REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

DOKTORATURË

SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE

Punoi Udhëheqës shkencor Ma. Xhafer BEQIRAJ Prof. dr. Rami MEMUSHAJ

Tiranë, 2016

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISËDEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

SINTAGMA MBIEMËRORE GJUHËN SHQIPE

Punoi Ma. Xhafer BEQIRAJ

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISËDEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

DOKTORATURË

SINTAGMA MBIEMËRORE GJUHËN SHQIPE

Udhëheqës shkencorXhafer BEQIRAJ Prof. dr. Rami MEMUSHAJ

Tiranë, 2016

2

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

SINTAGMA MBIEMËRORE NË

Udhëheqës shkencor Rami MEMUSHAJ

FAKULTETI I DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

Tezë në kërkim të gradës shkencore

Fusha: GJUHËSI Specialiteti: Morfologji

Tema: SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE Autor Ma. Xhafer Beqiraj

1) ______________________________________________ Kryetar 2) ______________________________________________ Oponent 3) ______________________________________________ Oponent 4) ______________________________________________ 5) ______________________________________________ Anëtar

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISËDEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

Tezë në kërkim të gradës shkencore

“DOKTOR”

Fusha: GJUHËSI

Specialiteti: Morfologji

SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE

Udhëheqës shkencorMa. Xhafer Beqiraj Prof. dr. Rami Memushaj

JURIA

1) ______________________________________________ Kryetar

2) ______________________________________________ Oponent

3) ______________________________________________ Oponent

4) ______________________________________________ Anëtar

_____________________________________________ Anëtar

Tiranë, ________2015

HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE

Udhëheqës shkencor dr. Rami Memushaj

1) ______________________________________________ Kryetar

2) ______________________________________________ Oponent

3) ______________________________________________ Oponent

4

MIRËNJOHJE

Të hysh në vorbullën e shkencës nuk është gjë e lehtë e aq më pak për një student, të cilit dëshira për t’u marrë me studimin e gjuhës i është vrarë, në periudhën më të mirë të moshës, nga mësimdhënës që u imponoheshin studentëve jo me dijet dhe horizontin e tyre, po me qëndrime autoritare. Megjithatë, dështimi i parë mbetet si një makth që nuk të lëshon, po të shtyn të vësh në provë veten. Dhe kështu, megjithëse me detyrime familjare e profesionale, provova edhe një herë, megjithëse e dija se vetëm vullneti dhe dëshira për të trokitur në portat e shkencës nuk mjaftojnë, në qoftë se nuk ke përkrahje, që nga fillimi i projektit e deri në fund të tij. Andaj e ndiej si detyrim që t’u shpreh mirënjohje dhe të falënderoj të gjithë ata që më përkrahën pa rezerva për përmbushjen e me sukses të kësaj përpjekjeje.

Së pari, mirënjohje të thellë dhe falënderime të veçanta i shpreh udhëheqësit shkencor, prof. dr. Rami Memushajt, i cili jo vetëm që ma sugjeroi këtë temë, por edhe më ka mbështetur me literaturë, me këshilla, sugjerime që nga fillimi dhe deri në fund të projektit të disertacionit. Ngrohtësia, dashamirësia dhe përvoja e tij prej pedagogu e shkencëtari të përvujtur për mua kanë qenë sa stimuluese gjatë punës për hartimin e kësaj teme, po aq reflektuese. Ai gjithmonë më ka cytur që t’i shikoj çështjet më thellë, duke më vetëdijësuar që të mos bie në vëzhgime sipërfaqësore. Thënë troç, pa ndihmën, nxitjen dhe mbështetjen e tij të gjithanshme, ky punim nuk do të kishte parë ndonjëherë dritën e përfundimit.

Mirënjohje i shpreh, prof. dr. Adullah Zymberit, i cili me vite të tëra më ka përkrahur, më ka mbështetur me këshilla e sugjerime, si kur kam qenë student, ashtu edhe gjatë kohës kur kam qenë për disa vjet asistent i tij në Universitetin e Prishtinës.

Mirënjohje u shpreh edhe përgjegjëses së Departamentit të Gjuhës Shqipe në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë prof. dr. Aljula Jubanit dhe profesorëve të nderuar të këtij departamenti, të cilët më kanë pritur me shumë dashamirësi.

Një falënderim të veçantë i shpreh drejtorit të kolegjit gjerman “Loyola Gymnasium” të Prizrenit, z. Walter Happel SJ, i cili më ka mirëkuptuar dhe, sa herë që kam pasur nevojë për ditë të lira gjatë këtyre viteve të studimit, më ka liruar nga procesi mësimor për të kryer obligimet e mia në FHF të UT-së. Po ashtu, u shpreh mirënjohje edhe kolegeve dhe kolegëve të mi, të cilët më kanë zëvendësuar në procesin mësimor në kolegj, sa herë që kam pasur nevojë.

Më në fund, mirënjohje dhe falënderime i shpreh familjes sime, e cila me vite të tëra më mbështeti si në aspektin financiar, ashtu edhe me përkrahje dhe inkurajim. Pa mbështetjen e tyre sistematike e të parezervë, nuk do të kisha arritur qëllimin që i kisha vënë vetes shumë vjet më parë.

PASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIE 7

SHKURTIMET 11

KREU I PARË HYRJE 12

1.1 Mbiemri në gramatologjinë shqiptare .................................................................. 12

1.2 Gramatika e parë e shqipes në shekullin XVIII ................................................. 12

1.3 Mbiemri në disa gramatika të shqipes të shekullit XIX .................................... 13

1.4 Disa gramatika të rëndësishme të pjesës së parë të shek. XX ...................... 18

1.5 Mbiemri në gramatikat e çerekut të tretë të shekullit XX ................................. 27

1.6 Mbiemri në gramatikën akademike të shqipes .................................................. 38

1.7 Mbiemri në gramatikat e shqipes në gjuhë të huaja ......................................... 49

1.8 Një vështrim i shkurtër i termit “mbiemër” .......................................................... 56

KREU II MBIEMRI SIPAS PREJARDHJES 59

2.1 Mbiemri si kategori me tipare të përziera ........................................................... 59

2.2 Mbiemri si kategori leksikore me tiparet [+ emër], [+folje] ............................... 62

2.3 Klasat e mbiemrave sipas prejardhjes ................................................................ 70

2.3.1 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga emra 81

2.3.2 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga folje 84

2.3.3 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga numërorë 89

2.3.4 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga ndajfolje 90

KREU III VËSHTRIM MBI SEMANTIKËN E MBIEMRIT 92

3.1 Fjalëformimi në dritën e morfologjisë gjenerative ............................................. 92

3.1.1 Mbiemrat e nyjshëm 94

3.1.2 Mbiemrat e panyjshëm 99

3.1.3 Mbiemrat e përbërë .......................................................................................... 101

3.2 Lidhja e tipareve semantike me elementet fjalëformuese ............................. 108

3.3 Klasat semantike të mbiemrave ........................................................................ 112

3.4 Klasifikimi semantik i mbiemrave në gramatikën e sotme të shqipes ......... 113

3.5 Klasifikimi semantik i mbiemrave sipas temës fjalëformuese ....................... 115

3.5.1 Klasa e mbiemrave me semantikë në zanafillë mbiemërore 118

3.5.2 Klasa e mbiemrave me semantikë emërore 119

6

3.5.3 Klasa e mbiemrave me semantikë foljore 127

3.5.4 Klasa e mbiemrave me semantikë ndajfoljore 133

3.5.5 Klasa e mbiemrave me semantikë numërore 134

3.5.6 Klasifikimi semantik i mbiemrave të përbërë 134

KREU IV FUNKSIONET SINTAKSORE TË MBIEMRIT 147

4.1 Valenca dhe funksionet sintaksore të mbiemrit .............................................. 147

4.2 Valenca e mbiemrit .............................................................................................. 147

4.3 Funksionet sintaksore të mbiemrave ................................................................ 152

4.3.1 Funksioni atributiv i mbiemrit 154

4.3.2 Mbiemri në përdorim epitetik 160

4.3.3 Funksioni predikativ i mbiemrit 163

4.4 Lidhja e funksioneve të mbiemrit me tiparet semantike të tij ........................ 169

4.5 Lidhja e formave morfologjike me semantikën e mbiemrit 172

4.5.1 Shkalla krahasore 180

4.5.2 Shkalla sipërore 183

PËRFUNDIME 187

CONCLUSIONS 209

BIBLIOGRAFIA 232

PARATHËNIE

Hulumtimi semantiko-sintaksor i klasës së mbiemrave në gjuhën shqipe paraqitet sa tërheqës, aq edhe i vështirë për arsye të larushisë së madhe semantike dhe sintaksore të tyre, po edhe për shkak të varfërisë së studimeve kushtuar kësaj pjese të ligjëratës. Vërtet që mbiemri është trajtuar në të gjitha gramatikat e shqipes si nga autorë vendës, ashtu edhe të huaj, duke filluar që nga vepra e Da Leçes, por, krahasuar me klasat e emrit dhe të foljes, është trajtuar më pak. Për këtë, mjafton t’u hedhim një sy gramatikave të botuara deri në vitet ‘60 të shekullit të kaluar dhe do të shohim se klasa e mbiemrave zë në to një hapësirë të vogël. Vetëm duke filluar që me “Morfologjinë e gjuhës shqipe”, I, II (1961) të Shaban Demirajt e këndej, trajtimi i mbiemrit zgjerohet dukshëm si për sa i përket gjerësisë së vështrimit, edhe thellësisë së trajtimit të problemeve morfologjike, semantike e sintaksore që paraqet kjo klasë fjalësh. Një trajtim më të veçantë të kësaj klasë leksikore e gjejmë në monografinë e Ali Dhrimos “Mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe” (1966), punim disertacioni për marrjen e titullit “Kandidat i shkencave filologjike”1. Kjo monografi përbën edhe bazën e kreut të mbiemrit, me autor po A. Dhrimon, në gramatikën akademike “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, II” (Tiranë, 1976), ribotuar më 1995 e 2002 me titullin “Gramatika e gjuhës shqipe, 1”.

Nuk mund ta trajtosh në mënyrë shteruese dhe me kompetencë mbiemrin, pa iu referuar edhe prurjeve të shumë autorëve të huaj të mëvonshëm, në mesin e të cilëve një vend të veçantë zënë dy albanologët gjermanë Oda Buholc dhe Vilfrid Fidler, me veprën e tyre “Albanische Grammatik” (Leipzig, 1987), në të cilën trajtimi i kësaj kategorie zë një vend të konsiderueshëm. Në këtë gramatikë, mbiemri klasifikohet sipas parimit semantik (mbiemra cilësorë e marrëdhëniorë), morfologjik (mbiemra të nyjshëm e të panyjshëm) dhe sintaksor (mbiemra në funksion atributiv dhe predikativ). Një trajtim kaq gjithëpërfshirës nuk ndeshet as në gramatikat e autorëve shqiptarë. Në këtë vepër autorët përdorin për herë të parë mjaft terma, që në gramatikat para saj nuk ishin të njohur. Kështu, në gramatikat e botuara nga autorë shqiptarë para se të dilte “Albanische Grammatik”, ndeshim termat: mbiemra “cilësorë”, “relativë”2 (përcaktonjës3), “predikativë” (te Shaban Demiraj, 1966); mbiemra “cilësues të drejtpërdrejtë”, mbiemra “cilësues të ndërmjetuar” (tek Ali Dhrimo, 1966); mbiemra

1 Siç shpjegon Ali Dhrimo në veprën e tij dyvëllimëshe “Për shqipen dhe shqiptarët”, 1, 2 (Tiranë, 2008), kjo monografi e hartuar më 1966, pas mbrojtjes për marrjen e titullit “Kandidat i shkencave”, u ripunua prej tij dhe u dorëzua për botim më 1982 në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Por nuk e pa dritën e botimit për shkak se humbi (?), kështu që në shtypin shkencor të kohës autori botoi vetëm pjesë të saj. E plotë ajo u botua vetëm si pjesë e vëllimit të parë të veprës “Për shqipen dhe shqiptarët” (f. 1–217). 2 Shaban Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1971, f. 66. 3 Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, Fonetika – Morfologjia, Tiranë, 1966 (ribot., Prishtinë, 1971, f. 76.

8

“cilësorë”, mbiemra “përkatësorë”1 (Latif Mulaku – Ahmet Kelmendi, 1990) etj. Kurse Buholci e Fidleri, në veçanti për klasifikimin semantik të mbiemrave, përdorin terma, si: “Qualitätsadjektive” (mbiemra cilësorë) “Beziehungsadjektive” (mbiemrat marrëdhëniorë), “Valenz” (valencë), “Rektion” (reksion), “attributiv” (atributiv), “prädikativ” (predikativ), “Präpositionalgruppe” (grupi parafjalor) etj. Por jo të gjitha risitë terminologjike që sollën këta dy autorë kanë zënë vend në gramatikat e shqipes të botuara pas “Albanische Grammatik”. Megjithatë, është me interes të vihet në dukje se në gramatikën akademike (botimi i vitit 1995 dhe në atë të vitit 2002) për klasifikimin semantik përdoren termat “cilësor” e “marrëdhënior”. Po këta terma i gjejmë edhe te monografia e mbiemrave e Dhrimos (Për shqipen dhe shqiptarët, 1, 2008). Me sa shihet, gramatika e Buholc-Fidlerit pati ndikim në aspektin terminologjik në gramatikën akademike sa u përket termave “cilësor”, “marrëdhënior”, po u lanë pa u përvetësuar, edhe sot e kësaj dite, terma a koncepte të tjera mjaft me rëndësi për gramatikën e shqipes.

Pavarësisht nga këto ndihmesa të gramatikanëve e morfologëve shqiptarë dhe të huaj, mbiemri mbetet një klasë leksikore që kërkon një trajtim më të thellë, sidomos në aspektet semantike e sintaksore. Ky studim, që rreket të merret pikërisht me këto dy aspekte, është fryt i një pune të ngulët kërkimore disavjeçare. Objekt i studimit tonë është klasa leksikore e mbiemrave vështruar në aspektin semantiko-sintaksor. Pra, këtu do të rimarrim ato çështje, të cilat, sipas mendimit tonë, duan një trajtim më të thellë dhe më shkoqitës për këtë pjesë të ndryshueshme të ligjëratës.

