1s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

2 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

3s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

4 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

1s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

पृ भू म

देशका कर ब दईु- तहाई जनता कृ षमा संल न रहेको यस मलुकुको कृ ष नै ामीण जनताको आय तथा रोजगार को मखु ोतको पमा रहेको छ। कुल

गाह य उ पादनमा क रव एक तहाई योगदान रहेको कृ ष े मा साना कसानह को बढ संल नता रहेको छ। मूलतः नवाहमखुी कृ ष णाल मा अपेि त पमा यावसायीकरण एवं व व धकरण हनु नसकेकोले यस े बाट मशि को पलायन ब दो छ। देशको भौगौ लक प रवेश, उपल ध कृ ष

िश ा, अनसु धान, उ त बीउ वजन र व ध, ोत साधन, कृ ष उ मी, यवुा तथा सीमा त कृषक वगको चाहना, तलुना मक लाभ र रा य आव यकता तथा नेपालले अ तरा य तरमा गरेका सि ध, स झौता, तब ता, द गो वकास ल य, रा य नी तह मा गरेका तब तालाई यानमा रा दै कृ षज य उ पादन एवं यापारमा त पधा, यावसायीकरण, याि क करण र व व धकरण गर कृ ष े को पा तरण गन ुज र छ।

ब दो जनसं याको खा तथा अ य आधारभतू आव यकता पूरा गन कृ ष उ पादन एवं उ पादक व बढाउन, यावसा यक तथा त पधा मक कृ ष णाल का आधारह को वकास गर जी वकोपाजन तरबाट मक पमा यावसा यकरणतफ पा तरण हुँदै गएको कृ ष े लाई े ीय एवं व बजारसँग त पध बनाउन ुमलुकुको त का लन आव यकता ब गएको छ। नेपालको सं वधानले याभतू गरेअनसुार खा तथा पोषण सरु ाको हकलाई मौ लक हकका पमा सु नि ताको ला ग देशमा खा स भतूा र खा तथा पोषण सरु ाको याभू त गराउने सोचका साथ द गो र यावसा यक कृ ष वकास ारा नवाहमखुी कृ ष े लाई यावसा यक, त पध र आ म नभर उ मखु बनाउने ल य लई -व षय अ त रम योजना (२०७३/7४-२०7५/७६) लाई न न उ े यका साथ अिघ बढाइएको छ-

2 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

1. कृ ष उ पादन र उ पादक व वृ गर कृ ष उपजमा आ म नभर उ मखु हनु।ु

2. नवाहमखुी कृ ष णाल लाई नाफामूलक, द गो एवं यावसा यक कृ ष णाल मा पा तरण गन।ु

3. कृ ष े को त पधा मक मता वृ गर रा य अथत मा टेवा पु याउन।ु

4. खा तथा पोषण सरु ाको सु नि तता कायम गन कृ ष तथा पशजु य उ पादन वृ गर आधारभतू खा व तकुो आपू त बढाइ खा तथा पोषण उपभोग ि थ तमा सधुार याउने।

5. खा सरु ाको ले जोिखममा रहेका े र समूहह को प हचान गर गणु तरयु खा व तमुा पहुँच बढाउँदै खा सरु ाको सु नि तता दान गन।

6. सामानपुा तक तथा सम या यक खा तथा पोषणको वतरण णाल था पत गन।

3s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

सागंठ नक प रचय

कृ ष वभागको ऐ तहा सक पृ भू म नेपालमा कृ ष वकासको ला ग सं थागत यासको शु वात व प व.सं.

१९7८ मा सरकार तरमा कृ ष अ ाको थापना। कृ ष वकासका ला ग ग रएका व भ सं थागत यासका फल व प व.सं.

२००८ सालमा कृ ष वभागको थापना। कृ ष बकास काय मलाई भावकार पमा काया वयन गन उ े यले

बषयगत द ताको आव यकता महशसु गर व.सं. २०२३ सालमा कृ ष वभागलाई पाँच वटा वभागह (कृ ष सार, म य, बागवानी, पश ु वा य र कृ ष िश ा तथा अनसु धान वभाग) मा पनुगठन ग रएको र व.सं. २०२८ स म यथावत रहेको।

वभागह बच आपसी सम वयको कमी महशसु भई व.सं. २०२९ मा पांचै वभागह को एक करण गर पनुः कृ ष वभाग कायम।

२०२९ सालमा कृ ष बजारको संबेदनिशलता एवं आव यकतालाई गत गर खा तथा कृ ष बजार सेवा वभागको थापना।

कृ ष काय मको भावकार ता एवं आव यकताको आधारमा कृ ष वभागको ए ककरण र खि डकरणको कृया व प व.सं. २०३६ सालमा कृ ष वभाग र पश ुसेवा वभागको थापना।

व.सं. २०४५ सालमा कृ ष वभागबाट छु ै बागवानी वभाग गठन भएको तर व.सं. २०४९ मा कृ षका नकायह लाई 'एउटै छानो मनुी रा ेनी त अनु प वागवानी वभाग, बाल तथा म य वभाग, खा तथा कृ ष वजार सेवा वभाग, पश ु वा य तथा पश ु वकास वभाग र केि य खा अनसु धान योगशालालाई गाभी एउटै कृ ष वकास वभागको थापना।

वभाग अ तरगत एक महा नदशक र ७ (सात) नदशकको यव था। २०५२ सालमा कृ ष वकास वभागको संगठनमा पनुः हेरफेर गर त का लन

कृ ष बकास वभागबाट कृ ष वभाग, पश ु सेवा वभाग र केि य खा अनसु धान योगशाला समेत गर तीन वभाग थापना

4 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

सेवाटेवालाई भावकार एवं समय सापे ीत वनाउन यसको संगठन व पमा व.सं. २०५७ सालमा पनुः के ह हेरफेर गर कृ ष वभाग अ तरगतका ११ वटा ा व धक महाशाखाह लाई १२ वटा काय म नदशनालयह मा प रवतन ग रएको।

व.सं. २०६१ सालमा शासक य सधुार काय म अ तगत कृ षको पनुसरचना गर कृ ष वभागका महा नदशक अ तगत भैरहेका दइु उपमहा नदशकमा व ध व तार तथा सम वयका एक उपमहा नदशक थप गर तीन

उपमहा नदशक र व ध व तार तथा सम वय शाखा प न थप गर हालको संरचनामा याइएको।

नेपालको सं वधान २०७२ लाग ुभएसैगै देश संघीय संरचनामा वेश गरेको छ। यस संगसंगै व मान कृ ष वभागको पनुः संरचना भई प हले रहेका सबै नकायह खारेज भएका छन ्भन े हाल कृ ष वभाग मातहत ६ वटा केि य नकाय र १४ वटा व भ न फामह रहेका छन।् कृ ष वभागको आ त रक संरचनामा समेत प रवतन ग रएको छ। जस अ तगत कृ ष वभाग मातहत १ महा नदशक, ४ उप-महा नदशक (योजना, अनगुमन तथा यव थापन, कृ ष उ पादक व, व ध तथा सम वय र केि य आयोजना यव थापन ईकाई) र ११ वटा ा व धक एवम ् शास नक शाखाह रहेका छन।्

हाल यसै संरचना अनसुार कृ ष वभागबाट कृ ष वकासको द घकाल न योजना, राि य कृ ष नी त र चाल ु वष य योजनाले प रलि त गरेका ल य तथा उ े य हा सल गन कृ ष वकासका काय मह स चालन हुँदै आएको छ।

5s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृष

वभागको सं

गठन संरचन

ा

राय आल,ु

तरक

ार

तथा म

सलाबाल

वक

ास के

राय

फलफु

ल वक

ास के

यवसायक

कट

वकास

के

बाल व

कास तथा

कृष जैवक

ववध

ता

संरण

के

कृष पवुाधार

वकास

तथा कृ

ष याि

बरण

वन के

केि

य कृष

योगश

ाला

१.तरकार बाल

वक

ास के

, ललत

पूर

२.आलवु

ाल

वकास के

, नग

ाले

३.अलै

ची व

कास

के, ई

लाम

४.तरकार बीउ

उपाद

न के

, कुम

१.कफ व

कास के

, गुमी

२.िशतो

ण वागव

ानी

वकास के

, माफा

३.उण

देिशय

वागव

ानी वक

ास

के, न

वलपरु

४.

सुतल

ाजात फ

लफूल

वकास के

, तानसे

न ५.

समिशतो

ण वागव

ानी

के, कतपरु

१.कृष

वकास फ

ाम,

चडाँगी

२.कृष

वकास फ

ाम,

सुदरपरु

१.कृष या

ीकरण

व

न के

, न

टाझीज

१.रेश

मखेती

वकास के

, खोपास

ी २.

मौर

वकास

के, ग

ोदावर

रानज

मरा कु

लरया सं

चाई आयोजन

ा संच

ाई तथा ज

लोत यव

थापन

आयोजन

ा साना तथा मझौला

कृषक

आयतर

बृ

आयोजन

ा समू

दाय

यविथ

त सँ िचत

कृष

े आयोजन

ा

ककृष

वभाग

((४ ममहाशाखा, ११

१ शशाखा)

oflGq

s/0

f

6 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृ ष वभागको काय ववरण

रा य कृ ष उ पादक व वृ स व धी कायको सम वय

कृ ष िश ा अनसु धान र सार वच सम वय

गणु तर य कृ ष उ पादन ोत तथा साम ीह को उपल धतामा सम वय

कृ षको यवसायीकरण तथा आधु नक करणको ला ग नी तगत एवं सम वयता मक कायह गन

कृ ष कजा एवं बाल वमा स व धी कायमा सम वय

कृ ष वकाससंग स वि धत सरकार गैर सरकार र नजी े का नकायह वीच सम वय कायम गन

करार खेती व न तथा सार स व धी कायह

कृ ष बाल व तमुा त पधा मकता व न स व धी कायह

कृ ष अनदुान यव थापन स व धी कायह

कृ ष वकास रणनी तको काया वयन सहजीकरण र सम वय

कृ षयो य ज मनको सदपुयोग तथा गैर कृ षमा योग न साहन स व धी कायह को सम वय

कृ ष े को वकासका ला ग आव यक बजेट तथा जनशि ेपण व षेण तथा अ ययन अनसु धानमा सहयोग र सम वय

कृ ष उपजह को मू य नधारण कायको सम वय

कृ ष भू म यव था तथा सहकार म ालयलाई नी तगत पृ पोषण गन

कृ ष व तमुा भ सार छुट लगायतका यव थाका ला ग म ालयमा सफा रश गन

मातहतका नकायह वाट संचा लत कृ ष वकास काय मह को अनगुमन मू यांकन तथा आव यक सम वय

कृ ष वकासका साझेदारह संग स पक, सम वय र सहकाय स व धी काय संघीय कृ ष वकास योजना नी त तथा मापद डको काया वयन यव था कृ ष वकास योजना तथा काय म संचालनमा अ य नकायह संग सम वय

