skúli magnússon, dósent lagadeild háskóla Íslands fordæmi inngangur

Skúli Magnússon, dósentLagadeild Háskóla Íslands

Fordæmi

Inngangur


Brown v. Board of Education

• Úr XIV. viðauka bandarísku stjórnarskrárinnar:

No state shall make or enforce any law which shall abridge the privileges or immunities of citizens of the United States; nor shall any state deprive any person of life, liberty, or property, without due process of law; nor deny to any person within its jurisdiction the equal protection of the laws.


Fordæmið

• Plessy v. Ferguson, 163 U.S. 537 (1896) (USSC+)

• Talið heimilt samkvæmt XIV. viðauka að ríkin settu lög, sem áskildu aðskilin sæti í lestum fyrir hvíta og svarta, og létu brot varða sektum ("separate but equal doctrine")

http://www2.law.cornell.edu/cgi-bin/foliocgi.exe/historic/query=%5Bgroup+163+u!2Es!2E+537!3A%5D!28%5Bgroup+syllabus!3A%5D!7C%5Blevel+case+citation!3A%5D!29/doc/%7B@1%7D/hit_headings/words=4/hits_only?


Álitaefnið

• Er ríkjunum heimilt að áskilja (eða heimila) að börn af mismunandi kynþáttum skuli vera í mismunandi skólum (separate but equal)?

• Á fordæmið við?

• Á að fylgja fordæminu?– Brown v. Board of Education, 347 U.S. 483

(1954) (USSC+)

http://www2.law.cornell.edu/cgi-bin/foliocgi.exe/historic/query=%5Bgroup+347+u!2Es!2E+483!3A%5D!28%5Bgroup+syllabus!3A%5D!7C%5Blevel++case+citation!3A%5D!29/doc/%7B@1%7D/hit_headings/words=4/hits_only?


Dómar varðandi aðskilnað dóms- og umboðsvald

• 1. mgr. 6. gr. MSE:– Þegar kveða skal á um réttindi og skyldur manns að

einkamálarétti eða um sök, sem hann er borinn um refsivert brot, skal hann eiga rétt til réttlátrar og opinberrar málsmeðferðar innan hæfilegs tíma fyrir sjálfstæðum og óvilhöllum dómstóli.

• Íslenskar réttarheimildir:– 2. gr. STS, lög um meðferð opinberra mála nr. 74/1974

og lög nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði


Fordæmið

• H 1985:1290 (brot á stöðvunarskyldu)– Talið heimilt að sami aðili færi með lögreglu-

og dómsvald í máli

• H 1987:356 (eignarspjöll)– Fyrri niðurstaða áréttuð – Tekið fram að ákvæðum MSE hafi ekki verið

veitt lagagildi og þau geti ekki breytt lögbundinni skipan á meðferð opinberra mála


Álitaefnið

• Stenst það lög að sami aðili (stofnun) rannsaki, ákæri og dæmi í opinberu máli um fjársvik o.fl.?

• Eiga fordæmin frá 1985 og 1987 við?

• Á að fylgja fordæmunum?– H 1990:2


Áhættutaka farþega sem tekur sér með ölvuðum ökumanni

• Dómvenja um að farþegi sem taki sér far með ölvuðum ökumanni fyrirgeri bótarétti sínum vegna áhættutöku

• H 1996:3120 og H 1999:151– Dómvenjan stendur óhögguð þrátt fyrir

gildistöku umferðarlaga nr. 50/1987


Álitaefnið

• X tekur sér far með ölvuðum ökumanni og verður fyrir líkamstjóni. Er bótaréttur X niður fallin

• Eiga fordæmin frá 1996 og 1999 við?

• Á að fylgja þeim?– H 25. október 2001


Hversu fortakslaus á fylgisemi dómstóla við fyrri fordæmi að vera ?

• Eiga dómstólar fortakslaust að fylgja fyrri fordæmum sínum?

• Eiga dómstólar að vera algerlega frjálsir hvort þeir fylgja fyrir fordæmum sínum?

• Eiga dómstólar að fylgja fyrri fordæmum sínum nema sérstök rök standi til annars?