Një nga qëllimet kryesore të këtij punimi është përcaktimi i kritereve të qarta semantike dhe sintaksore për këtë klasë fjalësh, sepse vetëm kështu mund të arrijmë t’u japim përgjigje shumë çështjeve të patrajtuara sa duhet në aspektet semantiko-sintaksore të mbiemrave. Në gramatikën akademike, klasifikimi i mbiemrit bëhet sipas dy kritereve: (a) kriterit semantik dhe (b) kriterit morfologjik. Mirëpo nuk përmendet klasifikimi i mbiemrave sipas kriterit sintaksor (atributiv dhe predikativ), kur dihet që mbiemri ka funksione sintaksore mjaft të rëndësishme si plotësor i sintagmave emërore dhe foljore. Edhe klasifikimi semantik i mbiemrave në gramatikat e shqipes nuk është trajtuar mjaftueshëm. Madje, ndarja e tyre në mbiemra cilësorë dhe marrëdhëniorë nuk na duket shumë e drejtë, sepse ka mjaft nënklasa të mbiemrave të cilave nuk u saktësohet vendi se në cilën klasë apo nënklasë bëjnë pjesë.

Për të kapërcyer këto zbrazëti të studimeve dhe të gramatikave të derisotme për këtë pjesë të ligjëratës, ne jemi mbështetur në teorinë bashkëkohore sintaksore, e cila na ka mundësuar t’u japim përgjigje shumë çështjeve që deri më sot gramatika tradicionale ose i ka trajtuar shkarazi, ose nuk ka arritur t’u japë përgjigje. Në punimin tonë operojmë me konceptet e sintagmës, të valencës, prejardhjes semantike (sema), prejardhjes morfologjike (sepse prejardhjen semantike e shohim të lidhur shumë ngushtë me prejardhjen fjalëformuese) etj.

Në studimin tonë kemi përdorur metodën deskriptive (përshkruese), por duke iu ruajtur përshkrimit të thatë, dmth. taksonomisë dhe numërimit të thjeshtë të fakteve.

1 Latif Mulaku–Ahmet Kelmendi, Gramatika e gjuhës shqipe (Fonetika dhe Morfologjia), Rilindja, Prishtinë, 1990, f. 97.

9

Prandaj jemi përpjekur jo vetëm të pasqyrojmë çështjet apo dukuritë që lidhen drejtpërdrejt me temën tonë të studimit, por edhe të japim shpjegime dhe të argumentojmë pse një teori e caktuar parapëlqehet më shumë krahasuar me një teori tjetër (sidomos tradicionale), duke iu drejtuar për këtë herë pas here edhe krahasimit me gjuhët e tjera. Për të arritur këtë qëllim, në hulumtimin e çështjeve semantike e sintaksore të klasës së mbiemrave jemi përpjekur të gërshetojmë në praktikë idetë gjenerativiste, të gramatikës së valencave dhe të semantikës leksikore e morfologjike. Kjo na ka mundësuar të vëmë në dukje zhvillimet e reja në gjuhësinë teorike në dhjetëvjeçarët e fundit jo vetëm në linguistikën europiane e amerikane, por edhe te ne, falë studiuesve të sotëm të shqipes, të cilët me mundin dhe përpjekjet e tyre po sjellin risi edhe në gjuhësinë shqiptare. Në këtë mënyrë, shpresojmë që ky punim yni të shërbejë si një gur i vogël në ndërtesën e gjuhësisë bashkëkohore shqiptare.

Literatura teorike e shfrytëzuar përfshin gramatika, monografi dhe punime e artikuj kushtuar mbiemrit. Ndër gramatikat e shqipes, u jemi referuar autorëve duke filluar nga F. M. Da Leçe, August Dozoni, K. Kristoforidhi, Sami Frashëri, Gj. Pekmezi, A. M. Xanoni, I. D. Sheperi, O. Myderrizi, K. Cipo, J. Rrota, P. Elezi–D. Dodbiba, A. Xhuvani, Sh. Demiraj, S. Prifti, N. Resuli, A. Dhrimo, L. Njumark e O. Buholc–V. Fidler etj., kurse nga gramatikat e huaja u jemi referuar gramatikës gjermane DUDEN, gramatikave italiane dhe angleze etj. Si literaturë të veçantë kushtuar mbiemrit, u jemi referuar autorëve A. Dhrimo e V. Memishaj, autorëve të artikujve të botuar në revistat gjuhësore në Tiranë e Prishtinë, po edhe autorëve të huaj që kanë shkruar për mbiemrin, si M. C. Baker, R. Liber, R. M. W. Dikson etj. Nga gjuhësia bashkëkohore kemi shfrytëzuar si literaturë të përgjithshme vepra të N. Çomskit e G. Grafit dhe të autorëve shqiptarë R. Memushaj, e J. Mita.

Sa i përket materialit faktik të përdorur, jemi mbështetur në një korpus prej rreth 19 mijë mbiemrash të nxjerrë nga vepra “Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (A. Dhrimo-R. Memushaj, 2011), të cilin prof. Memushaj pati mirësinë të ma vinte në dispozicion. Për anën semantike, u jemi referuar “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe” (1980) dhe “Fjalorit të gjuhës shqipe” (2006). Për konceptet gjuhësore kemi shfrytëzuar fjalorë linguistikë të ndryshëm nga gjuha angleze, gjermane, italiane etj.

Ky punim është ndarë në 4 krerë. Kreu i parë “Hyrje” nis me një vështrim historiko-kritik të trajtimeve të klasës së mbiemrave nëpër gramatikat e gjuhës shqipe. Një vështrim i tillë zbulon zhvillimin e shkallëshkallshëm të kësaj klase leksikore dhe njëherit vë në dukje se mbiemri është një klasë leksikore sa e vështirë, aq edhe interesante që do vështruar me një sy kritik. Vëzhgimin e kemi filluar me gramatikën e Da Leçes, që konsiderohet përgjithësisht si gramatika e parë e shqipes (ndonëse, sipas Rexhep Ismajlit, gramatika e parë është “Dorëshkrimi i Grotaferratës”), duke vijuar në renditje kronologjike me gramatikat më të rëndësishme të botuara deri më sot. Ky vëzhgim i klasës së mbiemrave vë në dukë të përbashkëtat dhe dallimet, të metat dhe arritjet e gramatikave të autorëve të ndryshëm, duke filluar nga përkufizimi i mbiemrit, kategoritë e tij leksiko-gramatikore, klasifikimi, prejardhja dhe funksionet sintaksore. Natyrisht, një vrojtim i hollësishëm dhe me sy kritik na mundëson, së pari, që të mos themi gjëra që janë thënë më parë dhe, së dyti, të hulumtojmë dhe të argumentojmë çështjet të cilat deri më tani janë thënë shkarazi ose nuk janë trajtuar fare.

10

Në kreun e dytë të punimit “Mbiemrat sipas prejardhjes”, mbiemrat trajtohen si klasë me tiparet [+emër, +folje]. Një vështrim i tillë i mbiemrave mbështetet në teorinë gjenerative dhe në teorinë e valencës. Me këto teori bashkëkohore në gjuhësinë botërore lidhen konceptet valencë, sintagmë, prejardhje semantike (sema, semema) etj., me të cilat operon gjuhësia bashkëkohore sot. Gramatika tradicionale, duke mos operuar me këto koncepte, nuk ka arritur t’u jap përgjigje shumë çështjeve të mbetura pezull ose të trajtuara shkarazi. Prandaj, si në trajtimin e klasave të tjera leksikore, po ashtu edhe për klasën e mbiemrit, gramatika tradicionale nuk ka arritur të trajtojë si duhet e sa duhet klasën e mbiemrave.

Një nënkrye i veçantë i këtij kreu merret me analizën semantike të mbiemrave, si klasë me tipare emërore dhe foljore. Në të vihet në dukje se për prejardhjen semantike të mbiemrave rol relevant luan tema fjalëformuese, e cila do konsideruar si bazë për tiparet semantike të mbiemrave.

Në një nënkrye tjerë do të trajtohet varësia e tipareve semantike të mbiemrit nga ato të temës fjalëformuese dhe të morfemave ndajshtesore. Siç dihet, gramatika tradicionale morfemat ndajshtesore i mbivlerëson krahasuar me temën fjalëformuese. Këtu shihet nëse është i drejtë apo jo një qëndrim i tillë për dy përbërësit e leksemës.

Kreu i tretë merret me fjalëformimin parë në dritën e morfologjisë gjenerative dhe klasifikimin semantik të mbiemrit, nisur nga ajo që në gramatikat e derisotme të shqipes nuk jepet një grupim i saktë semantik i mbiemrave, për shkak të mbështetjes, sipas nesh, në kritere të cilat nuk lejojnë një përshkrim adekuat të kësaj klase.

Në kreun e katërt “Valenca dhe funksionet sintaksore të mbiemrit”, klasa e mbiemrave do të trajtohet në aspektin sintaksor, duke vënë në dukje funksionet sintaksore atributive dhe predikative që kryejnë mbiemrat. Në gramatikën akademike një ndarje e tillë sipas funksioneve sintaksore në fjali mungon. Këto funksione, që lidhen drejtpërdrejt me tiparet semantike të mbiemrit, siç do të shihet gjatë këtij studimi, janë me rëndësi jo vetëm për mbiemrin si klasë fjalësh, por edhe për sintaksën.

Në një nënkrye të veçantë të punimit vështrohen shkallët e mbiemrit dhe lidhjet e formave morfologjike të mbiemrit me semantikën e kësaj klase fjalësh.

Punimi mbyllet me “Përfundimet”, në të cilat vihen në dukje rezultatet në të cilat kemi arritur, si dhe problemet që mbeten të hapura për studime të mëtejshme më të thelluara.

Në fund vjen bibliografia në të cilën jemi mbështetur për hartimin e këtij punimi. Ajo përfshin vepra e artikuj nga autorë vendës dhe të huaj.

11

SHKURTIMET

E – emër Mb/ M – mbiemër Nd – ndajfolje Num – numër F – folje Ndih – folje ndihmëse Pr – përemër D – determinativ S – sintagmë Fj – fjali Shk – shkallë Spec – specifikues Para – parashtesë Prap – prapashtesë K – kokë t – temë tE – temë emërore tMb – temë mbiemërore tF – temë foljore tPj. – temë e pjesores tNdajf – temë ndajfoljore Khs – krahasore * – ndërtim jogramatikor, i papranueshëm Xo – kokë leksikore X’ – X formon projeksion të ndërmjetëm SE – sintagmë emërore SM – sintagmë mbiemërore SF – sintagmë foljore SP – sintagmë parafjalore SN – sintagmë ndajfoljore SD – sintagmë determinuese pF – prapashtesë fjalëformuese PO – pohore Pj – pjesore Ny – nyjë e përparme Pf – parafjalë Cfiks – rrethshtesë (cirkumfiks) In – infiks (brendashtesë) SUB – substantivim (emërzim)

KREU I PARË

HYRJE

1.1 Mbiemri në gramatologjinë shqiptare

Gramatologjia shqiptare fillon, me sa dihet, me gramatikat e autorëve të huaj, të cilët për qëllim kanë pasur hartimin e gramatikave për çështje pragmatike, dmth. për të mësuar gjuhën shqipe të huajt, të cilët ishin me misione të ndryshme në vendin tonë. Në këto gramatika përshkruese, përveç trajtimeve të klasave të tjera, gjejmë edhe trajtime për klasën e mbiemrave. Pavarësisht nga luhatje dhe lajthitje, këto gramatika kanë rëndësinë e veçantë për historinë e gramatologjisë shqiptare e po kështu edhe për klasën e mbiemrave, sepse çelën hullinë e parë në lëvrimin e gjuhës shqipe, që më pas do të vazhdojë me studimin e saj nga studiues vendës dhe albanologë të huaj, duke bërë që përshkrimi gramatikor i shqipes të mos mbetet larg nga ai i gjuhëve të tjera të Europës.

1.2 Gramatika e parë e shqipes në shekullin XVIII

Në historinë e gramatologjisë sonë, gramatika e F.M. da Leçes “Vërejtje gramatikore mbi gjuhën shqipe” (Osservacioni grammaticali nella lingua albanese, 1716)1 konsiderohet deri më sot gramatika e parë2 në historinë e gramatologjisë shqiptare që pa dritën e botimit dhe u ruajt deri në ditët tona. Gramatika në shqyrtim është e shkruar në dialektin e veriut nga një dorë e huaj për qëllime praktike, siç thotë edhe vetë autori i saj: “Arbënuer i dashun. Këtë gramatikë e shkrova, jo për zotnin tande, që di ma fort e ma kthielltë se unë, veç për ata... që vinjë prej së largu me iu shërbye...”3 Sikundër shihet, autori që në fillim të veprës i bën me dije lexuesit se qëllimi për të shkruar një gramatikë të shqipes është praktik, dmth. për të mësuar shqipen misionarët e Romës që shërbenin në Shqipëri. Por rëndësia e saj qëndron në atë se për herë të parë jepen të sistemuara strukturat gramatikore të shqipes, kështu që, duke pasur parasysh kohën kur është botuar, ka peshën dhe rëndësinë e saj për historinë e gramatikës së shqipes. Në fillim, autori jep të dhëna për sistemin fonetik dhe më pas ndalet në morfologjinë e shqipes. Sipas autorit, pjesët e ligjëratës në gjuhën shqipe 1 F. M. Da Lecce, Osservacion grammaticali nella lingua albanese, Roma, 1716. 2 Sipas Jup Kastratit dhe Rexhep Ismajlit, ekziston një gramatikë në dorëshkrim që është gjashtë vjet më e vjetër se gramatika e Da Leçes, e quajtur “Dorëshkrimi i Grotaferratës” (1710). Mirëpo, për këtë dorëshkrim, disa dijetarë mendojnë se është fjala për një gramatikë që është shkruar nga një autor anonim, kurse grupi tjetër i dijetarëve janë në mëdyshje nëse ky dorëshkrim është shkruar nga Da Leçe. Ka njoftime se një gramatikë e shqipes e mbështetur në toskërishten është hartuar më herët nga Nilo Katalano (vdiq 1694), një prift bazilian që shërbeu në krahinën e Himarës. 3 Jup Kastrati, Histori e gramatologjisë shqiptare (1635–1944), Rilindja, Prishtinë, f. 10.

13

janëemri, përemri, folja, pjesorja, parafjala, ndajfolja, pasthirrma dhe lidhëza. Sikundër shihet, në gramatikën e tij mbiemri nuk del si pjesë më vete e ligjëratës, Da Leçja e trajton atë brendapërbrenda klasës së emrit. Por mbiemri, për mendimin tonë, që nga Buzuku, Matrënga e autorët e tjerë të vjetër del me karakteristika gramatikore të një klase të veçantë si në aspektin morfologjik, ashtu edhe në aspektin sintaksor e semantik. Shkaqet që e shtynë Da Leçen ta konsiderojë mbiemrin si një klasë të pamëvetësishme fjalësh, nuk kemi arritur t’i kuptojmë.