अ तरगतका नकायह को बा षक कृ ष वकास काय म मागदशन तथा सम वय

ांगा रक कृ षको ला ग फोकल कायालयको पमा काय गन,

7s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृ ष बजार यव थापन स व धी काय,

संघीय कृ ष फाम/के ह को सम यव थापन,

बाल , बागवानी, यवसा यक क ट वकास स व धी नी त, योजना, मापद डको तजमुा तथा काया वयन एवं नयमनको यव था,

कृ ष पूवाधार तथा बजार वकास स व धी नी त, योजना, मापद ड, संरचना वकास, नयमन स व धी काय,

केि य रफरे स योगशालाको यव थाका ला ग नी त, मापद ड र नयमन स व धी काय,

संघीय कृ ष वकास काय म अनगुमन तथा मू यांकनको नी त तथा मापद डको काया वयन यव था

अ तरगतका नकायह को बा षक कृ ष वकास काय मको अनगुमन तथा मू यांकन

वैदेिशक सहयोगमा संचा लत कृ ष वकास स व आयोजनाह संग आव यक सम वय, अनगुमन तथा मू यांकन ।

क. योजना, अनगुमन तथा यव थापन महाशाखा दै नक सामा य शासन स चालनमा महा नदशकलाई सहयोग गन

कमचार शासन स वि ध आव यक काय गन

आथक शासन स चालनमा नतेृ व दान गन

सरकार स पि को सरु ा, आव यक ममत स भार र योगको आव यक यव था गन

वभाग माफत स चालन हनुे बा षक संघीय कृ ष वकास काय म तथा बजेट तजमुाको यव था गन

बैदेिशक सहयोगमा स चालन हनुे आयोजनाको काय म तजमुा, अनगुमन र मू याँकनमा सहजीकरण गन

वभाग अ तगत स चा लत काय मको अनगुमन र मू या न एवं आव धक स म ाको यव था गन

रा य तरको कृ ष त या यव थापन र अ ाव धक गन

रा य तरमा खा सरु ा ि थतीको अनगुमन तथा मू या न गन ।

8 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

१ शासन शाखा संघीय नजामती सेवा ऐन र नयमावल अनसुार वभाग अ तगत कमचार

शासन स ब धी माग आकृ त, नयिु , पद थापन, स वा, बढुवा, वदा, अवकाश र वभागीय कारवाह स ब धी काय गन।

वभाग अ तगत कमचार ह को नयिु , स वा, वढुवा, वेि छक अवकाश, उपदान, नविृ भरण, ो सा हत परु कार, विृ वकास, द ड सजाय स व धी काय गन ।

वभाग र अ तगतको जनशि ववरण अ ाव धक रा े। वभाग र अ तगत कायरत कमचार ह को काय स पादन मू याकंन स ब धी

स पूण कायह गन । आयोजनाह को दरव द सजृना, जनशि यव थापन लगायत शास नक

कामकारवाह स ब धमा म ालयलाई सहयोग गन । वभागको दै नक शासन स ब धी कायह मा महा नदशकलाई सहयोग

गन। वभागको जनस पक र सरु ाको यव था गन । अि तयार दु पयोग अनसु धान आयोगबाट ा र ाचार नय ण एवं

उजरु , गनुासो स ब धी काय धानम ी तथा मि प रष को कायालय र रा य सतकता के बाट ा गनुासाह फछय ट गन म ालयलाई सहयोग गन ।

वभागमा आव यक साम ी ख रद , वतरण लगायतका काय गन । वभाग र अ तगतको सवार साधन यव थापन र प रचालन स व धी काय

गन । वभागको िज सी यव थापन सरु ा यव था स व धी काय वभागमा ा िच ी प ह को अ भलेख स व धी काय वभागको सरसफाई तथा वगैचा यव थापन स व धी काय साधारणतफको बजेट तजमुा तथा काया वयन गन । बजेट नकासा गराउने र नय मत आथक कारोवार स चालन गन । लेखापर ण तथा बे जू फ ट स व धी काय गन गराउने । वभाग मातहतको लेखा स व धी कामको नय मत अनगुमन , मू या न

यव था मलाई उपयु कारवाह गन ।

9s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

आथक शासन स व धी अ य काम गन । न.से.ऐन तथा न.से. न. अनसुार औषधी उपचार स ब धी स पूण कायह

गन । वभाग र अ तगतको कानूनी राय दान गन । ऐन नयम, व नयम ज ता कानूनह को म यौदामा म ालयलाई सहयोग

गन । वभाग र अ तगतको नकाय वप ी भएको मु ा मा मलामा तर ा गन । स बि धत यायालयबाट वभाग स ब धी भएका मु ा फैसला काया वयनको

कायवाह गन । 2. योजना, काय म तथा अनगुमन शाखा

संघीय कृ ष वकास योजना नी त तथा मापद डको काया वयन यव था कृ ष वकास योजना तथा काय म संचालनमा अ य नकायह संग सम वय अ तरगतका नकायह को बा षक कृ ष वकास काय म मागदशन तथा

सम वय संघीय कृ ष वकास काय म संचालनका ला ग आव यक काय व ध तथा

नदिशकाको तयार तथा काया वयनको यव था कृ ष वकास रणनी त काया वयनको ला ग काय म तजमुा एवं सम वय वैदेिशक सहयोगमा संचा लत कृ ष वकास स व आयोजनाह को काय म

तजमुा सम वय संघीय कृ ष वकास काय म अनगुमन तथा मू यांकनको नी त तथा

मापद डको काया वयन यव था अ तरगतका नकायह को बा षक कृ ष वकास काय मको अनगुमन तथा

मू यांकन वैदेिशक सहयोगमा संचा लत कृ ष वकास स व आयोजनाह को अनगुमन

तथा मू यांकन जनशि यव थापन तथा वैदेिशक अ ययन, ता लम, मण य थापन, संघीय कृ ष वकास काय मह को आव धक स म ा ।

3. बजार वकास, आथक व षेण तथा त या शाखा रा य तरको बजार वकासको नी त तथा मापद ड स व धी काय,

रा यय तरको बजार संरचना वकास तथा व न स व धी काय,

10 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृ ष स व धी रा य तरको त यांक णाल यव थापन स व धी काय,

रा य तरमा खा सरु ाको अव थावारे अ ययन, अनसु धान, व षेण एवं ेपण,

कृ ष बजार सूचना तथा कृ ष त यांक संकलन तथा यव थापन स व धमा सूचना व धको न वनतम मा यम को योग गन गराउन,े

कृ ष त या स व धी रा य तरमा स टवेयरको वकास तथा संचालन एवं देश तथा थानीय तहमा व तार स व धी काय,

कृ ष त या को सूचकको वकास एवं अ ाव धक गन स वि ध काय,

व भ वाल ह को प क टंग र उ पादन ेपण,

बाल ब त ुउ पादन लागत एवं तफल व षेण,

थानीय तहमा कृ ष े मा भएको लगानी र तफलको व षेण गर म ालय र देश तरलाइ पृ पोषण गन,

कृ षको त पधा मकता बढाउने स दभमा रा य एवं अ तररा य अ ययन एवं व षेण गर म ालय र देश तरलाइ पृ पोषण गन,

रा य तरको कृ ष बजार स ालक स म तको गठन तथा अनगुमन गन । कृषक, कृषक समहु साथै कृ ष सहकार ह लाई बजार सूचना, यव थापन, र

बजार करण बषयमा मता अ भवृ स व धी काय गन, कृ ष उपज बजारको थोक तथा खु ा मू य साथै समाव तय मू य संकलन,

व लेषण तथा वाह गन, कृ ष सूचना संकलन, शोधन तथा वाह स व धमा रा य के को पमा

काय गन, बा षक कृ ष बजार बलेु टन काशन गन, कृ ष बजार स ालक समत, कृषक, कमचार , सहकार सं था लगायतलाई

िश ण तथा ता लम दान गन, उ कृ बजार करण व धह को प हचान एवं व तार कायको सम वय, कृ ष उपज बजार स ालन नदिशका तथा काय व धह तयार, प रमाजन

स व धी कायह , थानीय स भा यता, तलुना मक लाभ तथा विश अवसरह को उपयोग गर

कुन कुन व त ु नयात गन स क छ, सो को सवल र दवुल प केलाई

11s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

नयात व नका ला ग सधुारा मक उपायह नीिज सरकार साझेदार को अवधारणा अनु प अवल बन गन ।

व यापार संगठनको ावधान अनु प गणु तर य उ पादन, थानीय तथा बा बजारमा उपजह को वाह गदा मापद ड लगायत अपनाउन ु पन

याह का वारेमा आव यक सूचना संकलन एवं वाह, कृ ष यवसायमा आइपरेका सम याह केलाउँदै आ त रक एवं वा बजारमा

कृ ष उपजह को सलुभ पहुँच बढाउन आव यक जानकार र ववरणह संकलन गन र स व प लाई वा हत गन,

संघ अ तगत रहेका कृ ष उपज थोक बजारह को बा षक काय म तथा बजेट ि वकृती दने र कृ ष उपज बजार स ालन नदिशका अनसुार भए नभएको अनगुमन गन,

नयातज य कृ ष व तहु को व ना मक कायमा सहयोग पु याउन सामा ी एवं उपकरणह कृषक तरमा अनदुानमा दने यव था मलाउने,

नेपालबाट आयत नयात भएका मखु कृ ष व तहु को ववरण एवं आयातकता तथा नयातकताको ववरण तयार गन ।

ख. कृ ष उ पादक व महाशाखा

बागवानी, बाल , तथा यवसा यक क ट वकास स वि ध रा य नी त तथा मापद डको यव था,

कृ षज य जै वक व वधता संर ण स व न तथा उपयोग स व धी काय, रा य कृ ष उ पादक व विृ द स व धी काय म तजमुा र काया वयको

यव था रा य तरमा माटोको उवराशि यव थापन कायको सम वय स वि धत बाल /व तकुो संघीय नी त तथा काय मह वारे देश तरमा

पृ पोषण गन । 4. बागवानी वकास शाखा

बागवानी बाल ह को व नका ला ग रा य तरमा नी त, मापद ड तजमुा, रा य तरमा बागवानी वकास स वि ध काय म तजमुा, व धह को

