XI. VIZANTIJA OD VI DO XI VEKA I JUŽNI SLOVENIOsobenosti razvitka Vizantije.Posle smrti cara Teodosija, 395 g., istočni deo Rimskog Carstva nije se više sjedinio sa zapadnim, vec se izdvojio u samostalnu državu —Vizantiju, obuhvativši osam od ranijih četrnaest dijeceza (Egipat, Aziju,Pont, Siriju, Istok, Makedoniju, Grčku i Trakiju).

Svoj naziv ta je država dobila po imenu stare grčke kolonije Vizanta, koja se nalazila na mestu gde je docnije podignuta prestonica carstva — Carigrad (Konstantinopolj). Sami Vizantinci nazivali su sebe »Romejcima«, tj. Rimljanima, a svoju državu — »Romejskim carstvom«. I doista, iako se stanovništvo sastojalo poglavito od Grka i jelinizovanih naroda Istoka, iako preovlađujuci jezik još od samog početka nije bio latinski vec grčki, koji je od VII veka postao državni jezik, ipak je Vizantija bila direktan nastavak starog Rimskog Carstva.

Dok je na Zapadu Carstvo podleglo udarcima varvara i revolucije robova, dotle se ono na Istoku sačuvalo, postepeno se pretvorivši u feudalnu državu svoje vrste — u Vizantiju, koja je proživela još nekih hiljadu godina (do 1453 g.).

Iako su se i na Istoku, kao što smo videli (vidi glavu I), dešavali mocni ustanci robova i kolona, a varvarske najezde često dovodile u opasnost i sam opstanak Carstva, ipak je ono uspevalo da preživi i najteže krize, sačuvavši uglavnom neuzdrmanu vladavinu klase krupnih zemljoposednika, centralizovani birokratski mehanizam državne uprave, relativno visoku kulturu, nasleđenu u znatnoj meri od antike.

Tajna životne sposobnosti Vizantije krije se pre svega u njenoj ekonomici. U vreme revolucionarne krize i najjačih varvarskih najezdi istočni deo Rimskog Carstva bio je manje iscrpen od zapadnog. U sastav istočnog dela Carstva spadale su veoma bogate zemlje u pogledu prirodnih blaga; takve su bile Egipat, žitnica Rimskog Carstva; Sirija, sa svojim krupnim trgovačkim, zanatskim i kulturnim centrima — Antiohijom, Tirom, Bejrutom i drugim; prostrane teritorije Male Azije, koje je pljačkaška politika Rima bila relativno malo zahvatila i koje su proizvodile u velikim količinama vunu, kože i ostale sirovine za gradskozanatstvo. Ekonomske veze tih oblasti između sebe i sa istočnim zemljama nisu prekidane ni u najteža vremena za Carstvo; intenzivni život po gradovima kao što su Aleksandrija u Egiptu, Antiohija u Siriji, Solun i Carigrad u Evropi, sa stotinama hiljada stanovnika, koji su pripadali raznim narodnostima, — nije ni za trenutak zamirao. Osobito veliki značaj imao je Carigrad, taj, po Marksovom izrazu, »zlatni most između Istoka i Zapada«, grad koji je sve do otkrica pomorskog puta u Indiju igrao ulogu ogromnog trgovačkog tržišta. Preko Carigrada je tokom stoleca vođena čitava evropska trgovina sa zemljama na Crnom Moru, kao i sa Iranom, Kinom i Indijom. Tu su bila koncentrisana i mnogobrojna zanatska preduzeca, koja suproizvodila skupocene vunene i svilene tkanine, juvelirske izrađevine i razneluksuzne predmete.

Široka posrednička trgovina Vizantije i njena raznovrsna zanatska delatnost omogucivale su njenim carevima da u svojim rukama koncentrišu ogromna novčana sredstva. Car Anastasije je u V veku nakupio u svojoj blagajni sumu koja bi u našem novcu iznosila 130—140 miliona zlatnih rubalja. Prihodi vizantiske uprave u toku stoleca premašivali su za više desetina puta prihode najkrupnijih feudalnih država u Evropi. Time se pored ostalog objašnjava i to što je vizantiski zlatni novac (nomizma, bizant) bio u opticaju gotovo u čitavom tadašnjem svetu,pretstavljajuci najraširenije sredstvo međunarodne razmene. Široke finansiske mogucnosti Vizantije, koje su se u to vreme činile neiscrpnim, bile su važno oruđe njene spoljne politike — kako u periodima agresije, tako i u periodima odbrane od mnogobrojnih neprijatelja.