Në gramatikën në shqyrtim, një paragraf i kushtohet lakimit të mbiemrave nëpër gjashtë rasa: emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, thirrore dhe rrjedhore. Siç del nga pasqyra e lakimit, autori te mbiemri vë në dukje, përveç rasës, numrit (njëjës dhe shumës), edhe gjininë (mashkullore, femërore e asnjanëse), p.sh.: (gjinia mashkullore) N. (i mir) i miri1, G. të mirit, D. të mirit, Ak. të mirin, V. o i mir, Abl. prei së miri; (gjinia femërore njëjës) N. (e mirë) e mirë, G. së mirësë, D. së mirësë, Ak. të mirënë, V. o e mir, Abl. prei së mirë; (gjinia asnjanëse); N. (të mirë) të mirëtë, G. të mirit, D. të mirit, Ak. të mirëtë, V. o të mirë, Abl. prei së miri. Kurse në shumës del kjo paradigmë lakimi: N. (të mirë) të mirëtë, G. të mirëvet, D. të mirëvet, Ak. të mirëtë, V. o të mirë, Abl. prei së mirish (prei së mirëshit)2 etj. Sikundër shihet, Da Leçja e lakon mbiemrin e emërzuar, por te çdo lakim jep dy rasa emërore; tek emërorja e parë jep mbiemrin (pa nyja shquese), p.sh. m. i mir, f. e mirë, as. të mirë, kurse në emëroren e dytë e jep mbiemrin e substantivuar, p.sh.: m. i miri, f. e mira etj. Autori ishte një i huaj dhe, duke mos gjetur, siç thotë ai, diç të shkruar për gramatikën e shqipes, e kishte shumë më të vështirë hartimin e saj. Me gjithë mangësitë dhe dobësitë që bart, kjo vepër mbetet gramatika e parë e shqipes, në të cilën jepen, për herë të parë, të dhëna të sistemuara për klasën e mbiemrave.

1.3 Mbiemri në disa gramatika të shqipes të shekull it XIX

Në gjysmën e parë të shekullit XIX vazhdoi tradita e shkrimit të gramatikave të shqipes nga studiues të huaj, si Johan Adelungu, Uiliam M. Liku, Ksilanderi, Gustav Hani, Karl H. T. Rajnholdi, Francesko Rosi etj. Nga fundi i pjesës së parë të këtij shekulli shtohet interesimi për fushën e gramatikës së shqipes edhe nga studiues vendorë, të cilët janë pararendës të Rilindjes sonë Kombëtare, si Naum Veqilharxhi, Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Zef Jubani, Zef de Rada, Jani Vretoja etj.

Njëra nga gramatikat e botuara nga mesi i pjesës së dytë të shekullit XIX është gramatika e August Dozonit “Manuel de la Langue Chkype ou Albanaise” (1878), e cila konsiderohet si njëra nga gramatikat me interes shkencor në historinë e gramatologjisë shqiptare, që pikëmbështetje ka dialektin e toskërishtes. Ky autor, nga mënyra se si u qaset çështjeve gjuhësore, vërteton se ka pasur një intuitë të lartë gjuhësore, duke qenë mjaft i përpiktë (kur kihet parasysh koha) në parashtrimin e çështjeve gramatikore dhe 1 Da Leçja jep te secili lakim i mbiemrave dy rasa emërore. Emërorja e parë ka mbiemrin të paemërzuar, pra pa nyja të prapme, kurse te emërorja e dytë jepet mbiemri i substantivuar, pra me nyjën e pasme shquese. 2 Po aty, f. 22.

14

në mënyrën e trajtimit të tyre. Vlen të thuhet se Dozoni në gramatikën e tij dëshmon se ka pasur njohuri për gramatikat e botuara para tij. Në veprën e tij citohen autorë, që nga Da Leçja e autorë të tjerë, të cilët deri në këtë kohë kishin botuar gramatikat e veta. Kjo tregon se autori i ka hyrë punës për përpilimin e kësaj gramatike me një seriozitet të madh dhe pas një përgatitjeje paraprake.

Pa hyrë në detaje të tjera të kësaj gramatike, po përqendrohemi te çështja më me interes për punimin tonë. Në fushën e morfologjisë, autori trajton klasat e fjalëve e në këtë kuadër edhe mbiemrin, që, në dallim nga Da Leçja, e konsideron si klasë të mëvetësishme fjalësh. Me ta lidh nyjat e përparme, për të cilat thotë se dalin si karakteristikë e mbiemrave të nyjshëm, duke shtuar se përdoren edhe tek emrat farefisnorë, te disa lloje përemrash etj.1 Më pas, ai jep edhe lakimin e nyjave për të tri gjinitë, në njëjës dhe shumës2. Në një paragraf tjetër, Dozoni vë në dukje se mbiemrat e shqipes vendosen pas emrit që përcaktojnë, si p.sh.: kalyi i máth (le grand cheval), ňœ kályœ i máth (un grand cheval), por mund të dalin edhe në pozicionin para emrit, p.sh.: máth-dhi, mádhe-dhya3. Një vështrim të shkurtër i kushton ky autor edhe formimit të gjinisë p.sh.: i boukourœ (beau), e boukourœ (belle); numrit: i sœmoúr – tœ sœmoúrœ, e sœmoúr – tœ sœmoúra dhe shkallëve të mbiemrit, p.sh.: i math – m’i math (le plus grande). Gjithnjë sipas tij, gjinia femërore e mbiemrave formohet duke i shtuar gjinisë mashkullore mbaresat -e, -a dhe duke ndryshuar nyjën e përparme, p.sh.: i lyigou (la méchant) – e lyiga (la méchante); m’i mathi – m’e mathya. Në vijim, ai trajton edhe numërorët dhe përemrat si mbiemra. Është me interes të vihet në dukje se Dozoni jep numërorët e përemrat dëftorë, pronorë, si mbiemra dhe emra (të emërzuar), p.sh.: i parœ – i pari; diyalyi i tiy (son [de liu] file); im vœlha, ime biyœ; kúy boúrhœ (cet homme-ci)4. Kur përemri është i pashoqëruar nga emri konsiderohet përemër, kur përcakton një emër del, sipas tij, në funksion të mbiemrit. Por, sipas Dozonit, përemrat dhe numërorët mund të dalin në funksion të emrave, p.sh.: i pari, imi, yti, i sayi5, i paki – e paka, i çoúmi – e çoúma6. Për kohën kur është botuar kjo gramatikë dhe duke ditur se autori i saj është një i huaj, kjo vepër mund të konsiderohet me interes të veçantë në historinë e gramatologjisë së shqipes.

Deri nga fundi i shekullit XIX qenë shkruar disa gramatika për shqipen dhe u përvijua rruga e zhvillimit të mëtutjeshëm të sistemit gramatikor të gjuhës shqipe. Periudha më e pasur me gramatika fillon me rilindësit, të cilët për ideal patën formimin e shtetit shqiptar, mësimin dhe lëvrimin e gjuhës amtare, zhvillimin e artit dhe kulturës.

Gjatë kësaj periudhe u pa e nevojshme dhe urgjente lëvrimi i gjuhës shqipe. Njëri nga idealistët e kësaj periudhe është Kostandin Kristoforidhi, i cili në vitin 1882 boton në Kostandinopojë gramatikën e gjuhës shqipes në greqishte “Αλβανικηκσ γλωσσης”, mbështetur në toskërishten. Ky rilindës yni depërtoi thellë në sistemin gramatikor të shqipes e në këtë kuadër edhe në sistemin mbiemëror, duke hedhur një hap më përpara

1 A. Dozon, Manuel de la Langue Chkype ou Albanaise, Paris, 1878, f. 201–205. 2 Po aty. 3 Po aty, f. 206. 4 Po aty, f. 206–220. 5 Pronorët , të pacaktuarit i përdor të emërzuar. 6 Po aty, f. 224.

15

në përshkrimin e morfologjisë së gjuhës shqipe, krahasuar me gramatikat të hartuara para tij nga studiues të huaj dhe vendorë. Kristoforidhi është ndër të parët autorë që u mundua t’i afrojë dy dialektet e shqipes, duke qenë i vetëdijshëm se vetëm kështu shqipja e përbashkët dhe jo dialektet do të mund të bëhej gjuhë për të gjithë shqiptarët.

Në këtë gramatikë, autori trajton mbiemrin në mënyrë më të plotë dhe rreh mjaft çështje që deri në këtë kohë nuk qenë rrahur ose qenë prekur përciptazi. Të gjitha dukuritë për mbiemrin i shoqëron me shembuj të shumtë (duke dhënë shembuj nga të dy dialektet), çka e bën veprën të kapshme dhe mjaft konkrete. Autori, te klasa e mbiemrit shqyrton fillimisht nyjat (nyjat e përparme, duke dhënë një pasqyrë të lakimit të tyre). Pastaj shqyrton, te kjo klasë e fjalëve, numrin, gjininë dhe rasën (e mbiemrave cilësorë të nyjshëm), p.sh.: N. ζον ε μιρε (zonj e mirë), G. ζονε τe μιρε (zonjë të mirë), D. ζονε τe μιρε (zonjë të mirë), Ak. ζονε τε μιρε (zonjë të mirë), Abl. ζονεσε τε μιρε΄(zonjësë të mirë); N. ζονα ε μιρε (zonja e mirë), G. ζονεσε μιρε (zonjësë mirë), D. ζονεσε μιρε (zonjësë mirë), Ak. ζονεν ε μιρε (zonjën e mirë), Abl. ζονεσε μιρε1 (zonjësë mirë). Kristoforidhi, sikundërqë shihet, bën lakimin e sintagmave emër i pashquar (i shquar) + mbiemër dhe mbiemër + emër, p.sh.: τε μιρατ ζονα (të mirat zonja), τε μιραωε ζονα (të mirave zonja), τε μιραωε ζονα (të mirave zonja), τε μιρατ ζονα (të mirat zonja), τε μιρασ ζονα (të mirash zonja) etj.2 Kurse për mbiemrat e gjinisë mashkullore jep këtë pasqyrë lakimi, p.sh.: χεν ι βαρδε (qen i bardhë), χενι ι βαρδε (qeni i bardhë). Në këtë paragraf jepet edhe lakimi i sintagmave emërore me mbiemrin përpara (të emërzuar), p.sh.: ι βαρδι χεν (i bardhi qen) ose μιχ ι μιρε (mik i mirë), ι μιρι μιχ3 (i miri mik) etj.

Mbështetur në shembujt e lartpërmendur, mund të vijmë në përfundimin se autori i kushton vëmendje edhe pozicionit të mbiemrit, pra topikës së tij (para dhe pas emrit). Ishte i vetëdijshëm për dukurinë e emërzimit (substantivimit) të mbiemrit, prandaj jep lakimin e tij edhe të substantivuar. Sikundër vihet në dukje, hartuesi i kësaj gramatike lajthit sa i përket përdorimit të nyjave, sepse të bie në sy mungesa e nyjës së përparme gjatë lakimit të sintagmave emërore [emër + mbiemër]. Autori, vende-vende nyjat i përdor drejt, kurse herë-herë, ato ose mungojnë fare, ose i përdor gabimisht. Këtë vërejtje e bën edhe Jup Kastrati te “Histori e gramatologjisë shqiptare (1635–1944)”4.

Po ashtu, është me interes të vëmë në dukje se autori i kësaj gramatike i bën një trajtim edhe prejardhjes së mbiemrave nga emra, folje, pjesoret e foljeve e ndajfolje, p.sh. nga emra: i fisëm, i artë, i pabesë, i shijëshëm (i shijëshmi)5; nga folje e pjesore: i etshëm – i etshim (i emërzuar – i etshmi), i hapët, i pëlqyeshim; i bukurë, i mirë, i lartë, i keq, i sotëm, i nesërm etj.

Autori trajton edhe shkallët e mbiemrave, duke dhënë disa shembuj mbiemrash të përdorur në shkallë të ndryshme, p.sh.: αjο στεπι εστε με παχ ε μαδε σε χεjο (ajo shtëpi është më pak e madhe së këjo), φορτ παχ με ι β8χ8ρε σε Γεργι (fort pak më i bukurë së Gjergji), φαρε ι β8χ8ρε (fort i bukurë), φορτ ι β8χθρε (fort i bukurë), φορτ με ι β8χ8ρε

1 K. Kristoforidhi, Αλβανικηκσ γλωσσης, εν Κωνσταντινουπλει, 1882, f. 30–32. 2 Po aty, f. 32. 3 Po aty, f. 29–30. 4 Shih: J. Kastrati, Historia e gramatologjisë shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1989, f. 128. 5 K. Kristoforidhi është ndër të parët që vë në dukje mbiemrat e prejardhur nga sintagma parafjalore me anë të paranyjëzimit, p.sh.: [pa + emër] = (i + pa + besë).

16

(fort më i bukurë), Πιετρι εστε με παχ ι β8χ8ρε σε Γεργι (Pjetri është më pak i bukurë se Gjergji) etj.1

Nga sa shtjelluam, në pika të shkurtra dhe të përgjithshme, mund të themi se gramatika e Kristoforidhit, duke pasur parasysh gjithnjë kohën kur është botuar dhe rrethanat politiko-shoqërore të kohës, mbetet një vepër me vlera shkencore të veçanta, që i tejkaloi në shumë aspekte vlerat e gramatikave pararendëse dhe mbetet një monument i rëndësishëm në historinë e gramatologjisë sonë e po kështu edhe për zhvillimin historik të klasës së mbiemrave.

Pak vjet më pas, Sami Frashëri boton gramatikën e tij “Shkronjëtore e gjuhësë shqip” (1886), duke vënë me këtë vepër monumentale një gur themeli të fortë në historinë e gramatologjisë shqiptare. Kjo vepër konsiderohet gramatika më me vlerë e kësaj periudhe, e cila do të ketë ndikim të jashtëzakonshëm edhe në gramatikat që do të botohen më pas. Samiu, i pajisur me njohuri të thella linguistike, arrin si askush deri më tani të depërtojë thellë në strukturën gramatikore të shqipes, e po kështu edhe të klasës së mbiemrit. Ai dallon dhjetë klasa fjalësh (pjesë të ligjëratës): emëratë, nyjetë, miemëratë, përemëratë, foljetë, pjesëtoretë (pjesoret), mifoljet (ndajfoljet), parjetë (parafjalët) dhe lidhjet (lidhëzat).