आयात र देश तरमा सम वय

12 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

बागवानीज य बाल को जै वक व वधता संर ण स व न तथा सार स व धी काय,

व भ सरकार बागवानी स व द फामके ह वाट उ पादन हनुे ोत वीउ/वेनाह को अ भलेख तयार गर देश र थानीय तरलाइ सम वय गन,

अनसु धानवाट वक सत भएका बागवानी स व धी व धह को देश तरमा ह ता तरण,

देश तरवाट बागवानी स वि ध त यांकह को संकलन, व षेण, ेपण गर देश तर र म ालयलाइ पृ पोषण गन,

थानीय तर र देश तर आएका बागवानी स वि ध सम या तथा सवालह लाइ रा य तरमा समाधान गन र तत ् नकायलाइ पृ पोषण गन,

बागवानी स व धी संिघय नी त तथा काय मह लाइ देश तरमा पृ पोषण गर काया वयनमा सहजीकरण गन ।

5. बाल वकास शाखा अ वाल , दलहन, तेलहन र औ ो गक बाल ह को व नका ला ग

रा य तरमा नी त, मापद ड तजमुा, रा य तरमा बाल वकास स वि ध काय म तजमुा, व धह को आयात र

देश तरमा सम वय

बाल ज य कृ ष जै वक व वधता संर ण स व न तथा सार स व धी काय,

पर परागत बाल का जातह को रा य तरमा अ भलेख तयार गन,

व भ सरकार बाल संग स व द फामके ह वाट उ पादन हनुे ोत वीउह को अ भलेख तयार गर देश र थानीय तरलाइ सम वय गन,

अनसु धानवाट वक सत भएका बाल स व धी व धह को देश तरमा ह ता तरण,

देश तरवाट बाल स वि ध त यांकह को संकलन, व षेण, ेपण गर देश तर र म ालयलाइ पृ पोषण गन,

थानीय तर र देश तर आएका बाल स वि ध सम या तथा सवालह लाइ रा य तरमा समाधान गन र तत ् नकायलाइ पृ पोषण गन,

बाल स व धी संघीय नी त तथा काय मह लाइ देश तरमा पृ पोषण गर काया वयनमा सहजीकरण गन ।

13s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

6. यवसा यक क ट वकास शाखा याउ, मौर , रेशम ज ता यवसा यक कट वकास नी त तथा मापद ड र

काया वयनको यव था, याउ, मौर , रेशम ज ता यवसा यक कट वकासमा संल न सरकार ,

सहकार तथा नजी े संग सम वय, थानीय तर र देश तर आएका यवसा यक क ट वकास स वि ध सम या

तथा सवालह लाइ रा य तरमा समाधान गन र तत ् नकायलाइ पृ पोषण गन ।

७. माटो यव थापन शाखा माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे सु मत व तथा अ य additives स व धी

रा य मापद ड, नी त तजमुा र काया वयनको यव था, माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे सु मत व तथा अ य additives को नयमन

तथा अनगुमन,

थानीय तर र देश तर आएका माटो यव थापन स वि ध सम या तथा सवालह लाइ रा य तरमा समाधान गन र तत ् नकायलाइ पृ पोषण गन ।

माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे सु मत व तथा अ य additives स व धी रा य मापद ड, नी त तजमुा र काया वयनको यव था,

माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे सु मत व तथा अ य additives को नयमन तथा अनगुमन ।

ग. व ध तथा सम वय महाशाखा

रा य तरमा कृ ष िश ा, अनसु धान र सारवीच सम वय वप यव थापन एवं राहत स व धी कायह , कृ ष व ध वकास एवं व तारमा संल न सरकार , सहकार तथा नजी

े संग सम वय, कृ ष या ीकरण स व धी रा य नी त तथा योजना तजमुा तथा काया वयन, पो हाभ व ध र त यूनीकरण स व धी, कृ ष साम ीह को माग र आपू त यव थाको सम वय,

रा य मह वको रोग करा यव थापन तथा महामार रोकथाम स वि ध

14 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

8. व ध व तार शाखा रा य तरमा कृ ष िश ा, अनसु धान र सारवीच सम वया मक कायह को

संचालन सहु लयत कजा स व धी त यांक संकलन, व षेण तथा ेपण गर थानीय

र देश तरमा पृ पोषण गन, वप यव थापन एवं राहत स व धी त यांक संकलन, व षेण तथा ेपण

गर थानीय र देश तरमा पृ पोषण गन, कृ ष व ध वकास एवं व तारमा संल न सरकार , सहकार तथा नजी

े संग सम वय, 9.. कृ ष इि ज नय रंग तथा पो हाभ शाखा

कृ ष या ीकरण स व धी रा य नी त तथा योजना तजमुा तथा काया वयनको यव था,

कृ ष मेिशन र तथा औजार उपकरण उ पादन तथा Fabrication को मापद ड तथा नयमन,

कृ ष य , औजार तथा उपकरण ममत स भार कायशालाको मापद ड तथा नयमन,

कृ ष याि करण व न नी त, २०७१ मा उ लेिखत नी त काया वयनको यव था,

अ य सरकार तथा गैर सरकार संघ सं थाह वीचको साझेदार मा रा य तरमा या ीकरण व न स व धी कायको सम वय,

कृ ष य अनसु धान, वकास, प रमाजन, उ पादन, वतरण णाल को अनगुमन,

अ ययन तथा मू यांकन गर भावकार एवं उ रदायी बनाउने स व धी कायको सम वय ,

रा य तरमा या ीकरण काय मह को अनगुमन, मु यांकन र व षेण स व धी काय,

रा य तरमा पो हाभ व ध वकास र व तार कायको सम वय

पो हाभ त यूनीकरण स वि ध व ध वकास र व तार

पो हाभ व ध स व धमा देश तथा थानीय तहको मता वकास ।

15s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

10. कृ ष उ पादन साम ी यव थापन शाखा कृ ष साम ीह को माग र आपू त स व धी सूचना संकलन, ेपण र आपू त

यव थाको सम वय,

आया तत मलको आपू त सहजीकरण स वि ध काय,

कृ ष साम ीह संग स व द सरकार क पनीह संग सम वयमा आपू त यव थापन तथा नयमन,

नजी े वाट हनुे मल तथा अ य कृ ष साम ीह को कारोवार नयमन,

म ालयलाई कृ ष साम ीह को आपू त यव थापनमा नी तगत पृ पोषण,

वीउ वीजन नर क र मल नर कको मता वकास,

मल वीउ लगायतका कृ ष सामा ीको गणु तर, मू य, आपू त ि थ तको अनगुमन

ोत वीउ तथा उ त वीउको माग र आपू त स व धी सूचना संकलन र

ेपण र आपू त यव था स व धी काय,

बीउ वजनसंग स व द सरकार क पनीह संग सम वयमा आपू त यव थापन तथा नयमन,

रा य तरमा बीउ वजनमा आ म नभरता स व धमा आव यक काय म तजमुा एवं काया वयन,

बीउ मू य ृंखला वकास स व धी आव यक काय,

रा य तरमा बाल वमाको त यांक संकलन, व षेण तथा ेपण गर थानीय र देश तरमा पृ पोषण गन ।

11. बाल संर ण शाखा रा य मह वको रोग करा यव थापन तथा महामार रोकथाम स वि ध

आव यक काय गन ,

बाल संर ण स व धमा देश तथा थानीय तहको मता वकास,

बाल संर ण सेवाको नी त, मापद ड र नयमन,

बाल संर ण संग स ब ा व धकह को मता वकास स व धी कायह गन गराउन े

आकि मक बाल संर ण सेवा स व धी कायको सम वय,

ए ककृत श जुीव यव थापन स व धी कायको सम वय ।

16 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

घ. केि य आयोजना यव थापन इकाइ वभाग अ तरगतका आयोजनाह का ला ग आव यक जनशि यव थापन

कायको सम वय, स प आयोजनाह को मू यांकन गन, नयाँ आयोजना तयार तथा आयोजना नेगो सएसन गन, आयोजना बक तयार गन, कृ ष वभाग अ तरगत रहेका वैदेिशक सहयोगमा संचा लत आयोजनाह संग

सम वय तथा अनगुमन कृ ष े मा कायरत गैर सरकार सं थाह लाइ काय म काया वयनमा

सहजीकरण तथा आव यक सम वयको यव था ।

17s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृष उपाद

कव मह

ाशाखा

उप म

हानद

शक (रा.प

..ा. कृष/समू

हकृत नह

नु े) १

शासन

शशाखा

उप स

िचव

(शासन

/सा.

)-1

शाखा

अधकृ

त (शासन

/सा.

)-1

लेखा अ

धकृत

(शासन

/लेखा

)-1

लेखापाल

(शासन

/लेखा

)- 1

नायव सुबा (

शासन

/सा.

)-3

ावधक

सहाय

क (एग.ृइक

ो.)१

ावधक

सहाय

क (वागवान

ी) १

ावधक

सहाय

क (कृ

ष सार)१

सव इिज

नयर (एग ृइजी)१

खरदार

(शासन

/सा.

) - २

ह.स.चा. 6

का.स.

ेणी व

हन ७

वध व

तार शश

ाखा

वर कृ

ष सार अधकृ

त रा.प.

.ा.

(कृष

सार)-1

वाल व

कास

अधकृ

त (वाल

वकास)१

वाल सं

रण

अधकृ

त (वाल

संर

ण) १

कृष

सार अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (कृ

ष सार)१

वागवान

ी वक

ास श

ाखा

व.वाग

वानी वक

ास अ

धकृत रा.प.

.ा. (

वागवान

ी) 1

वागवान

ी वक

ास अ

धकृत रा.प.त.ृ

ा. (वागवान

ी) 1

बाल व

कास शाखा

वर

वाल

वकास

अधकृ

त रा.प.

.ा.

(वाल

) १

वाल व

कास

अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (वाल

)१

योजना,

अनगु

मन तथा यव

थापन

महाश

ाखा

उप म

हानद

शक (रा.प

..ा. कृष/समू

हकृत नह

नु े) १

वध तथा स

मवय

महाश

ाखा

उप म

हानद

शक (रा.प

..ा. कृष/

समूहकृ

त नह

नु े) १

बजार

वकास

, आआ

थक व

लेषण

तथा

तया

शशाखा

वर कृ

ष अथ

व रा.प

..ा.

(एग.ृइक

ो) १

कृष अथ

व रा.प

.त.ृा.

(एग.ृइक

ो.)१

कृष बज

ार व

रा.प

.त.ृा.

(एग.ृइक

ो.)१

तया

अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (आ

.यो /

त) 1

यवसायक

कट

वकास श

ाखा

वर वाल

संर

ण अधकृ

त रा.प.

