T. C. STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

DOKTORA TEZ

RUS KAYNAKLARINA GRE RUSYANIN BALKAN SYASET:

ORTODOKS BRL VE PANSLAVZM (1856-1878)

Hasan DEMROLU 2502020207

Tez Danman Prof. Dr. Abdlkadir DONUK

STANBUL 2009

II

III

Z Napolyonun 1812 Moskova seferi sonrasnda Rus fikir adamlar arasnda

Batcln yannda mill bir dnce olutu. Bu fikir hareketi . Kireyevskiy, A. Homyakov ve A. Aksakov gibi dnrlerin nclnde milliyetilikten Slavclka doru yneldi. Slavclk, Yu. Samarin, A. Koelyev ve K. Aksakov gibi siyasete yakn fikir adamlarnn giriimleri ile geni halk kitlesine yayld. XIX. asrn nc eyreinde yapsal geliimini tamamlayan Slavcln son temsilcilerini N. Danilevskiy, K. Leontyev ve V. Solovyev oluturdu.

Krm Savanda Ortodoks ve Slavlardan bekledii destei gremeyen Rusya, sava sonrasnda bu halklar kendi siyas izgisine ekebilmek iin bir komite kurulmasn uygun grd. M. Gogodin, Samarin, K. Aksakov, Homyakov, Koelyev gibi Slavc dnrler, S. Solovyev, F. Buslayev, P. Leontyev ve A. Drausov gibi ilim adamlar, zengin bir asilzade A. Bahmetyev nderliinde, II. Aleksandrn da katklar ile Ocak 1858 tarihinde Moskova Slav Yardm Komitesi kurdular.

Komite din, iktisad, asker ve eitim alannda her trl destei Slav halklara resmi yahut gayri resmi yollardan ulatrmaya almtr. Balkan corafyasndan setii kk yataki rencilere Rusyada eitim vererek Rusyann bu blgede nfuzunu arttrmak isteyen komite, Cizvitlerin Osmanl Avrupasndaki Ortodokslara ynelik asimile faaliyetlerini gereke gstererek Balkan corafyasna Rusya hegomonyasn yaymaya gayret etmitir.

almada, gneye inme siyaseti olarak da adlandrlan, Rusyann Osmanl corafyasnda nfuz elde etme mcadelesi teferruatl bir ekilde dile getirilmeye allmtr. Bu g mcadelesinin son halkasn oluturan Ortodoks Birlii ve Slavclk siyaseti, balangcndan 1878e kadar gelime sreci iinde incelenmitir. Ayrca Slavcln fikr olarak beslendii kaynaklar ile siyas olarak yaplandrld kurumlar arasndaki ilikiler de karlatrmal olarak verilmitir.

IV

ABSTRACT After Napoleon's 1812 expedition in Moscow, national consciousness emerged

among Russian intellectuals together with the Westernism. This ideology tended from nationalism to Pan-Slavism with the leadership of thinkers such as Kireyevskiy, A. Khomyakov and A. Aksakov. Pan-Slavism spread in the wider masses with the initiatives of the thinkers who are closer to politics such as Yu. Samarin, A. Koshelev and K. Aksakov. In the third quarter of 19th century, N. Danilevski, K. Leontev and Vl. Solovev were the last representatives of the Pan-Slavism which completed its structural development.

In the Crimean War, Russia could not see the expected support of the Orthodox and the Slaves. After the war, Russia established a committee to take these people to their own political line. M. Gogodin, Samarin, K. Aksakov, Khomyakov, of Pan-Slavism thinkers, Koshelev, S. Solovev, F. Bushlaev, P. Leontev and A. Drashusov of scientists established "Moscow Slavic Benevolent Committee in January 1858 with the leadership of A. Bahmetev, who is a rich nobleman, and the contribution of Alexander II.

The committee tried to provide religious, economic, military and education support to the Slavic people in all kinds of formal or informal ways. This committee, that wanted to increase Russia's influence in this region by training the students selected from the Balkan geography in Russia, made an effort to spread the Russian hegemony in the Balkan region by putting forward the assimilation activities against the Orthodox in the Ottoman Europe.

In this study, the struggle of Russia to influence in the Ottoman geography, which is called as "the policy of expension to the South, is expressed in detail. The Orthodox Union and the Slavic-assertion that forms the final stage of this power struggle is examined from the beginning to 1878. Moreover, the relationship between the sources which feed the Slavism with the ideas and the institutions where it is configured politically is given in comparative way.

V

NSZ Adn Adriyatik Denizinden Trakyaya kadar uzanan sradalardan alan, karadan

Trakya, Orta ve Dou Avrupa, denizden ise Ege Denizi, Adriyatik ve Karadeniz tarafndan evrelenen Balkanlar jeo-politik ve jeo-stratejik bir konuma sahiptir. lk alarda Avrupadan n Asyaya, n Asyadan Avrupaya gerekletirilen glerde nemli rol stlenen blge, sonraki dnemlerde ticar faaliyetlerin ve Avrupaya hkim olmann anahtar konumunu kazanmtr. Makedonyal skender, ran zerine sefer dzenlerken Balkan blgesini ana hat, Persler, Roma zerine akn dzenlerken Balkanlar gei noktas olarak kullanmtr. Blgede Roma ve Bizans imparatorluklar zamannda belli dnemlerde istikrar salansa da, Kavimler G sonrasnda farkl rklarn blgeye yerlemesi sebebiyle Ortaa boyunca istikrarszlk Balkanlarda kanlmaz bir hl almtr. Blgedeki istikraszln ana sebebi, blgenin jeo-politik ve jeo-stratejik bir konuma sahip olmas, farkl rk, din ve mezhepleri barndrmasndan da kaynaklanmaktadr.

Gnmzde ok sayda Trk ve Mslman nfusu barndran Balkan Yarmadasna Trkler, Osmanl Trklerinden nce gelmi, Balkan tarihini etkilemi, ekil vermi ve onun bir paras olmulardr. Balkanlarda yaayan etnik unsurlardan olan Slavlar, Roma mparatorluu snrlar dhilinde yok olmaktan Trk gleri sayesinde kurtulmulardr. Bilhassa Hun mparatoru Attilann aknlar Slavlar Roma etkisinden, dolaysyla Roma kltr arasnda asimile olmaktan kurtarmtr. Blge Trkler iin, hem kuzeyden hem gneyden asker ve g hareketlerinin gei gzergh olmutur. Bu hareketlilik srasnda birok Trk topluluu da blgeye yerlemitir. Bununla birlikte Trklerin kalc ve etkin bir ekilde Balkanlara yerlemesi Osmanl Devleti ile mmkn olabilmitir. Osmanllarn Anadolu ve Balkanlar kontrol etmesi, uzun zamandr kaybolan istikrarn yeniden tesisini salamtr. Bylece Balkanlar, Anadoluya yerleen Trkler iin her zaman nemini canl bir ekilde korumutur. Blge, Trkiye asndan batdan gelmesi muhtemel saldrlar iin bir savunma alan oluturduu gibi, Avrupa ile iliki kurmay salayan nemli bir kpr grevi de yapmtr.

VI

Osmanl Devletinin uzun sre istikrar koruduu Balkanlarda, Osmanl idaresinin zayflamaya balamas neticesinde Avrupal devletler ve gelimekte olan Rusya, hkimiyet elde etmek iin mcadeleye girimitir. Fransz htilalinin de etkisiyle her millet kendi mill devletini kurmak iin mcadeleye girimi, blgede i ie yaayan karmak rk, din ve mezhep mensuplarnn arasndaki mnasebetler, bu hkimiyet kavgasn olduundan daha zor bir hle dntrmtr.

almamzda I. Petro ve II. Katerina zamannda gelitirilen Rus-Ortodoks mnasebetleri neticesinde Ortodoks Birlii siyasetinin nasl ekillendiini, Ortodoks Birlii siyasetinin Slav Birlii siyasetine nasl dntn, bu dnmn ana merkezi Slav Yardm Komitesinin faaliyetlerini ortaya koymaya altk.

Birinci blmde XVI. Asrdan Yunanistann bamszln kazanmasna kadar geen srede Rusyann Osmanl corafyasnda yaayan Ortodoks halklarla olan mnasebetlerini incelemeye altk. Rusya, I. Petro dnemine kadar Ortodoks ve Slavlara olan ilgisini dile getirmesine ramen Osmanl Devletinin gcn dikkate alarak fiili herhangi bir hareketete bulunamamtr. I. Petro dneminde de bu durumu gz nnde bulunduran Rusya, Balkanlardaki ufak apl isyan hareketlerinden yeterince faydalanamamtr. Avrupada meydana gelen siyasi mcadelelerden ypranmadan syrlan Rusya, II. Katerina zamannda Osmanl aleyhinde Karadenizin kuzeyinde elde ettii baarlardan dolay Ortodoks ve Slavlara desteini alenen gstermeye balamtr. 1812de Napolyonun Moskova seferine ngilizlerin pasif desteine ramen baaryla kar koyan Rusya, 1815 Viyana Konferansnn da rzgrn arkasna alarak Balkanlardaki faaliyetlerini Osmanl Devleti aleyhine daha da arttrmtr.

II. Katerina devrinden itibaren ne srd Yunan Plan ile Ortodokslara bamszlk kazandracak yegne devlet olduunu gstermeye gayret eden Rusya, Yunanllarn bamszlklarn kazanmasndan sonra Balkanlarda daha gl bir nfuza sahip olacan dnmtr. Ancak Yunanistann, Rusyaya nazaran ngiltereye yakn siyas argmanlar gelitirmesi, Rus fikir adamlar nclnde devlet kademesinde Ortodoks Birlii fikrinden Slav Birlii fikrine doru ynelmeye yol amtr.

VII

1828-1829 Osmanl-Rus Sava sonrasnda Rusyann Osmanl Devleti aleyhindeki faaliyetlerine ilk nceleri mdahil olmayan Avrupal devletler, Rusyann boazlara tek bana hkim olma isteini aka ortaya koyduunda, ngiltere ve Fransa liderliinde baz kararlar almaya ynelmilerdir. Rusyann bu tutumundan vazgememesi Krm Savanda Avrupal devletlerin Osmanl Devleti yannda yer almasn, dolaysyla Rusyaya Osmanl corafyasnda baz aleyhte yaptrmlar uygulanmasn beraberinde getirmitir.

kinci Blmde ise Panislavizmin Rusyada ortaya kn ve Rus siyasetine nasl etki ettiini Rus ariv belgeleri nda ortaya koymaya altk. Panislavizm fikrinin Rusyadan nce ek ve Slovaklarda neet ettii ve Lehlilerin de buna katk salad aikrdr. Hatta bu konuda Slavclk zerine incelemelerde bulunan btn aratrmaclar fikir birlii halindedir. almamzda konu btnln korumak iin Leh ve ek Slavcln derinlemesine deil, Rusya ile ilgili ksmlarn incelemeyi, bal balna bir tez konusu olan 1848 ve 1867 Slav Siyas Toplantlarndan da ksmen bahsetmeyi uygun grdk.

XVII. asrn balarndan itibaren fikr manada dile getirilen Slav halklarnn tek bir at altnda birletirilmesi dncesine Lehistan Almanlarla (Prusya ve Avusturya-Macaristan) birlikte blerek tamamen kar olduunu gsteren Rusya, Viyana Kongresi sonrasnda Avrupa siyas arenasnda yeterince gl olduunu hissettiinde Slav Birlii fikrini desteklemeye balamtr. Slavclk fikri 1840larda Batclk kadar etkili olmasa da Kireyevskiy, Homyakov, Aksakov, Koelyev gibi fikir adamlarnn, kardklar gazete ve dergilerde bu fikrin Rusya halknn geneline yaylmas iin gayret gstermilerdir. lk nceleri fikir adamlar arasnda kabul gren Slavclk akm, Avrupal Hristiyan Devletlerin (ngiltere ve Fransa) bir Mslman Devleti (Osmanl Devleti) yannda yer alarak Rusyaya kar sava iln etmesi neticesinde devlet yneticileri arasnda da etkin olmaya balamtr. Krm Savandan sonra Slavc fikir adamlarnn giriimleri neticesinde kurulan Slav Yardm Komitesi ise bu fikrin arlk Rusyasnn genel siyaseti hline gelmesine vesile olmutur.

VIII

nc blmde ise Slav Yardm Komitesinin kuruluunu ve Osmanl corafyasnda yaayan Slavlara yapt yardmlar dile getirmeye gayret ettik. lk nce sosyo-kltrel ve din yardmlar iin kurulduunu iln eden komite, Avrupada deien devletleraras mnasebetler neticesinde asker ynden de Balkan halklarna yardm etmekten geri kalmamtr. Almanlarn, 1866da Sadova Savanda Avusturya-Macaristan, 1870te de Sedan Savanda Fransay malup etmesi zerine Avrupadaki karklklardan istifade eden Rusya, Krm Savann sonularn tanmadn iln etmi, Balkanlardaki ayrlk hareketlere alenen, Slav Yardm Komitesi aracl ile destek vermeye balamtr. Alman tehlikesinin giderek cidd boyut kazanmasndan dolay ngiltere, Rusyann bu siyasetine pasif bir ekilde destek vermitir.

