1999. (dr. Ewa Tabeau), - u daljem tekstu: RAT U BROJKAMA ... -, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2009. Demografski vjetaci ICTY-a, posebno dr. Tabeau, istraivanja Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu koristili su u svojim izvjetajima za potrebe tri izuzetno znaajna procesa pred ICTY-em: protiv visokih oficira Vojske Jugoslavije, Stanislava Galia i Dragomira Miloevia, kao i protiv Slobodana Miloevia. Istraivanja Instituta su u procesu protiv Galia bila kljuna za utvrivanje ljudskih gubitaka tokom opsade Sarajeva od 10. septembra do 10. augusta 1994. Naime, glavni izvor u Izvjetaju demografskih vjetaka za utvrivanje ljudskih gubitaka tokom opsade Sarajeva od 10. septembra do 10. augusta 1994. su rezultati istraivanja prethodno navedenog instituta. Dr. Tabeau i drugi vjetaci, kao i Tuilatvo i Pretresna vijea ICTY-a, potvrdili su valjanost izvora i rezultate istraivanja Instituta. Iako je vjetak (odbrane) dr. Svetlana Radovanovi osporavala glavne zakljuke Izvjetaja E. Tabeau, sluei se argumentima koji se u biti svode na krivo tumaenje i iskrivljavanje informacija iz Izvjetaju E. Tabeau i dovodila u pitanje pouzdanost koritenih izvora, Pretresno vijee je smatralo da drugi dokazi u sudskom spisu, ukljuujui dokaze koje je predloila odbrana, potvruju glavne zakljuke Izvjetaja E. Tabeau, iz ega se vidi da je veliki broj civila smrtno stradao ili je ranjen u sukobu u Sarajevu (ICTY, PRETRESNO VIJEE, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJENJE, 5. decembra 2003, paragrafi 580-581 i 797). Takoer, Smail eki je u tom procesu, uz unakrsno ispitivanje, na kome je uestvovao na zahtjev optube, dokazao relevantnost tih istraivanja. To isto je potvreno i u procesu protiv Slobodana Miloevia, gdje je dr. Tabeau dokazala da istraivanja Instituta predstavljaju pouzdan izvor podataka, a da su rezultati naunih istraivanja relevantni. Prijatelj ICTY-a, sudija Steven Kay, kao i Miloevi, nastojali su da dokau da istraivanja Instituta nisu objektivna. Na pitanje sudije Kaya i Miloevia koliko je pouzdano istraivanje Instituta, dr. Tabeau je odgovorila da je to istraivanje bilo dovoljno pouzdano i ja definitivno mislim da je to relevantan izvor koji se moe koristiti za ovu svrhu (ICTY, Transkripti, 7. oktobar 2003 - Svjedok Ewa Tabeau). Opirni Izvjetaj demografskih vjetaka Ewe Tabeau, Marcina Zoltkowskog i Jakuba Bijaka Ljudski gubici tokom opsade Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994, u predmetu Gali, od 10. maja 2002, uglavnom se temelji na istraivanjima Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu. Podatke o ranjenim osobama za vrijeme opsade u Sarajevu posjeduju samo Institut i bolnice: Koevo, Vojna bolnica i Ratna bolnica na Dobrinji. Navedeni vjetaci su, pored ostalog, procijenili da su podaci Instituta o ranjenim civilima mnogo potpuniji od bolnikih podataka ( RAT U BROJKAMA , str. 767-768).31

povezanih sa ratom u Bosni i Hercegovini, kao ni smrtni sluajevi koji su bili rezultat tekih ivotnih uslova.6 Dr. Ewa Tabeau i Jan Zwierzchowski (demografski vjetaci ICTY-a) su februara 2010, na osnovu izvora razliite provenijencije, ukljuujui i rezultate istraivanja Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, procijenili ukupan broj rtava rata u Bosni i Hercegovini - minimalan broj smrti povezanih s ratom - na 104.732 lica: 42.106 (40,2%) civila i 62.626 (59,8%) vojnih rtava.7Demografski vjetaci ICTY-a dr. Tabeau i Hetland su i na osnovu istraivanja Instituta (pored baze podataka Federacije Bosne i Hercegovine, baze podataka Republike Srpske, spiska nestalih Meunarodnog komiteta crvenog krsta i pogrebnog drutva Bakije) ustanovili bazu podataka o broju smrtnih sluajeva na nivou BiH (187.260 unesaka, odnosno smrtnih sluajeva, zapisa o smrti) - Isto, str. 688, 701 i 809. 6 Isto. Kada se govori o rezultatima istraivanja demografskih vjetaka ICTY-a, neophodno je iz vie razloga, a posebno u vezi sa utvrivanjem ukupnog broja rtava genocida drugih oblika zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea, obavezno imati u vidu sljedeu injenicu: njihova statistika je kao i sve statistike konzervativna, tj. relativno niska, to je povezano sa prirodom svake presude. Naime, njihovi izvjetaji (esto) pokazuju minimalan broj rtava (ili najmanje brojeve), za koje je karakteristino to je obuhvat oigledno nepotpun, to znai da su brojevi relativno mali, tj. umanjeni. Ovu injenicu demografski vjetaci permanentno korektno naglaavaju u svim svojim izvjetajima, navodei da pristup minimalnih brojeva uzima u obzir jedino one podatke o smrti/ranjavanju koji se mogu direktno vezati za ratne aktivnosti, pri emu su indirektni smrtni sluajevi (glad, loa higijena, fiziki i psihiki premor, iscrpljenost, unitena boravita i drugo) iskljueni iz minimalnih brojeva, a to je u suprotnosti sa Konvencijom o spreavanju i kanjavanju zloina genocida. Stoga oni navode da njihove izvjetaje ne treba uzimati kao krajnji izvor ratne statistike, ve oni slue u posebne svrhe ICTY predmete i treba ih koristiti samo u kontekstu tih predmeta, str. 15, 35, 571-575 i 694-695. Naalost, mnogi kvaziistraivai, a posebno ideolozi, uesnici i izvrioci genocida, kao i oni koji umanjuju, relativiziraju i negiraju genocid u Bosni i Hercegovini, ove podatke koriste kao potpune, objektivne i konane. Podatke demografskih vjetaka ICTY-a je s navedenim ciljem koristio, primjera radi, Pravni tim Savezne republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) u procesu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG) pred Meunarodnim sudom pravde u Hagu ( RAT U BROJKAMA ...,). 7 ICTY, Ewa Tabeau - Jan Zwierzchowski, THE 1992-95 WAR IN BOSNIA AND HERZEGOVINA: CENSUS-BASED MULTIPLE SYSTEM ESTIMATION OF CASUALTIES UNDERCOUNT, 1 February 2010, http://www.icty.org/x/file/About/ OTP/War Demographics/en/bih casualty undercount conf paper 100201. pdf. Ukupan broj rtava Bonjaka (po navedenim istraivaima Muslimana) iznosi 68.001, od32