.ा.

(बाल

संर

ण) १

बाल

संर

ण अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (वाल

संर

ण )१

माटो

यवथापन

शाखा

वर म

ाटो व

रा.प

..ा.

(वाय

ल साइस)

१

माटो व

(रा.प

.त.ृा.

(वाय

ल साइस)१

कृष इि

जनय

रंग तथा पो

हाभ शश

ाखा

वर कृ

ष इि

जनय

रंग रा.प

..ा.

(कृष इि

ज)-1

वागवान

ी वक

ास अ

धकृत

(वागवान

ी) १

कृष इि

जनय

र (कृ

ष इजी

नयरंग

) १

कृष उपाद

न साम

ी यव

थापन

शशाखा

वर कृ

ष सार अधकृ

त रा.प.

.ा.

(कृष

सार)-1

वागवान

ी वक

ास अ

धकृत

(वागवान

ी) १

वाल व

कास

अधकृ

त (वाल

वकास)१

कृष

सार अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (कृ

ष सार)१

बाल संर

ण शाखा

वर

वाल

संर

ण अधकृ

त रा.प.

.ा.

(बाल

संर

ण) १

बाल

संर

ण अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा. (वाल

संर

ण )१

योजना,

काय

म तथ

ा अनगु

मन श

ाखा

बर कृ

ष अथ

व रा.प

..ा.

(एग ृइक

ो) १

कृष अथ

व रा.प

.त.ृा.

(एग ृइक

ो) १

कृष

सार अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा.(कृष

सार) १

केिय आयोज

ना यव

थापन

इकाइ

रा.प.

.ा. कृ

ष/समू

हकृत नह

नु े-1

बर

कृष अथ

व रा.प

..ा.

(एग ृइक

ो) १

वर कृ

ष सार अधकृ

त रा.प.

.ा.

(कृष

सार)-1

कृष अथ

व रा.प

.त.ृा.

(एग ृइक

ो) १

वागवान

ी वक

ास अ

धकृत

(वागवान

ी) १

वाल व

कास

अधकृ

त (वाल

वकास)१

कृष

सार अधकृ

त रा.प.त.ृ

ा.(कृष

सार) १

ाव

धक स

हायक

(कृष

सार)१

ावधक

सहाय

क (एग.ृइक

ो.)१

महानदश

क

(रा.प

..ा. सम

हुकृत नह

नु े) १

कृष

वभागको

संगठ

न संरचन

ा

18 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

.सं पद ेणी सेवा

समूह उप समूह

मौजदुा दरव द

खदु कायम

कै फयत

थप घट

१ महा नदशक रा.प. थम नेपाल कृ ष समू हकृत नहनेु

२ उपमहा नदशक रा.प. थम नेपाल कृ ष समू हकृत नहनेु 1 0 4

3 उपसिचव रा.प. तय नेपाल शासन शासन 0 1

4 उपसिचव लेखा रा.प. तय नेपाल शासन शासन 1 0 1 0

5 ब र कृ ष अथ व रा.प. तय नेपाल कृ ष एग.ृइको ए ड माक ट 3 3

6 ब र कृ ष सार अ धकृत रा.प. तय नेपाल कृ ष कृ ष सार 0 3

7 ब र वागवानी वकास अ धकृत रा.प. तय नेपाल कृ ष वागवानी 0

8 ब र बाल संर ण अ धकृत रा.प. तय नेपाल कृ ष बाल संर ण 1 0 2

9 ब र बाल वकास अ धकृत रा.प. तय नेपाल कृ ष बाल वकास 010 ब र माटो व रा.प. तय नेपाल कृ ष वायल साइ स 0 1 0 111 ब र कृ ष इि ज नयर रा.प. तय नेपाल कृ ष एग ृइि ज 0 1 0१2 शाखा अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल शासन शासन

१3 लेखा अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल शासन लेखा

१4 कानून अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल याय कानून 1 0 1 0 १5 कृ ष अथ व रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष एग.ृइको ए ड माक ट 4 3

१6 कृ ष बजार व रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष एग.ृइको ए ड माक ट 0 1 0 1 १7 कृ ष सार अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष कृ ष सार 1 4

१8 बाल वकास अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष बाल वकास 3 4

19 म य वकास अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष फस रज 0 1 0

20 वागवानी वकास अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष वागवानी 3 0 4

21 बाल संर ण अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष वागवानी 0 3 0 322 माटो व रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष वायल साइ स 0 1 0 123 कृ ष इि ज नरयर रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष इि ज नरयर 024 त या अ धकृत रा.प.तृ तय नेपाल कृ ष आ.यो.

२5 ा व धक सहायक रा.प.अनं. थम नेपाल कृ ष एग.ृइको ए ड माक ट 3 2२6 ा व धक सहायक रा.प.अनं. थम नेपाल कृ ष कृ ष सार 2 2

27 ा व धक सहायक रा.प.अनं. थम नेपाल कृ ष वागवानी

२8 सव इि ज नयर रा.प.अनं. थम नेपाल कृ ष इि ज नयर 0 129 नायब सु बा रा.प.अनं. थम नेपाल शासन सा. शासन 6 3

30 लेखापाल रा.प.अनं. थम नेपाल शासन लेखा

31 क यटुर अपरेटर रा.प.अनं. थम व वध ……………. 0 0

32 टा.ना.स.ु रा.प.अनं. थम नेपाल शासन सा. शासन

33 ख रदार रा.प.अनं. तय नेपाल शासन सामा य शासन 0 2

३4 हलकुा सवार चालक व हन इि ज नय र मेका नकल 0 1 6

३5 कायालय सहयोगी व हन नेपाल शासन सा. शासन १६ 9 7 ज मा ३३ 222 38 67

19s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृ ष वभाग मातहतका केि य नकायह

व.सं. २०५२ सालमा कृ ष वकास वभागको संगठनमा पनुः हेरफेर ग र त का लन कृ ष वकास वभागबाट कृ ष वभाग, पश ु सेवा वभाग र केि य खा अनसु धान योगशाला समेत ग र तीन फरक फरक वभाग खडा भए । सोह बमोिजम खा ा ,

दलहन तथा औ ो गक बाल ह को वकास तथा व तारका काय मह कृषक एवं िज ला तरमा स ालन गन, के य तरमा सरोकारवाला नकायह वच सम वय र सहकाय गन र वाल वकासका रा य नी त तथा मापद ड एवं काय व धह तजमुा एवं नयमन स व धी काय गनका लागी कृ ष वभाग अ तगत व.सं. २०५२ सालमा बाल वकास महाशाखाको थापना भएको थयो । यसैगर व.सं. २०५७ सालमा बाल वकास महाशाखाको नाम प रवतन गर बाल वकास नदशनालय रहन गयो । पनुः व.सं. २०६०/६१ मा प रमाजन ग रएको कृ ष वभागको संरचना अनसुार बाल वकास नदशनालय अ तगत १ वटा रा य औ ो गक बाल वकास काय म र ५ वटा े ीय वीउ वजन पर ण योगशालाको थापना भएको थयो ।

नेपालको सं वधान २०७३ ले न द गरे बमोिजम रा यको पनुःसंरचना संगै व.सं. २०७५ सालमा उपरो सा वकका संरचनाह बाट स पादन ग रने कायह म ये वउ वजन योगशाला सेवा बाहेक अ य काय ववरणह लाई यथावत रा दै कृ ष जै वक व वधता स व द वषयमा समेत रा य तरमा वशेष सेवा दान गन तथा रा य फोकल कायालयको पमा काय गन, बाल वकास तथा कृ ष जै वक व वधता संर ण, स ब न एवं व न स बि ध रा य नी त, मापद ड तजमुा तथा नयमन गन लगागतका कायह गन गर संिघय नकायको पमा बाल वकास तथा कृ ष जै वक व वधता संर ण के , ीमहल, ल लतपरुको थापना ग रएको छ । यस के अ तगत २ वटा ोत के ह मशः कृ ष वकास के , सु दरपरु र कृ ष वकास के , च डाँगी रहेका छन ्।

20 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

मखु

रा.प.

.ा. (

कृष, सम

हुकृत नह

नु े) - 1

आनवु

ािंशक

ोत तथ

ा जैवक

वध

शाखा

बर म

ाटो व

, रा.प

..(कृ

ष/माटो)-१

वाग

वानी वक

ास अ

धकृत,

रा.प.त

.ृ(कृष/

वागवान

ी)-१

बाल

संरण

अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/बाल

संर

ण)-१

वधक

सहायक

, रा.प

.अनं.

.(कृष/

वागवान

ी)-१

योजना

तथा अ

नगुमन

शाखा

बर कृ

ष अथ

व, रा.प

..(कृ

ष/एग

.ृईको

.)-१

कृष

सार अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

कृष

सार)-१

वध

क सह

ायक, र

ा.प.अनं.

.(कृष/कृष

सार)-१

ावधक

शाखा

बर बाल

वकास

अधकृ

त, रा.प.

.(कृष/बाल

वकास)

-१

बाल

वकास अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

बाल

वकास)

-१

कृष

सार अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

कृष

सार)-१

वध

क सह

ायक, र

ा.प.अनं.

.(कृष/

कृष

सार)-१

कृष

वकास फ

ाम, चच

डागँी, झझ

ापा

बर बाल

वकास

अधकृ

त, रा.प.

.(कृष/बाल

वकास)

-१

बाल

वकास अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

बाल

वकास)

-२

कृष

सार अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

कृष

सार)-१

वध

क सह

ायक, र

ा.प.अनं.

.ा.(कृ

ष/ बाल

वकास)

-२

सहलेख

ापाल, रा.प

.अनं.

.(शासन

/लेखा

)-1

खरदार, रा.प

.अनं.

..(शासन

/सा.शासन

)-1

सवार च

ालक

(ेणी

वहन

)-२

का.स. (

ेणी व

हन)-३

जजमा १

३

कृष

वकास फ

ाम, सस

ु दरपरु, कक

नपरु

बर वागवान

ी वक

ास अ

धकृत, रा.प.

.(कृष/बाल

वकास)

-१

बाल

वकास अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

बाल

वकास)

-२

कृष

सार अधकृ

त, रा.प.त

.ृ(कृष/

कृष

सार)-१

वध

क सह

ायक, र

ा.प.अनं.

.ा.(कृ

ष/बाल व

कास)

-२

सहलेख

ापाल, रा.प

.अनं.

.(शासन

/लेखा

)-1

खरदार, रा.प

.अनं.