Rusya, Slav Yardm Komitesi vastasyla Balkan blgesinden Rusyaya henz ilkokul anda renciler getirterek, getirilen rencilerin btn masraflarn stlenmi, okullarn bitiren renciler ise memleketlerine dndklerinde birer gnll Rus ajan olarak faaliyetlerde bulunmulardr. 1875te Bosna-Hersekte Srplarn isyan karmasna destek veren Slav Yardm Komitesi isyan sonrasnda Osmanl Devletinin mdahalesini Avrupa sorunu hline getirme gayreti ierisinde olmu, Osmanl Devletinin Srp ve Karadallarla yapt savaa Rus gnlllerinin sevk edilmesinde de nemli roller stlenmitir. Sosyal, eitim, din ve asker alanlarda Balkan corafyasna yardm ulatran komite, Rus devletinin siyas alandaki faaliyetlerini destekleyerek, Rusyann Balkanlara daha dzenli bir ekilde yaylmasn salamtr.

Doktora almalarm srasnda bana yol gsteren, yurt ii ve yurt d aratrma gezilerimde gerekli izinlerin kmas iin destek veren Danman Hocam Prof. Dr. Abdlkadir Donuka kranlarm sunarm.

2004-2005 tarihleri arasnda Kazan-Moskova-Peterburg, 2006da Moskova-Peterburg, 2007de Londra-Edinburg ve son olarak 2009da Moskova-Kazan-Kiev ariv ve ktphanelerinde alma masraflarnn karlanlmasnda desteini benden esirgemeyen babam Halis Demiroluna sonsuz teekkrlerimi sunarm. 2008de Moskova-Kazan-Kiev-Novosibirsk-Peterburg ariv aratrmalarmda verdikleri madd

IX

katklardan dolay TBTAK ve TKAya, ayrca tezin yazm aamasnda fikirleri ile yol gsteren Do. Dr. Nesrin S. Karagr, Do. Dr. . V. Zaytsev ve Yrd. Do. Dr. Ali Ahmetbeyoluna, youn ileri arasnda tashihlerimi yapan Do. Dr. brahim Sezgin, Ar. Gr. Serdal Soyluer, Ar. Gr mer Kul ve Rusyada bulunmadm zamanlarda kitap ve ariv belgelerinin fotokopilerini temin eden Sayn Deniz Ylmaza ayr ayr teekkr ederim.

Tezin yazlmasnda isimlerini burada yazamayacam kadar ok olan ilk bata SAM Ktphnesi, Kazan Devlet niversitesi Eski Eserler Ktphnesi, Moskova Lenin Devlet Ktphnesi, Moskova Tarih Ktaphnesi, Moskova GARF, GRADA, RGVA ve AVPR Arivleri, arkyat Enstits Ariv ve Ktphnesi, Peterburg limler Akedemisi Ktphnesi, Kazan Devlet Arivi, Kiev ehir Devlet Arivi (KMDA), Kiev Parlmento Ktphnesi ve Babakanlk Osmanl Arivi yneticisi ve alanlarna, Rusa el yazmalarn gnmz Rus harflerine aktarlmasnda deerli mesailerini benim iin harcayan Sayn Tatyana Naumova, Sayn rina Troknumenko, Sayn Ziliya Galfinova, Sayn Venera Gatina ve Sayn Janna Aleninaya teekkrlerimi sunarm.

Hasan Demirolu

X

NDEKLER TEZ ONAY SAYFASI ......................... HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. Z ....................................................................................................................................III ABSTRACT.....................................................................................................................IV NSZ .............................................................................................................................V NDEKLER .................................................................................................................X KISALTMALAR ..........................................................................................................XIII GR .................................................................................................................................1

A- KAYNAK DEERLENDRMES ...........................................................................1 B. SLAV ADI VE LK YERLEM SAHALARI..........................................................8 C. RUSLARIN ORTODOKSLUU KABUL ..........................................................10 D. RUSLARIN III. ROMA OLMA HAYAL..............................................................16

I. BLM RUSYANIN ORTODOKS BRL SYASET

A. XVII. ASIRDA BALKAN ORTODOKSLARININ ARLIK RUSYASI LE MNASEBETLER ....................................................................................................19

1. I. Petronun Ortodoks Birlii Siyaseti..................................................................23 2. I. Petro Sonras Rusyann Ortodoks Birlii Siyaseti...........................................28 3. II. Katerina Dnemi Rus-Ortodoks Mnsebetleri ..............................................31

a. Lehistan Ortodokslar Meselesi........................................................................32 b. Osmanl Tebaas Ortodosk Halkn Rusya Tarafndan Himaye Meselesi.........34 c. II. Katerina Dneminde Srp ve Karadallarn Durumu .................................40 d. Yunan Tasars .................................................................................................43

B. FRANSIZ HTLAL SONRASI RUS-ORTODOKS LKLER ........................45 1. Srp syannda Rusyann Balkan Ortodokslar ile Mnasebetleri (1804-1813)..51 2. Yunan syannda Rusyann Ortodoks Birlii Siyaseti.......................................65

II. BLM RUSYADA SLAVCILIK AKIMININ ORTAYA IKII VE RUS SYASETNE

ETKS A. SLAVCILIK FKRNN ORTAYA IKII............................................................77 B. SLAVCILIK AKIMININ LK TEMSLCLER (ESK SLAVCILAR) .................87

1. van Vasilevi Kireyevskiy..................................................................................89 2. Aleksey Stepanovi Homyakov ...........................................................................92 3. Konstantin Sergeyevi Aksakov ..........................................................................94

C. KNC SLAVCILAR..............................................................................................99 1. Aleksandr vanovi Koelyev ........................................................................100

XI

2. Yuriy Federovi Samarin ...............................................................................101 3. van Sergeyevi Aksakov...............................................................................102

D. SON SLAVCILAR................................................................................................106 1. Slavcln Havarisi Nikolay Yakovlevi Danilevskiy ..................................107 2. Konstantin Nikolayevi Leontyev..................................................................118 3. Vladimir Sergeyevi Solovyev ......................................................................131

III. BLM RUSYANIN SLAVCILIK SYASET VE SLAV YARDIM KOMTES

A. SLAV BRL DERNENN KURULMASI ...................................................144 B. SLAV YARDIM KOMTESNN KURULMASI ................................................146 C. KOMTENN FAALYETLER ...........................................................................153

1. Sosyal Yardmlar................................................................................................153 a. Gney Slavlarna Yardm Komitesinin Kurulmas ........................................153

a.1. Komitenin Amac ....................................................................................153 a.2. Komitenin Toplanmas ............................................................................154

a.2.1. Ba yeler ..................................................................................154 a.2.2. Asil yeler .......................................................................................154 a.2.3. Fahri yeler......................................................................................155 a.2.4. Yedek yeler....................................................................................155

a.3. Komitenin Gelirleri .................................................................................155 a.4. Komitenin Dahili Tekilatlanmas ..........................................................156 a.5. Komite Heyetinin Grevleri ....................................................................157 a.6. Bakan ve Yardmcnn Grev ve Sorumluluklar ..................................158 a.7. Sekreter, Veznedar ve Heyet yelerinin Grev ve Sorumluluklar ........159

2. Din Yardmlar ...................................................................................................160 a. Cizvitlerle Mcadele ......................................................................................161 b. Madd Yardmlar............................................................................................164

3. Eitim Alanndaki Yardmlar.............................................................................165 a. lk retim .....................................................................................................166

a.1. rencilerin Seimi.................................................................................167 b.Orta retim ...................................................................................................168

b.1. Tarih ve Corafya ...................................................................................169 b.1.1. rencilerin vasflandrlmas..........................................................170

b.1.1.1. Bykler....................................................................................171 a.1.1.2. Kkler ....................................................................................171

b.2. Matematik ve Geometri...........................................................................171 b.2.1. rencilerin Deerlendirilmesi........................................................173

b.3. Rusa .......................................................................................................175 c. Yksek Okul ve niversite ............................................................................176

4. Asker Yardmlar................................................................................................182 a.1875 Srp syannda Komitenin Yardmlar ....................................................183 b.1876 Osmanl-Srp-Karada Savanda Komitenin Yardmlar ....................184

XII

b.1. 22-28 Kasm (3-9 Aralk) 1876...............................................................189 b.2. 29 Kasm-7 Aralk 1876 (11-19 Aralk)..................................................191 b.3. 13-20 Aralk 1876 (25 Aralk 1876-1 Ocak 1877)..................................192 b.4. 20-26 Aralk 1876 (1-7 Ocak 1877)........................................................194 b.5. 26 Aralk 1876-3 Ocak 1877 (7-15 Ocak 1877) .....................................196 b.6. 3-10 Ocak (15-22 Ocak) 1877.................................................................197

SONU ..........................................................................................................................199 BBLYOGRAFYA .......................................................................................................206 EKLER...........................................................................................................................232 ZGEM ...................................................................................................................267

XIII

KISALTMALAR AEQ Aspect of the Eastern Question a.g.e. Ad geen eser a.g.m. Ad geen makale a.g.t. Ad geen tez a. mlf. Ayn mellif ar Arkas AVPR Arhiv Vneney politiki rossiyskoy imperii A Ankara niversitesi bkz. Baknz BOA Babakanlk Osmanl Arivi BSE Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya CAB Records of the Cabinet Office CSS California Slavic Studies . ast DA Diyanet slam Ansiklopedisi DTCFD Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Ed. Editr GARF Gosudarstnenny arhiv rossiyskoy federatsii Haz Hazrlayan A slam Ansiklopedisi SSSR storiya Soyuz Sovetskih Sotsialistieskih Respublik stanbul niversitesi V storieskiy vestnik K. Kniga KADET Konstitutsionno-Demokratieskaya Partiya KMDA Kiivskiy miskiy derjavniy arhiv KLE Kratkaya Literaturnaya Entsiklopediya KT Kazanskiy Telgraf

XIV

LE Literaturnaya Entsiklopediya M Moskova MEB Milli Eitim Bakanl MV Moskovskoye Vedemosti NV Novoye Vremya NY New York PSQ Political Science Quartely RB Russkaya beseda RGADA Rossiyskiy gosudarstvenny arhiv drevnih aktov RGVA Rossiyskiy gosudarstvenny voenno istorieskiy arhiv RO Russkoye obozreniye RS Russkaya starina RW Russian Review SA Slavyanskiy almanah SE Sovyetskaya Entsiklopediya SOAS Bulletin of the School of the Oriental and African Studies SR Slavic Review SRO Sbornik russkogo istorieskogo obestva SSEES School of Slavonic and East European Studies SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii T Tom TDK Trk Dil Kurumu Terc tercme eden TTK Trk Tarih Kurumu Vb. Ve benzeri Vol. Volume UCL University Collage of London

1

GR

A- KAYNAK DEERLENDRMES arlk Rusyas, XIX. asrda balayan Trkoloji Aratrmalar sayesinde hem

barndrd Trk nfus yaps hem de mcadele ettii Osmanl Trklerinin hususiyetlerine vkf olup, Trkler arasndaki farkllklar ortaya karm, arlk zamannda Slavc fikir adamlarnn almalar, arlk sonras dnemde kurulan Slav Aratrmalar Enstits vastasyla dier Slav kavimleri ve Ruslar arasndaki ortak zellikleri ortaya karacak bir siyaset izlemitir. Rusyann bu siyasetine karlk, ne Osmanl dneminde ne de Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra tam tekilatl bir ekilde Slav Aratrmalar birimleri kurulmu, Slav halklarnn Rusyaya benzerlikleri veya farkllklar tam olarak ortaya konulmutur. Kurulan birimler de kat zerinde kalmtr. Bu nedenle 1876 ylnda isyan ederek yerli Mslman halka, bilhassa da Trk nfusa etnik temizlik yapmaya alan isyanc Srplara kar Osmanl Devleti asker tedbirler almaya kalktnda veya 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Rusyaya ajanlk yapan Bulgarlarn cezalandrlmasnda Rusyada faaliyet gsteren Slav Yardm Komitesi sayesinde bu durum Rus ve Avrupa kamuoyunda bir vahet gibi sunulmu, zikredilen bu sava sonrasnda Trklerin akn akn Balkanlardan sklp atld dnemde g srasnda etnik temizlie mruz kalan Trkler hakknda sadece birka kitap ve dnemin baz gazetelerinden yaz kupurleri kalmtr.

arlk Rusyasnda Slavclk zerine almalar Slav Yardm Komitesi kurulana kadar, savalarn arefesinde veya sava sonras hkimiyet mcadelesi srasnda kaleme alnmtr. nsz ksmnda da belirttiimiz gibi Slavclk ilk olarak Rusyada ve Ruslar arasnda dile getirilmese de en etkili bir ekilde Ruslar tarafndan siyas malzeme konusu edilmitir. I. Petro ile balayan ve II. Katerina ile devam eden Batllama srecinde Rusyaya birok Avrupal dnr davet edilmi, bu dnrlerin bazlarnn Ruslarn etnik kkenini aratrma isteinden dolay da Slav almalar balatlmtr. Fransz htilali sonrasnda Balkanlarda gelien milliyetilik hareketlerine kaytsz kalmamak adna ilk olarak 1802de yaynlanan Vestnik Yevrop dergisi ile bu blge hakknda

2

yaynlar yaplmtr. 1827de yaynlanan Slavyanin dergisi ise Sava sonrasnda 1830da yayn hayatna son vermitir. Krm Sava arefesinde Slavcl n planda tutan dergiler yaynlanmaya yeniden balanmtr. Moskovskiy Sbornik bu ynde yayn hayatna balayan dergilerdendir.