Pored masovnih i pojedinanih ubistava, izvreni su i drugi brojni oblici zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, od kojih ovom prilikom navodimo: - stotine hiljada ranjenih, od ega nekoliko desetina hiljada djece; - vie stotina hiljada zatoenih u preko 650 koncentracionih logora i drugih mjesta zatoenja; - nekoliko hiljada silovanih i seksualno zlostavljanih ena, djece pa i mukaraca; - iz svojih domova je, u panici, strahu i haosu, protjerano sa svojih stanita oko 2.200.000 osoba (1.170.000 su izbjeglice i oko 1.030.000 raseljena lica), to ini vie od jedne polovine ukupnog stanovnitva Republike Bosne i Hercegovine po Popisu od marta 1991;ega civila 25.619 (19.715 mukaraca i 5.894 ene) i 42.492 vojne rtve (42.162 mukarca i 330 ena); Srba 22.779, od ega civila 7.480 (6.299 mukaraca i 1.181 ena) i 15.298 vojnih rtava (15.225 mukaraca i 73 ene); Hrvata 8.858, od ega civila 1.675 (1.230 mukaraca i 445 ena) i 7.182 vojne rtve (7.084 mukarca i 98 ena) i Ostalih 4.995 (1.935 mukaraca i 453 ene) i 3.058 vojnih rtava (3.014 mukaraca i 546 ena) - Isto. U periodu od pet godina (od 2005. do 2010), prema navedenim rezultatima istraivanja, povean je broj smrti povezanih s ratom za 5.110 lica, pri emu je smanjen broj civila (za 13.155), a povean broj vojnih rtava (za 15.266). Poveanjem broja smrti povezanih s ratom za 5.110 lica radikalno je promijenjen status lica u strukturi smrti povezanih s ratom na tetu civila, a u korist vojnih rtava. Naime, u pitanju je apsurd - od nemogueg je napravljeno mogue, to upuuje na tendenciju i pristrasnost s namjerom i odreenim ciljem. Oigledno je u pitanju utvrivanje i konstatovanje karaktera oruanog sukoba i prirode zloina u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea. Integrisana BH baza podataka ICTY-a od 2010. sadri 181.477 zapisa smrti (smrtnih sluajeva), ime je, u poreenju sa rezultatima iz 2005, broj smrtnih sluajeva manji za 5.783 (Isto). Obermeyer, Mrray i Gakidon su 2008, takoer, dali procjenu rtava rata u BiH, do koje su doli istraivanjem u kome je primijenjena anketa, kao istraivaka tehnika. Oni su, na osnovu omjera smrtnih sluajeva vezanih za rat i koritenjem procjena Ujedinjenih nacija ukupnih brojeva smrtnih sluajeva do 2002, procijenili da ukupan broj (neposredno uzrokovanih) smrtnih sluajeva tokom rata u BiH od 1992. do 1995. iznosi 176.000 (Ziad Obermeyer - Christopher J. L. Mrray - Emmanuela Gakidon, FIFTY YEARS OF VIOLENT WAR DEATHS FROM VIETNAM TO BOSNIA: ANALYSIS OF DATA FROM THE WORLD HEALTH SURVEY PROGRAMME, British Medical Journel, www.bmj.com/content/336/7659/1482.pdf%2.Bhtml; E. Tabeau - Jan Zwierzchowski, nav. dj., str. 18-21).33

- 1.370.000 lica je sa tekim psihikim povredama; - velikosrpski agresor je u gradovima pod opsadom i sigurnim zonama Ujedinjenih nacija, kao i mnogim naseljima u blizini fronta, nametnuo takve uslove ivota koji su imali za cilj potpuno ili djelimino unitenje ciljne grupe; - enormno je porastao mortalitet stanovnitva, vie hiljada (lica), zbog tekih uslova agresije i genocida; - bitno i znaajno smanjen je prirodni prirataj stanovnitva, vie hiljada (lica), zbog tekih uslova agresije i genocida; - nekoliko stotina hiljada prisilno protjeranih lica se jo uvijek nije vratilo u zemlju. Sistematski obrazac u nasilnom preuzimanju vlasti, poinjeni zloini; razmjere i obrazac napada, njihov intenzitet; veliki broj ubijenih Bonjaka, protjerivanje, prisilno premjetanje, deportacija i okrutno postupanje prema njima u koncentracionim logorima i drugim mjestima zatoenja, te ciljni napadi na osobe kljune za njihov opstanak kao grupe (istaknute intelektualne, politike i duhovne linosti, te imune Bonjake) nedvosmisleni su dokazi o namjeri (mens rea) i izvrenom genocidu (actus reus) nad Bonjacima, nacionalnom, etnikom i vjerskom grupom kao takvom. Naalost, bosanskohercegovaki muslimani su na kraju XX stoljea djelimino istrijebljeni. U mnogim mjestima, gdje su stoljeima ivjeli, danas ih vie nema ili su tamo, naalost, simbolino prisutni, egzistirajui i vegetirajui kao bioloka bia, koja ne predstavljaju nikakav ni drutveni niti politiki faktor te su oni faktiki samo statistiki broj. Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bonjacima i nakon 1995. proizveli su mnogobrojne, sloene i dugotrajne posljedice, koje e, naalost, dugorono egzistirati, a to e bitno utjecati na politiki, drutveni, ekonomski, socijalni, kulturni i demografski razvoj Bosne i Hercegovine. Sadraj, intenzitet i obim navedenih posljedica posebno je vezan i izraen za rtve genocida. Eklatantne pojave i manifestovane posljedice agresije i genocida su, pored ostalog, sljedee:

34

- genocid nad Bonjacima se i dalje uporno prikriva, minimizira, relativizira, osporava, porie i negira, ukljuujui i presude meunarodnih (ICTY i ICJ) i nacionalnih (Savezna Republika Njemaka i Bosna i Hercegovina) krivinih sudova, kao i rezultate istraivanja Komisije za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. Vlade Republike Srpske i Radne grupe za provoenje zakljuaka iz konanog Izvjetaja Komisije za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995; - permanentno i kontinuirano se izjednaavaju rtve genocida i njihovi izvrioci (zloinci), to je nedopustivo (sve vie se govori samo o ratnim zloinima na svim stranama, ime se genocid i drugi oblici zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava reduciraju samo na ratne zloine, to najblae reeno duboko vrijea istraivae ovih zloina, a pogotovo rtve genocida) i na sasvim pogrean nain se unaprijed, bez ikakvog istraivanja, daju kvalifikacije o tako znaajnom pitanju, kao to je karakter zloina, a to ne odgovara injeninom stanju i u suprotnosti je sa relevantnom dokumentacijom; - svjedoci smo, naalost, sve prisutnije pojave manipulisanja rtvama genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea, posebno brojem i statusom rtava (umjesto civil i borac, koriste se pojmovi civil i vojnik), pri emu se naroito aktivno angauju kvaziistraivai. Nosioci manipulacija su razliiti i raznovrsni, kako pojedinci tako i grupe, razna udruenja, ustanove i drugi iji su interesi i ciljevi vrlo razliiti i teko ih je artikulisati, otkriti, identifikovati, utvrditi i konstatovati na jedinstven nain. Mi ih identifikujemo kao nedobronamjerne, tendenciozne i kontraproduktivne sa moguim i veoma tekim, dugorono tetnim implikacijama po Bosnu i Hercegovinu kao dravu i sve njene graane, bez obzira na nacionalnu, vjersku ili politiku pripadnost. Osnov za ovu kvalifikaciju proizlazi iz injenice da se tzv. istraivanja ne organizuju i ne realizuju na naunoj osnovi i nauno utvrenoj proceduri, kojom se propisuje odvijanje procesa, od istraivake ideje do konstituisanja rezultata naunog istraivanja i njihove eventualne primjene u naunoj i drutvenoj praksi. Opepoznato je da postoji samo jedna istina, a da je cilj nauke nauna istina do koje se upravo dolazi primjenom naunih metoda;35

- krivino gonjenje i procesuiranje genocida i drugih oblika zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava pred sudovima u Bosni i Hercegovini se, najblae reeno, kontinuirano opstruira, pri emu su na sceni snage koje, umjesto teine zloina, karaktera, statusa i broja rtava, predmete biraju po nacionalnoj pripadnosti rtava, radi izjednaavanja i izbalansiranja zloina meu trima narodima (Bonjaci, Srbi i Hrvati) i proglaavanja rtve genocida zloincem i da, pored ostalog, kroz krivinu proceduru izmijene karakter oruanog sukoba i prirodu zloina u Bosni i Hercegovini, kako bi meunarodni oruani sukob, odnosno agresiju, preimenovali u graanski rat, a zloin genocida u etniko ienje i/ili ratni zloin; - planeri, naredbodavci, uesnici, pomagai, sauesnici i izvrioci genocida su u velikosrpskoj ideologiji, politici i praksi najvei heroji u srpskom narodu (u nauci, kulturi, umjetnosti, obrazovanju), koji i danas nekanjeno ive i rade, uivajui, naalost, u rezultatima genocida i ismijavajui rtve tog zloina; - srpski narod i njegova politika i nauna elita nisu se distancirali od izvrenog genocida, a kamoli da se rtvama izvine i (za)trae oprost i prue ruku pomirenja. Umjesto toga, oni u kontinuitetu negiraju genocid i odgovornost za zloine prebacuju na rtvu genocida, te izmiljaju i falsifikuju historijske injenice, kao to je, pored ostalog, i teza da su legalni organi vlasti Republike Bosne i Hercegovine protjerali Srbe sa podruja Sarajeva, ukljuujui i vie od 650 univerzitetskih profesora i asistenata; - entitet Republika Srpska je genocidna tvorevina srpskog faizma, odnosno drave Savezne republike Jugoslavije /Srbije i Crne Gore (Republika Srpska je naslijee genocida - ona je nacionalsocijalistika/nacistika genocidna tvorevina), nastala na tekim krenjima meunarodnog humanitarnog prava, obiljeena i natopljena, uglavnom, bonjakom krvlju, te omeena i prekrivena brojnim masovnim grobnicama i koncentracionim logorima, u kojoj legalno djeluju faistike organizacije. Politiko rukovodstvo i druge strukture Republike Srpske, u skladu sa velikosrpskom genocidnom ideologijom, politikom i praksom, falsifikuju historijske injenice i negiraju genocid nad Bonjacima, te na sve mogue naine opstruiraju jaanje drave Bosne i Hercegovine i konstantno36

sprovode politiku secesije, unitavanja i unitenja drave Bosne i Hercegovine; - Dejtonski sporazum je legalizovao srpsku faistiku ideologiju, politiku i praksu, genocidnog karaktera. On je, pored ostalog, promijenio i ime meunarodno priznate drave (Republika Bosna i Hercegovina), iskljuivi iz njenog naziva rije Republika, dodjeljujui ga zloincima kao nagradu za izvreni genocid. Iz struktura entiteta Republike Srpske nisu odstranjene snage koje su uestvovale u agresiji i genocidu, ukljuujui i u genocidu nad Bonjacima u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, to potvruju rezultati istraivanja Vlade Republike Srpske, kao to je to bio sluaj sa izvrenom denacifikacijom u Njemakoj nakon Drugog svjetskog rata, pa su one ostale politiki aktivne i danas otvoreno unitavaju dravu Bosnu i Hercegovinu.