..(शासन

/सा.शासन

)-1

सवार च

ालक

(ेणी

वहन

)-२

का.स. (

ेणी व

हन)-३

जजमा १

३

लेखापाल

(रा.प

.अनं.

./शासन

/लेखा

)-1

कयटु

र अप

रेटर (रा.प

.अनं.

./वव

ध)-1

ना.स.ु (रा.प.अ

नं./.

शासन

/सा.शासन

)-१

खरदार, (रा.प.अ

नं../

शासन

/सा.शासन

)-1

सवार च

ालक

(ेणी

वहन

)-२

का.स. (

ेणी व

हन)-३

21s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

स पक

ीमहल, ल लतपूर फोनः ०१-५५२११५१ ई-मेलः cdabc2018@gmail.com वेभसाईटःdoacrop.gov.np

काय ववरण

बाल वकास स बि धत रा य नी त तथा मापद ड तजमुा एवं नयमन स व धी काय गन,

बाल वकास तथा जै वक व वधता स व वषयमा रा य तरमा वशेष सेवा दान गन तथा रा य फोकल कायालयको पमा काय गन,

रा य तरमा बाल ोत के थापना र संचालन स व धी रा य नी त, मापद ड तजमुा तथा नयमन गन,

बाल वकास स व सम या प हचान र सम या समाधानका ला ग नी तगत सझुाव उपल ध गराउने,

रा य मह वका बाल ह को रा य वासलात तयार का ला ग ा व धक सहयोग पयुाउन,े

रा य तरमा बीउ वजनमा आ म नभरता स व धमा आव यक काय म तजमुा एवं काया वयन तथा सहजीकरण गन, तथा उ त बीउको योग एवम ्पहुँच वृ तथा खा ा बाल को समिुचत उपभोग स बि ध सचेतना काय म संचालन गन,

बीउ मू य ृंखला वकास (seed value chain development) स व धी आव यक काय गन,

खा ा , दलहन, तेलहन, औ ो गक बाल लगायतको रा य मह वका वशेष उ पादन काय म (ज तै मशन काय म) तजमुा तथा संचालन गन,

बाल अनसु धान/ बकास तथा बीउ बजन स ब धी रा य तथा अ तरा य सरकार , गै सरकार सं था, कृषक समदुाय तथा नजी नकायह सँग सम वय गर न वनतम ्बाल वकास व धह को प हचान तथा सार गन,

बाल वकास तथा कृ ष जै वक व वधता संर ण एवं स ब न स बि ध संघीय, देश तथा थानीय तहमा संचालन भएका काय मह मा सम वय

22 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

तथा सहकाय गन एवं स चा लत काय मह को अनगुमन, नर ण तथा सपेुर वे ण गर आव यक पृ पोषण स हत ा व धक सेवा उपल ध गराउने,

रा य तरमा आनवंुिशक ोत तथा कृ ष जै वक व वधताको प हचान, संर ण र उपयोगको तथा वकास र व तारका लागी रा य नी त तथा मापद ड तजमुा एवं नयमन स व धी काय गन,

अ तरा य आनवंुिशक ोत के तथा वकास एवं व न के संग नेपाल सरकार माफत स व ध था पत गन तथा आनवंुिशक ोत एवं अ य सहयोग ा गन,

कृ ष जै वक ववधता न त २०६३ (प हलो संशोधन २०७१) काया वयनमा सहिजकरण गन तथा रा य तरमा कृ ष जै वक व वधता संर ण, स ब न एवं व न तथा सार स व धी काय म तजमुा तथा काया वयन एवं सम वय गन,

के को मातहतमा रहेका कायालयह को अनगुमन, नर ण तथा सपेुर वे ण गर आव यक ा व धक सेवा उपल ध गराउने,

रा य कृ ष नी त २०६१, कृ ष यवसाय व न नी त २०६३, कृ ष वकास रणनी त २०१५-२०३५ तथा अ य नी तह लाई अनसुरण गद आयात त थापन एवम ् खा तथा पोषण सरु ा अ भबृ गन खा ा , दलहन,

तेलहन, औ ो गक बाल मा रा य मह वका वशेष उ पादन काय म (अ भयानमूखी काय म)संचालनमा स बि धत नकायह लाई सहिजकरण गन,

नवउ मोिचत तथा उ मोच मखु बाल वशेषका जातह को कृषक तरमा यापक सारका ला ग स बि धत नकायह सँग सम वय तथा सहकाय गन,

बाल वकास तथा कृ ष जै वक व वधता स बि ध रा य तरको त या संकलन, व षेण तथा काशन गन,

रा य तरमा बा लह को पो हाभ यव थापन स बि ध व ध वकास र व तारका लागी रा य नी त, मापद ड तथा नयमन तथा व ध सारका काय म तजमुा तथा काया वयन गन,

नेपाल सरकारले तोकेको बाल वकास तथा कृ ष जै वक व वधता संर ण तथा व न स व धी अ य कायह

23s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

२. केि य कृ ष योगशाला (माटो, वीउ, बाल संर ण), ह रहरभवन

त काल न अव थामा नेपाल सरकारको २०४९, २०५२ र २०६१ को संगठाना मक सधुार संगै कृ ष वभाग अ तगत था पत माटो यव थापन नदशनालय, बाल संर ण नदशनालय र वउ वजन गणु तर नय ण के अ तगत रहेको वउ वजन योगशाला गा भएर नेपालको सं वधान २०७२ ले न द गरे अनु प रा य पनुःसंरचना संगै हालै व.स. २०७५ सालमा यस के य कृ ष योगशालाको थापना भएको हो। यस योगशालालाई रा य तरमा योगशाला थापना एवं स चालनको मापद ड तजमुा, नयमनकार मा यता दायक नकाय तथा रे े स योगशालाका पमा वकास गन उ े यका साथ ल लतपरुको ह रहरभवनमा सा वकको माटो यव थापन नदशनालयमा के य कायालय र ह रहरभवन अवि थत सा वकका योगशालाह रहेका थानह बाटै योगशाला संचालन हनु ेगर थापना भएको छ।हाल यस अ तगत माटो तथा मल प र ण शाखा, बउ वजन शाखा र बा ल संर ण शाखा रहेका छन\। य ३ वटै योगशाला सेवाको साथमा रफरे स योगशालाको पमा काम गन काय ववरणका साथ के य कृ ष योगशाला थापना भएको छ।

24 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

s]lGb

|o s[lif k

|of]uz

fnf -d

f6f],

aLp /

afn

L ;+/I

f0f_

aLp ljh

g kl/I

f0f zfv

f

al/i7

afnL la

sf;

clw

s[t

/f=k

=lå=k

|f=

-s[lif÷af

ln las

f;_–!

afnL la

sf;

clw

s[t

/f=k

=t[=k

|f= -s

[lif÷af

ln

lasf;

_–!

afuj

fgL la

sf;

clw

s[t

/f=k

=t[=k

|f=

-s[lif÷af

ujfg

L_–!

k|fljlw

s ;

xfos

/f=k

=cg+=

k|=k|f= -s

[lif÷af

ln

lasf;

_–!

k|fljlw

s ;

xfos

/f=k

=cg+=

k|=k|f=

-s[lif÷af

ujfg

L_–!

Nofj

Jjf

o= /

f=k=c

g+=lå=k

|f= -s

[lif÷af

ln

lasf;

_–!

df6f] kl/I

f0f zfv

f

al/i7

df6f] lj1 /

f=k=lå

=k|f=

-s[lif÷:j

fOn ;

fOG;

_–!

df6f] lj1 /

f=k=t

[=k|f=

-s[lif÷:j

fOn ;

fOG;

_–@

k|fljlw

s ;

xfos

/f=k

=cg+=

k|=k|f=

-s[lif÷:j

fOn ;

fOG;

_–@

Nofj

Jjf

o= /

f=k=c

g+=lå=k

|f=

-s[lif÷:j

fOn ;

fOG;

_–!

25s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

स पक ह रहरभवन, ल लतपरु फोनः ०१-५५२०३१४ वेभसाईटः www.centralaglab.gov.np इमेलः centralaglab.sspp@gmail.com

काय ववरण

रा य तरमा योगशाला थापना एवं स चालनको मापद ड नधारण,

नजी तथा गैर सरकार े वाट संचा लत योगशालाह को तर नधारण,

समक ीकरण, माणीकरण तथा मा यता दायक नकायको पमा काय गन,

अ तरा य यायन स व धी कायह ,

ांगा रक माणीकरण तथा स ट फकेसन स व धी कायह ,

सरकार , नजी तथा गैरसरकार े वाट संचा लत योगशालाह को अनगुमन तथा नयमन ।

शाखाह 1. बीउ वजन शाखा

बीउ वजन पर ण स व धी रा य मापद ड, नी त तजमुा र काया वयनको यव था,

बीउ वजन पर णमा संल न सरकार , गैर सरकार तथा नजी े को मता वकास

बीउ वजन योगशाला र पर ण कायको नयमन तथा अनगुमन बीउ वजन रफरे स योगशालाको पमा काय गनवीउ वजन पर णको

अ तरा् य यायन स व धी कायह गन वीउ वजन पर ण स बि ध अनसु धान तथा वकासका कायह गन।

2.माटो पर ण शाखा माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे खा त वह तथा अ य additives को

पर ण स व धी रा य मापद ड, नी त तजमुा र काया वयनको यव था, माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे खा त व तथा अ य additives को

पर णमा संल न सरकार , गैर सरकार तथा नजी े को मता वकास,

26 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे खा त वह तथा अ य additives पर ण योगशाला संचालन र पर ण कायको नयमन तथा अनगुमन तथा ा व धक सेवा

माटो, मल तथा माटोमा योग हनुे खा त व तथा अ य additives पर ण रफरे स योगशालाको पमा काय गन र पूवाधार तयार गन

Soil Microbiology, Soil Survey स बि ध कायको सम वय तथा वकासमा टेवा पयुाउने

माटो तथा मल पर ण स बि ध अनसु धान तथा वकासका कायह गन ।

3.बाल संर ण शाखा बाल संर ण योगशाला संचालन स व धी रा य मापद ड, नी त तजमुा र

काया वयनको यव था, बाल संर ण योगशाला सेवामा संल न गैर सरकार तथा नजी े को

मता वकास, सरकार , गैर सरकार एवं नजी नकायह वाट संचालन हनुे बाल संर ण

योगशाला र सेवाको नयमन, अनगुमन तथा ा व धक सेवा बाल संर ण रफरे स योगशालाको पमा काय गन । र सो का ला ग

पवुाधारह तयार गन । वषा दको गणु तर तथा वषा द अवशेष स बि ध योगशाला संचालन,

नयमन, अनगुमन तथा ा व धक कायमा सेवाटेवा पयुाउने । वाल संर ण योगशाला स बि ध अनसु धान तथा वकासका कायह गन।