Ky rilindës yni i shquar, para se të flasë për klasën e mbiemrit, trajton nyjat, për të cilat thotë: “Nyjetë janë ca fjalë të-vogëla qe ryëjën nëpër emërat, miemërat edhe përemërat për të lidhur’ ato a për të çquarë”2. Sipas tij, nyjat e parme kanë rasë (rënie) dhe sipas gjinisë ndahen në tri grupe: mashkullore, femërore, dhe asnjanëse (asjatërë) dhe secili ka numrin njëjës dhe shumës. Samiu nyjave të përparme u bën edhe një ndarje tjetër: të lidhura, dmth. që përdoren bashkë me një fjalë përpara tyre, dhe të shkëputura (të çkëputurë), që s’kanë fjalë tjetër përpara, p.sh.: (a) gur’ i malit, mal’ i lartë, balt’ e fushësë, fush’ e gjerë; (b) i malit, i larti, të krojt, të ftohëtë etj.3

Te kreu i mbiemrit, autori jep fillimisht përkufizimin për mbiemrin. Ai thotë: “Mbiemërë thuhetë një fjalë që tregon çfarjen edhe çyshjen e një emri”4. Dmth., tregon çfarë është emri, pra, ç’cilësi dhe ç’karakteristikë ka emri të cilin e përcakton. Në këtë klasë fjalësh, autori dallon mbiemrat e nyjshëm dhe të panyjshëm (të-nyjshime edhe të panjyjshime), si p.sh.: i-mirë, e-ligë, të-ftohtë; përtac, trim, lakuriq5. Më pas, bën dallimin në mes të emrave dhe mbiemrave, duke thënë se “Miemëratë nukë janë si emratë ca meshkuj, ca femëra e ca asjatërë (asnjanës), por të-tëra bëhen edhe meshkuj edhe femëra edhe asjatërë, si të jetë emri të-cilit i tregojnë çfarjen’ a qyshjenë” (S. Frashëri, f. 71). Një dallim i tillë midis atyre që në gramatikën gjenerative quhen tipare të interpretueshme (të shpjegueshme, që burojnë nga kuptimi kategorial i fjalës) dhe tipare të painterpretueshme (të pashpjegueshme, që fitohen me anë të përshtatjes)6 bëhet për herë të parë në historinë e gramatikës së shqipes. Kjo tregon thellësinë e mendimit teorik gjuhësor të Samiut dhe sa thellë kishte depërtuar ai në strukturën gramatikore të 1 Po aty, f. 33. 2 Shih: S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Rilindja, Prishtinë, 1979, f. 61. 3 Po aty, f. 61. 4 Po aty, f. 69. 5 Po aty, f. 69. 6 Shih: N. Chomsky, The Minimalist Program, The MIT Press, Cambridge. London, 1995, f. 231; D. Adger, Core Syntax: A Minimalist Approach, Oxford University Press, Oxford, 2003, f. 41–42.

17

shqipes. Me sa dimë, në formë eksplicite, ky dallim midis kategorive gramatikore vetjake dhe kategorive të fituara me anë të përshtatjes është vënë në dukje vetëm kohët e vona në teorinë gjuhësore shqiptare1.

Autori shqyrton më pas gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse. Sipas tij, gjinia asnjanëse s’ndërron nga mashkullorët, por ndryshon vetëm nyja, nëse kanë. Kurse te gjinia femërore jepen këto mënyra formimi: vetëm duke ndryshuar nyjën e përparme i në e, p.sh.: i mirë – e-mirë, i-lartë – e-lartë, i-goditurë – e-goditurë; disa mbiemra, sipas tij, e formojnë gjininë femërore duke ndryshuar nyjën e përparme dhe njëherazi duke marrë mbaresën -e, p.sh.: i-frikçim – e-frikçime, i-math - e-madhe, trim – trime, varfanjak – varfanjake etj.; kurse një grupi tjetër të mbiemrave, thotë ai, u bëhet shumësi jashtë këtyre rregullave, p.sh.: i-zi – e-zezë, i-ri – e-re, i-ve – e-ve, i-lik – e ligë etj. Në vijim, trajtohet formimi i numrit shumës të mbiemrave mashkullorë, femërorë dhe asnjanës.

Mbiemrat mashkullorë, tema e të cilëve sos me -ë, shumësin e formojnë, sipas Samiut, duke ndryshuar nyjën e përparme i në të, p.sh.: i mirë – të mirë, i lartë – të lartë, i varfërë – të varfërë; disa të tjerë mbiemra, gjithnjë sipas tij, e formojnë shumësin sipas rregullave që vlejnë edhe për emrin, p.sh.: i-lik – të-liq, varfanjak – varfanjakë, përtac – përtacër, i-ri – të-rinj; mbiemrat që mbarojnë me –m, shumësin e kanë si njëjësin (përveç ndryshimit të nyjës i në të), p.sh.: i-majm – të-majm, i-vetëm – të vetëm etj.

Kurse për formimin e shumësit të femërorëve, autori ynë zbaton dy rregulla: a) mbiemrat që përfundojnë në -ë, shumësin e formojnë duke shndërruar nyjën e në të dhe njëherazi duke marrë mbaresën -a, p.sh.: e-mirë – të-mira, e-lartë – të-larta, e-bukur – të-bukura etj.; b) disa të tjerë, të cilët dalin në -e, shumësin e kanë si njëjësin (përveç ndryshimit të nyjës së përparme e në të), p.sh.: e-majme – të-majme, e-turpçime – të-turpçime, e-kuqe – të-kuqe etj.2

Autori në vijim shqyrton topikën e mbiemrit, pra kur zë vend pas emrit [njeri+ i-mirë], para emrit [i-miri + njeri ] dhe siç thotë ai: “i vetëm duke zënë vendin e emrit” (i substantivuar), si p.sh.: i-miri ,e mira, i ligu, i larti (Shkronjëtore.., f. 73). Sipas Samiut, mbiemrat janë të shquar dhe të pashquar, p.sh.: i mirë, i lik, bukurosh; i miri, i ligu, bukuroshi3.

Një shtjellim më të thukët, krahasuar me gramatikat pararendëse, jep Samiu edhe për formimin e mbiemrave. Vlen të përmendet se vë në dukë që një numër i vogël mbiemrash janë të parmë, (jo të prejardhur). Dmth., ky dijetar ishte i vetëdijshëm se klasa e mbiemrave me vlerë thjesht mbiemërore ishte e vogël, por numri i njësive të kësaj klase rritet me anë të prejardhjes nga klasa të tjera. Sipas tij, një grup mbiemrash

1 Këtë dallim e kemi gjetur në tekstin “Hyrje në gjuhësi” të autorëve F. Agalliu, R. Memushaj e M. Reso, në të cilin flitet për dallimin midis formave sintaksore dhe josintaksore të fjalëve, duke kuptuar me forma sintaksore ato forma gramatikore që “shprehin raporte varësie (nënrenditjeje) midis fjalëve në togfjalësh ose në fjali” dhe me forma josintaksore “format e fjalëve që nuk lidhen me shprehjen e raporteve sintaksore, por me kuptime gramatikore që pasqyrojnë marrëdhënie nocionesh brenda fjalës, si të themi, një raport të fjalës me vetveten” (F. Agalliu, R. Memushaj, M. Reso, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 1986, f. 283–284). 2 S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, f. 73. 3 Është fjala për mbiemrat e emërzuar, që Samiu thotë se janë “të çquarë”.

18

vjen nga emra, si p.sh.: i-leshtë (lesh), i-artë (ar); nga folje: i-hapëtë (hap), i-mbyllëtë (mbyll); nga numërorë: një, dy, tre; prej ndajfoljesh: i-fortë (fort), i-mirë (mirë), dhe “miemërat e ngjitura” (mbiemrat e përbërë), si p.sh.: sy-zi, jetë-madh, faqe-kuqe etj.1

Do vënë në pah, gjithashtu, se autori i kësaj gramatike është ndër të parët që thotë se të gjithë përgjysmorëtë (pjesoret) janë mbiemra, si i-dashurë (dashur), i-lëvduarë (lëvduarë), i-grëmisurë(i grëmisurë), i larë - e larë, të larë - të lara (geg. i lanë - të lana); i nxjerrë - e nxjerrë, të nxjerrë - të nxjerra (nxjerrë) etj.

Me interes është për t’u vënë në pah se te kapitulli i foljes, autori trajton në një paragraf pjesoren, ku, ndër të tjera, thotë: “Për përgjysmësinë (pjesoren, nënvizimi ynë) s’kemi të themi shumë fjalë përveç që më nj’ anë është folje, më nj’ anë miemërë; me tjatërë fjalë: bëhet prej foljeje edhe ruan shënimin e foljesë, po përdoretë si miemërë.”2 Me intuitën e një gjuhëtari të rryer, Samiu është i pari dijetar që prek anën semantike të mbiemrave prejpjesorë, jo pse i njohu foljes aftësinë për të formuar mbiemra, sepse një gjë e tillë ishte e njohur para tij, por sepse vuri në dukje se pjesorja e foljes te mbiemri vazhdon të ruajë kuptime semantike foljore, dmth. si mbiemër fiton sema të reja mbiemërore, duke ruajtur sema të klasës nga ka ardhur.

Ky dijetar na ka lënë edhe shumë terma gramatikorë, që gjëllijnë edhe sot në gjuhësinë tonë, p.sh.: mbiemër, (miemërë), ndajfolje (mifolje), nyje (nyja), e pashquar (e paçquame), i çquam (i shquar), i nyjshëm (i nyjshim), i panyjshëm (i panyjshim), lakim (përkthesë), pjesore (pjesëtore, përgjysmës), rënje (rasë), shumës (shumës) etj. Të gjithë këta terma dhe shumë të tjerë janë krijime të Samiut (shih: Fjalët e shkronjëtoresë, f. 283–291).

Duhet vënë në dukje se, në dallim nga Kristoforidhi, Samiu nuk i shqyrton fare shkallët e mbiemrave dhe na thotë mendja se një gjuhëtar si ai duhet ta ketë njohur kategorinë e shkallës së mbiemrave, por mund të jetë një anashkalim i çështjes. Samiu nuk e trajton as nyjën e prapme. Por me plot gojën mund të themi se arritjet dhe cilësitë e gramatikës së Samiut nuk do të arrijnë t’i kalojnë edhe shumë gramatika, të cilat do të botohen më vonë. Ndikimi i kësaj vepre do të jetë i dukshëm dhe i madh tek autorët e gramatikave të mëvonshme.

1.4 Disa gramatika të rëndësishme të pjesës së parë të shek. XX

Një gramatikë tjetër interesante është ajo e Gjergj Pekmezit me titull “Grammatik der albanesischen Sprache” (Gramatika e gjuhës shqipe), e botuar në Vjenë më 1908. Ky studiues shqiptar arrin të botojë një gramatikë të sistemuar mirë, me kritere shkencore për kohën, të ilustruar me shumë shembuj, që e bën veprën më të kapshme dhe konkrete për lexuesin.

Autori, te mbiemri, fillimisht shqyrton nyjën e përparme, duke theksuar se karakteristikë e mbiemrave të gjuhës shqipe është nyja e përparme, e cila nuk ka ndikim në formimin e shquarsisë së mbiemrave, por prania e saj është e domosdoshme. Nyjat e

1 S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, f. 85. 2 Po aty, f. 267.

19

përparme të mbiemrave për rasën emërore, sipas autorit, janë: i (m.), e (f.) dhe të (as.), të cilat më pas i lakon nëpër rasa dhe jep një pasqyrë të plotë (në gjini dhe numër).

Në vijim shtjellon formimin e gjinisë së mbiemrave duke u mbështetur në tingullin fundor të temës së mbiemrit. Sipas tij, një grup i mbiemrave mashkullorë, të cilët dalin me tingullin fundor në -ë, e formojnë gjininë femërore (vetëm duke ndryshuar nyjën e përparme i në e), p.sh.: i mirë (geg. i mir) – e mirë (geg. e mir), i bardhë (i bardh) – e bardhë (e bardh), i bukurë – e bukurë1 etj. Një grup tjetër i mbiemrave mashkullorë që përfundojnë me bashkëtingëllore, e formojnë, sipas autorit, gjininë femërore duke marrë mbaresën -e, p.sh.: i dishëm – e dishme (weise), i kuq – e kuqe (rot), i madh – e madhe (groß) etj. Kurse një tufë tjetër syresh, sipas tij, që dalin me veçori të tingujve fundorë të mashkullorëve dhe të mbaresës së femërorëve (këtu është fjala për formimet e parregullta – Xh. B. ), e bëjnë gjininë ndryshe, p.sh.: i ri - e re, i zi – e zezë etj.2 Sipas Pekmezit, pa artikuj dalin mbiemrat ndajfoljorë, b.f. mirë, fort.

Një paragraf të shkurtër u kushton autori mbaresave të shquarsisë (Die Bildung der bestimmten Form). Ai thotë: “forma e shquar e mbiemrave formohet, ashtu si formohet shquarsia e emrave; për gjininë mashkullore i/u, kurse për gjininë femërore ë > -a ose e > -ja dhe jepen disa shembuj: m. i mirë – i miri (tr. e shquar), f. e mirë – e mira (e shquar), m. i dishëm – i dishmi, f. e dishme – e dishmja; i kuq – i kuqi, e kuqe – e kuq(ë)ja; i zi – i ziu, e zezë – e zeza; i ri – i ri, e re – e reja etj.3 Kurse gjinia asnjanës thotë se formohet nga nyja të, p.sh.: të mirëtë, të ritë etj. Duke folur për “formë të shquar të mbiemrave”, Pekmezi pranon në të vërtetë se mbiemri ka kategorinë e shquarsisë, çka tregon se nuk arrin të kuptojë që në këto raste nyja, duke u shtuar mbiemrave një semë, i kthen ata në emra, dmth. nuk kemi më mbiemra, po kemi emërzim të mbiemrave.