Krm Sava sonras 1858de Slav Yardm Komitesinin kurulmas ile Slavclk almalar tek elde toplanmtr. Ariv almalarmz srasnda Moskova, Peterburg, Kazan, Kiev, Novgorod, Rostov, Odessa, gibi arlk Rusyasnn nemli niversitelerinin, almalarn Slav Yardm Komitesi ile paralel yrttn tespit ettik. Zikrettiimiz bu niversitelerin baz dil, tarih ve corafya blm bakanlar raporlar hlinde almalarn Komite Heyetine sunmulardr. 1877-1878 Osmanl- Rus Savandan sonra bu almalar daha da kapsaml bir hale getirilmitir. Rusyada, I. Dnya Harbi ncesinde bir nev byk savaa hazrlk olarak adlandrlan Balkan Harplerinde Balkanlarla alakal Slavlar hakknda nemli almalar yaplmtr. Sava sonrasnda arlk Rusyasnn yklarak yerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB)nin kurulmasndan sonra Rusyada milliyet zerine deil, sosyalizm zerine bir siyaset izlenilmesinden tr Slavclk almalar sekteye uramtr. II. Dnya Sava arefisinde ve Souk Sava dneminde Rusyada, eskisi kadar olmasa da Slavclk hakknda eserler kaleme alnmtr. arlk Rusyas ve SSCB dneminde Slavclk zerine yaplan almalarn, Rus ktphne ve arivlerinde bulabildiimiz kadarn Bibliyografyada verdiimiz iin burada zikretmeyi uygun grmedik.

SSCBnin aratrma yapacak batl akademisyenlere gerekli ortam salayamamasndan tr dnemin artlar gz nne alndnda Trkiyede Slavclk zerine aratrma yaplmamasnn normal karlanmas gerektiini, yaplan almalarn da eletirilmesinin yersiz olduu dnmekteyiz. Bununla birlikte Slavclk zerine Trkiyede ilk cidd almay Akdes Nimet Kurat yapmtr. 1942de yazd Panslavizm adl makalesi ilk olarak r dergisinde yaynlanm, daha sonra ayn alma 1953de geniletilerek yine ayn isimle Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisinin XI. cildinde yeniden neredilmitir. Slavclk zerine ikinci cidd alma ise Agh Oktay Gner tarafndan Franszcadan Trkeye tercme

3

edilen Hans Kohnun kaleme ald Le panslavisme: son histoire et son ideologie (Panislavizm ve Rus Milliyetilii) adl eserdir. Her iki eser de genel ereveleri ile beraber Slavcla giri mahiyetinde almalardr.

SSCB zamannda Slavclk zerine Batda sadece Ukraynal ya da Rus kkenli Amerikal Slav aratrmaclarn bir ksmnda yeteri kadar bilgiler grebilmekteyiz. Bunlardan birisi de Michael Boro Petrovichtir. Petrovi, 1956da kaleme ald The Emergence of Russian Panslavism 1856-1870 Rus Slavclnn tarihi kkenlerine inerek dnem itibariyle souk sava ierisinde bulunan ABD ve Rusya arasndaki Balkan mcadelesine k tutmaya gayret etmektedir. Bu kitaba cevaben 1960 S. A. Nikitin tarafndan kaleme alnan Slavyanskiye Komitet v Rossii v 1858-1876 godah adl eserde ise, Petroviin eserinde Slav Yardm Komitesi ile ilgili verdii bilgilerin hatl olduundan bahsedilmekte, batllarn her zaman olduu gibi bu dnem hakknda da gerekleri arptt iddia edilmektedir. Bu eserlerin haricinde SSCB dneminde genel itibariyle Slav Yardm Komitesini konu alan almalar bulunmamaktadr. Ancak hem batl aratrmaclar hem de Rus aratrmaclar Slavclk ile ilgili kaleme aldklar eserlerde Slav Yardm Komitesinden az da olsa bir bilgi sunmaktadrlar. te yandan arlk Rusyas zamannda Slav Yardm Komitesi hakknda kaleme alnan almalarn tamamnn burada zikredilmesinin lzumuna gerek duymadmzdan, tamamna yakn Slav Yardm Komitesinin kendi yaynlar olan bu almalar Bibliyografyada verilmitir.

almamz srasnda Rus arivleri arasnda en fazla faydalandmz (Gosudarstvenny arhiv rossiyskoy federatsii-Rusya Federasyonu Devlet Arivi) GARFdr. Arivin alma gn ve saatlerinin fazla olmas, alma ortamnn msaitlii, izin almann kolay olmas sebebiyle en rahat bu arivde almalarmz yrtebildik. Arivde Moskova Slav Yardm Komitesine ait ayr bir dosya bulunmaktadr. Komitenin Peterburg ubesi ile alakal dosyas yoktur. General N. P. gnatyeve ait dosyann iinde Peterburg Slav Yardm Komitesi ile ilgili belgeler bulunmaktadr. GARF 505 numaral dosya tamiratta olduu iin ierisinde konumuzla alakal muazzam bilgiler iermesine ramen faydalanlamamtr. Dosya 1889-1904

4

tarihleri arasnda Balkan Yarmadasndaki Rus gizli servisinin raporlarn ihtiva etmektedir. Dosyada toplam 150 belge bulunmaktadr.

lk dnem Osmanl-Rus mnasebetleri ile alakal ariv ise (Rosiyskiy gosudarstvenny arhiv drevnih aktov-Rusya Devlet Eski Materyaller Arivi) RGADAdr.Burada almamzla alakal az da olsa belge bulabildik. Dier bir ariv ise (Arhiv Vneney politiki rossiyskoy imperii-Rus Dileri Bakanl Arivi)AVPRdir. Arivde Osmanl-Rus ilikileri ile alakal pek ok belge mevcuttur. Ancak arivden yeterince yararlanma frsat olmamtr. Bunun sebebi 2008 ylnda Rusya aratrma gezimize kmadan bir ay nce arive izin iin bavurmamza ramen, alma izninin yurda dndkten sonra Ekim 2008de verilmesidir. 2009 ylnda bir haftalk alma sresinde ise arivin alma artlarndan dolay ok az saydaki belgeler incelenmitir. alma yaplan bir baka Rus arivi ise (Rossiyskiy gosudarstvenny voenno istorieskiy arhiv-Rus Sava ve Tarih Arivi) RGVAdr. Arivde Osmanl-Rus savalar ile alakal belgeler bulunmaktadr. Bu arivde almann zorluuna ramen tez ile akalal belgeler temin edilerek inceleme frsat bulunulabilmitir.

almamzla alakal en nemli ariv olan Peterburg Tarih Arivinde zel izinle sadece bir gn alma imkan bulabildik. 2005 ylnda Peterburg alma gezimiz srasnda, arivin alma tarihleri 15 Eyllde balamasna ramen youn isteimiz sonrasnda Ariv Mdrnn zel izni ile sadece bir i gn arivde almamza izin verildi. Belgelerin tanmasndan dolay arivde sadece katologlar taranmtr. Yetkililer, ilk nce 2007 Eyllde, daha sonra ise 2008 ubatta arivi aratrmaclara aacan iln etmelerine ramen bu gereklememitir. Bununla birlikte 2008 Moskova-Peterburg-Kazan aratrma gezimiz srasnda bu arivden faydalanma imkan olmamtr. Ariv, ubat 2009da aratrmaclarn hizmetine almtr.

Rus kaynaklarndan yola karak almamz ortaya koyduumuzdan dolay doal olarak Osmanl kaynaklarndan sadece karlatrma nispetinde faydalanmaya altk. Daha nce aklanm meseleleri de detay isteyen okurlar iin kaynak kitap belirterek dipnotta vermeyi uygun grdk.

5

Rus kaynaklar ve aratrma eserleri XVIII. asrdan itibaren Osmanl Devletini Trkiye, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda yaplan savalar ise Rus-Trk Sava eklinde tesmiye etmelerine ramen, bu almada farkl terminolojilerle karlalm olsak da konunun btnl asndan ortak bir terminoloji oluturma gerekli idi. Bu sebeple dnem itibariyle kullanlan devlet adlarn esas aldmz iin, Trkiye yerine Osmanl Devleti, Rus-Trk Sava yerine ise Osmanl-Rus Sava terimlerini kullanmay daha uygun grdk.

Ayrca Rus kaynaklardan bazlarn deiik basklarndan takip etmek zorunda kaldk. Mesela:

1. N. Ya. Danilevskiyin Rossiya i Yevropa (Rusya ve Avrupa) adl eserinden ilk nce Zarya dergisindeki yaz dizisini takip ederek faydalanmaya altk. 2005 ylnda Peterburg aratrma gezimiz srasnda ilk basksnn fotokopisini ok ypranm olduu gerekesiyle alamadk. Peterburgda kaldmz sre zarfnda kitaptan azami derecede istifade ettik. 2008deki Moskova aratrma gezimiz srasnda 1888 tarihli ikinci basksndan aratrma frsatmz oldu. Ayn yl Kazan aratrma gezimiz srasnda kitabn 1889 tarihli nc ve 1895 tarihli drdnc basksn fotoraflayarak oaltma imkanmz oldu. Bu nedenle almamzda kitabn deiik basklarndan faydalandmz ksmlar bulunmaktadr. Dipnotta Rossiya i Yevropa1, Rossiya i Yevropa2, Rossiya i Yevropa3, Rossiya i Yevropa4 eklinde verilmitir.

2. . V. Kireyevskiyin hatrtlarn ihtiva eden Polnoye sobranie soinenii adl eseri, Lenin Devlet Ktphanesinde A. Koelyevin 1861de hazrlayp yaynlad iki ciltlik ilk basksndan, Tarih Ktphanesinde ise M. O. Gerenzonun hazrlayp 1911 senesinde yaynlad yine iki ciltlik ikinci basksndan takip etmek zorunda kaldk. Dipnotta Polnoye sobraniye soinenii1 ve Polnoye sobraniye soinenii2 eklinde verilmitir.

3. V. S. Solovyevin, Natsionalny vopros v Rossii adl eserinden 2008 Moskova aratrma gezimiz srasnda 1884 tarihli basksndan faydalandk, 2009 gezimiz srasnda ise 2007 yl basksndan yararlanma imkanmz

6

oldu. Dipnotta Natsionalny vopros v Rossii1 ve Natsionalny vopros v Rossii2 eklinde verilmitir.

4. T. Yuzefoviin 1869da Peterburgda neredilen Dogovor Rossii s vostokom politieskie i torgove adl eserini 2005-2006 yllarnda Moskova ve Kazan ktphanelerinde inceleme frsatmz oldu. 2008 ylnda Moskova aratrma gezimiz srasnda ise kitabn Moskova 2005 tpk basksn satn alma imkanmz oldu. Bu sebeple kitabn her iki basksndan da faydalandk. Dipnotta Dogovor Rossii s vostokom1 ve Dogovor Rossii s vostokom2 eklinde verilmitir.

5. Mark Mazowerin 2005de New Yorkta neredilen Salonica City of Ghosts Christians, Muslism and Jews, adl kitabndan faydalandktan sonra, eserin evirisi Selanik Hayaletler ehri: Hristiyanlar Mslmanlar ve Yahudiler (1430-1950) Gl aal Gven tarafndan tercme edilerek 2007 ylnda stanbulda yaynlanmtr. Biz kitabnda sadece orjinalinden faydalandk.

Baz Rusa kitaplarn Trke evirilerini orjinallerinden faydalandktan sonra fark ettiimiz, bazlarnn ise almamza devam ederken yaynlanmas ile bu kitaplarn hem Trke evirilerinden hem de orjinallerinden faydalandk.

1. Sergey Goryanovun I. Petro dneminden 1877-1878 Osmanl-Rus savana kadar Rus-Osmanl mcadelelerini kaleme ald Peterburg 1907 Bosfor i Dardanell (stanbul ve anakkale Boaz) adl eserinden 2005 Peterburg aratrma gezimiz srasnda faydalanma imkn bulduk. 2006da Dr. Ali Ahmetbeyolu ve Dr. shak Keskin tarafndan Franszca nshasndan Osmanl Trkesine tercme edilen Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti adl eser gnmz Trkesine kazandrlarak Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve ark Meselesi adyla yaynlanmtr. Bu sebeple bu eserin de hem orjinalinden hem de Trke evirisinden yararlanlmtr.

2. Yu. A. Petrosyann 1971 ylnda kaleme ald Mladoturetskoye dvijeniye (Jn-Trk Hareketi) adl eserini 2005 Kazan aratrma gezimiz srasnda bir

7

sahaftan satn alma imknmz oldu. Kitabn almamzla alakal ksmn bir blmn Kazanda tercme ettik. stanbula dndkten sonra kitabn Mazlum Beyhan ve Aye Hachasanolu tarafndan 1974te tercme edilerek Sovyet Gzyle Jntrkler adyla yaynlandn fark ettik. Bu nedenle kitabn hem Trke evirisinden hem de orjinalinden faydalandk.

Bat lisanlarndaki kaynaklarn nemli bir ksmn ve ngiliz Ariv malzemelerini 2007 ylnda ngiltereye kendi imkanlarmz ile yapm olduumuz aratrma gezisi sayesinde elde ettik. ngiliz arivlerinin alma biiminin mkemmele yakn olmasndan dolay bir hafta gibi ksa bir srede gereken malzemeleri temin ettik. Ayrca University Collage of London School of Slavonic and East European Studies (UCL SSEES) ktphanesinde ngilizcenin yan sra Rusyada dahi bulunamayan baz Rusa kitaplara ulatk. Bu kitaplarn tamamn da kaynakada verdiimizden dolay, yine Rus ve Trk kaynak kitaplarnda yaptmz gibi burada zikretmeyi uygun grmedik.