27s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

३. रा य फलफूल वकास के , कत परु

नेपालमा बागवानीज य बाल ह को वकास व तारका चरु संभावनालाई म यनजर रा दै वगतमा योजनाब वकासको प हलो प वष य योजना २०१३ सालबाट शु हनुभ दा अगावै त का लन सरकारले व.स.२०१२ मा प हलो पटक ह टक चर से सनका पमा कृ ष वभाग अ तगत थापना भई २०१८ सालदेिख क तपरुमा थाना तरण ग रयो । यसै गर व.सं.२०२२ स ममा देशभर बागवानी वकासका कामह अिघ बढाउन १४ वटा बागवानी फामह को थापना गर काय मलाई अझ व ता रत ग रयो । व.सं.२०२३ सालमा कृ ष वभागलाई ५ वटा वभागमा वभाजन गर थम पटक फलो ान वभाग गठन ग रएको थयो । व.सं.२०२९ सालमा पाँचवटा वभागलाई एउटै कृ ष वभागमा पनुगठन ग रयो । बागवानी बाल ह को वकासका ला ग फलफूल, तरकार वकास शाखा र वत पमा रा य सु तलाजात फलफूल वकास काय म तथा रा य आल ुबाल वकास काय मको थापना प न यसै सालमा भयो । व.सं. २०४७ सालमा कृ ष वभागलाई पनुः वघटन गर कृ ष वभागबाट बागवानी वभाग अलग ग रयो र २०४९ सालमा वभागलाई पनुः एकै छाता मनुीको स ा त अनु प कृ ष वकास वभागमा समायोजन गर बागवानीलाई २ वटा महाशाखामा वभाजन गर फलफूल वकास महाशाखा र तरकार वकास महाशाखाको गठन ग रयो। यस प छ व.सं.२०५७ सालमा फलफूल र तरकार वकास महाशाखाह लाई छु ाछु ै नदशनालयह मा पा त रत गर फलफूल वकास नदशनालयको पमा रह फलफूल, कफ , िचया, पु प आद स ब धी व भ काय म संचालन हुंदै आएका थए। नेपालको सं वधान २०७३ ले न द गरे बमोिजम रा यको पनुःसंरचना संगै व.सं. २०७५ सालमा उपरो सा वकको संरचनाबाट स पादन ग रने कायह लाई यथावत रा दै तथा अ य काय ववरणह स हत रा य तरमा वशेष सेवा दान यस के को थापना ग रएको हो।

28 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

काय ववरण

अ तरगतका फाम/के ह लाई आव यक नी तगत तथा काय मगत नदशन र पृ पोषण,

फलफूल बाल ब नको े मा देशको फोकल कायालय फलफूल बाल ब तकुो रा य मह वका वशेष उ पादन काय म ज तै,

मशन काय म तजमुा तथा संचालन फलफूल वकास स बि धत सम या प हचान र सम या समाधानका ला ग

कृ ष वभागलाई नी तगत सझुाव अ तरगतका फाम के ह मा न वनतम ् व ध दशन तथा सारणको

यव था स ब धी काय फलफूलह को सारण साम ी उ पादन तथा वतरणमा सम वयको यव था फलफूल स ब धी वषयमा रा य तरमा वशेष सेवा दान गन फाम के यव थापनका ला ग कृ ष वभागलाई आव यक परामश उपल ध

गराउने नेपाल सरकारले तोकेको फलफूल वकास स व धी अ य कायह

स पक

क तपरु, काठमा डौ फोनः ०१-४३३१६१९ वेभसाईटः www.ncfd.gov.np ईमेलः ncfd.gov.np@gmail.com

29s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

30 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

४ यवसा यक क ट वकास केसानो लगानी र थोरै े फलमा गन स कने भएकाले रेशमखेती, मौर पालन तथा याउज ता बाल ह ामीण तथा वप न कृषकह को आयआजन गन मह वपणु यवसाय हो। नेपालमा पर परागत पमा मौर पालन गर द आएको भएता प न वगत केह वषिख मौर पालनले यवसा यक प लएर मह एवम ् मौर ज य उ पादनमा वृ भई वदेशमा समेत नकासी भईरहेको छ। यसैगर थानीय ोत साधन र मको उपयोग गर याउको उ पादनमा वृ गर कुपोषण कम गराउन र आयआजन गन समेत श त स भावना रहेको छ। साथै उ च तरको रेशम उ पादन गर ामीण उ मी र िश पकारह लाई कोयो र रेशम उ ोग तफ उ े रत गराई घरेल ुउ ोगको वकासबाट देश भ आयमूलक रोजगार का अवसरह को ृजना गन रेशम खेती वकास काय म स चालनमा रहेको छ। यसर याउ, मह तथा रेशम लगायतका कृ ष यवसायको व न गर वदेशमै वरोजगार तथा आयआजनका अवसरह सजना गन उ े यले यवसा यक क ट वकास काय मह वगत देिखनै स चालनमा रहेका छन।् नेपालको सं वधान २०७३ ले न द गरे बमोिजम रा यको पनुःसंरचना संगै व.सं. २०७५ सालमा उपरो सा वकको संरचनाबाट स पादन ग रने कायह लाई यथावत रा दै तथा अ य काय ववरणह स हत रा य तरमा वशेष सेवा दान यस यवसा यक कट वकास के को थापना ग रएको हो।

स पक ह रहरभवन, ल लतपरु फोनः ०१-5524225, ५५२०९६३ वेभसाईटः www.cied.gov.np ई-मेलः doiednepal@gmail.com

काय ववरण

यवसा यक क ट वकास अ तगत पन मौर , रेशम, याउ लगायतका ब तहु को व नका ला ग देशको फोकल कायालयको काम गन

31s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

यवसा यक क ट स ब संिघय संरचनामा पन फाम /के ह लाई नी त तथा काय मगत पृ पोषण एवं यव थापक य प मा कृ ष वभागलाई परामश उपल ध गराउने

मौर , रेशम, याउ लगायतका ब तहु को रा य मह वका वशेष उ पादन काय म तजमुा,संचालन तथा काया वयन यव था मलाउने

मौर , रेशम, याउ लगायतका ब तहु को सम वकासका ला ग मू य अ भबृ शृंखलामा आधा रत प त अनु प अगाडी बढाउन मू य शृंखलाका संवाहकको प हचान, मता अ भबृ , मूल वाह करण गद उपभोग यो य ब त ुतयार तथा बजार करणमा सहजीकरण गन

मौर , रेशम, याउ लगायतका ब तहु को वकाससँग स बि धत सम या प हचान, व षेण तथा समाधानका ला ग कृ ष वभागलाई नी तगत सझुाव पेश गन

नेपाल कृ ष अनसु धान प रषद, कृ ष तथा वन व व ालय, नेपाल व ान तथा व ध त ानलगायत रा य /अ तरा य संघ/सं थाह सँगको स ब ध

र सम वयमायवसा यक क ट वकास िश ा-अनसु धान-सारको अ तरस ब ध कायम गद न वनतम व ध व न तथा सारणको यव था

मलाउने

यवसा यक क ट स ब वषयमा रा य तरमा वशेष सेवा एवं स बि धत सारण सामा ीह को उ पादन तथा वतरणको यव था मलाउने

यवसा यक क ट वकासमा संल न नजी तथा गैरसरकार सं थाह को त या संकलन तथा रा य डाटावेश तयार एवं अ ाव धक गन

यवसा यक क ट वकास स ब धी व न गन नी त(रेशम र याउ समेत),

ऐन, नयम, नदिशका र काय व धको म यौदा तयार गर वीकृतीका ला ग स बि धत नकायमा सम वय र पहल गन

मौर , रेशम र याउसँग स बि धत उ पादन सामा ी र उ पादनह को गणु तर र मापद ड तयार एवं अ ाव धक गन

32 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

देश तथा थानीय तहसँग सम वय गर मौर , रेशम र याउसँग स बि धत उ पादन सामा ीको उपल धता र आपू तको सु नि तताको ला ग ोत के ह को प हचान तथा रा य वाशलात तयार गन

ोत के ह को अनगुमन /मू या नको आध ◌ारमा यवसाय दता र खारेजीको आव यक यव था मलाउने

मौर व न नी त २०७३ मा यव था भएका वषयव तकुो काया वयनका ला ग आव यक पन ऐन नयमह को नमाण गर पूण काया वयनमा याउन पहल गन

cfwf/dfcg'udg d"NofÍgsf] cfwf/df

33s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

34 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

५. रा य आल,ु तरकार तथा मसलावाल वकास के , खमुलटार

कृ ष वकासमा वषय वशेष ताको मह वलाई ाथ मकता दई कृ ष सेवालाई छटो र छ रतो क समले कृषक सम पु याउन व.सं. २०२४ सालमा वागवानी लगायत पाँच वभागह को गठन भएको थयो। एक कृत उ पादन णाल भएको हदुां नेपाल कृषकका ला ग शासक य तथा आथक ले धेरै वभागबाट सेवा मक काय स ालन गन ु यवहा रक देिखएन।तसथ व.सं. २०२९ सालमा त काल न पाँचै वभागह लाई गाभेर एउटै कृ ष वभागको पमा पनुगठन ग रयो। यसै पनुगठनमा बाल वशेषका वकास काय मह भावकार पमा स ालन गन कृ ष वभाग अ तगत बाल वकास शाखाह समेत थापना गन योजना बमोिजम तरकार , मसला तथा आल ु बाल ह को तालकु अ ाको पमा व.सं. २०२९ सालमा तरकार वकास शाखाको थापना ग रयो र आलबुाल वकासको ला ग व.सं. २०२९ सालमा रा य तरमा “रा य आलबुाल वकास काय म” को थापना ग रएको हो। मसला वाल को वकासलाई अिघ वढाउन आव यक पन पूवाधार र व ध वकासका ला ग मह वपूण कायह को थालनी आ.व. २०३२/३३ (कृ ष वष) देिख योजनाव पमा शु वात भयो। यसै आ.व. मा ईलामको फ लमा अलची वकास आयोजनाको थापना र २०३४ सालमा पोखरामा अदवुा अनसु धान के को थापना ग रयो। वागवानीको चरु स भावना र आथक उ तमा यसले खे न स ने भू मकालाई म यनजर राखेर व.सं. २०४७ सालमा वागवानी वभागको सजना ग रएको थयो । यसै ममा कृ ष म ालयको व.सं. २०४९ सालमा नयाँ संरचना बनेप छ यस म ालय अ तगत रहेका ५ वटा वभागह लाई एक कृत गर व.सं. २०४९ ावण १ गतेदेिख एक छाता (One

Umbrella Concept) मु न रा े योजना अनसुार एउटै कृ ष वकास वभागको थापना ग रयो र तरकार वकास शाखालाई तरकार वकास महाशाखामा प रणत ग रएको थयो।यसै वष के य तरको अलची तथा सठुो वकास काय म संचालनमा याइयो र २०५२ सालमा भएको सांगठ नक हेरफेरमा यसलाई सठुो

35s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

तथा अलैची वकास शाखा नामाकरण ग रयो । कृ ष वभाग अ तगतका व भ महाशाखाह छु ै कायालयका पमा स ा लत भई आएकोमा व.सं. २०५६ ावणदेिख वभागको सहयोगी महाशाखाह को पमा लइयो। आ.व.

