İSLA N D A N IN FAAL V O L K A N L A R IN D A N iK İS t H EK LA VE SU RTSEY

Doç. Dr. Özdoğan SÜ R

Atlas Okyanusunun kuzeyinde, kutup dairesinin hemen güneyin­de bulunan tslanda’da iki tezat manzarayı, ateş ile buzu, yanyana müşahede etmek mümkündür. Adanın orta bölümünde geniş alanlar kaplayan Langökull ve Vatnajokull gibi büyük buzulların takriben75 km güneyinde yer alan Hekla yanardağı bu zıt görünüşün ilginç ve güzel bir misalini teşkil eder. Bir diğeri de îslanda’nın güney kı­yılan yakınında Vesmann adaları civarında denizin içinden yükselen Surtsey volkanıdır (Harita: i, 2).

H ek la Y a n a rd a ğ ı

îslanda’nm güney kısmında yer alan Hekla volkanı Reykjavik’in 110 km doğusunda ve güney kıyılarından 55 km içerde bulunmakta­dır. Hekla volkanik ünitesi 27 km uzunluğunda ve 2-5 km genişliğinde bir sırt halindedir. Üstünde uzunluğuna teşekkül etmiş olan yarık boyunca kraterler sıralanmıştır. En yüksek kısmının deniz seviyesinden irtifaı 1447 m. dir. Lâv plâtosunun üstündeki nisbi yüksekliği ise 1093 m dir. Hekla yanardağı üstüste yığılan tüf ve lâv tabakaları ile bir strato volkan örneğidir. Araştırıcıların büyük bir kısmı Hekla’yı bir strato volkan olarak kabul etmişlerdir. Bazıları da bir Hawaii tipi “kalkan şekilli volkan” olduğu kanaatindedirler. Fakat Hekla, bir kalkan tipi volkanın çıkartabileceği tüften çok daha fazlasını püskürt­müş olduğundan Hawaii tipi volkanik faaliyet içinde mütalâası uygun olmayacaktır.

Hekla’nın volkanik faaliyeti, îslanda’mn tipik yarık püskürme­sinin en tanınmış bir örneğini teşkil eder. Ardarda vuku bulan lâv ve

i

102 Ö z d o ğ a n Sür

kül çıkışları bir yarık boyunca olmuş, fakat bu faaliyet belirli bir saha içinde kalmıştır.

Hekla’da ilk tarihi püskürme 1104 yılında olmuştur. Bu tarihten itibaren 21 indifa daha vuku bulmuştur. Sonuncuları ise 1947, 1948 ve 1970 püskürmeleridir.

Son yüzyıldaki indifalar arasındaki fasılalar evvelkilerden daha uzun olmuştur. Bugüne kadar kaydedilmiş başlıca faaliyetler şunlardır:

I 104 1300 J545 l 7*51158 I341 J597 17281206 1389 1619 17661222 1434 1636 1845 2I294 I5IO 16931 1947-19483

Hekla’nın volkanik faaliyetleri sırasında hasıl olan fazla miktar­daki volkank kül çoğu zaman tahribat ve zarara sebep olmuştur. 1300 tarihinde vuku bulan geniş ölçülü püskürmenin küllerini İzlan­da’nın toprak kesitlerinde tesbit etmek mümkündür.

Hekla’nın 1947 ve 1948 faaliyetleri S. Thorarinsson tarafından etraflıca izah edilmiştir4. S. Thorarinsson’un rakamlara dayanan in­celeme ve gözlemleri ilginç sonuçlar vermiştir. 30 M art 1947 günü sabahleyin saat 6.00 sıralarında Hekla dağının yakınında yaşayan bir köylü, o sırada karlarla örtülü dağın üstünde 100-200 m yüksekliğe varan sarımsı kahverengi dumanların yükseldiğini görmüştür. Aynı zamanda sayısız şiddetli depremler vuku bulmuştur. Kısa bir müddet sonra Hekla dağının sırtında 5 km uzunluğunda bir yarık hasıl olmuş ve yarık boyunca gaz, volkan külü ve lâv çıkmıştır. Bu sırada tepeleri örten karlar eridikçe muazzam hacimlere ulaşan su kütlesinin meyda­na getirdiği sel Y tri Ranga ırmağına ulaşmıştır. Saat 7 .oo’de kül bulutu 2727 m gibi muazzam bir yüksekliğe varmıştır. Bu sebeple çevre saha karanlığa gömülmüştür. Hatta tüf, Reykjavik’in 30 km güneyinde 10 cm lik bir kalınlığa ulaşmıştır. Püskürmenin ilk iki saati içinde önemli hacme ulaşan volkanik kül çıkmıştır ki, bu ilk püskürme