8

B. SLAV ADI VE LK YERLEM SAHALARI Slav kelimesinin ne manaya geldii ve nereden tredii aratrmaclar tarafndan

gnmze kadar tam olarak saptanamamtr. Baz aratrmaclar bu ismin Rusa -tannm-n-nam kelimesinden, dier aratrmaclar ise -rivayet kelimesinden trediini dile getirmilerdir. Bu iki grten geree en yakn olarak ikincisi kabul grmektedir. nk Slavlar yakn komular Almanlar, ll manasna gelen -nemoy kelimesinden dolay --Nemts diye adlandrmlardr1. Fazla kabul grmeyen dier bir gre gre ise Slav ad -bataklk kelimesinden tremitir2. Slavlarn Venet ve Antlarn devam bir halk olduu kabul gren dier bir grtr3. Jordanesin dile getirdii bu gr gnmzde baz aratrmaclar Etrrsk yazsndan yola karak ispatlamaya gayret etmitir4.

Baz aratrmaclar ise Slavlarn, dolaysyla Ruslarn tarihini M. . 3.000.5, M. . 4.000.6, hatta M. . 5.000. 7 yllara kadar dayandrmtr. Fakat yaplan bu tespitler herhangi bir yazl metne dayandrlmadndan ve tahmini olduundan dolay ilmi evreler tarafndan kabul grmemitir. Slavlardan ilk bahseden Jordanestir. Jordanes, 388 ylnda Slavlarn Ant ve Bulgarlar ile olan mnasebetlerinden bahsederken Slav adn zikretmitir8. Rus Kroniklerinde ise Slav ad ilk defa Nestorda gemektedir. Nestor, kroniinde Slav halkndan bahsederken Slav lisan ile Rus lisannn ayn olduunu ifade etmitir9.

1 Mariya Gimbutas, Slavyane sn peruna, Moskova 2007, s. 68-69. 2 Ayn eser, s. 70. 3 Markov Jordanesin 551 ylnda bu gr dile getirdiini belirtmitir. A. V. Gudz-Markov, ndoevropeyts Evrazii i Slavyane, Moskova 2004, s. 389-390.

4 Pavel Tulajev, Venedi:predki slavyan, Moskova 2000, s. 1. 5 Aleksandr Dsov, Zvezd drevnih slavyan, Moskova 2008, s. 9-10. 6 Yuriy Petuhov, Rus Evrazii, Moskova 2008, s. 30-31. 7 V. M. Gobarev, Predstoriya Rusi, Moskova 1994, T. I, s. 29-37. 8 Jordanes , Monumenta Germaniae Historica, Berlin 1882, s. 52. 9 Vladimir Clementis, Panslavism Past and Present, London 1943, s 21.

9

Slavlarn Avrupaya gelmeden nce Vistl ve dil nehirleri arasnda yaad bilinmektedir. Slavlar, tahminen M. . II. asrda Karpatlara doru g hareketlerine maruz kalmlardr10.

Slavlar yaadklar corafyaya gre Bat, Gney ve Dou olmak zere ksma ayrlmtr. Bat Slavlar; ek, Moravyal, Slovak ve Lehlilerdir. Gney Slavlar; Sloven, Makedon, Srp ve Hrvatlardr. Dou Slavlar ise Rus, Ukrain ve Beyaz Ruslardr11. Slavlar kendi aralarnda deiik kabilelere ayrlyordu: Polyanlar (Lehliler), Dveryanlar, Dregoviler. Severyanlar (Kuzeyliler), Radimi ve Vyatiler12.

Btn tarihiler ve aratrmaclar tarafndan kabullenilen gre gre Kiev Rusyas ncesinde Hazarn batsnda yaayan Slav kavimleri, Bizans ve Hazarlarn arasnda nfuz sahasna blnm bir ekilde siyas hayatlarn devam ettiriyordu. Solovyeve gre, Kiev Rusyas ncesinde Slavlar Tuna ve Dinyeper nehirleri arasndaki corafyada yaamaktayd. Slavlar, dmanlar tarafndan nce Dou ve Kuzeye, akabinde ise Peenek ve Bulgarlar tarafndan geldikleri topraklara, Tuna ile Dinyeper arasndaki corafyaya srlmlerdi13. Avarlar ise yaptklar aknlarla Slavlarn Orta Avrupaya kadar g etmelerine vesile oldu14. Peenek aknlar sadece Slavlar birbirinden ayrmakla kalmam. Hazar Devletinin Slavlar zerindeki siyas etkisini azaltarak, Slavlarn Bizans ve Vareklerin (Normanlarn) siyas nfuz sahasna girmesine neden olmutur15. Kiev Rus Knezliinin ilk kurucusu Rurik ve maiyeti Slav olmayan Vareg-Normanlardandr. Ancak ynetimi elinde bulunduran bu halk zamanla Slav halk kitlelerinin iinde eriyerek Ruslamlardr. Karamzin bu slalenin nesil sonra Ruslatn dile getirmitir16.

10 A. Burovskiy, Ariyskaya Rus, Moskova 2008, s. 101. 11 Aleksandr Dsov, Arii. Slavyane. Rus, Moskova 2008, s. 39. Dsov, Bulgarlar da Gney Slavlar

arasnda gstermektedir. Ancak dnem itibariyle Bulgarlarn Slav olmadklar, Ortodoksluu kabul ettikten sonra Slavlarn arasnda Slavlatklar tarihi bir gerektir. Bkz. V. A. Abaza, storiya Rossii, Peterburg 1886, s. 7.

12 S. F. Platonov, Kurs Russkoy istorii, Moskova 2006, s. 49. 13 S. M. Solovyev, storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s. 14-15. 14 Ali Read, Tarihi Kadim: Romallar, Bizansllar, slavlar, Trkler, ranllar, stanbul 1331, s. 423. 15 The Slavs and the East, haz. Mikhail Tikhomirov, Babadjcan Gafurov, Paris 1965, s. 10-11. 16 Nikolay Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, Moskova 2008, s. 38-42.

10

C. RUSLARIN ORTODOKSLUU KABUL Ruslar, Ortodoks Hristiyanl kabul etmeden nce Dou Roma (Bizans) ile 2

asra yakn mcadele etmilerdir17. Bu mcadele srasnda belirli artlara gre Trk Devleti Hazarlardan destek almtr. 941 ylnda Kiev Knezi gor, Hazarlarn da desteini alarak balatt mehur stanbul seferinden yenilgi ile ayrlnca Kiev Rusyas g kaybna uramtr. 944 ylnda gorun lm sonras taht, tek varis kk yataki Svyatoslava kalmt. Svyatoslavn annesi Olga (893-969) devlet idaresini ele alarak, eskisi gibi Bizans ile mcadele etmek yerine, ittifak yapmay daha uygun grmtr18. Bunun sonucunda da Olga, 955 veya 957 senesinde stanbula resmi ziyaretlerde bulunmutur.

Olgann stanbul ziyareti ya da ziyaretleri hakknda kaynak ve aratrma eserlerinde farkl ekilde malumat bulunmaktadr. Aratrmaclarn bir ksm 957 senesini doru olarak kabul ederken19, baz kaynaklar ve aratrmaclar ise Olgann stanbulu ziyaret yln 955 olarak vermitir. Levenko, bu anlamazlklar dile getirerek Rus el yazmalarnn 955 yln yazmalarna ramen, Polonskiyin bir makalesine atfta bulunarak bu tarihin 955, 956 ya da 957 yl olabileceini belirtmitir20. Solovyev de, yazmalarn 955 yln belirtmesine ramen, 957 ylnn daha doru olduunu ne srmtr21. Karamzin, Olgann stanbul ziyaretini yl olarak belirtmemi, ancak stanbulda 9 Eyllden 18 Ekime kadar kaldn ifade etmitir22. Vernadskiy ise Olgann stanbulu ilk ziyareti olan 955 ylnda Ortodoksluu kabul ettiini, 957 ylnda ise ikinci ziyareti Hristiyan olarak gerekletirdiini dile getirmitir23. L. N. Gumilev ise Olgann doum tarihine dikkat ekerek, eer ilk ziyaretin 955 ylnda gerekletiini 17 9. ve 10. asrlarda Rus- Bizans mcadelesi hakknda bkz. A. N. Saharov, Diplomatiya drevney Rusi,

Moskova 1980, 357 s; F. Uspenskiy, Russ i Vzantia v X veke, Odessa 1888. 18 imalden Malumat Yahut Muhtasar Rus Tarihi, Terc. smail Hakk, s. 18. 19 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, Ankara 1993, s. 23; Michael T.

Florinsky, Russia a History and an Interpretation, NY 1967, Vol. I, s. 18-19; M. V. Levenko, Oerki po istorii Russko-Vizantiyskih otnoeniy, Moskova 1956, s. 222; Serhii Plokhy, The Origins of the Slavic Nations, Cambridge 2006, s. 13.

20 M. V. Levenko, Oerki po storii..., Moskova 1956, s. 222. Dipnot No 2. 21 Solovyev, storiya Rossii, s. 28. 22 Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, s. 68-70. 23 G. V. Vernadskiy, Kievskaya Rus, Tver-Moskova 2004, s. 49.

11

varsayarsak Olgann 62 yanda olacan, dier yandan Bizans mparatoru Konstantinin Olgaya evlenme teklif ettii gereini de dnrsek 1955 ylnn ok ge olduunu, bu gezinin en az 10 sene nce gereklemi olabileceini ifade etmitir24.

Saharov ise bu iki ziyaretten ilkinin siyas, ikincisinin ise din amal olduunu belirtmitir. lk ziyaretinde Bizans ile siyas ilikileri dzeltme ynnde nemli kazanmlar elde eden Olgann, ikinci gezisinde Ortodoksluu kabul ettiini dile getirmitir25. Saharova gre, Olga ilk ziyaretinde Konstantinin evlenme teklifini geri evirmek iin Ortodoksluu kabul etmiyormu gibi davranmtr. stanbul seyahati sonras Olgann Ortodoksluu kabul ettiini dile getiren Saharov, Nestor kroniinde de belirtildii gibi Olgann stanbul ziyareti srasna mparator Konstantinin Olgann gzellii karsnda duygularna hakim olamayarak Kiev Knyazasna evlenme teklifinde bulunduunu, Olgann ise atalarnn dinni neden gstererek, Pagan birisinin bunu kabul edemeyeceini ifade ettiini ne srmtr26. Saharova gre, Olga, ikinci kez geldii stanbulda vaftiz olduktan sonra kendisi ile evlenme teflifini tekrarlayan mparatora, vaftiz srasnda kendisini kz olarak ardn, Hristyanln bir baba ile kzn evlenmesine msaade etmeyeceini ne srerek teklifi ikinci kere reddetmitir. E. F. Tugay, Olgann stanbula gelmeden Kievde vaftiz edildiini belirtse de bunun doruluunu ne sren Rus kayna yoktur27. Bu ziyaretler sonucunda Hristiyanl kabul eden Olga, Rus tarihinin ekillenmesinde en nemli olay gerekletirmi olmutur28.

24 Gumilev, L. N., Ot Rusi k Rossii, Moskova 2007, s. 48. 25 Saharov, Diplomatiya drevney Rusi, s. 280-281. 26 Ayn eser, s. 281. 27 E. F. Tugay, Rusya Tarihi, stanbul 1948, s. 90-91. 28 Olgann stanbul ziyareti ya da ziyaretleri ve Hirstiyanl kabulu hakknda karlatrlmal tafsilatl

bilgi iin baknz. Bkz. Birsel Kksipahiolu, IX-X. Yzyllarda Bizans-Rus likileri ve Kiev Prensesi Olgann Hirstiyanl Kabulne Dair Baz Grler, Kafkas Dosyas, stanbul 2006, s. 1-10.

12

til-Bulgarlarnn srarlarna ramen Mslmanl kabul etmeyen29 Vladimir, 988 senesinde Ortodoksluu devlet din olarak kabul ederek, Rusyann siyas manada dier devletlere nazaran pagan olarak kalmasna son vermitir. Vladimirin Hristiyanl kabul kaynaklarda farkl ekilde zikredilmitir. Baz tarihiler 988i, bazlar ise 989u, Hristiyanln kabul edildii tarih olarak gstermitir. Avrupal baz yazarlar bu yl 989 olarak vermitir30. Ancak Rus kaynaklarn ounluu 988 yln esas kabul ettiinden dolay, 988in geree daha yatkn olduu sylenilebilir. Hristiyanl kabul ylndan baka, Hristiyanl nerede kabul ettii de tartmalara sebep olmutur. Rus tarihiler genel itibariyle Hersonda (Kherson: eski Latince Korsun) kabul ettiini (vaftiz edildiini) ifade etmilerdir31. Baz aratrmaclar ise Kievde vaftiz edildiini ne srmtr32.