Podjednako veliki značaj za životnu sposobnost Vizantije imala je i specifičnost njenog agrarnog poretka. U Vizantiji se u daleko vecoj meri negoli na Zapadu sačuvalo slobodno seljačko stanovništvo i čak izvesni ostaci stare seoske opštine. Proces pretvaranja slobodnih seljaka u kmetove i gutanja sitne svojine od strane krupnog zemljoposeda otegao se u Vizantiji na mnoga stoleca, znatno zaostajuci za analognim procesom na Zapadu. A kada je taj proces i ovde počeo hvatati maha,neprekidni priliv varvarskih elemenata, naročito Slovena, sa njihovom rodovskom organizacijom, udahnuo je slobodnoj seljačkoj opštini nov život i odložio još za nekoliko stoleca propast slobodnog seljaštva.

Isto je tako znatno stabilnije bilo, bar u nekim provincijama Vizantije, i robovlasništvo, iako u poljoprivredi robovski rad od V veka prestaje da igra vodecu ulogu. Dok je očuvanje slobodnog seljaštva, osobito među poluvarvarskim plemenima Male Azije i Zakavkazja, omogucilo vizantiskoj vlasti da neprestano popunjava i obnavlja svoje vojne snage, tj. obezbeđivalo stabilnost Vizantije spolja, dotle je očuvanje robovlasništva obezbedilo njenoj vladajucoj klasi u periodu kulminacije revolucionarne krize III—V veka stabilnost iznutra. Krupni robovlasnici sačuvali su na istoku svoje ekonomske i socijalne pozicije, umeli da pruže otpor snagama koje su ugrožavale njihovu vladavinu i neko vreme i sami prešli u ofanzivu na Zapad, pretvorivši Vizantiju u bedem reakcije u čitavom bazenu Sredozemnog Mora. Kada je pokušaj robovlasničke restauracije na Zapadu bio na kraju krajeva osuđen na propast (vidi glavu III) i Vizantija i sama morala da udari putem feudalnog preuređenjasocijalnih i ekonomskih odnosa, — njeni krupni robovlasnici i zemljoposedniciumeli su i u toku feudalizacije da ipak sačuvaju centralizovani aparat vlasti u obliku istočnjačkog despotizma, sa jako razvijenom birokratijom, i da time učvrste svoju političku vladavinu.

Najzad, za stabilnost Vizantije priličan značaj imao je izvanredno povoljni strateški položaj njene prestonice. Ležeci na poluostrvu i zapljuskivan sa dve strane morem, Carigrad je bio zašticen s kopna dvama redovima zidova, koji su činili da je on pod uslovima tadašnje vojne tehnike bio potpuno nepristupačan.Mnoge veoma opasne neprijateljske najezde razbile su se o zidove prestonice Vizantije i o njenu flotu, a sve dotle dok je nepokolebljivo stajala prestonica,stajalo je i samo carstvo.

Najbitniju osobenost vizantiske istorije pretstavlja, kao što je vec istaknuto,proces feudalizacije koji se veoma otegao. Još u V—VI veku, u vezi s pobedama varvara u zapadnim provincijama Carstva, emigriraju krupni zemljoposednici (senatorske porodice) na Istok, gde od careva dobijaju na poklon ili otkupljuju prostrane teritorije zemljišta, okružujuci se privatnim družinama (Isaurijanaca i

»bukelarija«), privatnim sudovima, tamnicama itd., i pretvarajuci se na taj način u neku vrstu feudalnih seniora. U isto vreme vrši se pretvaranje kolona u kmetove, potčinjavanje čitavih slobodnih sela pomocu patrocinija ličnoj vlasti krupnog sopstvenika. Osobito se brzo razvija krupni crkveno-manastirski zemljišni posed.Zahvaljujuci darežljivosti careva i privatnih lica, manastiri postaju prave zemljišne kneževine. Samo u Carigradu postojalo je u VI veku preko 70 manastira; u Egiptu je u to vreme bilo na 6 miliona stanovnika oko 500 hiljada monaha i monahinja. Crkva je rano stekla u Vizantiji značaj velike političke sile, koja je ponekad konkurisala svetovnom krupnom zemljoposedu. Ali su oba sektora vladajuce klase — isvetovni i duhovni — podjednako uvecavali svoju materijalnu moc putem porobljavanjai upropašcavanja širokih masa seljaka.