Për formimin e numrit shumës, autori i kësaj gramatike thotë se është shumë i thjeshtë në shqipe. Sipas tij, shumësi i mbiemrave është shumë i ngjashëm me shumësin e emrave, p.sh. i mirë – të mirë, e mirë – të mira; i dishëm – të dishëm, e dishme – të dishme; i bukur – të bukur; i hapur – të hapur (geg. i hapun – të hapun); i kuq – të kuq, e kuqe të kuqe etj. Veçori për formimin e numrit shumës, sipas Pekmezit, paraqet një grup mbiemrash tema e të cilëve ndiqet nga -inj, -enj, si: i zi – të zes (të zezë), e zezë – të zeza; i ri – të rinj, e re – të reja; i keq – të këqij, e keqe – të këqija; i madh – të mëdhenj, e madhe – të mëdha; i vogël – të vegjël, e vogël – të vogla etj.4

Në vijim, në një paragraf të gjatë trajtohet lakimi i mbiemrave në numrin njëjës dhe në shumës, në gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse, p.sh.: N. i bardhë, G.D. Abl. të bardhë, Ak. të bardhë, Lok. të bardhë; N. i bardhi, G.D.Abl. të bardhit, Ak. të bardhin, Lok. të bardhët etj.5

Po ashtu, do vënë në dukë, se autori i kësaj gramatike i ndan mbiemrat në dy grupe sipas kriterit sintaksor, në mbiemra atributivë dhe predikativë. Është ndër të parët studiues që jep një klasifikim të tillë për mbiemrin. Sipas Pekmezit, “mbiemrat janë në

1 Autori thotë se në këtë grup hyjnë edhe pjesorët e foljeve me -ur(ë)/-un. 2 Gj. Pekmezi, Grammatik der albanesischen Sprache, Wien, 1980, f. 105. 3 Po aty, f. 105. 4 Po aty, f. 106. 5 Po aty, f. 107–115.

20

funksion atributiv kur qëndrojnë pas një emri”1, pra kur përcaktojnë një emër brenda sintagmës emërore, si p.sh. gra të mira “gute Frauen” dhe në funksion predikativ kur plotësojnë kuptimin e një foljeje, p.sh. gratë janë të mira “die Frauen sind gut”2. Siç shihet, mbiemri “e mirë”në rastin e parë del në funksion atributiv, kurse i vetëm pas foljes del në funksion predikativ. Pasi trajton këtë çështje sintaksore të mbiemrave, në vijim të këtij paragrafi trajtohet lakimi i sintagmave emërore [emër + mbiemër] dhe [mbiemër + emër]. Pasqyra e lakimit jepet në të gjitha gjinitë, në dy numrat dhe në trajtën e shquar dhe të pashquar. Ja disa shembuj të lakimit (po japim vetëm rasën emërore), p.sh.: mal i lartë, mali i lartë; male të lartë3, malet e lartë ose i lartë mal, i larti mal; të lartë male, të lartët male etj.4

Te trajtimi i shkallëve, autori, shtjellon formimin e krahasores, e cila formohet me anë të pjesëzave se, nga, më dhe të sipërores, e cila formohet me anë të ndajfoljeve shumë, fare, fort, tepër, mjaft etj. Ja disa shembuj: këjo shtëpi është më e lartë se ajo; këjo shtëpi është më e larta (geg. kjo shpi asht ma e nelta).

Sipas autorit të kësaj gramatike, numërorët mund të jenë edhe mbiemra edhe emra, sikurse edhe disa lloje të përemrave, p.sh.: një, dy, tre/tri; i parë / i pari, i dytë - i dyti etj., duke pranuar në mënyrë implicite dukurinë e emërzimit.

Atë që nuk e bën te kreu i mbiemrave, Pekmezi e trajton te kreu “Disa vërejtje për mënyrën e fjalëformimit”, ku, ndër të tjera, jep disa të dhëna për formimin e mbiemrave të prejardhur. Sipas Pekmezit, me prapashtesat -shëm, -çëm formohen mbiemra nga emra dhe pjesore të foljeve, p.sh.: i mentshëm (mend), i ndritshëm (ndrit), i dishëm (di) etj.5 Për një grup tjetër mbiemrash vihet në dukje se formohen nga rrënja foljore me anë të prapashtesës fjalëformuese -m, p.sh.: i majm (macht fett), geg. i pim – tosk. i pirë (getrunken); me prapashtesën -të, sipas autorit, formohen mbiemra edhe nga emra, p.sh.: i gurtë (vom Stein), i pambuktë, (baumwollen), i leshtë (wollen), i florintë (golden), i artë (von ar), i hekurt (eisern); nga folje: i thatë (troken), i mbitë (erstarrt), i ngrirë (mache frieren), i ngrohtë (warm), i ftohtë (kalt) etj.6

Ky autor, ashtu si Samiu e të tjerë, mbiemrat i ndan në të pashquar dhe të shquar, dmth. mbiemri është i pashquar kur nuk merr nyjën e prapme, kurse mbiemri me nyjë të prapme konsiderohet i shquar, p.sh.: i mirë – i miri, e mirë – e mira; i zi – i ziu, e zezë –

e zeza; i kuq – i kuqi, e kuqe – e kuq(e)ja; i ri – i riu, e re – e rēja etj.7, p.sh.: i lartɛ mál

(unbestimmt “i pashquar”), i larti mál (bestimmt); e lartɛ majɛ – e larta majɛ8. Pse ngatërrohet në këtë pikë autori nuk e kemi të qartë. Mirëpo ai ishte i vetëdijshëm se këta mbiemra, kur marrin mbaresën -i ose -a në njëjës e po kështu edhe në shumës, janë thjesht si emra. Mirëpo në pasqyrën e lakimit të mbiemrave si në njëjës, ashtu edhe në shumës i ndan mbiemrat në të pashquar dhe të shquar. Kur mbiemri merr mbaresë ashtu

1 Po aty, f. 116. 2 Po aty, f. 116. 3 Emrin ambigjen male te sintagmat emërore b.f. male të lartë, të lartë male, autori e përcakton nga mbiemri i gjinisë mashkullore. 4 Po aty, f. 117–119. 5 Po aty, f. 224. 6 Po aty, f. 224–225. 7 Po aty, f. 105. 8 Po aty, f. 118–119.

21

si emri fiton një semë emërore dhe merr kategoritë gramatikore të emrit. Në këtë rast, qoftë para emrit, qoftë i vetëm kryen funksionet e emrit, p.sh. E. i mir-i (djalë), Gj. i të mir-it (djalë), Dh. të mir-it (djalë), K. të mir-in (djalë), Rr. prej të mir-it (djalë). Siç shihet, mbaresat rasore të emrit djalë që del i pandryshueshëm gjatë paradigmës, i merr mbiemri i mirë. Kjo tregon se mbiemri kalon në kategorinë leksiko-gramatikore të emrit. Nga kjo lajthitje nuk shpëton as Pekmezi dhe autorë të gramatikave të mëvonshme. Në këto raste kemi të bëjmë me mbiemra të substantivuar, të cilët fitojnë kategoritë leksiko-gramatikore të emrit dhe kryejnë funksionet sintaksore në fjali si emrat (nënvizimi ynë). Një gjë tjetër që na ka rënë në sy te kjo gramatikë, është mosdefinimi i mbiemrit, pra autori nuk jep një përkufizim se ç’është mbiemri.

Nga sa shtjelluam, mund të themi se Pekmezi i ka trajtuar mjaft mirë për kohën problemet gjuhësore të shqipes. Gjatë trajtimit të mbiemrave, ai shpeshherë jep krahasime në mes të toskërishtes dhe gegërishtes, që e bën veprën më gjithëpërfshirëse.

Menjëherë pas gramatikës së Pekmezit, në Shkodër botohet nga Anton Xanoni “Gramatika shqype” (1909) për shkollat shqipe. Vepra është e shkruar në dialektin e gegërishtes e shoqëruar me ca elemente aty-këtu të toskërishtes. Te kreu për mbiemrin, autori shqyrton, nyjën1, numrin, gjininë, rasën, formimin dhe shkallët e mbiemrit. Po në këtë krye, ai flet edhe për mbiemrat numërorë. Kjo vepër del relativisht mirë e sistemuar për kohën kur është botuar, por ka edhe lajthitje sidomos te nyjat. Për mangësitë e pasaktësitë ishte i ndërgjegjshëm autori. Një vlerësim kritik e jep edhe Selman Riza, i cili, ndër të tjetra, thotë: “Në konkluzion, do të konstatojmë se, në trajtimin e pronorëvet Xanoni ka qenë ose riprodhues i thjeshtë i Samiut, ose inovues në përgjithësi jo dorëmbarë.... Xanoni , në çështjen e nyjshmërisë së pronorëvet të prapandejtuar dhe në punë të përdorjes së nyjë-pronorit, ka treguar një farë lëkundjeje dhe bile një farë pasigurie në ndenjën e tij gjuhësore”2. Sido që të jetë, kjo gramatikë ka peshën dhe rëndësinë e vetë në historinë e gramatologjisë shqiptare.

Mbiemri trajtohet edhe te “Gramatika shqipe e dialektit të gegërishtes jugore” (1913) e Gustav Vajgandit3, por te kjo vepër mbiemri ceket fare shkurtimisht, ndërkohë që disa klasave të tjera u bëhet një trajtim shumë më i gjerë. Për arsye se në këtë vepër nuk ka ndonjë gjë të re sa i përket mbiemrit, nuk do të ndalemi në të.

Në vitin 1927, I. D. Sheperi boton veprën me titull “Gramatika dhe Sindaksa e gjuhës shqipe” (Vlorë, 1927). Kjo vepër i shpie më përpara zhvillimet në fushën e gramatikës së shqipes, e cila, ashtu si gramatika e Samiut, do të ushtrojë ndikim të jashtëzakonshëm në gramatikat që do të botohen më vonë. Kjo është një vepër e sintetizuar mjaft mirë e shoqëruar me analiza dhe shembuj të shumtë (në toskërishte dhe herë-herë edhe në gegërishte), që e bëjnë, pas gramatikës së Samiut, një nga gramatikat më të mira të shqipes të hartuara para Luftës II dhe, për këtë arsye, një libër me shumë vlerë për studiuesit. Autori fillon me pjesët e ligjëratës, të cilat i ndan në të ndryshueshme dhe të pandryshueshme. Te të parat përfshin nyjën, emrin, mbiemrin,

1 Te kreu “Përmbi artikullin” (f. 44–50), Xanoni nuk i trajton fare nyjat e prapme, të cilat Samiu i kishte shtjelluar me mjeshtri. 2 S. Riza, Vepra të zgjedhura, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 721–722. 3 G. Weigand, Albanesische Grammatik im Sudgegischen Dialekt (Durazzo, Elbasan, Tirana), Leipzig, 1913.

22

përemrin dhe foljen; kurse në të pandryshueshmet fut ndajfoljen, parafjalën, lidhëzën dhe pasthirrmën.

Sipas tij, “mbiemra quhen fjalët që vihen pranë emrave për të treguar se qysh janë (cilësinë e tyre)”1. Pra, mbiemrit i njeh karakterin cilësues, i cili emërton një cilësi a karakteristikë të emrit që e determinon (nënvizimi – Xh. B.), që tregon “qysh janë emrat”. Siç shihet, ky përcaktim i Sheperit është i përafërt me përkufizimin e Samiut.

Një paragraf autori ua kushton nyjave i, e, të, së, të cilat, sipas tij, u paraprijnë mbiemrave, emrave në rasën gjinore dhe disa emrave për të treguar gjininë, numrin dhe rasën e tyre2. Ato i ndan në dy grupe: nyjat e lidhura dhe nyjat e këputura. Nyjat, sipas tij, janë të lidhura kur mbiemri a një emër në gjinore përcakton një emër, pra, kokën e sintagmës emërore, si p.sh.: një djalë i mirë, një vajzë e mirë, ujë të ftohtë. Kurse nyja është e këputur, sipas autorit, “kur nuk e lidh mbiemërin ose gjendoren e tyre me ndonjë emër të mëparshëm”3, p.sh. i mirë, i mikut: djali është i mirë, djali është i mikut4 etj. Sheperi, ashtu si Samiu, nyjat i ndan në nyja prapme dhe të përparme. Sipas autorit, “nyja është e prapme kur përdoret si prapashtim dhe emërat ose mbiemërat që kanë nyjë si prapashtim i quajmë «të shquarë». Kur përdoren përpara emravet a mbiemravet i quajmë «nyja të përparme» dhe emërat që kanë nyjë të përparme i quajmë «emëra (ose mbiemëra) të nyjëshëm»“5. Sipas kriterit të klasifikimit të nyjave, autori mbështet më pas ndarjen e mbiemrave (ashtu si tek emrat) në mbiemra të shquar dhe të pashquar, si p.sh.: (i mirë – i miri), (e mirë – e mira); (të mirët, të mirat) etj. Sikundër shihet, si Samiu, Kristoforidhi e Pekmezi, po kështu edhe Sheperi i njohin mbiemrit kategorinë gramatikore të shquarsisë dhe pashquarsisë. Në të vërtetë, Sheperi ishte i vetëdijshëm se “mbiemri i shquar përdoret si emër...”6, por nuk arriti të kuptojë që në këto raste leksemat e tilla nuk janë më mbiemra, por emra, prandaj ata fitojnë kategorinë e shquarsisë.

Sikundër thamë edhe më parë, në këtë pikë ngatërrohen autorët (dhe të tjerët që e ndoqën këtë traditë), sepse mbiemri nuk ka kategorinë e shquarsisë. Këtë kategori gramatikore mbiemri e fiton, vetëm kur kalon në klasën e emrave (substantivohet), pra mbiemri me natyrë thjesht mbiemërore nuk karakterizohet nga kjo kategori e tillë. Nyja e prapme te mbiemrat e paravendosur ka vetëm vlerë formale, jo semantike, siç e marrin këta mbiemra kur emërzohen. Në këtë rast, nyja i shton mbiemrit tipare gramatikore (shquarsi formale, që ndodh për shkak se mbiemri nuk mund të qëndrojë në krye të sintagmës emërore veçse duke e “mashtruar gramatikën” me shtimin e një treguesi formal që i jep mbiemrit formën e një emri), po edhe tipare semantike, sepse i ndërron mbiemrit kategorinë leksiko-gramatikore, duke shërbyer si kokë fjalëformuese. 1 Po aty, f. 25. 2 I. D. Sheperi, Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, Vlorë, 1927, f. 28–29. 3 Po aty, f. 29. 4 Sikundër shihet, si Samiu, ashtu edhe Sheperi ngatërrohen në këtë pikë, sepse në këta shembuj kemi të bëjmë me mbiemra atributivë dhe predikativë. Gjergj Pekmezi këtë dukuri e trajton mjaft mirë te kreu i mbiemrit: gratë e mira (mbiemër në funksion atributiv) dhe gratë janë të mira (mbiemër në funksion predikativ). Nyjat në këto funksione të mbiemrit nuk luajnë ndonjë rol, nëse mbiemri duhet të jetë në funksion atributiv apo predikativ. Prandaj, duke mos ua njohur këto funksione sintaksore mbiemrit, autori lajthit në këtë pikë. 5 I. D. Sheperi, Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, f. 31. 6 Po aty, f. 43.