Ortodoksluu kabul ettikten sonra siyas ve kltrel ynden daha gl olacan dnen Ruslar, bunun ilk mkafatn Bizans ile beraber ittifak yaparak Peeneklerin de yardmyla Hazarlarn ortadan kaldrlmas srasnda almlard33. Ortodoks Hristiyanln kabul eden Rusya, sadece din ynden deil, devlet idaresi ve tekilatlanma ynnden de nemli kazanmlar elde etmitir. Katoliklie nazaran 29 Ruslarn Ortodoksluu kabulunden nce, til-Bulgar Trk Devletinin slamiyeti kabul etmesinin

akabinde slam dinini anlatmak iin giden heyetin ba katibi olan ve ayn zamanda tarihi kiilii bulunan bn-i Fadlann seyahatnamesinden slam halifesinin direktifleri dorultusunda Ruslarn slam dinine davet edildiini bilmekteyiz. Bkz. Ahmed b. Fadlan b. Abbas bn Fadlan, bn Fazlan Seyahatnamesi, terc. Ramazan een, stanbul 1995, 320 s. Gumilev, Knez Vladimirin neden Ortodoksluu benimsedii konusunda u tespitleri yapmaktadr. Birincisi Kuran-Kerim Ruslarn anlayaca bir lisanda yazlmamt. Ayrca slam dininde hem domuz etinin yenilmesi yasaklanm, hem de ikinin haram olmas Vladimir tarafndan ho karlanmamt. Vladimir, Ruslarn gzel ikilere dknlne engel olamayacan belirtmitir. Yine Gumileve gre Vladimir, Alman Katolik misyonerlerini ise, atalarmzn reddettii bir dini kabul edemeyiz diye geri evirmitir. Bunun sonucunda Vladimir, hem siyas hem de sosyal nedenlerden dolay kendilerine en yakn olarak grdkleri ve annesi Olgann daha nce kabul ettii Ortodoksluu 988 senesinde devlet dini olarak tanmtr. Bkz. Gumilev, L. N., Rusi..., s. 68-69.

30 W. H. Parker, An Historical Geography of Russia, London 1968, s 52-53. 31 T. S. Eremina, Russkiy Pravoslavny Hram, Moskova 2004, s. 9-10. 32 Tugay, K. Porfirogenetosa dayandrarak Olgann stanbul seyahati srasnda vaftiz edilmediini ileri

srm, Jacobun Olga ve Vladimir Devirleri Tarihi adl vesikay kaynak gstererek Olgann 954 ylnda henz 15 yandayken Kievde vaftiz edildiini ifade etmitir. Olgann ya hakknda Rus Kaynaklarnda deiik bilgiler mevcuttur. Bkz. Tugay, Rusya Tarihi, s. 90.

33 C. A. Pletneva, Hazari, Moskova 1986, 72-73. Artamonov ise bu duruma aklk getirerek, Hazarlarn sadece Ruslarn ve Peeneklerin basks ile deil, ayn zamanda Hazarlarn iinde bulunan Yahudilerin de d dmanlara verdii destek sonucu ykldklarn iddia etmitir. Bkz. M. . Artamonov, Rusadan terc. Ahsen Batur, Hazar Tarihi, stanbul 2004, sayfa 587-588 s.

13

Ortodoksluu benimsedikleri iin Ruslar, bariz bir ekilde kendi benliklerini de devlet idaresinde barndrabilmilerdir34.

Rusya, Hristiyanl kabul ettii dnemlerde corafi yaknlndan dolay Bizans ile siyas mnasebetlerini en st dzeyde tutuyordu. Yaroslav dneminde (1019-1054) bu masebetler dinin de tesiri ile en st seviyeye kmt35. Vladimir Monomah ise (1113-1125) Bizans mparatoru Aleksey Kommanenden Sezarlk (ar) nvann alp, ta giymiti36.

Din ynden Bizansa bal kalan Ruslar, zamanla bunun siyas olarak da kendilerine yansyacann farkna vard. Bunun zerine Ruslar, Kiev metropolitliinin stanbul Patrikliinden bamsz hareket etmesi iin gayret gsterdiler. Bu abalar Yaroslav Mudriy dneminde fiiliyata geirildi. Mudriy, din adam Aziz larionu Kiev Metropoliti olarak atayarak, din ynden stanbula bal kalmadklarn resmen ilan etti37. Bylece Kiev Knezliinde Prens, Vee38 ve Boyarlar haricinde imtiyazl yeni bir snf daha meydana geldi. Kilise, Moskova Knezlii kurulana kadar siyas gcn ekim merkezinde kald. Mool aknlar ncesinde siyas ynden Avrupa ve Asyada iki g, Katolikler ve Mslmanlar bulunmaktayd. Katolikler, Mslmanlarn Batya ilerleyiine kar 11. asrn sonlarnda balatm olduklar seferlerden drdncsn hedef deitirerek Ortodokslarn zerine yneltmilerdir39. Katolikler, 1204 sonras Ortodokslar da kendilerine hedef olarak grmekteydi. Bu dnemde Rusyann siyas olmasa da din ynden yardmna Moallar yetimitir. Moollar balattklar Bat seferleri sonucunda Bizans Katoliklerin din, Mslmanlarn ise siyas basksndan

34 Leontyev bu duruma aklk getirmitir. Bkz. II. Blm Son Slavclar, Konstantin Leontyev. 35 Vasiliy Osipovi Klyuevskiy, Russkaya istoriya polniy kurs lektsiy, Moskova 2004, s. 47-48. 36 Ayn eser, 52-56. 37 Rus Ortodoks kilisesinin kuruluundan itibaren piskopos seimi, prens ya da halk meclisi tarafndan

yaplmaktayd. lk dnemlerde stanbuldan atanan metropolitlere Rus kilise cemaati kar karak, kendileri haricinde kilisede sz sahibi olacak bir g istemediklerini akca ortaya koyuyorlard. Bkz. Sevin Aslanova, Kutsal Sinodtan Rus Ortodoks Kilisesine, stanbul 2006, s. 37-38.

38 Halk meclisi. 39 Katolik Hal Avrupa Ordusunun Ortodoks Bizans zerine yapt sefer hakknda daha fazla detayl

bilgi iin bkz. Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, terc. Fikret Iltan, Ankara 1987, C. III, s. 95-116; In Demirkent, Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, ed. Fahameddin Baar, stanbul 2004, 289 s.

14

kurtarmtr. Dolaysyla Katolik Avrupa, Mool aknlarndan dolay Ortodoksluu kendi siyas hakimiyeti altna alamamtr40.

Moollarn kiliseye ayrcalk vermesine ramen, siyas anlamazlklardan etkilenmemesi imkanszd. Siyas olaylarn kiliseyi ypratmas ve son olarak 1299 ylnda Altn Ordann Kiev akn sonras bir ok din yapnn zarar grmesi nedeniyle Kiev metropoliti Maksim, sadece naibini Kievde brakp 1300 senesinde btn rahiplerini alarak Vladimire gitti. Bylece Kiev Metropolitliinin merkezi Vadimir ehrine tand. Maksimin 1305te vefatnn akabinde kimin halef olaca konusundaki tartmalar stanbul Patrii ve Bizans mparatoru sonulandrd41. 1308 ylnda Volin Knezi Lvovi sayesinde Metropolit olan Peter, siyaslerin istei dorultusunda hareket etmemesi sebebiyle, onlarn hedefi haline geldi42. Siyasilerin nclndeki halk mahkemesini kazanan Peter, elini daha da glendirdi. 1312de Altn Orda Han Toktamn lm ve yerine zbek Hann gemesi ile Rus kilisesinin de gelecei ekillendi. zbek Hann Petere koruma Yarl vermesinin akabinde artk Metropolit tamamen zgr hareket etme kabileyetini kendinde grd43. Moskova Knezliinin kendisini davet etmesine mteakip Kilisenin ancak Meryem Ana ikonu ile beraber Moskovaya gelebileceini ifade etmekle gelecee k tuttu44. Kilisenin nerede kalaca konusu zamanla dier Knezlikler arasnda g mcadelesine sahne olsa da sonuta 1395 ylnda Meryem Ana konunun Moskovaya getirilmesi ile kilise metropolitlii Vladimirden Moskovaya tand45.

Kilisenin tanmas ile Moskova, Kiev ve Novgoroda gre daha merkezi bir ekle brnmeye balad. Timurun aknlar sonrasnda gcn kaybeden Altn Orda

40 George Vernandsky, Moollar ve Ruslar, ngilizceden terc, Eref Bengi zbilen, stanbul 2007, s. 12-

19. 41 T. Barsov, Konstantinopolskiy patriarh i ego vlast nad Russkoyu Tserkoviyu, Peterburg 1878, s.

117. 42 David Mackenzie-Michael W. Curran, A History of Russia, The Soviet Union, and Beyond,

California 1993, s. 127-128. 43 lyas Kamalov, Altn Orda ve Rusya, stanbul 2009, s. 92-93. 44 Nicolas Zernov, The Russians and Their Church, London 1964, s.32-35. 45 Klyuevskiy, Russkaya storiya..., s. 167-168. Hugh Seton-Watson Kilisesinin 1326 ylnda Kievden

Moskovaya tandn ne srmektedir. Bkz. Hugh Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917, Oxford 1967, s 29-30.

15

Devleti XVI. asrn ikinci eyreinde hanla blnnce Moskova, eski dnemlere nazaran Hanlklar karsnda daha rahat hareket etme imkn buldu. Altn Ordann hakimiyetinden kurtulmasna ramen Moskova Knezlii, paral hanlk dneminde dahi hanlklardan en Kuzeyde kurulan Kazan Hanlnn hakimiyetini kabul etmek zorunda kald46. 1448de Ortodoks kilisesinin bamszln ilan etmesi ve akabinde Osmanl Devletinin stanbulu fethi sonras47 Bizansn din bakmdan Osmanl Devletinin hakimiyeti altna girmesi ile Moskova Metropolitlii daha da rahat hareket etme ansn buldu48. 1459da ise Kiev Metropolitliinin stanbul Fenere balandn aklamas ile Rus kilisesi karar alarak Kiev ve Moskova metropolitliklerinin ayrldn kabul etti49. Rus Ortodoks Kilisesinin, Kiev ve Moskova olarak ikiye ayrlmas sonucunda Moskovann g kaybedecei ngrlse de, tam aksine Moskova din ynden belirgin ekilde ykselmeye balad. Osmanl Devletinin gneydeki Krm Hanln 1475de hakimiyeti altna almas ile daha da rahatlayan Moskova Knezlii, 22 yanda babas Kr Vasiliyin (II.) yerine tahta geen ve Rus tarihinde ilk defa btn Ruslarn ar50 nvann kullanan van III. nderliinde Altn Orda boyunduruunu krmas ile siyas manada da kendisini kantlama abasna girdi51.

46 Altn Orda-Kazan Hanl-Rus ilikileri iin bkz. storiya o Kazanskom Tsartve neizvestnago

soinitelya XVI stoletya po dvum starinnm spiskam, Peterburg 1791; Mustafa Kafal, Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1976; A. Yu. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, terc. Hasan Eren, Ankara 1992; George Vernadsky, Moollar ve Ruslar; Sobrane Puteestvy k Tataram i Drugim voztonm Narodam, v XIII, XIV i XV Stoletyah, Peterburg 1825; Bulat Hamidullin, Narod Kazanskogo Hanstva, Kazan 2002; M. Hudyakov, Oerki po istorii Kazanskogo Hanstva, Moskova 1991; Rzaeddin Fahreddin, Han Zolotoy Ord, Kazan 1996; Charles J. Halperin, Russia and the Golden Horde: the Mongol mpact on Medieval Russian History, London 1987;

47 Bizansn Trklerle mnasebetleri hakknda detayl bilgi iin bkz. Ahmet Refik Altnay, Bizans Karsnda Trkler: (699-857/1299-1453), haz. Fahameddin Baar, stanbul 2005.

48Golubinskiy bu sreci kapsaml bir ekilde ele alarak Rus Kilisesinin kesin bamszln stanbulun Osmanllar tarafndan fethedilmesinden sonra olduunu ifade etmitir. Bkz. Evgeniy Evsignevi Golubinskiy, storiya Russkoy Tserkvi, Moskova 1900, s. 1-14.

49 Makariy Bulgakov, storiya Russkoy Tserkvi, Peterburg 1882, T. VI, s. 39-40. 50 Rus Knezliklerinde ilk defa ar nvannn Vladimir Monomah tarafndan kullanlmaya balandn ve

bu nvann Bizans mparatoru tarafndan verildiini daha nce ifade etmitik. Bkz. Giri. Dipnot 36. Knezler, Altn Orda hakimiyeti dneminde Trke nvanlar da kullanmlardr. Trke nvanlar hakknda detayl bilgi iin bkz. Abdlkadir Donuk, Eski Trk Devletlerinde dar-Asker nvan ve Teirmler, stanbul 1988, 109 s.

51 A. S. Orlov, storiya Rossii, Moskova-Leningrad 1938, s. 72

16

D. RUSLARIN III. ROMA OLMA HAYAL 1467 ylnda Moskova Knezi III. vann kars Mariya lnce Knezlik, III. van

kendisine layk birisi ile evlendirmek istedi52. Bu haber Papann kulana kadar gitti. O srada Papann yannda III. vana layk ok nemli bir gelin aday bulunmakta idi. Bu gelin aday son Bizans imparatoru XIII. Konstantinin kardei Mora despotu Thomasn kz Zoya (Sofya) idi53. ubat 1469da Rus Knezine Zoya ile evlenme teklifi yapld54. Papann buradaki amac hem Trklere kar koyacak yeni bir g oluturmak, hem de Ortodoks Ruslarn Katoliklie scak bakmalarn salamakt55. Karlkl mektuplamalardan sonra Moskova Knezi evlenmeye rza gsterdi56. 12 Kasm 1472 tarihinde Zoya maiyetiyle beraber Moskovaya geldi57. Sofyann Moskovaya gelmesi ile beraber Bizans kltr, Moskova Knezliinin ynetimini etkilemeye balad58. Zoyann maiyetinde gelen mimar ve ustalar, Ruslarn klasik ahaptan yaptklar saraylarn yerine, stanbul ve Romada yaplan ta rmeli saray ve devlet binalar inaa ettiler59. Bizansn Moskovaya etkisi sadece d grn olarak yansmyor, i siyas tekilatlanmalarda da yeniliklere gidiliyordu. Zoya ncesinde Moskova Knezlii sadece Knez nvann kullanabiliyordu. Taht varisi ise Saray Vassal olabiliyordu60. Zoya ile evlenmesinden

52 Solovyev ve Karamzine gre, III. vann ilk ei Mariya Tver Byk Knezi Borisin kzyd. Bkz.

Solovyev, storiya Rossii..., s. 170-171, Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 521. Klyuevskiy ise III. vann ilk einin Tver Byk Knezi Borisin kz kardei Mariya olduunu ne srmtr. Bkz. V. O. Klyuevskiy, Russkaya storiya, Moskova 2008, s. 183-184. Ancak Klyuevskiy Mariyadan bahsederken Mariya Borisovna diye hitap ettii iin kanaatimizce Klyuevskiy sehven kzkardei olarak yazmaktadr. nk Tver Byk Knezinin ad Boris idi. Knezin, Boris adnda bir kardei de yoktu. Bu nedenle Mariya Borisovna, Knezin kz kardei degil ancak kz olabilir.