1 K aydedilen en şiddetli püskürm elerden biri bu tarih te olm uştur.2 79 yıllık b ir sükundan sonra m eydana gelen bu püskürm e ile fazla m iktarda lâv hasıl

olmuştur.3 102 yıllık sükundan sonra üçüncü büyük püskürm edir. Çok fazla lâv hasıl olm uştur.4 S. Thorarinsson - (1950) T he eruption of M t. Hekla, 1947-1948. Bull, Volcanologique,

C ilt: 10, Sayfa: 157-168.

İS L A N D A N IN F A A L V O L K A N L A R IN D A N İK İS İ 103

devresine “ Plinian safhası” denilebilir. Fakat, çok geçmeden volkan külünün yerini lâv almış ve ilk günden sonra volkanik faaliyet göze çarpacak kadar azalmıştır. Başlangıçta lâv bütün yarık boyunca ak­mıştır. İkinci günde volkanik faaliyet merkezi krater ve yamaçlardaki noktalarda toplanmıştır. Üçüncü gün ise lâv 830 m yükseklikteki ya­rıkların nihayetinden akmıştır. Daha sonra püskürme fissürün güney­batısında bulunan kraterden olmuştur.

Buradaki lâv akıntısı 25 Nisan 1948’e kadar devam etmiştir ki, takriben 13 ay kadar sürmüştür. Kraterdeki lâvın sıcaklığı 1020-1040 C derecedir. İlk püskürme safhası esnasında lâv % 59,6 silikat ihtiva ediyordu, daha sonra bu miktar % 5 7-58’e düşmüştür. Görülüyor ki, çıkan lâv, tipik akıcı bazaltlardan daha fazla asidiktir. 1947-1948 indifaı sonunda hasıl olan lâvın hacmi 10 milyar metre küp, piroklas- tik materyalin hacmi ise 220 milyon metre küp olarak tahmin edil­miştir. Bu miktar 1783 deki Laki püskürmesinden beri tesbit edilmiş en büyük değerdir.

Nisan 1918’de lâv çıkması nihayete erdiği zaman hasıl olan kar­bondioksit sakin gecelerde çukur alanlarda 2 m kalınlığında bir ta­baka meydana getirecek şekilde birikmiştir. Bu sebeple o sırada çukur havzalarda dolaşan bir çok hayvan hayatlarını kaybetmişlerdir. Ayrıca flüor gazı da bu hususta önemli rol oynamıştır.

S u r tsey V o lk a n ik A d a sı

Islanda’nın güneyinde bulunan Vestmann Adaları civarında 14 Kasım 1963 de gözle görülebilir bir şekilde denizaltı püskürmesi ile Surtsey adası hasıl olmuştur.

Püskürmenin ilk bir kaç ayında volkanik faaliyet eksplozif tip arzetmiş ve bu sırada duvarları tefradan5 müteşekkil yüksek bir krater meydana gelmiştir. Daha sonra kraterin duvarları fırtınalı günlerde Okyanusun dalgaları tarafından devamlı surette aşındırılmıştır. Bu durumda kraterin teşkil ettiği adanın ortadan kalkması mümkündü, ancak kraterin dalgalarla aşınması 4 Nisan 1964’e kadar devam et­miştir. Bu tarihten sonra adanın kaderi belli olmuş ve volkanik faa­

5 T efra (T ephra) kelimesi ilk defa S. Thorarinsson tarafından ileri sürülm üş ve önce Aris- totle tarafından kullanılm ıştır. S. T horarinsson’a göre volkan bombası, volkanik yum ru ve küllerden müteşekkil volkanik m ateryaldir. Piroklastikler ya d a “piroklastik to rtu llar” kelimeleri tefra ve tü f kelim elerinin belirttikleri m anaları kapsar.