२०५६/५७ देिख आथक कारोवार समेत वभागबाटै स ालन गर महाशाखाको अ धकार े लाई साँगरुो बनाइयो। यसो हुँदा शास नक कृया पूरा गदागद सेवा मक कायको ग तमा म दता आयो। यो कृयाले वकासको ग तमा तकूल असर पारेको महससु गर यी महाशाखाह लाई नेपाल सरकार (म.प.) को म त २०५७/०३/२६ को नणयानसुार त का लन कृ ष तथा सहकार म ालयले संगठना मक संरचनामा केह फेरबदल गर पनुः छु ै कायालयको प हचान दईयो। यस पटकमा महाशाखाह लाई मातहतका अ य कायालयह को शास नक एवं आथक कायमा मागदशन गन गर काय म नदशनालय भनी नामाकरण ग रयो। अलग–अलग दरब द भएको र छु ा–छु ै काय म बजेट भएका दईु कायालयह आल ु वकास शाखा प छ लो समयको रा य आल ुबाल वकास काय म र सठुो तथा अलची वकास शाखा प छ लो समयको रा य मसलाबाल वकास काय म,

खमुलटार व.सं. २०४९ साल ावण १ गते देिखनै यस नदशनालयको शास नक नय णमा रािखएकोमा आ.व. २०५७/५८ देिख आथक कारोबार समेत यस नदशनालयले हेन गर अि तयार दईएकोमा नेपाल सरकारको नणयानसुार आ.व. २०६०/६१ देिख पनुः आथक कारोवार छु ा–छु ै ग रएको थयो। यसै ममा देशको संिघयतामा वेश तथा राजनै तक र शास नक पनुसंचनामा त का लन तरकार वकास नदशनालय, रा य आल ु बाल वकास काय म र रा य मसलाबाल वकास काय मह लाई एकै ठाँउमा गाभेर रा य आल ुतरकार तथा मसलाबाल वकास के को आ.व.२०७५/७६ मा शु वात भयो।

36 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

37s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

स पक खमुलटार, ल लतपरु फोनः ०१-५५२३७०१ वेभसाईटः www.vdd.gov.np ई-मेलः npvsckhumaltar@gmail.com

काय ववरण अ तगतका फाम के ह लाई आव यक नी तगत तथा काय मगत नदशन र पृ पोषण,

आल,ु तरकार तथा मसलावाल ब नको े मा देशको फोकल कायालय, स बि धत वाल व तकुो रा य मह वका वशेष उ पादन काय म ज तैः मशन तथा फोकस काय म तजमुा तथा स चालन,

नेपाल कृ ष अनसु धान प रष संगको सम वयमा आल,ु तरकार तथा मसलावाल वकास स व सम या प हचान र सम या समाधानका ला ग कृ ष वभागलाई नी तगत सझुाव दान गन,

अ तगतका फाम, के ह मा न वनतम व ध दशन तथा सारणको यव था स व धी काय,

बीउ तथा व वा लगायतका सारण साम ीह को उ पादन तथा वतरणको यव था,

आल,ु तरकार तथा मसलावाल स व वषयमा रा य तरमा वशेष सेवा दान गन,

फाम के यव थापनका ला ग कृ ष वभागलाई आव यक परामश उपल ध गराउन,े

तरकार , आल ु र मसला वाल का वीउ वजन र व वाको गणु तर नधारण र नयमनमा ा वधक सझुाव,

तरकार , आल ुर मसला वाल वकासमा आव सरकार , गै सरकार , नीजी एवं अ य स थाह संग सम वय एवं सहकाय गन,

नेपाल सरकारले तोकेको आल,ु तरकार तथा मसलावाल वकास स व धी अ य कायह ।

38 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

6. कृ ष पूवाधार वकास तथा कृ ष या ीकरण व न के , ह रहरभवन नेपाल एक कृ ष धान देश भएकोले कृ ष े को वकास यासमा रा ले ाथ मकताका साथ साधन ोतह प रचालन गद आएको छ । प रचा लत साधन ोतह मु यतयाः रासाय नक तथा जै वक यासह मा सी मत थए भ दा अ यिु

नहोला । फल व प खा सरु ामा केह हदस म सफलता ा हनुकुो साथै कृ ष वकासको दरमा प न वृ भएको देिख छ । कृ ष वकास रणनी तले प रलि त गरेको कृ ष वकासको वृ दर हा सल गनको ला ग कृ षको यवसा यकरण गनकुा साथै कृ ष बजार यव थानमा प न यि कै यान दन आव यक छ । यसको ला ग कृ ष ईि ज नय र व धको योगदान प न अ य तै मह वपूण हनु स दछ । हा ो ज तो कृ ष धान देशको सामािजक तथा आथक स वृ गन ामीण आय वृ को आव यकता पदछ भने ामीण आय, रोजगार र खा सरु ामा नभर गदछ। ामीण े को कृ ष आय तथा खा सरु ा सु नि त गन भू म तथा म उ पादक व वृ

गन आव यक पदछ। यसको ला ग कृ षमा यावसा यकरण, कृ ष बजारमा सहज पहुँच तथा कृ ष ईि ज नय र साथै जै वक व धह को संयु यासको आव यकता पदछ ।

नवाहमूखी कृ ष णाल लाई बजारमूखी, त पध र यवसा यक कृ ष णाल को पमा वकास गर कृ ष उपजको ब वतरणलाई यवि थत बजार णाल बाट

उपभो ास म सरल र उिचत मू यमा पू याउन तन दशक देिख सांगठ नक संरचना नमाण तथा पनुगठन हदैु प रवतनका यासह हनुे ममा म त २०६०/०८/०४ को नेपाल सरकारको नणय अनसुार २०६१ साल देिख काया वयनमा आएका ता का लन कायालयह कृ ष यवसाय व न तथा बजार वकास नदशनालय अ तगतका बजार अनसु धान तथा त या यव थापन काय म, कृ ष व त ु नयात व न काय म र कृ ष यवसाय व न काय म साथै कृ ष ईि ज नय र नदशनालय समेत नेपालको सं वधान २०७३ ले न द गरे बमोिजम रा यको पनुःसंरचना संगै २०७५ भा १ गते देिख उपरो सा वकका संरचनाह बाट संिघय

39s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

के को पमा रहेको छ। यस के अ तगत कृ ष या ीकरण वधन के ,

न टािझज, जनकपरु प न रहको छ ।

स पक

ह रहरभवन, ल लतपरु फोनः ०१-५५२४२२७ ५५२४२२८ वेभसाईटः http://caidmp.gov.np ई-मेलः campid2075@gmail.com

40 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

41s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

काय ववरण कृ ष पूवाधार वकास तथा कृ ष या ीकरणको े मा देशको फोकल कायालयको पमा काय गन,

कृ ष तथा पशपु छ वकास म ालय र कृ ष वभागको स बि धत नकायसंग सम वय ग र कृ ष पूवाधार वकास तथा कृ ष या ीकरण व न स ब धी काय मह स ालन गन,

अ तरगतका के ह को तालकु कायालयको पमा काय गन,

रा य तरमा बजार पूवाधार नमाण, तरो ती, सधुार तथा वकासमा सहयोग गन,

िशत भ डारह को पूवाधार वकास तथा व नमा सहयोग गन,

सावज नक नीिज साझेदार मा कृ ष बजार पूवाधार वकास गन,

कृ ष या ीकरण तथा पूवाधार वकास स व द सम या प हचान र सम या समाधानका ला ग कृ ष वभाग तथा म ालयलाई नी तगत सझुाव, दने,

अ तरगतका फाम के ह मा न वनतम व ध दशन ता लम तथा सारणको यव था स व धी काय,

कृ ष े का पूवाधारह को वकास तथा यव थापन काय मह स ालन गन,

देश यापी कृ ष य ह को व न, सार तथा स ब कायह स ालन गन,

कृ ष उ पादन तथा उ पादक व बृ का ला ग संचाइ सु वधाको भावकार उपयोग स व धी कायको सम वय,

कृ ष या ीकरण एवं पूवाधार वकासमा कृषक एवं अ य सरोकारवालाह को द ता एवं मता अ भबृ ,

रा य तरमा कृ ष मेिशनर तथा औजार उपकरण उ पादक तथा वतरकह को मता अ भवृ ी गन,

थानीय तहबाट पर परागत पमा उ पादन भई योगमा आईरहेका कृ ष य र औजारह को अ भलेख तयार गर उ पादकको मता र द ता अ भवृ तथा औजारको मता वृ गन अ ययन तथा कृ ष याि करणसंग स बि धत Ergonomic र Safety का कायह ,

Land consolidation (च लाब द ) माफत आधु नक खेती णाल को वकास तथा व तार गन,

42 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

सामदुा यक पो हाभ तथा सा मदा यक कृ ष या ीकरण सेवा थापनाको ला ग आव यक सहयोग गन

कृ ष या ीकरण व न नी त, २०७१, अनसुार काय म स ालन गन, रा य तरमा या ीकरण काय मको अनगुमन, मू या न तथा व लेषण स बि ध काय गन,

पूण या ीकरण खेती णाल (Fully Mechanized Farm) ह को वधना मक काय गन,

नेपाल सरकारले तोकेको कृ ष पूवाधार वकास, कृ ष या ीकरण एवं कृ ष बजार व न स व धी अ य कायह

43s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

कृ ष वभाग अ तगतका आयोजनाह

आयोजनाह स पक ववरण मु य उ े य साना तथा मझौला कृषक आय तर वृ आयोजना

नेपालग , बांके

फोनः ०१-५०१०२२१

(स पक कायालय, लल तपरु) वेभसाईटः www.rismfp.gov.np

ई-मेलः rismfp.pmu@gmail.com

उ च मु य जाने बाल को उ पादन तथा बजार करणको मा यमबाट साना तथा मझौला कृषकको आय तर वृ गर ग रवी यूनीकरणमा सहयोग परुय्ाउने।