23

Te mbiemri shqyrtohen dhe analizohen mjaft mirë (për kohën) kategoritë leksiko-gramatikore të numrit, gjinisë, rasës dhe shkallës. Autori ishte i ndërgjegjshëm (ashtu si edhe Samiu para tij) se gjinia e emrit dhe e mbiemrit ndryshon, për arsye se për çdo emër vlen një gjini, kurse i njëjti mbiemër mund të marrë tri gjinitë (i mirë, e mirë, të mirë). Pra, vihet në dukje se gjinia e mbiemrit përcaktohet nga ajo e emrit. Në vijim, shqyrtohet edhe numri njëjës dhe shumës i mbiemrave (sipas autorit, njësori dhe shumori). Gjatë trajtimit të formimit të gjinisë dhe numrit të emrave dhe mbiemrave, ai spikat edhe dukuri të cilat i ka vënë në dukje edhe Samiu, si p.sh. ambigjenia e emrave dhe përshtatja e mbiemrave, të cilët dalin femërorë në numrin shumës, kurse në njëjës janë mashkullorë, si p.sh. me prapashtesat -e, -ra dhe -a, p.sh.: mal i lartë – male të larta, libër i mirë – libra të mira1etj., që përcaktohen në shumës nga mbiemra e fjalë të tjera përcaktuese të gjinisë femërore. Kjo vërteton se dukuria e dygjinishmërisë në shqipe nuk është veçori vetëm e dialektit të gegërishtes, por edhe e dialektit të toskërishtes.

Më pas trajtohet lakimi i mbiemrave në përbërje të sintagmave emër + mbiemër, mbiemër + emër, duke dhënë lakimin e mbiemrit të substantivuar2. Sipas tij, këta të fundit janë si emra. Krejt në fund shtrohet edhe çështja e kategorisë së shkallës së mbiemrave. Në dallim nga Samiu, i cili nuk e trajton fare shkallën e mbiemrave, Sheperi shpjegon se kur një mbiemër është në shkallën pohore, krahasore dhe sipërore, duke e ilustruar me shembuj secilën shkallë, si p.sh.: Pjetri êsht i madh; Pjetri êsht më i madh nga Lamja; Pjetri êsht aqë i madh sa Lamja; Pjetri êsht fort i madh etj.3 Në kuadër të klasës së mbiemrave, autori i ngërthen edhe numërorët themelorë: një, dy, tre/tri4; numërorët rreshtorë: i parë, i dytë, i tretë etj.; si dhe përemrat.

Te kreu i tretë, “Etimologjia”, Sheperi, për një çast, ndalet edhe në formimin e mbiemrave dhe aty-këtu prek probleme semantike të tyre. Te prejardhja e mbiemrave, ai vë në pah se një numër mbiemrash vjen: (a) nga emra a mbiemra, (b) nga folje, (c) nga ndajfolje5. Kjo tregon se autori kishte një përgatitje shumë të mirë gjuhësore dhe, duke pasur një përgatitje të tillë, me mjeshtëri arrin të përkapë prejardhjen e mbiemrave nga rrënjë emërore, foljore dhe ndajfoljore. Për mbiemrat me prapashtesat -shëm, -ëm thotë se tregojnë cilësi, si p.sh: nder - i ndershëm, nevojë - i nevojshëm, fis - i fisshëm, i fisëm, fund - i fundëm6. Kurse për mbiemrat e nyjshëm me prapashtesën -t(ë) vë në pah se këta mbiemra tregojnë lëndën prej secilës është bërë një gjë, p.sh. ar - i artë, gur - i gurtë, ergjênd - i ergjëndët7. Për mbiemrat e prejardhur nga foljet, autori vë në pah se janë mbiemra pjesorë (ose pjesore të nyjshme) dhe mbiemra foljorë8. Autori, për mbiemrat

1 Si Samiu, ashtu edhe Sheperi gabojnë kur në grupin e emrave ambigjenë përfshijnë edhe emrin libër / libr-a. Te shumësi i emrit libër nuk del prapashtesë trajtëformuese -ra, por -a (të gjithë librat, por jo të gjitha librat). Gjithsesi, përfshirja e këtyre emrave në klasën e emrave ambigjenë tregon një fakt të ligjërimit, që e ndeshim edhe sot e gjithë ditën, ndonëse norma e shumësit të emrave ambigjenë sot është kristalizuar. 2 Mbiemrat i lakon në gjashtë rasa: emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, thirrore dhe rrjedhore. 3 Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, f. 49–50. 4 Sheperi vë në dukje se ky mbiemër numëror gjininë mashkullore e bën tre, kurse gjininë femërore tri . 5 Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, f. 135. 6 Po aty, f. 136. 7 Po aty, f. 136. 8 Po aty, f. 136.

24

prejpjesorë, thekson që kanë kuptim pësor. Kurse, sipas tij, “mbiemrat foljorë me prapashtesën -shëm, -ëm tregojnë atë që mund ose meriton të pësojë, p.sh. i nderueshëm = ai që meriton të nderohet etj. (Sheperi, f. 136). Mbiemrat të ardhur nga folje me anë të prapashtesës -t(ë), sipas këtij dijetari, tregojnë pësimin si gjendje të emrit që e plotësojnë, si p.sh.: i hapët, i mbyllët etj.

Nga sa u vu në dukje, Sheperi është ndër të parët që prek edhe anën semantike të mbiemrave në shqipe. Për mendimin tonë, gramatika e Samiut dhe e Sheperit mbeten dy vepra me vlera të veçanta në historinë e gramatologjisë shqiptare, pa mohuar peshën e rëndësinë edhe të gramatikave të tjera të më hershme. Me këto dy gramatika të shqipes fillon një qasje mjaft serioze e studimit të mbiemrit, që do të intensifikohet edhe më shumë me rritjen e interesimit për klasën e mbiemrave në gramatikat që do të botohen në dekadat e mëvonshme.

Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, Osman Myderrizi boton librin “Gramatika e Re e Shqipes” (1944), një tekst mësimor për shkollat e mesme në të cilin trajtohen dy disiplina gjuhësore: fonetika dhe morfologjia. Pa hyrë në hollësira, do të përqendrohemi te kreu për mbiemrin.

Myderrizi, mbiemrin e përkufizon si “fjalë që i shtohet emnit për të tregue cilsin a për të caktue mâ mirë kuptimin e tij”1. Sipas përkufizimit, del se autori i ndan mbiemrat në cilsuer dhe caktuer. Sipas tij, mbiemra cilsuer (cilësorë) janë mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i ndershëm, i dashun) dhe të panyjshëm (trim, punëtuer, përtac), kurse caktuer janë mbiemrat dëftorë, pronorë, numërorë dhe të pakufishëm2. Sipas autorit, mbiemri cilësor (cilsuer) mund të jetë i parmë: trim, bujar, shqip; i prejardhur: punëtuer (punë-tuer), shqiptar (shqip-tar), dimnuer (dimën-uer), i mirë (i-mirë), i ndershëm (i-nder-shëm) dhe i përngjitur (i përbërë – Xh. B. ): fatkeq (fat-i keq), derëmbyllët (derë-e mbyllët), i pafat (i-pa-fat), i përdyjavshëm (për-dy-javshëm)3.

Te mbiemrat cilësorë, autori veçon gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse, kurse te mbiemrat e panyjshëm veçon dy gjini: gjininë mashkullore dhe femërore. Më tutje, ai vazhdon të trajtojë formimin e gjinisë të mbiemrave të nyjshëm e të panyjshëm, p.sh.: i mirë – e mirë; bujar – bujare, punëtuer – punëtore, fatkeq – fatkeqe, i keq – e keqe, i ndershëm – e ndershme, i lig – e ligë, i zi – e zezë, i ri – e re etj. Sikundër shihet, jepet një dallim mjaft i saktë në mes të dy klasave të mbiemrave. Kurse në paragrafin kushtuar formimit të numrit shumës të mbiemrave jep shembuj të shumtë për secilën gjini, si p.sh.:(gj. m.) i urtë - të urtë, i pabesë - të pabesë, i shëmtuet – të shëmtuetë, i zi – të zez, i lig – të ligj, zemërgur – zemërgurë; (gj. f.) e mirë – të mira, bujare – bujare, e shame – të shame, e zezë – të zeza, zemërmirë – zemërmira4 etj.

Myderrizi trajton shkurtazi përdorimin e mbiemrave cilësorë dhe topikën, dmth. vendin që zënë ata brenda strukturës së sintagmës emërore. Për mbiemrat cilësorë, autori thotë se përdoren bashkë me emrat dhe rrinë mbrapa tyre, p.sh.: nxënës punëtuer, djalë i shkathët, grue faqebardhë, kurse kur përdoren pa emra, merren vetë si emra: i

1 Shih: Gramatika e Re e Shqipes, Tiranë, 1944, f. 66. 2 Po aty, f. 80. 3 Po aty, f. 66. 4 Po aty, f. 72.

25

miri, i fatziu, rrenacaku1. Autori e kupton drejt emërzimin e mbiemrave dhe thotë se mbiemrat kur emërzohen lakohen rregullisht si emrat dhe kanë si ata katër lakime, kurse te mbiemrat e nyjshëm lakohen edhe nyjat e tyre. Këto vërejtje i jep te paragrafi i lakimit të mbiemrave, të cilit i kushton më pak vëmendje.

Një vëzhgim të mprehtë autori u ka bërë edhe shkallëve të mbiemrave cilësorë, te të cilët dallon: shkallën pohore, krahasore dhe sipërore. Mbiemri është në shkallën pohore, sipas tij, kur tregon cilësinë e mbiemrit pa u krahasuar me ndonjë cilësi tjetër të një sendi apo frymori. Kurse te shkalla krahasore veçon shkallën krahasore barazore, pakësore dhe teprore. Mbiemri është në shkallën krahasore barazore kur tregon një barazi në mes të dy cilësive të një emri ose në mes të dy emrave që kanë po të njëjtën cilësi. Sipas autorit, mbiemrave, kur janë në shkallën krahasore të barazisë, u paravihen ndajfoljet: kaqë, aqë ose sa - kaqë, aqë, si p.sh.: Petriti âsht aqë i ndershëm, sa edhe i urtë; Hekurani âsht aqë punëtuer sa edhe Petriti2. Kurse për shkallën pakësore dhe teprore jep këta shembuj për ilustrim: Petriti s’âsht aqë punëtuer sa Hekurani; Petriti âsht mâ i madh se Hekurani. Shkalla sipërore e mbiemrit cilësor, sipas Myderrizit, bëhet duke i shtuar para mbiemrit ndajfoljet mâ, shumë mâ, fort mâ dhe tregon cilësinë e emrit në një shkallë shumë të lartë p.sh.: Hekurani âsht shumë punëtuer; Petriti âsht mâ i zgjueti i rendit3,.

Myderrizi i kushton vëmendje edhe prejardhjes së mbiemrave cilësorë. Sipas tij, përveç nja tre a katër që janë mbiemra të parmë, të gjithë të tjerët janë të prejardhur e të përngjitur (kompozita). Mbiemrat e prejardhur vijnë nga ndajfolje, pjesore e emra. Mbiemrat të cilët vijnë nga ndajfolje, formohen duke marrë nyjën e përparme i/e, si p.sh.: i mirë (mirë), i keq (keq); duke marrë njëkohësisht nyjën e përparme (i/e) dhe nyjën e prapme -ë, si: i naltë (nalt), i shpejtë (shpejt); duke marrë nyjën e përparme dhe prapashtesat -(ë)t, -shëm, -m etj., si p.sh.: i pakët, i shumët; i atyshëm, i djeshëm, i afërm, i nesërm etj.

Mbiemrat që vijnë nga pjesorët e foljeve, sipas Myderrizit, formohen duke marrë nyjën e përparme dhe njëkohësisht prapashtesën -shëm, -(ë)t, dhe mjaft mbiemra të panyjshëm formohen duke marrë prapashtesën -(ë)s, -njës, -ëm, p.sh.: i hapët (hap),i shàm (shà),i làm (là), i ndershëm; rrëmbyes, dredhonjës4 .

Mbiemrat e ardhur nga tema emërore, sipas tij, formohen me anë të nyjës së përparme dhe prapashtesave -shëm, -(ë)t, -(ë)m, p.sh.: i artë (ar), i kujdesshëm (kujdes), i fisëm (fis), i flakët (flakë), i gurtë (gur), i fundëm (fund); etj. Kurse mbiemrat e panyjshëm formohen duke marrë prapashtesat: -ar, -tar, -uer, -tuer, -uk, -ik, - ak, -aq, -osh etj., si p.sh.: shkollar (shkollë), dimnuer (dimën), vjeshtuk (vjeshtë), jetik (jetë), motak (mot), mjekrosh (mjekër) etj. Mbiemrat e përngjitur (kompozitat), sipas Myderrizit, janë formuar nga bashkimi i dy emrave, si: zemërgur (zemër + gur), sylesh (sy + lesh); nga një emër dhe një mbiemër, si: fatkeq (fat +[i]keq), truthat (tru + [i]thatë); nga një mbiemër i nyjshëm dhe parashtesa pa-, p.sh.: i pabesueshëm [i + pa + besue/shëm], i paanshëm [i + pa + an/shëm]; nga sintagma parafjalore [ pa + tE] dhe

1 Po aty, f. 73. 2 Po aty, f. 76. 3 Po aty, f. 76. 4 Sipas Myderrizit, prapashtesa -njës diftongun e mbledh në -o-, si: dredhue - dredhonjës.

26

duke marrë njëkohësisht nyjën e përparme, p.sh.: i pabesë [(i) pa + besë], i pamend [(i) pa + mend]1etj.

Një klasën e mbiemrave caktuer2, sipas Myderrizit, bëjnë pjesë: mbiemrat caktuer dëftorë (ky, kjo, këta, këto etj.), pronorë (djali im, vajza ime, djelmt e vet, djali i tij etj), të pakufishëm (njifarë burri, njifarë vajze, tjera vajza, vajza tjera etj.). Në kuadër të mbiemrave caktuer i ngërthen edhe numërorët themelorë dhe rreshtorë: (një, dy, tre/tri; i parë, i dytë, i tretë etj.). Në këtë pikë, Myderrizi nuk shkëputet nga tradita e gramatikave të mëparshme. Po të shihen me kujdes këta shembuj, do të vërehet se kemi përzierje rastesh ku përemrat kanë funksione të ndryshme sintaksore. Kështu, përemri i pacaktuar njëfarë në njëfarë burri, njëfarë vajze, që në traditën tonë të mëvonshme gramatikore është quajtur mbiemër i pakufishëm e më pas i pacaktuar, shërben si caktuesor i sintagmës emërore; kurse tjera në vajza tjera dhe në sintagmën me rend të përmbysur tjera vajza është identike për nga funksioni në të dy sintagmat, pasi shërben si përcaktor i emrit.