Carska je vlast s vremena na vreme činila pokušaje da se bori s tim pojavama feudalizacije, ali su oni bili u vecini slučajeva jalovi. To nije ni čudo ako se ima u vidu da su carevi bili. eksponenti iste te vladajuce klase i da su se na nju oslanjali. Šta više, teret ogromne birokratske mašine Carstva, koja u Vizantiji nikad nije prekidala svoju delatnost, padao je u celini na ramena istih tih seljaka koji su materijalno propadali i pretvarali se u kmetove.

Ako dakle uporedimo proces feudalizacije na Zapadu sa onim na Istoku, možemo doci do sledecih zaključaka. Na Zapadu se feudalizacija vrši punim tempom usled varvarskih najezdi, pri čemu su varvari-osvajači lomili gotovo bez ostatka vojno-birokratski aparat robovlasničke države, poreski je sistem gotovo sasvim iščezao, jaram državne vlasti se unekoliko smanjio, a eksploatacija radnih masa dobila relativno blaži oblik, stvarajuci u izvesnim granicama mogucnost za dalji razvitak proizvodnih snaga.

Na Istoku pak, u Vizantiji, proces feudalizacije vršio se uz očuvanje mocne centralne vlasti i čitavog vojno-biraokratskog aparata. Zato se taj proces ovde otegao i u isto vreme proticao neobično teško za široke mase. Prelaz na feudalizam nije se ovde izrazio samo u ublažavanju ropstva i pretvaranju slobodnih ljudi u kmetove, nego i u masovnom propadanju seljaštva kao rezultat zajedničkih napora centralne vlasti i vladajuce klase. Dok su na Zapadu troškovi prilikom prelaza na feudalizam pali jednim delom i na krupne robovlasnike, koji su izgubili jedan deo svoga zemljišta i robova u korist osvajača, dotle su na Istoku ti troškovi pali upotpunosti na ramena seljaštva.

Vlada cara Justinijana.Najznačajnije doba rane istorije Vizantije, kada su se sve napred istaknute osobenosti njenog razvitka ispoljile vec u punoj meri, pretstavlja doba vlade cara .Justinijana (527—565 g.). Vladi Justinijana i pre toga njegovog ujaka Justina prethodilo je neobično jačanje senatorske zemljoposedničke aristokratije; pretstavnik te aristokratije — Anastasije — doveden je na carski presto krajem V veka. Pod Anastasijem ispoljila se veoma snažno protivrečnost između interesa krupnog svetovnog i crkveno-manastirskog zemljoposeda. Svetovna aristokratija, koja je imala prostrane latifundije u istočnim zemljama Vizantije — u Egiptu, Siriji i Maloj Aziji, podržavala je separatističke tendencije tih provincija koje su se krile pod plaštom jeresimonofizita, pristalica učenja po kome Hristos

nije bogočovek vec bog, tj. ima samo jednu prirodu (mónos, phýsis)— božansku. Atanasije je kao i ređi deo sematorske aristokratije, bio voljan da podržava monofizite, da bi učvrstio svoje pozicije na Istoku. Ali je on naišao na ogorčen otpor pravoslavnog sveštenstva, iza koga su stajale mase prestoničkog stanovništva, propalih tračkih kolona i čak jedan deo vojske. Iako je ustanak nezadovoljnih elemenata, na čijem je čelu stajao Vitalijan, bio ugušen (515 g.), ipak je posle Anastasijeve smrti u redovima vladajuce klase postojalo takvo rasulo da novog caranije istakao senat vec vojska. To je bio Justin, nepismeni ilirski seljak koji se istakao u vojnoj službi. Njegov necak Justinijan, koji je dobio sjajno obrazovanje, faktički je upravljao još pod Justinom, a 527 g. sam postao car; Justinijanova žena Teodora bila je pre braka cirkuska igračica.