Ovo su samo osnovne injenice, duboko urezane u svijest svih preivjelih rtava genocida i drugih oblika zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava i utkane u aktuelnu surovu drutvenu stvarnost, na kojoj se po svaku cijenu u raznim oblicima nastoje odrati (ivim i legalnim) velikodravni projekti faistikog i genocidnog karaktera, koji, pored ostalog, impliciraju trajnu nestabilnost u Bosni i Hercegovini, osporavaju politiko-pravni i dravni kontinuitet, suverenitet i nezavisnost Bosne i Hercegovine, negirajui mogunost odranja, razvoja i unapreenja kvaliteta zajednikog ivota, ime se, pored ostalog, najozbiljnije dovode u pitanje univerzalne ljudske vrijednosti, slobode i prava, civilizacijske i kulturne tekovine. * * *

Pitanje istine osnovno je i krucijalno pitanje nauke i naunih istraivanja, kojim su se bavili i kojim se bave velikani ljudske misli od najstarijih vremena do danas. Do naune istine, odnosno do nauno istinitog37

saznanja, dolazi se primjenom naunih metoda, metoda naunog saznanja i naunog istraivanja u procesu naunih istraivanja. Osnovni predmet ovog naunog istraivanja je genocid, najsloenija drutvena pojava koja je predmet istraivanja mnogobrojnih i raznovrsnih nauka i naunih disciplina. Najsavremenija nauna disciplina koja se najneposrednije bavi genocidom kao drutvenom pojavom je nauka o genocidu.8 Genocid kao predmet istraivanja u okviru navedene nauke i drugih nauka i naunih disciplina vremenski je i prostorno odreen, u periodu 1992-1995, na cjelovitom prostoru Bosne i Hercegovine. Poto se radi o empirijskoj drutvenoj pojavi, za njeno istraivanje sprovedena je procedura konceptualizacije istraivanja i izrada modela tipskog projekta naunog istraivanja, na osnovu koga je organizovana realizacija naunog empirijskog istraivanja, koje ima obiljeje panel i longitudinalnog istraivanja, po odreenim - definisanim podrujima - regijama, opinama.9 U realizaciji predmetnog istraivanja, koje ima obiljeje fundamentalnog i dugoronog istraivanja, uestvuju brojni istraivaki timovi i istraivai, shodno utvrenim zahtjevima naune metodologije istraivanja. Pribavljeni podaci podvrgnuti su sreivanju, obradi i analizi, na bazi kojih je izvreno zakljuivanje (provjera i potvrda naunih hipoteza u projektu istraivanja), u ijoj je osnovi indukcija (stalna tendencija ka potpunoj indukciji) i generalizacija. Rezultati istraivanja publikuju se u formi posebnih studija o rezultatima naunog istraivanja genocida u odreenom vremenu i na odreenom prostoru.8 Smail eki, RELEVANCE OF SCIENTIFIC RESEARCH OF GENOCIDE

- CONTRIBUTION TO THE DEVELOPMENT OF SCIENCE OF GENOCIDE, Monthly - Textbook, University of Hamilton, Hamilton, mart 2011. Rad je objavljen i u Cultural Mosaic (Science - Researches Magazine), Articles in Science, br. 55, Hamilton, april 2011. Navedeni rad (ZNAAJ NAUNIH ISTRAIVANJA GENOCIDA - DOPRINOS RAZVOJU NAUKE O GENOCIDU -) objavljen je i na bosanskom jeziku u: ZNAKOVI VREMENA, Naunoistraivaki institut Ibn Sina, Vol. 14, broj 51, Sarajevo, 2011, str. 128-140.9 Smail eki - Devad Termiz, RTVE ZLOINA U SARAJEVU 1992-1996:

NAUNOISTRAIVAKI PROJEKT, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i Kult B, Sarajevo, 2007.38

U naunom istraivanju koriteni su empirijski i teorijski (nauni) izvori saznanja, to ukazuje na osnovne vrste izvora podataka, koji su obezbijedili prikupljanje reprezentativnih saznanja o istraivanoj pojavi (predmetu istraivanja). Rezultati naunog istraivanja zasnovani su i na podacima iz izvora razliite provenijencije. Prema dosadanjim rezultatima istraivanja utvreno je da je i na podruju u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, nad Bonjacima Bosne i Hercegovine izvren zloin genocida, to su potvrdili i meunarodni i nacionalni sudovi,10 ali (to je za nas posebno vano) i rezultati istraivanja Vlade Republike Srpske (Komisija za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 11. jula 1995. i istoimena Radna grupa), o emu se govori u prvom dijelu knjige. Rezultati realizovanih naunih istraivanja i istraivanja koja su u toku potvruju da je zloin genocida nad Bonjacima u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea izvren u svim okupiranim mjestima i gradovima u opsadi (bez obzira koji je agresor u pitanju). U ovom naunom djelu opredijelili smo se da saopimo naunu istinu zasnovanu na rezultatima preteno empirijskog naunog istraivanja genocida na dijelu teritorije Republike Bosne i Hercegovine u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995. Izvreni genocid na tom prostoru nesumnjivo predstavlja najeklatantniji primjer izvrenog genocida u Republici Bosni i Hercegovini, iji prostor je, za razliku od Prijedora, Sanskog Mosta, Kljua, Nevesinja, Gacka, Foe, Gorada, ajnia, Viegrada, Rogatice, Vlasenice, Bratunca, Zvornika, Bijeljine, Brkog i drugih okupiranih mjesta i gradova u opsadi, gdje je, takoer, izvren zloin genocida, imenovan i oznaen teritorijom Ujedinjenih nacija (sigurna zona Ujedinjenih nacija), to je posebno i dodatno obavezivalo njegovu zatitu, odbranu teritorije i zatitu civila i civilnog stanovnitva na toj teritoriji. Naalost, i jula 1995. genocid nad Bonjacima Republike Bosne i Hercegovine (iz)vren je10 Postoji razlika izmeu naunih i strunih saznanja do kojih se dolazi naunim