104 Ö z d o ğ a n S ür

liyetin effüzif tip karakterini almasıyle aşınmaya karşı dayanıklı bir durum belirmiştir. Pahoehoe tipindeki6 ince bazalt lâvları yamaçtan aşağı büyük bir hızla akarak denize ulaşmıştır. K ızıl lâv selinin denize dahil olduğu yerde çok yüksek subuharı hortumları hasıl olmuştur (Resim: i ).

Böylece, lâv akıntıları dalga aşındırmalarına karşı adanın varlığı­nı korudukları gibi daha sonra 70 m yüksekliğinde bir lâv domu mey­dana getirmişlerdir. Bu sırada kraterin içinde hasıl olan lâv gölü de­vamlı olarak kaynayarak lâv parçalarım fırlatmıştır ki, bunlar sonra­dan 30 m yüksekliğe varan kraterin duvarlarını meydana getirmiş­lerdir.

Püskürme effüzif tipe döndükten sonra ve kıyıda tehlike azalınca bilim adamları adayı ziyaret etme imkânını bulmuş ve fevkalâde ilginç aynı zamanda güzel manzara karşısında hayran kalmışlardır.

B İB L İY O G R A F Y A

B u lla rd , F. M .: (1962) Volcanoes In History, In Theory, In Eruption. University of Texas Press, Austin Thomas Nelson and sons Ltd, Edinburg.

E rin ç, S .: (1971) Jeomorfoloji II. 1st. Univ. Yay. No: 1628, Coğ. Enst.Yay., No. 23 Istanbul.

R ittm a n n , A .: (1962) Volcanoes and Their Activity. (Translated from the second German Edition by E. A. Vincent). University of Oxford, England.

T h o r a r in sso n , S.: (1950) The Eruption o f M t. Hekla, 1947-1948, Bull. Volcanologique, Cilt: 10, Sayfa: 157-168.

-------- i 1956) Hekla on Fire. Munich, Hans Reich Verlag.

---------(I97°) The “ Hekla Fires” 1970. Reykjavik, Iceland.

— — — - (1970) “ A New Island Born” . Reykjavik, Iceland.

6 Pahoehoe b ir H aw aii kelimesidir. Sıcak, akıcı ve ihtiva ettiği gazların çoğunu kaybetmiş lâvlar ve onların m eydana getirdiği volkanik yapı için kullanılır. D aha ziyade düzgün bir satıh hasıl olur ve b u durum bazik lâvlarda görülür. Buna, daha çok kullanılan ibare olan “ Pancake lava” da denilir. (A. R ittm ann 1962, Volcanoes and their activity, Sayfa: 64-65).

İS L A N D A N IN F A A L V O L K A N L A R IN D A N İK İS İ 105

,'Skjotki/iar.

2 9.3-6.4.1947 Lavları 6.4.1947-25.A.1948 Lavları

Daha eski lavlar

1 0 1 2 3

(Thorarinsson'dan sadeleştirilerek alınmıştır) HEKLA VOLKANI VE LA VLA R IN IN YAYILMA ALANI

106 Ö ZD O Ğ A N SÜR

R e s im l- Volkanik Surtsey adasının teşekkülü. Eksplozif faaliyetin tipik b ir örneği gö­rülm ektedir. Resm in çekildiği 14 kasım 1963 ve sonraki günler adan ın teşekkülü ve büyümesi

m üşahede edilebilmiştir.

İS L A N D A N IN F A A L V O L K A N L A R IN D A N İK İS İ 107

Resim 2 - Surtsey’in eksplozif tip faaliyetinin 4,5 aylık bir süreden sonra n ihayete ermesi (4 N isan 1964). Bu tarih ten sonra effüzif tip faaliyet başlamış ve ada dalga aşındırm asına

karşı m ukavem et kazandırm ıştır.

Resim 3 - 4 N isan 1964 den sonra effuzif tip faaliyetin sonucu kraterden çıkan lâvlar ya­m açtan akarak denize ulaşmışlardır. Fotoğrafta kızgın lâvların denizle tem as ettiği yerde

hasıl olan subuharı hortum ları görülmektedir.

108 Ö z d o ğ a n S ür

Resim 4— 5 M ayıs 1970 de H ekla volkanının yam açlarında hasıl olan kraterlerden biri.