Carevi nove dinastije oštro su izmenili kurs crkvene politike, orijentišuci se na uticajno pravoslavno sveštenstvo, koje je imalo osobito čvrste pozicije u evropskim provincijama Carstva. Justinijan je počeo svoju vladu ukazom o iskorenjivanju svih jeretika, uključujuci tu i monofizite; jereticima je ostavljen tromesečni rok da pređu u pravoslavlje, posle čega su podlegali ograničenju svih svojih građanskih prava i strogim progonima.

Pored pravoslavne crkve, novi car je računao da ce naci oslonca i u birokratiji, čiji su kadrovi bili znatno prošireni, kao i u vojsci; na vojsku su trošena ogromna sredstva i njeni su komandanti zahvaljujuci Justinijanovoj agresivnoj spoljnoj politici stekli veliki značaj u javnom životu.

Izdržavanje vojske i mnogobrojnog činovništva, ratovi i široka građevinska delatnost Justinijanova — sve je to brzo iscrplo ušteđevinu cara Anastasija i zahtevalo znatno pojačanje poreskih nameta, koji su padali na seljake i gradsko zanatsko stanovništvo. Nasilja, iznuđivanja i pljačka birokratije još su više povecavali i inače težak položaj masa.

Ustanak »Nika«.Sve to, zajedno sa netrpeljivom crkvenom politikom vlade, koja je ozlojedila mnogobrojne »jeretike«, dovelo je 532 g. do izbijanja ustanka poznatog pod imenom »Nika« (tj. »pobeđuj« — parola ustanika).

Ustanak je izbio u prestonici, gde su bile koncentrisane mase polugladnog plebsa i mnogobrojni provincijalci — žrtve samovolje administracije, koji su u Carigradu uzaludno tražili pravde protiv nasilja i pljačke činovnika. Centar ustanka postao je cirkus, ili hipodrom, koji je u javnom životu prestonice — kao uostalom i po drugim krupnim gradovima Carstva — igrao veoma značajnu ulogu.

Obezbeđenje prestoničkog stanovništva hlebom i cirkuskim pretstavama bilo je još od vremena starih rimskih careva jedan od najvažnijih zadataka uprave. Ali je carigradski hipodrom služio za mase kao privlačni centar ne samo zato što su se tu priređivale pretstave, nego i zato što je on pretstavljao mesto za specifične političke skupove. Na hipodromu su gledaoci mogli slobodno da pitaju cara, koji se uvek nalazio u svojoj loži, o vladinim merama i da podnose svoje žalbe.

Gledaoci su se obično delili na dve protivničke partije, koje su nosile naziv zeleni i plavi, po boji odela kočijaša koji su nastupali na hipodromu. Borba tih partija bila je uslovljena ne toliko strasnim učešcem u kolskim trkama, koliko važnijim interesima: zeleni su bili monofiziti, plavi — pravoslavni. Carevi su podržavali jednu od partija, da bi pomocu nje držali na uzdi onu drugu. Pod Anastasijem uživali su zaštitu zeleni, pod Justinijanom,

goniocem jeretika, — plavi.

Podela na cirkuske partije stajala je u tesnoj vezi s teritorijalnom podelom prestonice na takozvane deme , ili kvartove. Deme su ustvari pretstavljale organizacije stanovnika, verovatno kucevlasnika, koji su imali određene sanitarne, vojne i policiske funkcije. Po svom sastavu one su bile malobrojne, ali su iza svake deme stajale mase. Dema plavih obuhvatala je najaristokratskije kvartove prestonice, dok je dema zelenih, naprotiv, imala oslonca u rejonima naseljenim mornarima, lučkim radnicima, sirotinjom.

Ustanak su digli zeleni, pošto je car odbacio njihove žalbe na nasilja koja su činili plavi. U toku ustanka zelenima su se pridružili svi oni koji nisu bili zadovoljni Justinijanovim režimom i čak jedan deo plavih. Položaj vlade, koju je ovaj ustanak zatekao nespremnom, bio je očajan. Veci deo prestonice prešao je u ruke ustanika, koji su opseli Justinijana u njegovom dvoru i proglasili za cara Anastasijevog necaka — Hipatija. Justinijan se vec spremao za bekstvo, ali je Teodora insistirala na tome da se pruži odlučan otpor, makar uz rizik da se izgube presto i život. Pomocu mita u ustaničkim redovima izazvan je rascep, od ustanika su odvojeni plavi, a zatim su u cilju ugušivanja ustanka upotrebljene najpouzdanije vojnejedinice, pod vocstvom Velizara, najboljeg vojskovođe Carstva. Oko 30.000 ustanika domamljeno je u hipodrom, gde su ih Velizarovi vojnici sve pobili. Zatim su otpočele žestoke represalije, masovna pogubljenja i konfiskacije imovine, od kojih su postradali i mnoge aristokrate, umešane u taj pokret. Nije bio pošteđen ni Hipatije.