53 Boris Mouravieff Zoyann son Bizans mparatoru Konstantinin kz olduunu dile getirmektedir. Bkz. Boris Mouravieff, Deli Petronun Vasiyetnamesi, stanbul 1966, s 18-19. Ancak Rus, Trk ve dier kaynaklar incelendiinde bu ifadenin doru olmad rahatlkla anlalabilir. Karlatrma iin bkz. Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, s. 538-539; Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 183-185; Solovyev, storiya Rossii..., s. 171-172.

54 Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 182-183. 55 Platonov, Russkoy storii..., s. 137. 56 Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 539. 57 Solovyev, storiya Rossii..., s. 171. 58 M. Dyakonova, Vlast moskovskih gosudarey oerki iz istorii politieskih idei Drevney Rusi do

kontsa XVI veka, Peterburg 1889, s. 62-66. 59 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 123-124. 60 Saray Vassal: Altn Orda Devletinin bakenti Saray ehri olduu iin Yarlk verilecek olan Rus

prenslerine bu nvan veriliyordu.

17

sonra ise III. van, Knez nvan yerine daha nce Vladimir Monomahn da kulland ar nvann kullanmaya balad61.

Evlilik sonrasnda Zoya, III. vana nasl bir Kral olmas gerektii zerinde telkinlerde bulunmaya balad. Klyuevskiye gre, III. van Zoya sayesinde Tatar egemenliinden kurtulabildi. Daha nceleri ikili siyaseti fazla beceremeyen Ruslar, Bizans prensesi ve maiyetindeki devlet adamlarnn telkinleri sonucunda nce Tatarlar (Altn Ordu, Kazan, Kasm ve Sibir) birbirleriyle mcadele ettirmi, akabinde ise 1480 ylnda devleti, Tatarlara vergi vermez hale getirmiti62. Rusya bamsz bir devlet statsne kavuunca Knez III. van, n Roma olduunu aka ifade etme cesaretini kendinde bularak tm Ortodokslarn destekisi olduunu ilan etti63.

Solovyev, Karamzin ve Klyuevskiyin Zoya hakknda ittifak halinde dile getirdikleri dier bir husus ise ok kurnaz olduudur. Tarihilerin Zoyay kurnaz olarak dile getirmelerinin nedeni ise III. vann tahtn varisi olarak nce ilk einden olan olu Dmitriyi gstermesine ramen, daha sonra Zoyann telkinleri sonrasnda Zoyann 1479da dnyaya getirdii Vasiliyi varis olarak ilan etmesidir64. Akdes N. Kurata gre, III. vann bu ekilde davranmas Rusyann devlet olma emaresidir65.

Slavcln temelinde de bu fikir kendini gsterecektir. Leontyeve gre Rusya, ne kendisinin nceden dile getirdii gibi gen bir kuak ne Danilevskiyin ifade etmeye alt gibi kendine zg kltr olan bir toplum, ne de Slavc metafizikilerin ifade etmeye alt gibi bir halktr. Ona gre Rusya, Bizans mparatorluundan ald tarihi g ile Avrupaya kar koymaya alan, Bizansn devam olan bir Ortodoks devlettir66.

Rus fikir adamlar Bizansn devam olduklarn dile getirirken ortaya koyduklar sadece kendi tarihlerinden deil, Avrupal tarihilerin notlarndan da destek aramakta idiler. Onlara gre, XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren Rusya Osmanl Devleti snrlar ierisindeki Ortodoks ve Slavlarn hamisi olduunun farknda idi ancak bunu

61 Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 542; Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 184. 62 Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 184. 63 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 124. 64 Solovyev, storiya Rossii, s. 172; Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 541. 65 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 124-125. 66 Konstantin Leontyev, Vostok, Rossiya i Slavyanstvo, Moskova 2007, s. 130-131.

18

gerekletirecek gc yoktu. 1576 ylnda Soransa Venedik stanbul Bykelisi kendi senatosuna verdii raporda; Moskovann Osmanl Sultannda saknca uyandrdn, Bulgaristan, Srbistan, Bosna, Moravya67 ve Yunanllarn Fener Kilisesine bal olmakla birlikte Byk Moskova Knezine sempati beslediklerini, Ortodoks ve Slav tebaann kendilerini Trk hkimiyetinden kurtaracak Moskovadan her trl madd ve manev yardm beklediini ifade etmitir68.

67 Moravya: ek ve Slovaklarn yaad blge. 68 A. N. tiglitsa, Rossiya i Slavyanstvo, Peterburg 1907, s. 7.

19

I. BLM

RUSYANIN ORTODOKS BRL SYASET

A. XVII. ASIRDA BALKAN ORTODOKSLARININ ARLIK RUSYASI LE MNASEBETLER

Rus arl, XVII. asrda her ne kadar dnemin en gl devleti olan Osmanl Devletinin tabiiyetindeki Ortodoks halklarla siyas, sosyal ve kltrel ilikilerini st dzeye karamasa da, hem devlet siyaseti olarak hem de kendisine yakn hissettii iin Ortodoks halklarn ounlukla yaad Balkan corafyasyla alenen ilgileniyordu1. Asrn balarnda hem i siyasette hem de d siyasette tam bir fetret dnemi yaayan Rus Devleti, Balkan Hristiyanlar ile fazla alakadar olamad. Ruslar tarafndan Smutnoye Vremya (Kargaa Dnemi) olarak adlandrlan 1603-1613 yllar arasndanki 10 yllk dnem, aslnda ilk belirtilerini IV. vann lm sonras gstermiti. Altnordu dneminde Moskovaya gelerek sonradan Ortodoksluu kabul eden Tatar ailelerinden birine mensup olan Boris F. Godunov, IV. vann yaknnda olmakla kalmam, kz rinay arn byk olu Fedor ile evlendirerek ar ailesini kendisine kan ba ile balad2. IV. vann lm sonrasnda Fedor ar olarak seilince kz rinann telkinleri sonucu damadn istedii gibi ynlendiren Godunov, vann dier einden olan olu Dmitrinin ldrlmesi ile sulanmasna ramen, halk nezdindeki itibar sayesinde bu olaydan kurtulmasn bildi3. Fedorun zayf yaps nedeniyle devlet ileriyle fazla ilgilenememesi sonras Godunov, devlet ynetimindeki etkisini giderek arttrd4. 1598 ylnda Fedorun varis brakmadan lmesi ve tahta kendisinden sonra karsn halef gstermesi, kars rinann da bu grevi kabul etmeyerek kendisini dine vermesi sonras

1 Naumov, E. P., K istorii svyazey Rossii s Yujnoslavyanskimi narodami v pervoy polovine XVII v.,

Svyazi Rossii s narodami Balkanskogo Poluostrova pervaya polovina XVII v., Moskova 1990, s. 98. 2 D. lovayskiy, Smutnoye vremya Moskovskago Gosudarstva, Moskova 1894, s. 35-36. 3 Nikolay Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, Moskova 2008, s. 1016-1018. 4 S. F. Platonov, Oerki po istorii Smuti v Moskovskom Gosudarstve XVI-XVII vv, Peterburg 1899, s.

227-230.

20

Moskovada taht mcadelesi ba gsterdi5. Tamamna yakn Godunov taraftarlar olan halk meclisi ar olarak Boris Fedorovi Godunovu seti. lk bata bu grevi kabul etmeyen ve kendisine yaktrmayan Godunov, srarlara dayanamayarak grevi kabul ettiini ilan etti6. Godunov dnemi, Moskova arl iin iktisad ynden tam bir ykm dnemi olarak geti. 1600-1603 yllarndaki byk alk sonras halk kendi ocuklarn dahi yeme durumuna dt7. Devletin bu duruma engel olamamas, Godunovu gzden drmeye yetti. Ayrca 1603 ylnda Lehistanda ba gsteren ve kendisini IV. van ldrlen olu Dmitri olarak lanse eden Dzmece Dmitri ayaklanmas dalgalanarak 1605 ylnda Moskovaya kadar yayld8. 1605de Godunovun lmesi sonras arlk mcadelesi daha da karmak bir hal ald. Sahte Dmitrinin Lehlilerle beraber Moskovaya gelip ar seilmesinin akabinde olaylar devam etti. Ksa zamanda kendilerine Dmitri olarak tantlan ahsn, davranlarndan tr Dmitri olmad anlayan halk ve askerler ayaklanma kard. mcadeleler sonras 1606 ylnda Dmitri ve taraftarlar ldrld9. Tahta 1610 ylna kadar Vasiliy . uyskiy geti. Ancak karklklar yine devam etti10. Rusya bu dnemde Kuzeyde ve Batda nemli toprak kayplar verdi. 1610 senesinde Vasiliy uyskiyin tahtan indirilmesi sonucunda ise karklklar iinden klmaz bir duruma gelmiti. Moskova bu dnemde II. ve III. Dzmece Dmitri vakalar ile kar karya kald11. Lehistan ve sve, Moskova tahtna kendi taraftarlarn geirmek iin mcadeleye balad. Bu mcadeleler Moskova Rusyasnn Kuzey ve Batda daha fazla toprak kaybetmesini nledi12. Nihayetinde 1611 ylnda Moskovay igal eden Lehleleri etin mcadeleler sonras bakentten uzaklatran Ruslar (Eyll 1612), halk meclisinin toplanmas (Zemskiy Sobor) ve ar

5 Abaza, storiya Rossii, Peterburg 1886, s. 102-103. 6 S. M. Solovyev, storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s. 279-280; lovayskiy,

Smutnoye vremya..., 241 s; 7 Solovyev, storiya Rossii..., Moskova 2007, s. 280-281; S. F. Platonov, Oerki po istorii..., s. 233-235. 8 Abaza, a.g.e., s. 128-129. 9 N. . Kostomarov, Russkaya istoriya v jizneopisaniyah ee glavneyih deyateley, Moskova 2009,

s.423-424. 10 Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, s. 1019-1020. 11 lovayskiy, Smutnoye Vremya..., s. 63-70. 12 Abaza, a.g.e., s. 129-136.

21

seiminin yaplmasna uygun bir ortam oluturmaya muvaffak oldu13. 7 ubat 1613 tarihinde de Mihail Fedorovi Romanov ar olarak seildi. Bylece 10 yllk Kargaa dnemi sona erdi14.

1613 senesinde Romanov ailesinin ynetime gelmesi sonucu siyas ekimeler bitirilerek, d siyasete daha fazla nem verilmeye baland. Rus ar Mihail Romanov (1613-1645), bu ynde Osmanl Devletine gnderdii ve I. Ahmede isteklerini sunacak elisine zellikle Balkan Hristiyanlarnn durumu ile ilgili hususlarn belirtilmesi ynnde telkinde bulundu15. Dnem itibariyle Ruslar sadece kendilerinin deil, Balkan halklarnn da byk bir kymdan kurtulduklarn dnmekteydi16. P. Mansurov17 ve S. Samsonovun18 almalar bu hususta nemli yer tutar. Mansurov, Osmanl Vezirine sunduu arn mektubunda Ortodokslarn durumu ile ilgili iyiletirme ricasnda bulundu19. Her iki eli de bakentte grtkleri Ortodoks halkn ileri gelenlerine, Rusyann Balkan halklar ile ilgili dncelerini ve Rus arnn Yunan patriklerine gerektiinde para yardm yapacan aka ifade etmitir. Rusya, Osmanl Devletinin tepkisini nlemek iin de Balkan halklar ile sadece din ynden ilgilendiini, siyas bir amacnn olmadn ileri srmtr20.

Rusyann Yunan patriklerine para yardm yapmas ve Kudsteki Ortodokslar iin Osmanl Devletinden ricada bulunmas ngiltere, Avusturya-Macaristan ve Hollandann Osmanl Devletine Rusya ile daha az siyas mnasebetlerde bulunmas ve Ortodokslara verilen haklarn geri alnmas ynnde telkinlerde bulunmalarna ramen,

13 S. F. Platonov, Moskovskoe pravitelstvo, Peterburg 1906, s. 5-8. 14 S. F. Platonov, Oerki po storii..., s. 271. 15 RGADA, 512/yl 1613/1. 16 Rus arl, 1603-1613 yllar arasndaki kargaa dnemi sadece Ruslar iin deil, ayn zamanda btn

Hiristiyan Ortodoks halklar iin soykrm ile kar karya kalnan bir dnem olarak grmtr. arlk, Kafirlerin (Osmanl Devleti ve Katolik Avrupa) egemenliindeki Hristiyan Ortodokslarn zgrle kavumas iin elinden gelen gayreti gsterdiini ifade etmitir. Bkz. RGADA, 89/yl 1615/4, s. 116.