i strunim istraivanjima. Ovom prilikom neemo ulaziti u razmatranje ovog pitanja, ve emo panju korisnicima ovog teksta usmjeriti prvenstveno i iskljuivo na nauna saznanja do kojih se dolazi naunim istraivanjem u kome se primjenjuju metode naunog saznanja i naunog istraivanja, ukljuujui i metode prikupljanja podataka.39

u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, odnosno na prostoru 14 (etrnaest) opina istone Bosne. Istovremeno sa naunim istraivanjima odvijaju se brojne politike aktivnosti i akcije, u kojima uestvuju kvaziistraivai, koji se bave kvaziistraivanjima, iji je osnovni cilj politika manipulacija domae i meunarodne javnosti usmjerena na falsifikovanje istine o genocidu, odnosno dokazivanje neistine, pri emu je osnovni i strateki cilj negiranje genocida.11 Najeklatantniji primjer u tom smislu je djelo autora Dobrice osia pod nazivom BOSANSKI RAT, koje je izloeno naunoj kritikoj analizi i naunom prouavanju, iji e rezultati biti saopeni u drugom dijelu ove knjige. Genocid i istina o genocidu u Republici Bosni i Hercegovini nad Bonjacima, nacionalne, etnike i vjerske grupe kao takve, ine osnovu bitnog sadraja naslova koji glasi GENOCID I ISTINA O GENOCIDU U BOSNI I HERCEGOVINI. Dosadanji rezultati naunih istraivanja Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i autora potvruju da je genocid izvren u svim okupiranim mjestima i gradovima u opsadi na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine u periodu 1992-1995, pri emu je izvreni zloin genocida u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, odnosno istone Bosne, tipian i reprezentativno ilustrativan primjer izvrenog genocida u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea. Osnovni cilj autora je da saopi naunu istinu o genocidu. U ovom naunom djelu nismo se bavili definicijama pojmova: zloin genocida, zloini protiv ovjenosti, ratni zloini, zloini protiv mira (agresija), niti drugim pitanjima meunarodnog krivinog i meunarodnog humanitarnog prava, kao ni pitanjima historije holokausta i genocida, to je obino u osnovi sadraja djela udbenikog karaktera. Naime, u ovom radu saopena su nauna saznanja do kojih se dolo preteno empirijskim istraivanjem genocida u Republici Bosni i Hercegovini, a posebno u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, koja imaju bitna svojstva naunog saznanja i to nauno saznanje11 O tezi negiranja genocida kao realiteta drutvene prakse vidi: Smail eki, NEGI-

RANJE GENOCIDA U BOSNI, Korak, br. 23, Sarajevo, 2011, str. 34-40.40

je u u osnovi naune istine o genocidu. Prema tome, u pitanju je, a to se iz sistematizacije strukture sadraja predmetnog djela moe i vidjeti naunoistraivaka studija. U korelaciji sa genocidom i istinom o genocidu u Republici Bosni i Hercegovini je i negiranje genocida, to je, naalost, svojstveno svim dosadanjim zloinima genocida, ukljuujui i holokaust, da se kao pandan pojmu istine suprotstavlja pojam negiranja, a to je prisutno i kada je rije o genocidu i istini o genocidu u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea. Jedan od tipinih predstavnika srpske nacionalistike ideologije, politike i prakse je Dobrica osi, koji svojim djelom BOSANSKI RAT negira genocid i istinu o genocidu u Republici Bosni i Hercegovini. Stoga je predmetno djelo podvrgnuto analizi i kritikom prouavanju, kada je rije o negiranju genocida i istine o genocidu, zbog ega je drugi dio ove naune studije iskazan pod naslovom NEGIRANJE GENOCIDA, zasnovan na rezultatima naune obrade genocida i istine o genocidu u Republici Bosni i Hercegovini. Znaajan dio knjige su i PRILOZI, autentini dokumenti srpskih snaga (vojnih i policijskih) o planiranju, pripremanju, organizovanju i izvrenju zloina genocida, kao i dio rezultata istraivanja Vlade Republike Srpske - Komisije za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. Zakljuna razmatranja predstavljaju sadrajno-logiku sintezu o bitnim segmentima predmeta istraivanja, iskazanom u formi bitnih stavova o predmetu istraivanja do kojih se dolo provjerom hipoteza u projektu naunog istraivanja.

41

I. IS TINA O GE N OC I D U

GENOCID NAD BONJACIMA BOSNE I HERCEGOVINE U I OKO SIGURNE ZONE UJEDINJENIH NACIJA SREBRENICE, JULA 1995. Za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (1991-1995) na okupiranim podrujima i gradovima u opsadi izvreni su, pored zloina protiv mira i sigurnosti ovjeanstva, brojni zloini nad civilima i civilnim stanovnitvom, te civilnim objektima, kao to su: organizovano ubijanje, ustvari najee masovno i pojedinano masakriranje mukaraca, ena, djece i staraca, uglavnom Bonjaka; hapenje, deportovanje i zatoenje u koncentracione logore, zatvore i druga mjesta zatoenja; masakriranje, ubijanje i spaljivanje u koncentracionim logorima i drugim mjestima (posebno u Omarskoj, Keratermu, Trnopolju, Manjai, Kotor-Varoi, Brkom, Viegradu i Foi); zastraivanje, premlaivanje, muenje, proganjanje i izgladnjivanje civila u logorima i zatvorima, od ega su mnogi Bonjaci svakodnevno umirali; ubijanje ljekara i medicinskih radnika te vjerskih slubenika; sistematsko i masovno silovanje i seksualno zlostavljanje ena (ak i starica), djevojaka, pa i djevojica u logorima, zatvorima, hotelima, garaama, privatnim kuama i drugim mjestima; tjeranje na prisilan rad, zatim na kopanje rovova na prvoj liniji; uzimanje i ubijanje talaca; nasilno pokrtavanje Bonjaka; prisilno protjerivanje i raseljavanje Bonjaka s vjekovnih stanita (stravine razmjere tih zloina svjedoe o pretvaranju okupiranih podruja u jednonacionalne, u etniki iste srpske i/ili hrvatske teritorije); surovo postupanje s ranjenicima, bolesnicima i ratnim zarobljenicima; napadi na zdravstvene ustanove, te povreivanje i ubijanje ranjenika; napadi na humanitarne konvoje, opstruiranje humanitarne pomoi i napadi na osoblje humanitarnih organizacija; neselektivno i nesrazmjerno koritenje sile i opsade; neovjeno postupanje, podrazumijevajui i nanoenje velikih patnji i tekih povreda tjelesnog i mentalnog integriteta; bespravno otputanje s posla; namjerno razaranje i unitavanje gradova, naselja i sela; stalno granatiranje civila i snajpersko djelovanje po bosanskohercegovakim gradovima i naseljima u opsadi; prisilno razdvajanje porodica, odnosno mukaraca od ena i djece; koritenje civila kao ivog tita; nanoenje tekih ozljeda i zlostavljanje civila; namjerno izgladnjivanje, uskraivanje vode, elektrine energije, gasa, ogrjeva, tele45