Hteo to Justinijan ili ne, njegove su represalije proredile redove stare senatorske aristokratije i jako oslabile njenu moc. Od tog vremena najveci uticaj u vladajucim krugovima stekla su crkvena lica i gornji sloj birokratije, koji je često popunjavan ljudima niskog porekla.

Justinijanova spoljna politika.Učvrstivši se na prestolu, Justinijan je otpočeo agresivne akcije prema varvarskim kraljevinama koje su se obrazovale na teritoriji Zapadnog carstva. Njegov cilj je bio obnova Rimskog Carstva u njegovim ranijim granicama. Posle duge i uporne borbe on je uspeo da uništi države Vandala i Ostrogota, povrativši na taj način pod vlast Carstva Severnu Afriku i Italiju (vidi glavu III). Vizigotima je oduzet južni deo Španije. Ova osvajanja postignuta su po cenu ogromnih žrtava od strane stanovništva Carstva, ali su i ponovo pripojene provincije bile strašno opustošene, a njihovo stanovništvo osuđeno na strašnu nemaštinu, koju je povecavalo pljačkaštvo vizantiske administracije. Uz to su se Justinijanova teritorijalna povecanja pokazala nestabilnim. Vec uskoro posle njegove smrti veci deo Italije osvojili su Langobardi; izgubljena je i južna Španija,koju su osvojili Vizigoti.

Dok je Justinijan na zapadu postizao uspeh za uspehom, premda na uštrb same Vizantije, dotle su na Istoku, gde je on morao ratovati sa takvim mocnim protivnikom kao što je iranski kralj iz dinastije Sasanida — Hozroje Anuširvan, vojne operacije tekle mahom neuspešno po Vizantince. Justinijan je u više mahova morao da kupuje primirje po cenu placanja velikog danka. Sama borba sa Iranom vođena je uglavnom oko dobijanja crnomorske obale Kavkaza. Bilo je potrebno ogromno naprezanje snaga da se Irancima ne dopusti izlaz na Crno More, gde je Vizantija imala važne trgovačke interese. Osim toga Justinijanu je posle pošla za rukom da relativno sigurno učvrsti vizantisku vlast na južnoj obali Krima, u Hersonezu, Bosporu i drugim krupnim trgovačkim centrima na Crnom Moru. Iranska opasnost dugo je pretila Vizantiji, i pod docnijim carevima, nagoneci ih da na istočnim granicama drže znatne vojne snage i grade mnogobrojne tvrđave. Ni Justinijan, pa tim pre ni njegovi naslednici nisu uspeli da zaštite pogranične oblasti Mesopotamije, Sirije, Jermenije itd. Od redovnih upada

Iranaca i za te upade vezanih pustošenja.

Pod Justinijanom pojavljuje se za Vizantince jedan opasan protivnik i na dunavskim granicama, to su Sloveni. Najpre zajedno sa Hunima, Avarima i drugim turanskim plemenima, a zatim samostalno Sloveni sve snažnije savlađuju otpor vizantiskih pograničnih trupa i tvrđava na Balkanskom Poluostrvu, pustoše Meziju,Trakiju, Ilirik i prodiru u srednju Grčku. Od kraja VI veka počinje i sistematska kolonizacija Balkanskog Poluostrva od strane Slovena, koja je u VII—VIII veku dovela do krupnih promena u etničkom sastavu stanovništva tog poluostrva.

Justinijanova unutrašnja politika i njegova zakonodavna delatnost.Vodeci energičnu spoljnu politiku, Justinijan je u isto vreme posvecivao mnogo pažnje iadministrativnim reformama, zakonodavstvu i građevinskoj delatnosti. Za njegove vlade građeni su putevi, podizani mostovi, tvrđave i drugi građevinski objekti; podignuta je iznova Antiohija, koju je porušio Hozroje; u Carigradu je podignut hram sv. Sofije, koji je smatran za arhitektonsko čudo svoga vremena. Sve te skupe, ali mahom nekorisne građevine zahtevale su ogromna materijalna sredstva. Za vođenje ratova, raskošan život dvora i građevine nikad nije bilo dovoljno novca, i poreski je teret stalno rastao, pracen zloupotrebama činovnika.