Por ky dallim nuk mund t’i kërkohet një autori të viteve ‘40, kur nuk është arritur të bëhet i qartë as në gramatikën akademike të shqipes, të botuar 40 vjet më pas3. Një e metë tjetër e kësaj gramatike, për mendimin tonë, është edhe mungesa e referimit te toskërishtja. Sikur të krahasoheshin dukuri të ndryshme gramatikore në të dy dialektet e shqipes (sikundër bënë në gramatikat e tyre Kristoforidhi e Samiu, Pekmezi etj.), kjo gramatikë do të ishte më gjithëpërfshirëse, megjithatë në të shënohen përparime dhe arritje në fushën e gramatikës e në këtë tablo edhe të mbiemrit. Këto të meta, disa prej të cilave lidhen me nivelin e zhvillimit të gjuhësisë sonë para Luftës, kur nuk kishim pothuajse fare studime gramatikore, nuk mund të errësojnë meritën e autorit në pikasjen me mjeshtëri të mjaft çështjeve.

1 Po aty, f. 80. 2 Sipas Myderrizit, mbiemrat caktorë janë mbiemrat dëftorë, pronorë, të pakufishëm dhe numërorë. 3 Për shembull, në kreun II “Togfjalëshi” të gramatikës akademike, merren si togfjalësha emërorë të tipit përemër + emër sintagmat ajo ditë, ky djalë, çdo fjalë, ndonjë send dhe si togfjalësha të tipit numëror + emër sintagmat tre zogj, tri pula, pesë libra (Gramatika e gjuhës shqipe, II, Tiranë, 2002, f. 89). Por në hyrje të këtij kreu thuhet: “Në disa raste emri mund të jetë i vetëm dhe në trajtë të pashquar, në raste të tjera ai nuk është më vetëm, por është në trajtë të pashquar, sepse shoqërohet nga përemri i pacaktuar një, përemrat dëftorë, përemrat pyetës, përemrat e pacaktuar, të pandryshueshëm etj., të cilët së bashku me përemrin e pacaktuar një, mund të emërtohen me termin e përbashkët fjalë përcaktuese ose caktuesor (determinativ), dmth. fjalë që nuk funksionojnë dot vetëm si gjymtyrë fjalie…” (f. 83–84). Ndërkaq, në këtë gramatikë togfjalëshi përkufizohet si “njësia strukturore e formuar nga bashkimi i dy ose më shumë fjalëve të plotkuptimshme të bashkuara në raporte të caktuara kuptimore e gramatikore midis tyre” (f. 61; në këtë tekst jepet edhe një përkufizim tjetër i togfjalëshit, shih f. 81–82) dhe raportet që shpreh janë “raporte midis nocioneve konkrete, që pasqyrojnë raportet midis objekteve dhe dukurive të realitetit, ose midis nocioneve abstrakte” (f. 62). Si fjalë të plotkuptimshme (kuptimplota) që mund të bashkohen për të formuar togfjalësha numërohen aty “emrat, mbiemrat, përemrat, numërorët, foljet, ndajfoljet” (f. 82). Mirëpo në teorinë gramatikore përemrat dhe numërorët futen në kategorinë e fjalëve që nuk shprehin drejtpërdrejt nocione as konkrete e as abstrakte, po vetëm në mënyrë të ndërmjetuar, duke iu referuar emrit, dmth. nuk janë fjalë të plotkuptimshme, a kuptimplota, pra nuk e plotësojnë kushtin për të formuar togfjalësha.

27

1.5 Mbiemri në gramatikat e çerekut të tretë të she kullit XX

Në vitin 1949 në Tiranë botohet “Gramatika shqipe” e Kostaq Cipos, një libër i vlertë jo vetëm nga pikëpamja e nivelit gramatikor, por edhe si një nga tekstet e këtij autori që ka luajtur rol themelor në njësimin e normës drejtshkrimore të shqipes, e hartuar me shumë kujdes, e cila përbëhet nga dy kapituj: fonetika dhe morfologjia. Në kreun e dytë, përveç klasave të tjera, autori trajton nyjën dhe mbiemrin. Nyjat i ndan në nyja të lidhura dhe të këputura, siç i ndau Samiu, Sheperi e të tjerë pas tyre. Në vijim, autori flet për rëndësinë e këtyre “fjalëve të vogla, që s’ta mbushin synë fare, ësht’ e vetmja thërrime që na hyn në punë për të çfaqur një realitet të caktuar, është e vetmja që ka për funkcion të kufizojë kuptimin e përgjithtë të një fjale”1. Pra, autori i kësaj vepre, përveç rëndësisë që ka kjo fjalëz, jep edhe lakimin e nyjave të përparme (pra, të lidhura dhe të këputura, sipas tij). Kurse nyjat e prapme “të çquara”, autori shkurtazi i trajton te paragrafi për shquarsinë dhe pashquarsinë e mbiemrave.

Fillimisht, te kreu i mbiemrit, autori jep këtë përkufizim për mbiemrat: “Mbiemri është një fjalë që bën këtë punë: të shqiptojë cilësin’ e emrit ose të thotë veçorin’ e tija”2, të cilët i ndan në dy grupe: a) në mbiemra cilësonjës dhe b) përcaktonjës. Sipas tij, mbiemri cilësonjës mund të përdoret në dy mënyra: si epitet dhe si atribut3, dmth. autori këtu e ka fjalën për funksionet sintaksore të mbiemrit, i cili mund të dalë në funksion atributiv dhe në funksion predikativ. Më pas, jep shembuj për të dy këto funksione, por ngatërrohet në terminologji. Mirëpo, pasi sheh gabimin, ai do t’i rikthehet kësaj çështjeje te vepra e dytë (1952).

Në vijim, mbiemrat cilësonjës (cilësorë) i ndan në dy lloje në varësi të pranisë së nyjës: mbiemrat e nyjtë dhe të panyjtë, si p.sh. i bukur, e bukur; dinak, ledhatar, dimëror. Sipas traditës, edhe në këtë gramatikë mbiemrat ndahen në: (a) mbiemra të shquar (të çquar) dhe (b) të pashquar (të paçquar), si p.sh.: i lartë – i larti, i math – i madhi; e verdhë – e verdha, e thatë – e thata, e bardhë – e bardha etj.4

Kurse për mbiemrat e substantivuar kur brenda sintagmës emërore qëndrojnë para dhe për mbiemrat që dalin pas kokës së sintagmës emërore, autori thotë: “Mbiemrat me kuptim të fytyruar, zakonisht, dalin përpara emrit; ata me kuptim të mirëfilltë rrinë, përgjithësisht, pas emrit. Po rrinë gjithmonë pas emrit tërë mbiemrat që burojnë nga emri: lufta botërore, teatri dramatik, roman historik, kalë luftëtar etj.”5 Cipoja, sikundër shihet, prek edhe çështje të substantivimit të mbiemrave. Autori, kësaj çështjeje do t’i rikthehet te vepra “Sintaksa” (1952), për të cilën do të flasim më poshtë.

Cipoja trajton në vazhdim kategorinë e shquarsisë së mbiemrave cilësorë të nyjshëm (sipas traditës), gjininë, numrin, shkallën e mbiemrave cilësorë (shkallën pohore, krahasore dhe sipërore). Kurse fjalëformimit i kushton fare pak hapësirë. Autori ishte i vetëdijshëm se shqipja ka fare pak fjalë që janë prej natyre mbiemra. Sipas tij,

1 K. Cipo, Gramatika shqipe, Tiranë, 1949, f. 68. 2 Po aty, f. 71. 3 Po aty, f. 71. 4 Po aty, f. 72–73. 5 Po aty, f. 72.

28

shumica e madhe e mbiemrave kanë dalë nga pjesët e ndryshme të ligjëratës: nga emra, ndajfolje dhe folje1.

Një trajtim i mirë (për kohën) i bëhet në këtë gramatikë edhe lakimit të mbiemrave të nyjshëm, të cilët lakohen nëpër gjashtë rasa, në numrin njëjës dhe shumës dhe në trajtën e shquar (të çquar) dhe të pashquar (të paçquar). Pra, te ky paragraf lakohet mbiemri i vetëm (ose i substantivuar, sipas autorit, i çquar), pastaj në sintagmat [emër + mbiemër] e [mbiemër i shquar + emër] dhe lakon mbiemrat e shkallës krahasore dhe të sipërores relative, p.sh.: më i math – më i madhi, më e madhe – më e madhja etj.2

K. Cipoja numërorët themelorë dhe rreshtorë i ngërthen në kuadër të mbiemrave, si p.sh.: një, dy, tre; i parë i dytë, i tretë etj3., duke mos bërë ndonjë dallim për sa i përket funksionit sintaksor midis tyre. Kurse mbiemra përcaktorë, sipas Cipos, janë mbiemrat pronorë, pyetës dhe të pakufishëm. Këtë çështje e trajton te kreu i përemrave.

Kurse te kreu për foljen, ai i njeh pjesores së foljes, përveç vlerës foljore, edhe vlerën mbiemërore, ndërsa mbiemrat prejpjesorë, sipas hartuesit, kanë vlerë pësore dhe veprore4.

Më vonë, Cipoja boton edhe një vepër tjetër gramatikore, “Sintaksa” (Tiranë, 1952). Në këtë mënyrë, me këto dy vëllime kemi për herë të parë një gramatikë të plotë të shqipes, në të cilën trajtohen tri sistemet themelore të saj: fonetika e morfologjia në gramatikën e vitit 1949 dhe sintaksa në veprën e fundit.

Në veprën “Sintaksa”, përveç çështjeve sintaksore, Cipoja trajton edhe disa çështje të mbiemrit. Këtu, te kreu “Vërejtje rreth pjesëve të ligjëratës”, ai u rikthehet disa çështjeve të mbiemrit (mbase për të plotësuar zbrazëtitë e veprës së parë). Së pari, ritrajton nyjat, për të cilat, ndër të tjera, thotë: “Shqipja çdo fjale të substantivuar i ngjit nga një përemër dëftor të rrëgjuar në mënyrën enklitike që quhet: nyj’ e pasme”5. Kjo çështje nuk ishte trajtuar në këtë mënyrë te vepra e tij e parë (1949). Me sa jemi në dijeni, është i dyti dijetar pas O. Myderrizit, që vë në pah se nyja e prapme ka origjinën nga dëftori. Po ashtu, është me rëndësi të thuhet se Cipja përkap tani qartë çështjen e nyjës së prapme dhe funksionin që luan ajo për substantivimin e fjalëve që nuk janë emra.

Një trajtim më i hollësishëm në këtë gramatikë i bëhet edhe substantivimit të mbiemrave. Autori thotë se “ndodh shumë herë, kur flasim e kur shkruajmë, të përdorim mbiemra për të zënë vendin e emrit që është nënkuptuar, p.sh.: Akëcili kish mësuar, në të rit të tij, të shkruajë me të djathtën e me të mëngjërën”6. Kurse pak më poshtë për substantivimin e mbiemrave shton: “Në qoftë se nënkuptohet emri me të cilin shkon mbiemri ahere ky mbiemër nuk quhet i substantivuar, p.sh.: me miqt’ i kish fjalët t’ ëmbla, me armiqt të idhta”7. Sikundërqë shihet, autori nuk del aq i qartë dhe bindës lidhur me këtë çështje, që është rrahur fillimisht nga I. D. Sheperi e deri te bashkëkohësi i tij, O. Myderrizi. 1 Po aty, f. 77–78. 2 Po aty, f. 78–85. 3 Cipoja vë në dukje se numërorët mund të jenë edhe emra e mbiemra (f. 85). 4 Po aty, f. 120–121. 5 K. Cipo, Sintaksa, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1952, f. 21–22. 6 Po aty, f. 23. 7 Po aty, f. 23.

29

Po ashtu, do vënë në dukje se në këtë vepër autori përmirëson gabimin e bërë te “Gramatika shqipe” (1949), ku mbiemrat i ndan në mbiemrat si atribut, dhe si epitet. Tani ai përmirëson këtë shkarje dhe mbiemrit i njeh funksionin sintaksor predikativ, siç thotë autori, “mbiemrat mund të përdoren edhe si emërorë predikativë dhe kallëxorë predikativë, P.sh. kalorësi dolli nga shtëpia i hakërruar, babai atë natë u kthye në shtëpi i zemëruar; për herë të parë atë natë e pamë babanë të zemëruar (kallëxore predikative)”1. Së pari, autori heq dorë nga termi “epitet” që përdor në “Gramatika shqipe” (1949, f. 71) dhe në vend të tij tani përdor termin “atribut” për mbiemrat që dalin në këtë funksion, si p.sh.: delja e butë, trëndafil i egër, thëllënxa mitare etj. Së dyti, mbiemrit i njeh funksionin predikativ, duke veçuar dy lloje të këtij funksioni: (a) funksion predikativ të kryefjalës dhe (b) të kundrinorit. I pari përcakton kryefjalën dhe del në rasën emërore, kurse i dyti determinon kundrinorin dhe del në rasën kallëzore. Po, për hir të së vërtetës, duhet thënë se këtë çështje për herë të parë e vë në dukje Gjergj Pekmezi në gramatikën e tij.

Këto dy gramatika të Cipos janë dy vepra me rëndësi të veçantë në zhvillimin e mëtutjeshëm të gramatikës së shqipes e në këtë kuadër edhe të klasës së mbiemrave. Ato luajtën një rol të rëndësishëm jo vetëm në zotërimin e bazave të gramatikës së shqipes nga brezat që mësuan me to, por edhe në përvetësimin e drejtshkrimit të gjuhës zyrtare të bazuar në variantin letrar toskë. Sikundër e cekëm edhe më sipër, në këto dy vepra të shkruara në variantin letrar toskë nga një autor gegë, zbatohet drejtshkrimi që gjejmë edhe në Fjalorin e gjuhës shqipe të vitit 1954, i cili do të sanksionohet në “Ortografinë”e vitit 1956 të Institutit të Shkencave2.