17 Pavel Mansurov (l. 1633): Tatar Ailesi Mansur kz Eliftayn soyundan gelen Mansurovlar Tatar-Rus azilzade ailelerindendir. Petr Mansurov 1615 senesinde stanbula eli olarak gelmitir.

18 Semen Samsonov: Moskovada Papaz yardmcl grevinde iken 1611 ylnda Boyar . M. Saltkovun takdiri sonucu Novgoroda atand. Burada baz grevlerde bulunduktan sonra 1615 ylnda stanbula eli olarak geldi. Burada 2.5 yl grev yapt.

19 Mektup Trke evirisi yaplarak iki metin eklinde Vezir-i Azama sunulmutur. RGADA, 89/yl 1615/4, s. 81 ve 218.

20 RGADA, 89/yl 1615/4, s. 117.

22

Osmanl Devletinin verdii izin ile Rusya yardmlarn devam ettirmitir21. Bylece stanbuldaki Patrik artk kendisine sadece Katolik Avrupadan deil, Ortodoks Rusyadan da yardm gelebileceini anlamtr22.

1620 ve 1630 yllar arasndaki bu deiim ksa zamanda kendisini gsterdi. stanbul Patriklii mensuplar artk sorunlar olduunda bavuracaklar yeni bir merciin farkna varmaya balad23.Ancak bu giriimlere ramen Rusyann ikili mektuplamalarda kulland Btn Ortodokslarn Koruyucusu cmlesini Rum Patriklii kabul etmemekteydi24. Rus ve Rum patriklikleri arasndaki bu ekimelere son vermek ve aradaki ikilemi ortadan kaldrmak iin reformlarn bir getirisi olarak Moskovada Din Akademisi kuruldu. Bylece XVI. asrn ikinci eyreinde Rus-Ortodoks ilikileri yeni bir dneme giriyordu25.

1630lu yllardan sonra Rusya, din ynden Balkan corafyas ile alakal gelimeleri yakndan takip etmeye balad. Rus arl ve Balkan Ortodokslar arasndaki ikili ilikiler daha da nemli hale geldi26. Osmanl Devleti, Karadenizin yukarsnda gelien baz olaylarda Ruslarn parma olduunu dnmesine ramen Rusya ve Ortodoks halklar arasndaki bu yaknlamay fazla dikkate almamaktayd27. Osmanl Devleti bu dnemlerde Rusyaya gnderdii elileri dahi Rum aznlklardan semekteydi28. Gelien olaylar neticesinde Dou Hristiyanlar29 arasnda Rusyaya kar 21 B. N. Florya, K istorii ustanovleniya politieskih pravitelstvom i vsim Greeskim Duhovenstvom,

Svyazi Rossii s narodami Balkanskogo Poluostrova pervaya polovina XVII v., Moskova 1990, s. 11. 22 B. N. Florya, K istorii ustanovleniya politieskih..., Svyazi Rossii s narodami..., s. 11. 23 Florya, K istorii ustanovleniya politieskih...., Svyazi Rossii s narodami..., s. 11-12. 24 Sobraniye gosudarstvennih gramot i dogovorov, Moskova 1819, T. III, No:34, s. 57-59. 25 A. . Pogov, Kulturne svyazi Rossii s Balkanskimi Stranami v pervoy polovine XVII v., Svyazi

Rossii s narodami..., s. 114-137. 26 . Snegarov, Kulturni i politieski vrzki mejdu Blgariya i Rusiya prez XVI-XVII v, Sofya 1953, s.

48-49. 27 Moskova Byk Knezi Mihail Romanovun ar nvann tanmas iin Osmanl Devletine bir heyet

gnderdii dikkate alnrsa , Osmanllarn Rusyay dnem itibariyle blgede etkin bir g olarak kabul etmedii rahatlkla sylenilebilir. Bkz. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, terc. Nilfer Epeli, terc. Kontrol Kemal Beydilli, C. IV, s. 28-30.

28 1637-1642 yllar arasnda Don Kazaklarnn Azak kalesine saldrlar neticesinde Osmanl Devleti eli olarak nce Kantakuzen ailesinden olan Rum asll Anton Spetasiaray (Konstantinov), gnderilen bu elinin Kazaklar tarafndan ldrlmesinin akabinde ise yine Rum asll bir eliyi Prostasiyi grevlendirmitir. Bkz. B. N. Florya, Rossiya i stambulskie Greki v godi borbi za Azov 1637-1642, Slavyane i ih sosedi, Moskova 1992, IV, s 111-122, RGADA, 89/yl 1641/1, s. 113.)

29 Bu tabir, Katolikler tarafndan Bizans dahil btn Balkan Ortodoks halklar iin kullanlyordu.

23

sempati giderek artmakta, hatta bazen Rusyay galeyana getirmek iin mektuplar dahi kaleme alnmaktayd. Kuds patriklerinden Dosife Rus arna yazd bir mektupta, Tatarlarn yardm ile Gney Ukraynaya hakim olan Osmanl Devletine Ruslarn tepki gstermemesine anlam veremediini yazmaktayd30.

Nicolae Jorgaya gre Trk diplomat yetitirmeyen Osmanl Devleti, ecnebi asll diplomatlar ilk zamanlar denetim altnda tutsa da, devletin g kaybetmeye balad XVIII. asrdan itibaren Bizans ruhunun bir tezahr olarak bu diplomatlar yabanc devlet diplomatlar kadar Osmanl Devletine zarar vermilerdir31.

Btn bu gelimelere ramen I. Petro dnemine kadar Rusyann, Ortodoks Birlii dncesini sesli bir ekilde ifade edemedii grlebilir. I. Petro, bu dnceyi ilk defa sadece fikir deil, fiili olarak da dndn hissettirmitir.

1. I. Petronun Ortodoks Birlii Siyaseti I. Petro dneminde Rusya-Osmanl ilikileri daha ok Karadenizin Kuzeyinde

gerekleen siyas gelimeler zerinedir. Ancak 17. asrn ikinci yarsnda Osmanl Devletinde mal ynden baz aksaklklarn grlmesi ve bu aksaklklarn Balkan corafyasna yansmas sonucunda Balkan halklar arasnda baz honutsuzluklar grlmtr. Bu honutsuzluklar hibir zaman ciddi bir isyana dnmemi olsa dahi, Rusya ve Avusturya-Macaristan Devletleri ufak apl isyanlar kendi menfaatleri 30 Patrik zetle; Osmanlya hara veren bir avu Tatarn, Osmanl hakimiyetinde olmakla vndn,

Trk soyundan gelen ve Mslman olan Tatarlarn bu hareketinin normal karlanmas gerektiini dile getirmi, dier yandan Ruslarn, Osmanl tabiiyetindeki Ortodokslar iin daha fazla gayret gstermesi gerektiini ifade etmitir. Bkz. N. N. Molanov, Diplomatiya Petra Velikogo, Moskova1991, s. 58.

31 Jorgaya gre, ortaya kan her frsat deerlendirip, kurnazca yalan syleyip ve en bariz gerei bile inkar ederek srekli tehdit altnda bulunan Osmanl Devletinin btnln koruma grevi Rumlara kalmt. Rumlar Latinlerin hkm srme hrslarndan ve dini hogrszlklerinden, fazla harcamadan ok kazanmak isteyen Frenklerin cimriliinden, Dou Akdeniz limanlarn gitgide daha fazla hakimiyet altna almaya alarak, eski Rum ticarethanelerini iflasa srkleyen ticari rekabetten uzun zamanlardan beri bkmlard. Trklerin dier Hristiyanlara nazaran daha tehlikeli olduunu dnen Rumlar hereye ramen siyas adan Dou Roma mparatorluunu tekrar canlandrma idealinden vazgememilerdi. Yabanc hkmdarlardan yardm dilemek yerine kiliseyi, Romen Prensliklerini ve Osmanl imparatorluunun d siyasetini yava yava ellerine geirerek, yeni Bizans mparatorluunu kimseye fark ettirmeden iten canlandrmaya karar vermilerdi. Bkz. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu..., C. IV, s. 239-240. Ancak Jorga biraz da Ulah olmann vermi olduu bir dnce ile fikirlerini dile getirmitir. Her ne kadar Osmanl Devletinde grev yapan baz devlet adamlarnn ikili bir siyaset takip ettii tartlsa da, yaplan baz yanllklar ihanetle sulamak nyargdan te hem Osmanl Devletine, hem de grev yapan devlet adamlarna hakszlktr.

24

dorultusunda kullanmlardr. Dnem itibariyle de zellikle Rum din adamlarndan ve Srplardan I. Petroya gelen yardm arlar nemli bir yer tutmaktadr32. Dier ynden Avusturyann Osmanl Devleti ile yapt uzun mcadelelerde Osmanl topraklarn terkederek Avusturya topraklarna snan Srplar, sava sonras Avusturya Devletinin, Osmanllarn dahi hibir zaman yapmadklar, din deitirme basks ile kar karya kalnca, bir umut olarak Rusyaya ynelip Rus ar I. Petrodan madd ve manev yardm talebinde bulundular33. Ortodoks Srplar, hem Katolik Avrupa hem de Mslman Osmanl Devleti arasnda skp kalma korkusunu Ortodoks Rusyaya hissettirerek, her ikisinin de hakimiyetini istemediklerini aka ifade etmek istiyorlard34.

Osmanl Devleti, mal aksaklklar gidermek ve Avrupada kendisine kar oluturulan ittifaka kar 1683 ylnda II. Viyana seferine kt35. Viyana kuatmasnn baarszlkla sonulanmasndan sonra 168536 ve 168637 tarihlerinde Bat ve Dou Avrupada Osmanl Devletine kar Mukaddes Birlik oluturuldu. Rusya bu birliin Dou ksmnda yer alyordu38. Viyana Kuatmasdan sonra Orta Avrupada artk sadece Osmanl Devleti deil, Habsburg Hanedannn da belli lde temsil gc kabul edildi. Bylece Rusya, Balkanlardaki Ortodoks halklar ile arasnda sadece Osmanl Devletini deil, Avusturya Devletini de hesaba katmak zorunda kald39. Dier ynden kuatmann baarszlkla sonulanmasndan sonra Avusturyann, Osmanl Devleti aleyhinde daha rahat hareket etme imkan bulmas Balkan Ortodokslarn daha ok endielendirdi. 32 Molanov, Diplomatiya Petra Velikogo, s. 60 vd 33 Srp din adamlar Avusturya tarafndan kendilerine yaplan din deitirme basklarn ve Osmanl

Devletinin vergilerle kendilerini bask altnda tuttuklarn eitli dnemlerde Rusyaya ikayet ediyordu. bkz. N. F. Kapterev, Harakter otnoeniy Rossii k pravoslavnomu vostoku XVI i XVII stoletiyah, Sergiev Posad 1914, s. 369-370.

34 O. V. Orlik, Rossiya v mejdunarodnh otnoeniyah 1815-1829 ot venskogo kongressa do adrianopolskogo mira, Moskova 1998, s. 69-70.

35 Osmanl Devletinin II. Viyana Kuatmas hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl, stanbul 1970, 196 s.

36 Avrupal Devletlerin (Avusturya-Macaristan, Papalk ve Venedik) oluturduu Bat Birlii. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, I. Ksm, Ankara 1988, s 460-482.

37 1686 ylnda Lehistan ve Rusya arasnda hem sve hem de Osmanl Devletine kar Ebedi Bar Antlamas imzaland. Bar antlamas 1724 tarihine kadar geerliliini korumutur. Bkz. Frantiek Dvornik, Slavyane v evropeyskoy istorii i tsivilizatsii, Moskova 2001, s. 633.

38 S. F. Orekova-N. Yu. Ulenko, Rossiya i Turtsiya: problema i formirovaniya granits, Moskova 2006, s 29.

39 Yu. E. vonin, Politika Gabsburgov v Yugo-Vostonoy Evrope v XVI-XVIII vekah, Slavyane i ih Sosedi, say 9, Moskova 1999, s. 153-154.

25

Mslman Osmanl Devletinden daha ok Katolik Cizvitlerden ekinen Balkan Ortodokslar, bu ynde Rusyadan yardm talep ettiler40. Rus ar I. Petro da Avrupal devletlere, Osmanl Devletine kar birlik oluturulduu bir dnemde Katolik Cizvitlerin Ortodoks halklara bask yapmamas iin arda bulundu41. I. Petro, Balkan Hristiyanlarnn kendisini krkrtmasna ramen Osmanl Devletine tek bana saldrmaya cesaret edemedi42. Bunun en nemli sebebi I. Petronun dnem itibariyle Rus Devletini henz denizcilikte yeterince donanml grmemesidir.

I. Petro Balkan Hristiyanlarnn tavsiyesi dorultusunda deil, kendi fikirleri dorultusunda Osmanl Devletine Kuzey Karadenizden saldrma planlar yapmaya balad. I. Petro kuzeyden Trkiyeye saldrrken, Balkanlarda Ortodoks halklarn Osmanlya kar isyan etmesi iin faaliyetlerde bulundu43. stanbuldaki baz yabanc devlet adamlar, Rus elisi P. A. Tolstoy44 ve Osmanl Devletindeki Rus ajanlarnn,

40 Srplar, 1698 ylnda Rus arna yazdklar bir mektupta u ekilde seslenmekteydiler: Byk

Kralmz bizi, Katoliklere, Trklere ve Yahudilere oranla bizlere (Ortodokslara) daha kt davranan Cizvitlerin zulmunden kurtarsn. Dier topluluklarla yaplan savalar bir gn bitebilir ama Cizvitlerin sava hi bitmez. Bkz. Ustrayalov, N. G., storiya Tsartvovaniya Petra I, III, s. 470-471; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, terc. Eref Bengi zbilen, stanbul 1993, s 28-30.