Tražeci sve nove i nove izvore sredstava i vodeci borbu protiv zloupotreba, Justinijan je pokušavao da ostvari niz administrativnih reformi. Ali one nisu olakšale položaj masa i gotovo nikada nisu posti-zale cilj. Najslavniji događaj za njegove vlade bila je kodifikacija rimskog prava, koje je skupljeno i sistematisano u monumentalni »Zbornik građanskog prava« (Corpus iuris civilis). Ovaj ogromni posao izvršila je jedna specijalna komisija sastavljena od učenih pravnika, na čijem se čelu nalazio jedan od najsposobnijih carevih dostojanstvenika — Tribonijan. »Zbornik građanskog prava« sastoji se od tri glavna dela: 1)»Justinijanov kodeks«,koji je sistematisao zakone svih prethodnih rimskih careva i zamenio zastareli »Teodosijev kodeks« (iz V veka); 2) »Digeste«, ili »Pandekte« — opširna zbirkamišljenja i tumačenja prava od strane autoritativnih rimskih pravnika; 3) »Novele«, tj. novi zakoni, koje je Justinijan objavio posle izdavanja kodeksa. Ovim trima delovima prethodio je opšti uvod, neka vrsta udžbenika rimskog prava, po imenu »Institucije«.

»Zbornik građanskog prava« ima značaj koji daleko prelazi okvire vizantiske istorije. Zahvaljujuci tom spomeniku, rimsko pravo — »koliko mi znamo, najsavršeniji oblik prava koje počiva na privatnoj svojini« — postaje poznato Zapadnoj Evropi, uzima se od XII veka za predmet proučavanja po srednjovekovnim univerzitetima i postepeno potiskuje ili modifikuje običajno ili feudalno pravo koje je dotle važilo u svakoj državi i svakoj oblasti (ta pojava nosi naziv recepcija rimskog prava). U osnovi prava koje je i dan danas na snazi u svakoj kapitalističkoj državi leži rimsko pravo — u onom svom obliku u kome je sačuvano u Justinijanovom »Zborniku«.Ocena Justinijanove vlade.Justinijanova vlada, koja je obeležena toliko značajnim događajima, bila je, kao što je vec istaknuto, neobično teška i razorna za široke mase. Kobne posledice onog preteranog naprezanja snaga koje je zahtevala

Justinijanova ambiciozna politika pokazale su se još poslednjih godina njegovog života. Opozicija prema njegovoj delatnosti dizala je glavu ne samo među narodnim masama, koje su često ustajale u raznim delovima Carstva, nego i u redovima senatorske aristokratije, koja se međutim za carevog života žalila samo potajno. Jedan od pretstavnika te aristokratije, Prokopije iz Cezareje, koji je igrao ulogu Justinijanovog dvorskog istoriografa, veličao je njegovu vladu u nizu istoriskih dela — »Građevine«, »Ratovi s Persijancima«, »Ratovi s Vandalima i Gotima« i dr. Ali je pustio na volju svome pravom raspoloženju i osecanjima tek u svojoj »Tajnoj istoriji«, koja je sve do XVII veka ostala nepoznata. Tu je on nemilosrdno razgolitio sve rane Justinijanovog režima — rastrojstvo suda i administracije, podmitljivostčinovnika, dezorganizaciju vojske, propadanje i siromašenje naroda; od besomučnih napada nije on poštedeo ni cara i njegovu ženu Teodoru, o čijem ličnom životu pisac kazuje najprljavije anegdote. I pored jednostranosti slike koju nam daje Prokopije i sumnjivosti mnogih anegdota, koje za svoje poreklo duguju mržnji stare izumiruce aristokratije prema »skorojevicima« na vizantiskom prestolu, »Tajna istorija« ipak pretstavlja važan istoriski izvor, koji nam pokazuje naličje Justinijanove vlade,spolja tako briljantne.