कृ ष वकास योजना जनकपरु

न टािझज, धनषुा फोनः ०४१-६२०८३४ वेभसाईटः www.jadp.gov.np

ई-मेलः adpjanakpur@yahoo.com

भू मगत जलको उपयोगका ला ग डीप तथा यालो ुववेल जडान गर य ता ुववेलको भाव े मा सघन बाल

वकास काय म स ालन गर कृषकह को रोजगार एवं आय बढाउने।

ए ककृत जल ोत यव थापन आयोजना

कुमार पाट , ललतपरु

फोनः ०१-५५५३५३३ वेभसाईटः www.iwrmp.gov.np

ई-मेलः iwrmpdoa008@gmail.com

आयोजनाको भाव े ह मा कृ ष उ पादनको वृ , गरवी नवारण, खा सरु ा र गै कृ ष े बाट आय तर वृ का ला ग आधु नक कृ ष स ब धी याकेज काय मह स ालन गन र नी तगत सहयोगमा समेत सहयोग परुय्ाउने।

रानीजमरा कुलर या संचाई योजना

टकापरु, कैलाल

फोनः091-561414, 561415 ई-मेलः rjkis_aciu@gmail.com

आयोजनाको कृ ष उ पादन सहयोग आयाम अ तगत कृ ष व तहु को उ पादन तथा उ पादक व वृ गन, उ च मू य जाने कृ ष व तहु को शोधन तथा बजारकरणमा सहयोग परुय्ाउने, जल उपभो ा समूह तथा सहकार सं थाह को मता अ भवृ गन, उ च मु यका कृ ष

व त ुउ पादन, शोधन तथा बजार करणमा बढ भ दा बढ म हलाह को सहभा गता वृ गर उनीह को समािजक तरमा वृ याउने।

44 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

नेपालको सं वधानमा खा तथा कृ ष स ब धी यव था

क. धारा ३६-खा स ब धी हकः अ तगत येक नाग रकलाई खा व तकुो अभावमा जीवन जोिखममा पन अव थाबाट सरुि त हनुे कानून बमोिजम खा स भतुाको हकको याभू त गरेको ।

ख. धारा २५- स पि को हकः अ तरगतको भू मको उ पादन र उ पदक व वृ गन कृ षको आधु नक करण र यवसा यकरण गन योजनका ला ग रा यले कानून बमोिजम भू म सधुार यव थापन र नयमन गन बाधा नपन यव था गरेको छ ।

ग. धारा ४२ सामािजक यायको हकः अ तगत येक कसानलाई कानून बमोिजम कृ ष कायका ला ग भू ममा पहुँच पर परागत पमा योग र अवल बन ग रएको थानीय वीउ वजन र कृ ष जातीको छनौट र संर णको हकको याभू त गरेको छ ।

यसैग र सं वधानमा कृ ष र भू मसधुार स ब धी छु ै नी तको यव था भएको (धारा ५१, ङ) छ ।

जस अ तगत

भू ममा रहेको दोहोरो वा म व अ य गद कसानको हतलाई यानमा राखी वै ा नक भू मसधुार गन

अनपुि थत भ-ू वा म वलाई न सा हत गद ज गाको च लाब द गन,

कसानको हक हत संर ण र स व न,

कृ षको यवसा यकरण, औ ो गक करण, व व धकरण र आधु नक करण गन,

भू मको उ पादनशीलता, कृ त तथा वातावरणीय स तलुन समेतको आधारमा नयमन र यव थापन गद यसको समिुचत उपयोग गन

कृ ष साम ी र कृ ष उपजको उिचत मू य र बजारमा पहुँचको यव था गन लगायतका वषयह उ लेख भएका छन ्।

45s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

नपेालको सं वधानको अनसूुचीमा उि लिखत संघ देश र थानीय तहका अ धकार अ तरगत कृ ष स व वषयह ः १. सं वधानको अनसुचुी ५ मा रहेको संघको अ धकारको सूची अ तगत

कृ षसंग य स ब धीत हनुे वषय – वारे टाइन

२. सं वधानको अनसुचुी ६ मा रहेको देशको अ धकारको सूची अ तगत कृ षसंग य स ब धीत हनुे वषय – कृ षमा आयकर, सेवाशु क, द ड ज रवाना

– कृ ष तथा पश ु वकास

३. सं वधानको अनसुचुी ७ मा रहेको संघ र देशको साझा अ धकारको सूची अ तगत कृ षसंग य स ब धीत हनुे वषय – औष ध र वषाद

– जै वक व वधता ४. सं वधानको अनसुचुी ८ मा रहेको थानीय तहको अ धकारको सूची

अ तगत कृ षसंग य स ब धीत हनुे वषय – थानीय बजार यव थापन, वातावरण संर ण तथा जैवीक व वधता – कृ ष सडक, संचाई

– कृ ष तथा पशपुालन, कृ ष उ पादन यव थापन, पश ु वा य, सहकार

– कृ ष सारको यव थापन, संचालन र नय ण

५. सं वधानको अनसुचुी ९ मा रहेको संघ, देश र थानीय तहको अ धकारको सूची अ तगत कृ षसंग य स ब धीत हनुे वषय – कृ ष – जै वक व वधता

46 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

नपेालको सं वधान 2072 मा उि लिखत तीन तहका अ धकारसूचीको व ततृीकरण

उ च तर य संिघयता काया वयन तथा शासन पनु:संरचना ा व धक स म त तथा संिघयता काया वयन तथा शासन पनु:संरचना नदशक स म तवाट नेपालको सं वधानको अनसूुची 5,6,7,8 र ९ मा उ लेिखत कायिज मेवार व तृ तकरण भएको छ।

अनसूुचीको .सं

सं वधानको अअ धकारको सूचीका

वषय

अ धकार सूिचका वषयको व तृ तकरण

संघको एकल अधकारको (अनसूुची ५५) व ततृीकरण

18 अ तरा य यापार,

व नमय, व दरगाह,

वारे टाइन

18.4 अ तरा य यापार तथा पारवहनस वि ध अ तरा य संघसं थासंग स व ध, सि ध,

स झौता, काया वयन तथा नयमन 18.6 अ तर ादेिशक यापार स वि ध नी त, कानून,

सहजीकरण र नयमन

18.9 अ तरा य यापार स वि ध भौ तक पूवाधारह को वकास, व तार र सम वय

18.11 खा वारे टाइनको गणु तर तथा खाध व छता स वि ध नी त, कानून, मापद ड,

काया वयन र नयमन

देशको एकल अ धकारको (अनसूुची ६६) व ततृीकरण २० कृ ष तथा पश ु

वकास, कलकारखाना, औधो गक करण....

20.1.1 कृ ष, पश ु वकास तथा खाध पोषण स व धी ादेिशक नी त, कानून, मापद ड, योजना काया वयन र नयमन

20.1.2 कृ ष तथा पशपु छ ज य रोग, करा एवं महामार नय ण

20.1.3 कृ ष औधो ग ककरण, पशपु छ , उधोग यवसायको वकास तथा वदन

47s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

20.1.4 कृ ष तथा पश ुया ीकरण र उ त औजार वकास तथा वदन

20.1.6 कृ ष तथा पश ुरोगको नदान योगशाला, यव थापन र नयमन

20.1.7 कृ ष उपज, पशपु छ , पशपु छ ज य पदाथ र पश ुउ पादन साम ीको गणुा तर नधारण र नयमन

20.1.8 कृ षज य व त,ु सेवा र व धको स व दता, तर यकरण, गणु तर नधारण र नयमन

20.1.9 वीउ वजन एवं न स व धी गणु तर नधारण र नयमन

20.1.11 ादेिशक खाध सरु ा, खाध अ धकार र खाध स भतुा

20.1.12 कृ ष स वि ध ादेिशक त यांक णाल ,

अ ययन, अनसु धान तथा ोत संर ण, वकास र व तार तथा सामु हक खेती णाल

20.1.13 कृ ष तथा पशपु छ ज य तथा खाध व ध स वि ध अ ययन, अनसु धान वकास र यव थापन

20.1.14 कृ ष मल,वीउ र वषाद , आपू त यव था र नयमन

20.1.15 कृ ष, पशपु छ तथा खाध स व धी ादेिशक योगशालाह को वकास र यव थापन

20.1.16 कृ ष सार, कृषक ता लम, तथा मता वकास र सशि करण

20.1.17 कृ ष उपजको यूनतम समथन मू य काया वयन

20.1.18 कृ ष र पशपु छ वमा स व धी योजना र काया वयन

20.1.19 कृ ष बजार र पूवाधार वकास र संचालन 20.1.20 कृ ष फामके ह को वकास र यव थापन

48 s[lif ljefusf] ;+lIfKt lrgf/L

सं वधानको अनसूुची 7 मा उ लेिखत साझा अ धकार सूचीका वषयको व ततृीकरण ९ औषधी र वषाद 9.2.2 कृ ष तथा पशपु छ ज य औषधी, सु म पोषण

त व र वषा दको उपयोग र यव थापन स वि ध नी त, कानून, मापद ड र नयमन

9.3 अ तरा य तरमा योग गन दइएका र तव ध लगाइएका वषाद को सूचना

संकलन र सूचना वाह 9.2.4 वषाद नय ण र यव थापनसंग स वि धत

अ तरा य संघसं थासंगको स पक, सम वय र सहकाय

सं वधानको अनसूुची 9 मा उ लेिखत साझा अ धकार सूचीका वषयको व ततृीकरण 4 कृ ष 4.1 कृ ष स वि ध रा य नी त, कानून, मापद ड

नधारण र नयमन 4.2 कृ षज य जै वक व वधता र जै वक व ध

स वि ध रा य नी त तथा माद ड नधारण र नयमन

4.3 कृ ष स वि ध बहपु ीय र प ीय संघसं थासंगको स पक एवं सम वय

4.4 कृ ष स वि ध रा य तरको त याकं णाल ,

अ ययन, अनसु धान तथा ोत संर ण, वकास र व तार

4.5 कृ ष तथा खाध स व धी अ तरा य यायनयु योगशालाह को वकास,

मापद ड नधारण र नयमन 4.6 कृ ष तथा खाध स व धी अ तरा य यापार

सहजीकरण तथा नयमन 4.7 आया तत मल आपू त स वि ध सम वय

4.8 कृ ष तथा पशपुि छज य अ तरा य महासि ध 4.11 कृ ष औधो ग ककरण, पशपु छ उधोग यवसायको

अ तर ादेिशक वकास तथा वदन

4.14 रा य खाध सरु ा, खाध अ धकार र खाध स भतुा