Gildi fordæmisréttar

• Hagkvæmni– Færri mál með minni tilheyrandi kostnaði fyrir

samfélagið og einstaklinga

• Réttlæti– Samræmi og jafnræði– Fyrirsjáanleiki og réttaröryggi


Gildi fordæmisréttar

• Ef vikið er frá fordæmi:– Sköpuð er óvissa - fleiri mál, meiri kostnaður

og tími– Brotið er gegn jafnræði - sambærileg tilvik fá

ólíka úrlausn– Réttaröryggi er skert - tilvik sætir reglu sem

ekki var hægt að sjá fyrir að yrði lögð til grundvallar (reglan óbirt og í raun beitt afturvirkt)


Rök gegn gildi fordæma

• Sanngirni– Fordæmisreglan er "röng" með hliðsjón af

atvikum tiltekins máls - Við myndum leysa öðruvísi úr máli ef fordæmið væri ekki fyrir hendi

• Hvernig er leyst úr því þegar sett lög fela í sér rangar eða ósanngjarnar reglur?


Rök gegn gildi fordæma

• Stöðnun réttarins– Fordæmi hamla gegn eðlilegri "þróun" réttarins

• Er það hlutverk dómsvaldsins að "þróa" réttinn eða breyta honum?

• Lýðræðið– Dómstólar eiga ekki að setja lög

• Hvort mælir þetta með eða gegn fylgisemi við fordæmi?


Fordæmi sem réttarheimildir


Res judicata og fordæmisgildi

• Res judicata - réttaráhrif dóms um þau atvik sem leyst er úr– 1. mgr. 116. gr. EML

• Fordæmisgildi dóms– Ályktun dregin um hvernig fari um einhver

önnur tilvik en þegar hefur verið leyst úr– Fordæmisgildi dóms er m.ö.o. sú regla sem

ályktað verður um á grundvelli hans

http://www.althingi.is/lagas/nuna/1991091.html


Dómur sem "fyrirmynd"

• Eru dómar aðeins til upplýsingar um það hvers efnis "lögin eru"?

• Dómar fela þá ekki í sér sjálfstæðar réttarreglur – Ath. notkun Norænna dóma í íslenskri

réttarframkvæmd


Dómur sem grundvöllur réttarreglu

• Dómur er ekki aðeins fyrirmynd heldur felur hann í sér bindandi réttarreglu

• Stare Decisis - skylt er að halda sig við fyrri fordæmi (a.m.k. að ákveðnu marki)

• Regla sem byggð er á dómi er þá bindandi með svipuðum hætti og sett lög

• Dómurinn annað og meira en fyrirmynd Sjálfstæð réttarheimild


Fela fordæmi í sér bindandi reglur eða eru þau aðeins fyrirmyndir?

• Mismunandi eftir réttarkerfum – Enskur réttur og "Common Law" - reglan um stare

decisis– Meginlandsréttur og "Civil Law"– Munur ekki eins mikill og virðist í fyrstu


Íslenskur réttur

• Hvernig er vísað til fordæma í réttarframkvæmd?

• Hvaða ályktanir getum við dregið af þessari framkvæmd?– Er almennt viðurkennt að leggja skuli fordæmi

Hr. til grundvallar niðurstöðu í sambærilegu máli?


Íslenskur réttur

• Hvaða ályktanir getum við dregið af dómum þar sem vikið er frá fordæmi?– Fela þessir dómar í sér afsönnun á gildi

fordæma að ísl. rétti?– Eða gefa þeir vísbendingu um að gildi fordæma

sé ekki fortakslaust?


Úrlausnir hvaða stofnana hafa fordæmisgildi

• Héraðsdómar– Binda þeir aðra héraðsdómara?

• Hæstaréttardómar– Binda þeir héraðsdómara?– Binda þeir Hæstarétt?

• Dómar Mannréttindadómstóls Evrópu– Ath. 2. gr. laga nr. 62/1994– H 1990:92 og H 1995:1444

http://www.althingi.is/lagas/nuna/1994062.html


Úrlausnir hvaða stofnana hafa fordæmisgildi

• Dómar og ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins– Hversu ráðgefandi eru álit EFTA-dómstólsins?

• Dómar Evrópudómstólsins– Sbr. 6. gr. EES samngsins og 1. mgr. 3. gr.

EFTA samnings


Ályktanir af ísl. réttarfrkv.

• Ísl. dómstólar fara almennt að ford. Hr.

• Samræmi ekki tilviljun

• Oft vísað til fordæmis en ekki rakana að baki fordæmisgefandi niðurstöðu

• Jafnvel frávik frá fordæmum gefa til kynna að fordæmi hafi þýðingu, þó þýðing þeirra sé ekki fortakslaus

skúli magnússon, dósent lagadeild háskóla Íslands fordæmi inngangur

Documents