Vizantija u VII veku.Justinijanovi neposredni naslednici (Justin II, Tiberije,Mavrikije) nasledili su praznu blagajnu, iscrpenu državu i ogromne spoljnopolitičke teškoce, sa kojima su pokušavali da iziđu na kraj putem jačanja vojske i učvršcivanja discipline u njoj. Ali su Mavrikijeve odlučne mere u tompravcu izazvale ustanak vojnika, koji su stenjali pod batinaškom disciplinom i uz to bili materijalno slabo obezbeđeni. Plebejske mase prestonice pružile su podršku ustanicima, i njihov predvodnik — centurion Foka — posle uništenja carske porodice sam je zauzeo vizantiski presto (602 g.). Ali njegova vlada, koja je izazvala žestoku opoziciju senata i višeg činovništva, nije bila dugog veka. U provincijama Carstva počeo je građanski rat, izazvan time što su gornji slojevi društva i jedan deo vojske odbili da se pokoravaju centralnoj vlasti. Seljaci i gradski donji slojevi uzeli su učešca u toj borbi, najpre na strani Foke, a zatim protiv njega, kad se ispostavilo da nova vlada nema nikakvog pozitivnog programa. Fokin položaj postao je komplikovaniji zbog obnovljenog rata sa Iranom. Trupe Hozroja II upale su u Siriju,Mesopotamiju i Malu Aziju. Onda je senatorska partija istakla za cara sina egzarha (namesnika) Afrike — Iraklija. Foka je pretrpeo poraz i bio je pogubljen (610 g.). Ali su nemiri u narodu i dalje trajali. To je Irancima olakšalo da osvoje najvažnije centre u Siriji i Egiptu. U isto vreme Avari i Sloveni otrgnu Carstvu prostrane oblasti na Balkanskom Poluostrvu, Vizigoti istiskuju Vizantince iz Španije, a Langobardi i dalje šire svoje posede u Italiji.

Ali je Irakliju pomocu krupnih zajmova od crkve pošlo za rukom da reorganizuje vojsku, da dobije podršku zakavkaskih narodnosti (Jermena, Ibera, Laza itd.) i da po cenu neverovatnog naprezanja snaga Carstva odbije napad Avara i Iranaca na Carigrad, a zatim da i sam pređe u ofanzivu na Iran. Hozroje II je 627 g. pretrpeo potpun poraz, bio je zbačen s prestola i ubijen. Vizantija je uspostavila svoje granice na Istoku.

Da bi se odužio crkvi, Iraklije je do kraja opljačkao teritorije povracene od Iranaca; da bi zadovoljio crkvu, obnovio je i svirepe progone jeretika i Jevreja. Sve je to Iraklijevu vladu učinilo toliko mrskom da je stanovništvo Sirije, Palestine i Egipta pozdravilo Arabljane — tog novog, strašnog neprijatelja Vizantije — kao svog osloboditelja, Od 634 g. Arabljani upadaju u Siriju; jedan grad za drugim otvara im

kapije. 636 g. u bitki na reci Jarmuku oni su potukli glavne vojne snage Vizantinaca. 642 g. u njihovim rukama vec se nalazila čitava Sirija sa Palestinom i Egipat. Vizantija gubi sve nove i nove posede i posle Iraklijeve smrti (641 g.). Tek posle neuspele pomorske ekspedicije Arabljana protiv Carigrada, 673 g., položaj na Istoku privremeno se donekle stabilizovao. Ali je krajem tog stoleca Vizantija konačno izgubila Jermeniju, Laziku i čitavu Severnu Afriku.

Slavenizacija Balkanskog Poluostrva.Slabljenje vojne moci Carstva u VII veku i ustanci donjih slojeva naroda, koji su potresali centralnu vlast, stvarali su povoljnu situaciju za sve šire prodiranje Slovena na Balkansko Poluostrvo. Još od poslednje trecine VI veka slovenski se upadi stalno vrše. Na mesto prvobitnih pljačkaških prepada dolaze sad talasi slovenske kolonizacije, koja potiskuje tračko-ilirsko stanovništvo najpre iz Mezije, a zatim i iz Trakije i Makedonije.