41 I. Petro 1697-1698 yllar arasnda yazd mektuplarda zetle Osmanllarla yaplan savalarda Avrupallarn birbirlerine yardm etmesi gerektiini belirtmi, Osmanllarn basks altnda yaayan Ortodokslarn, din inanlarndan tr Katolik Cizvitler tarafndan taciz edildiini, Cizvitlerin bu tacizlerine son vermelerini ifade etmitir. Bkz Pisma i bumagi imperatora Petra Velikago, Peterburg 1887, T. I, s. 194 vd...

42 Eflak ve Bodan Beylikleri, I. Petroya gnderdikleri eliler vastasyla Rusyann Osmanl Devletine kar ilan edecei herhangi bir savata btn Srplarn, Bulgarlarn ve Beyliklerin Ruslarla birlikte hareket edeceini kesin bir ekilde dile getirmilerdir. Bkz. Ustrayalov, N. G., storiya Tsartvovaniya...,, III, s. 477-479.

43 N. D., Gosudarstva i narod balkanskago poluostrova h proedee, nastoyaee i budiee bolgarskaya krivda, Moskova 1890, s. 1.

44 Petr Andreyevi Tolstoy (1645-1729): 1681e kadar deiik devlet kademelerinde bulunan Tolstoy, I. Petronun ar olmas ile devlet kademesinde ilerlemeye balad. 1896-1897 yllar arasnda Azak Denizi civarna gnderilerek burada denizcilik alannda almalarda bulundu. Daha sonra iki iki yl talyada kalarak denizcilik alanndaki bilgilerini gelitirmeye alt. 1701de Rusyann stanbul Konsolosu olarak atand. 1701-1714 yllar arasnda bu grevde kalan Tolstoy, 1711-1714 seneleri arasnda iki kere Yedikule Zindanlarna hapsedildi. Grevde kald sre ierisinde Osmanl tebaa denizcilerle ikili ilikilerini gelitirerek onlarn Rusya iin gemicilik faaliyetlerinde bulunmalarn salad. 1715-1719 yllar arasnda ise Hollanda, ngiltere ve Prusya siyas ileri ile ilgilendi. 1729da vefat eden Tolstoy I. Petro ve I. Katerina dneminin ileri gelen alt devlet yesinden biri olarak gsterilmektedir. Tolstoyun Trkiyede kald dnem kaleme ald Opisanie ernogo morya, Egeyskogo Arhipelaga i Osmanskogo Flota (Karadeniz, Ege Adalar ve Osmanl Donanmas) adl kitap denizcilik alannda Rus tarihi asndan byk neme haizdir. Bkz. P. A. Tolstoy, Opisaniye ernogo Morya, Egeyskogo Arhipelaga i Osmanskogo Flota, haz. . V. Zaytsev-S. F. Orekova, Moskova 2006, s. 6-57.

26

Rus ordularna destek iin Osmanl tebaasndaki Ortodokslar Osmanl Devlet aleyhinde ayaklanmalara tevik ettiklerini devaml surette Osmanl Devletine rapor ediyorlard. I. Petro, 1708 ylnda ticari yollarla kendi resminin de olduu istavrozlar Balkan topraklarnda yaayan Ortodoks halka datlmak zere gnderdi45.

Osmanl Devleti, Rusyann aleyhte yapt faaliyetlere ramen Rusyaya sava amak yerine, lke snrlar dahilindeki Ortodokslarn yaad blgelerin muhafzlarna birer ferman gndererek, eitli nedenlerle Osmanl topraklarna giren Ruslarn faaliyetlerini dikkatle takip edilmesini salk veriyordu46. I. Petro, Rus Devletinin Osmanl Devletinden talep ettii Rus Ortodokslarn kutsal topraklara serbest bir ekilde hac yapmas isteine47, iki art daha eklemiti. Bu artlardan ilki Ortodokslarn din hrriyetinin garanti altna alnmas,48 ikincisi ise mukaddes topraklardaki Katolik-Ortodoks atmasndan dolay Katoliklere verilen imtiyazlarn Ortodoks Rumlara da verilmesi gerektii hususu idi49. kinci isteinde fazla baarl olamayacan anlayan I. Petro, Ortodokslara din hrriyetinin garanti edilmesi ve bununla beraber Ortodoks halklardan alnan vergilerin hafifletilmesi hususundaki isteklerini devaml dile getirdi. Aslnda Ruslara mukaddes yerlere hac yapma hakk I. Petrodan nce, 1683 ylnda 45 Pisma i Bumagi..., Peterburg 1887, T. 1, s. 10 vd... 46 stanbuldan Selanik muhafz Hasan Paaya gnderilen fermanda, 5-6 Rusun Sofyaya gelerek

ellerinde Moskova ar tarafndan kendilerine verilen istavrozlarla Aynaroz kilisesine gitmek istediklerini belirttiklerini, bu kiilerin almalarna dikkat edilmesi gerektii dile getirilmitir. Ayrca zi Valisi ve Bender (Bodan) Muhafz Yusuf Paaya da ayn ynde ferman gnderilmitir. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/ I, Ankara 1982, s 77-79.

47 Prut Savandaki ar yenilgi sonras Ruslar bu imtiyaz kaybetti. Ancak 1720 senesinde stanbul sefiri Dakov ikinci stanbul Antlamas ile bu hakk tekrar geri ald ve bu hak zerinde daha sonra tartma yaplmad.

48 XVI. ve XVII. asrlarda Rusyaya gelen Rum haclara yeteri kadar sadaka veriliyor, buna karn onlardan yaadklar topraklarla alakal bilgiler verilmesi talep ediliyordu. Bylece din amal gezilere siyas bir ama ykleyen Rusya, I. Petro zamannda bu desteini daha da arttrmaya balad. Ancak bu gnderilen din adamlar ilk balarda Ruslar tarafndan kabul edilse de, I. Petro zamannda bunlara Osmanl casusu gz ile baklmaya baland. Hatta I. Petro son dnemlerinde bir fermanla Rum ziyaretilerin gelilerine kstlamalar getirdi. Bkz. N. F. Kapterev, Harakter otnoeniy Rossii..., 400 vd.

49 Franszlarn destekledii Latinler (Katolikler) ile Rumlarn nclndeki Ortodokslar Kudsn Osmanl Devleti tarafndan fethinden sonra mukaddes emanetler ve onlarn bakm meselesinde ncelik almak iin mcadeleye girimilerdi XVII. asrn sonlarna doru Fransz diplomasisinin baars ile bu ncelik Latinlere (Katoliklere) verildi. Rusya 1699 Karlofa Antlamas ile bu konuda giriimlerini arttrmak istese de baarl olamad. Akabindeki giriimleri ise nce Prut hezimeti ile yavalasa da, sava sonras I. Petronun siyas meseleleri din meselelerden nde grmesi nedeniyle bu konu zerinde daha fazla ura verilmedi. Bkz. B. H. Sumner, Byk Petro..., s 28-30.

27

imzalanan Bahesaray Antlamas ile verilmiti. 1700 ylnda yaplan stanbul Antlamasnda I. Petro bunu daha kesin bir ekilde kabul ettirmeye alsa da, uygulamada baarl olduu sylenemez. Bu konuyla ilgili olarak Padiah ve ar arasnda yazmalar vuku bulmutur50.

I. Petronun bir dier amac ise, Karadenizin Kuzeyi ve Kafkaslarda genileme siyaseti sresince Balkanlarda Osmanlya kar caydrc g oluturmakt. Karadenizin Kuzeyinde Don Kazaklarn bu ynde kullananan Rusya, Balkanlarda da Srp ve Karadallar kullanmaya alyordu51. Nihayet kendisinde Osmanl Devletine saldracak gc gren I. Petro 1711de Prut seferine kt. Asker alanda tam bir hezimet ile kar karya kalan Rusya, diplomasi alannda I. Petronun komutanlarndan eremetov ve afirovun da telkinleri sayesinde mzakerelerde bu durumu hafif yaralarla atlatt52. Prut yenilgisi sonras I. Petro, her ne kadar Balkan Hristiyanlar ile olan ban kesmese de, fiili olarak lmne kadar Osmanl Devletine kar bir

50 III. Ahmed 1703te tahta ktktan sonra I. Petroya gnderdii mektupta, 1700 ylnda yaplan antlama

ile Kudste bulunan Ortodokslarla ilgili artlarn yerine getirilecei garanti etmektedir. Bkz. RGADA, 24/2/75.

51 1711 ylnda Prut Sava ilan edilince Rusyada bulunan Srp Albay Mihaylo Miloradovi tarafndan I. Petroya ait bir ferman Srp ve Karadallara gnderildi. Fermanda zetle, Hristiyanln yeni gzdesi Ortodoksluun en gl devleti Rusyaya sava ilan eden Osmanl Devletine kar Srp ve Karadallarn isyan etmeleri isteniliyordu. Bylece Rusyann nclndeki Ortodokslarn, asrlardr hakim unsur olan Trklerin hkmranlndan kurtulabilecekleri belirtiliyordu. Bkz. A. N. tiglitsa, Rossiya i Slavyanstvo, Peterburg 1907, s. 7-8.

52 Edebiyat dnyasnda I. Petronun ei I. Katerina ve Baltac Mehmed Paa arasnda bir grme olduu ileri srlmesi ve bu grmeden kendi hayal dnyalarnn da yardmyla baz karmlar yaplmas mmkndr. Rus kaynaklar incelediinde grmenin nasl ve ne ekilde getiini daha iyi anlayabiliriz. Rus kaynaklarnda, grmenin afirov ve Baltac Mehmed Paa arasnda getiini, afirovun heyetinin de be kiiden oluturulduu yazlmaktadr. Ayrca Rus kaynaklar, Trk ve Alman kaynaklardan alnt yaparak Devlet Giray araclyla Baltac Mehmed Paann yardmclarndan Osman Aaya 200 bin adet altn verildiini ifade etmilerdir. Solovyev, I. Katerinann kocasna sadece Osmanl Devletinin ileri gelenlerine rvet verilmesi grn belirttiini, bunun da zaten dier generaller dolaysyla gerekletirildiini kaydetmitir. Bkz. S. M. Solovyev, storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s. 556-590. Buna ramen herhangi bir tarihi kaynaa atf yaplmadan halen dahi bu grmenin I. Katerina ve Baltac Mehmed Paa arasnda yapldn ileri sren bilim adamlar mevcuttur. Hatta Edward de Driault bu konuda daha da ileri giderek, I. Katerinann sadece Baltac Mehmet Paay deil, sve Kraln da bu ekilde yola getirdiini ileri srmektedir. Bkz. Edward de Driault, ark Meselesi Bidayet-i Zuhurundan Zamanmza Kadar, stanbul 1328/1912, s. 71-72. Baltac Mehmed Paaya hakarete varan yaktrmalar yapanlara smail Hami Danmend Baltacnn Prut Zaferi adl risalesinde cevap vererek gerekleri dile getirmektedir. Bkz. smail Ham Danimend, Baltacnn Prut Zaferi, stanbul 1955, 15 s.

28

harekette bulunamad53. I. Petro, sve, Lehistan ve Osmanl mparatorluunun snrlar ile Akdenizden Kuzey Buz Denizine kadar olan alan kapsayan Dou savunmasn krarak Batya almak ve buradaki Ortodokslarn da yardm ile byk bir Rusya hayalini kuruyordu54. Kendisi bu idealini gerekletiremese de halefleri bu ynde nemli admlar atacaktr55.

2. I. Petro Sonras Rusyann Ortodoks Birlii Siyaseti Prut Sava sonras I. Petronun aktif bir ekilde yrtmek istedii Balkan

siyaseti ve Ortodoks halklar ile ikili ilikileri sekteye urad. 1718 Pasarofa Antlamas ile Rusya, Avusturya Devletinden de destek alarak Osmanlya kar daha cesur hareket etmeye balad. Dier taraftan Rusya, Osmanl snrlarnda bulunan ehirlerde ve olas savunma blgelerinde yeni alaylar oluturuyor, stratejik olarak grd yerlere savunma hatt meydana getiriyordu56.

Osmanl Devleti, Fransa ile mttfik halde kalarak Rusya ve Avusturyaya kar yaplan savalarda en az hasar ile ayrld. Fransaya, Osmanl Devletine verdii destekten dolay Avrupallar tarafndan Dounun Engeli lakab taklmt57. Rusya ve Avusturya Trkiyeye kar birlik oluturmasna ramen Avusturya, kendi ierisinde barndrd Slav ve Ortodoks halklardan dolay Rusya ile olan siyas ilikilerinde temkinli davranma zorunluluu hissediyordu. 1725-26 yllarnda Fransa ile arasndaki geleneksel dmanln hat safhaya ulamasnn akabinde, Fransaya kar ngiltere ve

53 Klyuevskiy, I. Petronun yenilgiden kendisine ders kardn ne srmektedir. Yazara gre, I. Petro

kuzeyde yeterince gl bir duruma gelmeden ve gneyde rann desteini almadan Osmanl Devletine kar gelmenin imkansz olduunu farkederek devlet siyasetini bu temeller zerine kurmaya alt. Bkz. V. O. Klyuevskiy, Russkaya istoriya, Moskva 2008, s. 574.

54 Boris Mouravieff, Deli Petronun Vasiyetnamesi, ev, Refik zdek, stanbul 1966, s. 20-31. 55 Vostony vopros