fonskih komunikacija i gradskog saobraaja; upotreba zabranjenih (po meunarodnim konvencijama) metoda i sredstava ratovanja; pustoenje ljudskih ognjita neopravdano vojnim potrebama; plansko i selektivno pljakanje, razaranje i unitavanje stambenih, obrazovnih, naunih, medicinskih, vjerskih i privrednih objekata; unitavanje i zatiranje kulturnohistorijskih i vjerskih spomenika, te kompletne infrastrukture Bosne i Hercegovine (saobraajnice, PTT instalacije, radio i TV predajnici, elektrini dalekovodi, vodovodi i rezervoari za vodu, zdravstvene ustanove i dr.), kao i prirodnih resursa (ume, vodotokovi, rudnici i sl.). O zloinu genocida nad Bonjacima u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea, o tom masakru nad nedunim, nenaoruanim i nemonim rtvama koje je Zapad prepustio srpskom agresoru i njegovim kolaboracionistima i petokolonaima da ih istrijebe, posebno u dolinama rijeka Drine, Neretve, Sane, Une, Lave, te Bosanske posavine, a naroito o genocidu u i oko sigurne zone Ujedinjenih nacija Srebrenice, jula 1995, kao i drugim oblicima zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, pored brojnih relevantnih, dostupnih i pouzdanih dokumenata, podataka, informacija, saznanja, izjava i drugih dokaza, evidentni su i objektivni indikatori - masovna i pojedinana ubistva i masovne grobnice. 1. Podrinje u (veliko)srpskoj ideologiji, politici i praksi Podrinje u cjelini (Bijeljina, Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica, Rogatica, Viegrad, Rudo, Gorade, ajnie i Foa), s apsolutnom veinom bonjakog stanovnitva,1 podruje je od ogromne strateke vanosti za velikosrpsku ideologiju, politiku i praksu osvajakog i genocidnog karaktera. Jedan od najprioritetnijih stratekih ciljeva teritorijalnog irenja srpskog ivotnog prostora i jedno od najkoncentrisanijih poprita raznovrsnih zloina, ukljuujui i genocid, bilo je Podrinje. Kao takvo ono1 NACIONALNI SASTAV STANOVNITVA, Rezultati za Republiku po optinama i naseljenim mjestima 1991, Statistiki bilten, br. 234, Dravni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1993.46

je aktuelno od poetka XIX stoljea,2 posebno od tridesetih godina3 i2 Bosna je od samog poetka (Prve) srbijanske pobune (1804-1813) bila predmet posebnog interesovanja u ratnim planovima srbijanskih pobunjenika. Rukovodstvo pobune je, na elu s Karaorem Petroviem, od 1806. posebnu panju pridavalo ofanzivi prema Bosni, sa ciljem da je zauzmu ( , dok nevernu i dumansku Bosnu ne porazimo - Novica B. Rakoevi, RATNI PLANOVI SRBIJE PROTIV TURSKE OD VODA KARAORA DO KRALJA PETRA, tamparija Davidovi Pavlovia i druga, Beograd, 1933, str. 36). Pobunjenici su 1807. istakli politiki cilj rata: osloboenje i ujedinjenje svih Srba (Vasa ubrilovi, PRVI SRPSKI USTANAK, Odabrani istorijski radovi, Narodna knjiga, Beograd, 1983, str. 13), ime su otvoreno iskazane pretenzije prema Bosni. Nakon zauzimanja Beograda (u januaru) i predaje apca (u februaru 1807), bez otpora su zauzeli i bosanske nahije Jadar i Raevinu (Galib ljivo, BOSNA I HERCEGOVINA 1788-1812, Institut za istoriju u Banjaluci, 1992, str. 276; Miroslav Despot, STRANA SUVREMENA TAMPA O PRVOM SRPSKOM USTANKU, Istorijski glasnik, Beograd, 1954, str. 230; Konstantin N. Nenadovi, IVOT I DELA VELIKOG ORA PETROVIA KARAORA, Be, 1883, str. 247). U ljeto 1809. dolo je do najozbiljnijeg pokuaja ostvarenja navedenih osvajakih pretenzija, pri emu su pobunjenici, pored ostalog, ovladali Viegradom i Srebrenicom, te napravili vrst mostobran na lijevoj obali Drine (K. N. Nenadovi, nav. dj., str. 204-205). Te godine pobunjenici su zauzeli i Novu Varo, Sjenicu i Novi Pazar, gdje su izvrili masovne pokolje nad muslimanima - Bonjacima (K. N. Nenadovi, nav. dj., str. 204-208; N. B. Rakoevi, nav. dj., str. 205-207). Karaore je 1810, u cilju da Bosnu osvoji i da u savezu sa Crnogorcima na novo vaskrsne staru Srbsku Dravu i narodnost ujedini (K. N. Nenadovi, nav. dj., str. 247), uspjeno vodio ratna dejstva u Podrinju (Isto, str. 244 i 247; G. ljivo, nav. dj., str. 393). U toku 1811. srbijanski pobunjenici su branili osvojene pozicije na Drini, pri emu su u septembru i oktobru voene borbe na desnoj obali Drine (K. N. Nenadovi, nav. dj., str. 261). Svi pokuaji realizacije srpskih osvajakih planova prema Bosni za vrijeme Prve srbijanske pobune (u Smederevskom sandaku), osim kratkotrajnih zaposjedanja dijelova bosanske teritorije, nisu imali nikakvih znaajnijih uspjeha. U osnovi ideologije, politike i prakse srbijanskih pobunjenika, od poetka XIX stoljea, hajduki je element, iji je sastavni dio istrebljivanje muslimana: masovni i pojedinani zloini - ubijanja (muslimanskog stanovnitva), uasne pljake i razaranja civilnih (stambenih, obrazovnih, historijskih, vjerskih) i drugih objekata. Od 1804. u Srbiji se, prema poznatom srpskom historiaru i politiaru Stojanu Novakoviu, vri generalno trebljenje Turaka iz naroda. Pod terminom Turci podrazumijevali su se, uglavnom, Bonjaci-muslimani, tj. autohtono stanovnitvo, i drugi graani islamske vjere, za koje je srbijanska propaganda tvrdila da su Turci i da treba da idu u Tursku (Smail eki, HISTORIJA GENOCIDA NAD BONJACIMA, Muzej genocida, Sarajevo, 1997, str. 14).47