Mezija, Trakija i Makedonija uskoro su bile u takvoj meri ispunjene Slovenima da vizantiski pisci počinju da te oblasti nazivaju Sklavinijom. Slovenska bujica prodire sve dalje na jug, ka Peloponezu, delom gutajuci, a delom potiskujuci ka moru jelinske elemente. U prvoj polovini VII veka Sloveni su naselili i zapadne oblasti Balkanskog Poluostrva, koje su pre toga bili opustošili Avari. Tu su se naselila plemena poznata pod imenom Hrvati i Srbi. Prvi su zaposeli severozapadni ugao, od reke Save na sever; drugi su se nastanili istočnije, na teritoriji koja je docnije poznata kao Bosna, Hercegovina, severna Albanija, Crna Gora i Srbija u užem smislu.Hrvati i Srbi su tokom mnogih stoleca posle svog doseljenja na Balkansko Poluostrvoživeli u manje ili više izolovanim plemenskim jedinicama —župama, koje su smatrane za saveznike Vizantije i priznavale nad sobom njenu vrhovnu vlast, ali su ustvari bile nezavisne. U IX veku vecina srpskih župa pokoravala se Bugarima. Tek od sredine XII veka dolazi do ujedinjenja tih župa i zamece se srpska država.Slovenska plemena severoistočnih oblasti Balkanskog Poluostrva, kao što cemo docnije videti, ujedinilo je u VII i VIII veku turansko pleme Bugara, koje se međutim brzo pretopilo u slovenskoj sredini; zatim su ta plemena obrazovala prvu krupnu južnoslovensku državu — Bugarsku. Što se tiče Slovena na Peloponezu i u drugim oblastima Grčke, oni su, odvojeni od svoje plemenske mase, na kraju krajeva bili jelinizovani, donekle kao rezultat planske delatnosti vizantiske vlade u tompravcu.Obnova socijalnog i vojnog uređenja Carstva u VII—VIII veku.Ma kakva bila docnija sudbina slovenskih plemena koja su prodrla na teritoriju Vizantije, ona, za razliku od Germana na Zapadu, nisu uništila Vizantisko carstvo.

Naprotiv, nastanjujuci se na teritoriji Vizantije kao zemljoradnici i stočari,oni su u prvo vreme udahnuli Vizantiji nove životne snage, povecavši kadrove slobodnog seljaštva i donevši sobom odnose seoske opštine. Slovenske su mase u VII i naročito VIII veku dale Vizantiskom carstvu nove kontigente poreskih obveznika i vojnika, koji su preporodili vizantisku vojsku i omogucili Vizantiji da iz potresa VII veka iziđe još jačom nego što je ranije bila. O značaju slovenske opštine svedoči »Zemljaradnički zakon« — spomenik verovatno iz VIII veka. U njemu ne nalazimo nikakvog pomena o kolonima i kmetovima; seljaci imaju pravo slobode prelaženja; oni placaju sopstveniku zemlje na kojoj imaju svoje gazdinstvo, jedan deo letine.Seljaci su organizovani u seoske opštine, koje su doduše podvrgnute prekomernoj eksploataciji od strane vizantiskih vlasti, ali koje su sačuvale znatne elemente slobode. Na bazi te nove mase sitnih seljačkih gazdinstava vizantiska je vlada umela da stvori jak vojnički stalež stratiota. Stratioti, koji su dobijali deonice zemljišta različite vrednosti, bili su dužni da služe u vojsci ili mornarici; pritom su se delili na kategorije prema veličini zemljišnog poseda. Bili su oslobođeni naturalnih obaveza prema državi, ali su kao i svi ostali placali zemljišne dažbine.

Zajedno sa obnovom socijalnog uređenja Carstva menja se i njegova administrativna organizacija. Vlast centralne uprave u provinciji učvršcuje se pomocu vojno-administrativnog sistema koji je dobio naziv tematsko uređenje.Podela civilnih i vojnih vlasti, koja je izvršena na osnovu reformi Dioklecijana i Konstantina, zamenjuje se u VII veku novim poretkom, po kome se sva vlast u datoj oblasti koncentriše u rukama vojnog starešine koji stoji na čeluteme, tj. odreda,ili tačnije jezgra vojnog odreda koji se nalazi u datoj oblasti. Oko tog jezgra grupišu se stratioti pozvani u vojsku, koji u datoj oblasti imaju svoje deonice zemlje. Otuda isama oblast kao vojno-administrativna jedinica dobija naziv tema. Vojne snage teme imale su, prirodno, prvenstveno odbranbeni značaj.