U toku pobune (1804-1813) Srbi su ubijali, klali, pljakali, prisilno prevodili u pravoslavlje i protjerivali Bonjake i druge muslimane, palili njihove damije i druge vjerske objekte, te gradove i druga naselja. U obraunu s Bonjacima, oni su divlji, surovi, seku glave, ubijaju tursku neja. Karaorev vojvoda Pljaki pali vetice, gotovo kao iskonski mitski ovek. Prota Mateja, poput svojih predaka, smatra da Bogu treba sluiti prinosei mu na dar kao rtvu, tuu krv. Ljudi ustanikog Jakova Nenadovia kolju urijinog momka noem, kao rtveno jagnje. Karaorev momak Petar Joki svedoi da su ustanici, slino Indijancima, skidali skalpove sa glava ubijenih neprijatelja. Srbijanski pobunjenici ubijaju, kolju, skidaju skalpove, pale turske bogomolje i gradove, stavljaju neja pod no /podvukao S. ./. Mnoge muslimane u Beogradu i drugim gradovima Srbi mukinje nemalo sve isjekoe, poee bile rasporivati tekih ena trbuhe i vaditi djecu, te kad bi vidjeli da je koje dijete muko i njega bi ubili, a od enskinja ta su radili i kako su sa njima postupali, to mi ne moe jezik govoriti niti pero pisati (Isto). Prilikom zauzimanja Sjenice, Novog Pazara i Petera Karaore Petrovi je 1809. izvrio pokolj sjenikog stanovnitva i spalio Novi Pazar (Isto). Srbijanski pobunjenici su posebnu ostraenost i barbarsku surovost ispoljavali prema civilima, muslimanima (Prota Matija Nenadovi, MEMOARI, Matica Srpska, Srpska knjievna zadruga, Beograd - Novi Sad, 1969, str. 173 i 166). Milo Obrenovi je uporno zahtijevao da se istrijebe svi muslimani koji ive na podruju koje se trai da se prikljui Srbiji - rije je o est bosanskih nahija. Na tom su podruju (tridesetih godina XIX stoljea) uinjena beskrajna nasilja i zloini nad civilima muslimanima, pod parolom Za krst asni i slobodu slavnu (Ahmed Alii, POKRET ZA AUTONOMIJU BOSNE OD 1831.-1832. GODINE, Orijentalni institut, Sarajevo, 1996, str. 19, 21-22 i 187). Politika trebljenja Bonjaka u Srbiji nastavljena je i tokom i poslije druge srbijanske pobune. I nakon stjecanja statusa vazalne autonomne kneevine u okviru Osmanskog carstva (Hatierifom iz 1830), u Srbiji su izvreni masovni zloini nad muslimanskim stanovnitvom. U periodu 1830-1867, a posebno 1862-1867, u Srbiji su pobijeni i protjerani svi Bonjaci i drugi muslimani iz Beograda, Uica, apca, Smedereva, Kladova, Loznice, Valjeva, Poege, aka, Sokola i drugih mjesta, oduzeta im je imovina (milion hektara obradive zemlje, oko 100.000 graevinskih objekata i oko 300.000 grla stoke) i uniteno njihovo cjelokupno kulturno naslijee (oko 600 vjerskih objekata). Protjerani Bonjaci iz Srbije su se, uglavnom, naselili u Bosni, gdje su za njih osmanske vlasti podigle na Savi dva potpuno nova naselja, nazvana po sultan Abdul Azizu, Gornja Azizija (Bosanski amac) i Donja Azizija (Oraje) - S. eki, nav. dj., str. 14; Safet Bandovi, ISELJAVANJE BONJAKA U TURSKU, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006, str. 12-16. 3 Milo Obrenovi (srpski knez) imao je teritorijalne aspiracije prema Bosni, traei granicu na Drini - samo ono to je priroda ograniila tj. rijekom Drinom - teritoriju s desne strane Drine i s desne strane Lima (A. Alii, nav. dj., str. 21-22 i 195-200).48

meunarodnog priznanja Srbije na Berlinskom kongresu 1878, a zasnivalo se na Garaaninovoj koncepciji u Naertaniju (iz 1844) da Srbija ne sme ostati mala i da se mora rasprostraniti.4 Jovan Cviji je bio nezaMirom u Bukuretu 1812, izmeu Rusije i Osmanskog carstva, sultan se, pored ostalog, obavezao da e ustupiti Srbiji est bosanskih nahija (opina), za koje su Srbi tvrdili kako su im otete i otcijepljene nakon to su ih oni privremeno osvojili u prvoj srpskoj pobuni 1806 (u Ugovoru nije navedeno koje su to nahije ni na osnovu ega se vraaju). Iz toga su se izrodili nevjerovatni apetiti Srbije. To pitanje je, nakon zavretka rata izmeu Turske i Rusije iz 1827. i po Tursku nepovoljnog mira 1829. u Jedrenu, a na insistiranje Srba, ponovo vrlo ozbiljno postavljeno. Turska je, pod pritiskom Rusije i stalnim insistiranjem Srbije kod Porte da se navedeni ugovor provede, est bosanskih nahija s desne strane Drine ustupila Srbiji (u sutini te nahije su kupljene, zajedno s nasljednom kneevskom titulom Miloa Obrenovia) - (Isto, str. 183-194). Formiranje autonomne Srbije na granicama Bosne za Bonjake je to, pored ostalog, znailo stvaranje jednog neposrednog neprijatelja na svojim granicama. S odvajanjem jo nekih dijelova Bosne, makar i s desne strane Drine, za Bonjake je znailo direktan napad na Bosnu i njenu integralnu cjelinu (Isto, str. 183-184). Polazei od ocjene da je rije o napadu na teritorije Bosne - na Podrinje s desne strane Drine i Polimlje s desne strane Lima, o opoj opasnosti po Bosnu i muslimane, osnovni cilj Pokreta za autonomiju Bosne 1831-1832. bila je odlunost da se zatite granice Bosne od rasparavanja (Isto, str. 20 i 184-195). Naalost, velike sile (Evropa), pod ijom su zatitom muslimani nemilosrdno fiziki unitavani nisu podrale taj pokret (Isto, str. 21 i 199-200). I pored znaajnih pobjeda nad osmanskom vojskom, bosanski ustanici nisu uspjeli, prije svega, zbog injenice da nisu dobili nikakvu pomo od zapadnih zemalja. Njihov pokuaj obnove bosanske drave nije podran zbog osnovnog razloga to su vodea snaga tog pokreta bili Bonjaci - islamske vjere (kranska Evropa nije podrala Bosanski ustanak - Pokret za autonomiju Bosne, jer nije eljela da u Evropi nastane drava u kojoj e Bonjaci muslimani biti faktor). Izostanak te podrke imao je obrnut efekt, jer je podrao teritorijalne, osvajake aspiracije iz okolnih drava prema Bosni, pa su i Srbija i Crna Gora, kao i Austro-Ugarska, nastojale destabilizovati stanje u Bosni, organizujui ustanke i pokrete koji su imali za cilj da omogue uspostavu srpske, crnogorske ili austrougarske dominacije u Bosni. 4 Duan Stranjakovi, KAKO JE NASTALO GARAANINOVO NAERTANIJE, Spomenik Srpske kraljevske akademije, XCI, Beograd, 1939, str. 76-102. Voa (srbijanskih) radikala, Nikola Pai, Berlinski kongres je doivio kao tragediju, jer stjecanje nezavisnosti nije doivljeno kao neto epohalno, zbog toga to Paieve radikale drava Srbija u tim granicama nije zadovoljavala. To je, po njima, bila mala drava, tek zametak drave - oni su pomagali ustanak u Bosni i Hercegovini 1875, raunali su, pre svega, na proirenje na Bosnu, smatrali su da su bili prikraeni (Olivera Milosavljevi, INJENICE I TUMAENJA: Dva razgovora sa Latinkom49

dovoljan to je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapen narod,5 te se stoga zalagao za teritorijalno proirenje Srbije.6 U vrijeme aneksione krize u Bosni i Hercegovini 1908. Cviji je formulisao prijedlog o Podrinju. Za saglasnost Srbije da Austro-Ugarska monarhija anektira Bosnu i Hercegovinu Cviji je predloio da se Srbiji ustupi Podrinje, odnosno koridor du njene istone granice dubine oko 50 km, s 12 srezova i povr2 inom preko 10.000 km . Zapadnu granicu Podrinja Cviji priblino poistovjeuje s razvoem rijeka Drine i Bosne. Imajui tu injenicu u vidu, on je insistirao da se to uini iz prometnih razloga. Naime, juni dio Koridora du puta Foa Trebinje zavravao se izlazom na Jadransko more u Sutorini, koja je bila dio Trebinjskog sreza. Koridorom bi Srbija dobila mnogo vie. Njime bi saveznica, Kraljevina Crna Gora, bila izolovana od Austro-Ugarske carevine, a Novopazarski sandak izolovan od

Perovi, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2010, str. 175). Socijalisti, radikali, komunci - kako su se tada sve nazivali - odbijali su, tvrdi dr. Latinka Perovi, da prihvate Berlinski ugovor, koji je Srbiji doneo nezavisnost i teritorijalno uveanje (Isto). 5 Jovan Cviji, ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE I SRPSKI PROBLEM, u: SRPSKI NAUNICI O BOSNI I HERCEGOVINI, Slubeni list Savezne Republike Jugoslavije, Beograd, 1995, str. 41-73, posebno str. 45. 6 Olga Popovi-Obradovi, POGLED U ZLATNO DOBA SRPSKE DEMOKRATIJE, Helsinka povelja - glasilo Helsinkog odbora za ljudska prava Srbiji, br. 79-80, januar-februar 2005, Beograd, str. 10. S tim u vezi, Cviji je 1907. pisao: Srbija zasluuje veu teritoriju ... Svet treba da zna i da se uveri da Srbija moe da operie s mnogo veom celinom, no to je njena teritorija. Od Srbije mogu da pou najvee teritorijalne transformacije na Balkanskom Poluostrvu. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije svetu ... mi moramo biti zemlja koja je za rat spremna (Isto). Slino je, tvrdi Olga Popovi-Obradovi, rezonovao i Kosta Stojanovi, koji je uz to podseao svet da srpska velikodrav