Një studiues i zellshëm e i palodhur dhe mësues i përkushtuar i gjuhës amtare ka qenë edhe at Justin Rrota, i cili la pas vetes një trashëgimi me vlerë në fushën e gjuhësisë, që përfshin disa vepra e studime gjuhësore. Pa mohuar vlerat e veprave të tjera, vepra e tij më e rëndësishme mendojmë se është “Gjuha e shkrueme ose Vërejtje gjuhësore”. Kjo vepër e shkruar në gegërishte dhe e lënë në dorëshkrim e pa dritën e botimit në vitin 2006. Në të trajtohen disa fusha gjuhësore, si: leksikologjia, fonologjia, morfologjia, sintaksa etj. Te kreu i morfologjisë, përveç klasave të tjera të fjalëve, autori trajton edhe klasën e mbiemrave, duke dhënë që në fillim të këtij kapitulli disa fjali brendapërbrenda të cilave vë në pah mbiemrat dhe lidhjet sintaksore që shfaqin ata, p.sh.: Grueja e kthyeme, si qerrja e thyeme; Gjeka i ka fjalët e matuna dhe gjyqin e peshuem; Sandri duket i shëndoshët e i kërpitun; Unë nuk jam i shpejtë3. Më tej, ai jep një përcaktim për mbiemrin, kur, ndër të tjera, thotë: “Në vargun e këtyne shembujve emnat dhe përemnat janë të cilsuem nga do fjalë, të cilat prandej, pse shkojn tue i përcaktue emnat, quhen: Mbiemna, si: të bukur, e imët, të palexueshëm etj.”4 Pra, mbiemrit i njeh funksionin cilësues. Te mbiemri veçon mbiemrat e nyjshëm dhe të panyjshëm, siç thotë autori: “Ndër këta mbiemna, disa janë të nyjshëm (i fortë, i drejtë, e kujtueshme); disa s’kanë nyje para vetes (besnik, trashaman, punëtuer)5. Ai vë në

1 Po aty, f. 27. 2 R. Memushaj, Gjuha shqipe në shtratin e Prokrustit, Infbotues, Tiranë, 2013, f. 18. 3 J. Rrota, Gjuha e shkrueme ase Vërejtje gramatikore, Botime Françeskane, Shkodër, 2006, f. 172–173. 4 Po aty, f. 176. 5 Po aty, f. 176.

30

dukje se të gjitha pjesorët kanë mundësi të shndërrohen në mbiemra, “ por vetëm në qoftë se janë të pajisuna me nejet përkatse, si: i dashun, e kthyeme, e thyeme”. Te shkallët e mbiemrit ai veçon shkallën pohore, krahasore dhe sipërore, që e quan “eprore”. Gjatë vërejtjeve që jep, Rrota herë-herë flet edhe për substantivimin, duke thënë: “Vetë ata rrijn në kambë t’emnit, dhe veshin natyrën e substantivit, tue ruejtë gjithënjë trajtën mbiemnore a gramatikore të veten. Kështu: Dibranët, Korçarët etj. d.m.th. njerëzt, banorët Dibranë, Korçarë etj”1. Vlen të vihet në dukje se mbiemrit i njeh funksionin atributiv dhe predikativ, si p.sh.: Burri i mirë, me shokë shumë. Parja e bardhë, për ditë të zezë. Kollomboqet e lashta; pemët e tharbëta; mendët e nalta. Të shkojm e të hám voe të fërgueme te ndrikulla e hutueme. Kurse për mbiemrat në funksion predikativë thotë: “Mbiemnat, si cilsorë kallëzuesit, do të pëlqejn, me emnin a përemnin e vet, në numër, në gjiní e në rasë, si p.sh.: Shumë ushtarë kanë kthyem të varruemë nga balli i luftës”2.

Duke ndjekur traditën, edhe ky autor përemrat që përdoren bashkë me emrin, i quan “mbiemra përcaktonjës”, dhe në këtë klasë përfshin përemrat dëftorë, pronorë, të pacaktuar etj.

Me interes janë edhe vërejtjet që jep te kapitulli për mbiemrin. Mirëpo nuk trajton fare formimin e gjinisë e të numrit; fare pak të dhëna ka për rasën dhe lakimin dhe nuk shqyrtohet fare fjalëformimi i mbiemrave, kur dihet se nga Samiu e këndej fjalëformimi i mbiemrave është trajtuar, ku më shumë e ku më pak, në të gjitha gramatikat.

Kurse te vepra “Sintaksi i shqipes” (1944) vlen të vihet në dukje trajtimi i funksioneve sintaksore të mbiemrave, të cilët, sipas autorit, janë: a) atributi cilsor dhe b) atributi predikativ. J. Rrota për mbiemrin në funksion atributiv (atributi i thjeshtë - cilsori) thotë: “Adjektivi si atribut, dhe përemni, numërori e pjesorja, të marrunë si adjektiva, pëlqejn në gjini, në numër e rasë me emën të vet. Lakohen vetëm atëherë, kur t’i prîjn emnit. Atributat adjektiva shkojnë shqip të shumtën e herës mbas emnit, p.sh.: Dora e mirë, dorës së mirë, dorën e mirë etj.”3 Gjithsesi, nuk lihet pa u trajtuar edhe mbiemri në funksion atributiv. Për këtë autori thotë: “Në kjoftë se adjektivi i prîn emnit, atbotë lakohet ky me nye të vet, ndërsa emni mbetë i pandrueshëm, në trajtën e paskâjueme. P.sh. I Madhi Zot, të Madhit Zot etj.”4 Pra, këto raporte sintaksore të mbiemrit me emrin realizohen në kuadër të sintagmës emërore, ku mbiemri është në funksion të modifikuesit. Kurse për funksionin predikativ të mbiemrave thuhet se “Adjektivat nuk shërbejn vetëm porsi caktime emnash a përemnash, por plotsojn njikohësisht edhe veprën e predikativavet, p.sh.: Kurrkush (s’ka kjenë) i dijshëm (kur) ka le”5. Siç shihet, Rrota i jep mjaft mirë dallimet që ekzistojnë mes dy funksioneve sintaksore të mbiemrave.

Pas çlirimit të Shqipërisë, u botuan një varg gramatikash shkollore për shkollat 7-vjeçare dhe të mesme. Ndër to, një gramatikë me interes për historinë e gramatologjisë shqiptare, për mendimin tonë, edhe pse përpiluar për klasat V e VI të shkollës fillore,

1 Po aty, f. 177. 2 Po aty, f. 321. 3 J. Rrota (1944), Sintaksi i shqipes, Botime Françeskane, Shkodër, 2005, f. 25. 4 Po aty, f. 25. 5 Po aty, f. 29.

31

është “Gramatika e gjuhës shqipe” (1959) e autorëve P. Elezi dhe L. Dodbiba. Në këtë gramatikë, çështjet gramatikore të shtruara analizohen dhe sintetizohen me mjeshtri me një gjuhë të rrjedhshme në variantin letrar toskë, të shoqëruar me ushtrime në fund të çdo njësie dhe me shumë shembuj që e bëjnë këtë gramatikë shumë praktike. Ajo përbëhet nga dy pjesë; në pjesën e parë trajtohet fonetika, kurse në të dytën morfologjia. Te pjesa e dytë, përveç klasave të tjera, autorët shqyrtojnë edhe klasën e mbiemrave. Fillimisht jepet përkufizimi i mbiemrit: “Mbiemër quhet ajo pjesë e ndryshueshme e ligjëratës, që tregon një cilësi të emrit ose që përcakton më mirë kuptimin e tij”1. Nga mënyra sesi e përkufizojnë mbiemrin, na jep të kuptojmë se këta dy autorë kanë një përgatitje solide gjuhësore dhe një përkushtim të pashoq për gjuhën amtare. Deri në kohën kur është botuar ky libër për gjuhën, nuk është dhënë një përkufizim më i saktë për përkufizimin e mbiemrit. Së pari, mbiemrit i njohin, shumë prerazi, veçorinë e cilësuesit dhe së dyti, atij i njohin edhe aftësinë për të përcaktuar një emër. Jo se një gjë e tillë bëhet për herë të parë, sepse edhe para këtyre dy autorëve të kësaj gramatike janë vënë në dukë këto veçori, por saktësia, qartësia dhe mënyra sesi e japin këtë përkufizim, të jep të kuptosh se këta dijetarë të zellshëm janë latues e qëmtues të kujdesshëm.

Autorët mbiemrat i ndajnë në dy lloje: (a) mbiemra cilësonjës dhe (b) mbiemra përcaktonjës. Sipas tyre, mbiemrat cilësues mund të jenë të nyjshëm dhe të panyjshëm, si p.sh.: fushat e gjera, vajza e saj; bregore bukuroshe, ky djalë, mëma ime. Sipas autorëve, mbiemrat cilësorë tregojnë cilësinë e emrit dhe mund të jenë të nyjshëm dhe të panyjshëm, si p.sh.: djalë i zellshëm, pushteti popullor, djalë trim etj. Menjëherë mbasi trajtojnë mbiemrat cilësorë, në fund të ushtrimeve japin një shembull me qëllim që t’u vijnë në ndihmë nxënësve për të kuptuar pyetjet që shtrohen tek ushtrimi (128). Këtu jepet një shpjegim shumë interesant për klasifikimin semantik të mbiemrave cilësorë, duke dalluar disa grupe syresh: “Mbiemrat që tregojnë a) formë: vija e lakuar, b) ngjyrë: ngjyra e kuqe, c) moshë: burrë i vjetër, plak, c) cilësi morale: mace e pabesë, ç) cilësi fizike: djemtë e shëndoshë, d) kombësi: vajza shqiptare”2. Do vënë në dukje se një klasifikim i tillë dhe kaq i saktë për mbiemrat cilësorë jepet për herë të parë, sepse deri te kjo vepër nuk kemi ndeshur një klasifikim semantik për këtë klasë mbiemrash. Ndonëse ky klasifikim semantik nuk është i plotë, me rëndësi është se bëhen përpjekjet e para për klasifikimin e mbiemrave sipas kuptimit që shprehin.

Ata nuk lënë pa trajtuar edhe përshtatjen e mbiemrit me emrin në numër, gjini dhe rasë dhe topikën e mbiemrave cilësorë brenda strukturës së sintagmës emërore. Një shpjegim ortografik, siç e quajnë ata, jepet edhe për emrat ambigjenë dhe përcaktorët mbiemra të tyre, të cilët, kur përcaktojnë leksema të tilla emërore, duhet të jenë në gjininë femërore, si p.sh.: mal i lart, male të larta3.

Një paragraf i kushtojnë autorët lakimit të mbiemrave cilësorë kur ndodhen pas dhe para emrit, në numrin njëjës e shumës dhe në të tri gjinitë. Në vijim, trajtojnë tri shkallët e mbiemrave: shkallën pohore, krahasore dhe sipërore.

1 P. Elezi, L. Dodbiba, Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1959, f. 123. 2 Po aty, f. 125. 3 Te Gjergj Pekmezi ky grup emrash marrin nga fjalë përcaktuese të gjinisë mashkullore: male të lartë, të lartë male etj.

32

Në këtë gramatikë nuk lihet pa u trajtuar as fjalëformimi i mbiemrave dhe emërzimi i tyre. Sipas autorëve, mbiemrat sipas prejardhjes së tyre janë: (a) të parmë, kur nuk janë të ardhur nga një fjalë tjetër, p.sh.: (djalë) i ri, (fik) i zi; (b) të prejardhur janë ata mbiemra, të cilët vijnë nga fjalë të tjera, p.sh.: (vajzë) e turpshme, (burrë) i shpejtë, (ujë) të kulluar etj. Gjithnjë sipas tyre, mbiemra të prejardhur janë ata të cilët formohen prej dy fjalësh (pra, është fjala për mbiemrat kompozita), p.sh.: zemërgur. Nuk do lënë pa përmendur se autorët e kësaj vepre vënë në dukje se shumë mbiemra vijnë nga emra, folje, pjesore dhe ndajfolje. Kurse te kreu i numërorëve dhe i përemrave trajtojnë mbiemrat përcaktonjës (përcaktorë), të cilët i klasifikojnë si vijon: mbiemrat përcaktonjës numërorë, dëftorë, pronorë, pyetës dhe të pakufishëm.

Po ashtu, është me interes të theksohet se te kreu i foljes, përkatësisht te paragrafi ku trajtohet të pjesorja e foljes, thuhet se pjesorja e foljes shërben për të formuar kohët e përbëra, format e pashtjelluara të saj dhe ndër të tjera, vihet në dukë se pjesorja shërben “për të krijuar mbiemra dhe emra foljorë, duke u vënë foljevet të kësaj mënyre (pjesoreve – Xh. B.) nyjet e përparme i, e, të; p.sh. (djalë) i mësuar (nga mësuar), (vajzë) e mësuar. (Këta ujë është) i kulluar ...etj.”1 Dhe krejt në fund të këtij kreu, autorët thonë se “mbiemrat foljorë krijohen nga pjesoret e foljeve duke u vënë nyjen e përparme i, e, të, p.sh.: i, e, të edukuar (edukuar); i, e, të mësuar (mësuar); i, e, të ngarkuar (ngarkuar) dhe një grup tjetër krijohen duke marrë nyjën i, e, dhe njëkohësisht prapashtesën -shëm, p.sh.: i, e sjellshme (sjellë); i,e ngrënshëm (ngrënë) etj.2

Nga sa u shtjellua, shihet se kjo gramatikë, edhe pse e hartuar për shkollat fillore, trajton mjaft shkencërisht shumë çështje me interes për gramatikën e shqipes.

Në këtë periudhë historike, kultura, arti dhe shkenca marrin një hov edhe më të madh zhvillimi. Para dijetarëve intensifikohen përpjekjet për krijimin e një gjuhe të njësuar për të gjithë shqiptarët kudo që janë. Një gjë e tillë shihej si nevojë e ngutshme, sepse të gjithë popujt e tjerë në Europë kishin njësuar gjuhët e tyre. Prandaj në këtë periudhë u botuan shumë vepra nga fusha dhe disiplina të ndryshme të gjuhësisë shqiptare.

Kështu, për nevoja të mësimdhënies, më 1961 në Tiranë botohet teksti universitar “Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe” në dy pjesë nga Shaban Demiraj, e cila më 1971 botohet edhe në Kosovë. Rëndësia e kësaj vepre është jashtëzakonisht e madhe si për shkollat shqipe, ashtu edhe për gjuhësinë shqiptare. Autori i kësaj gramatike, dijetar me njohuri të thella gjuhësore dhe me dhunti të rrallë shkencore, ka arritur të japë një vepër që rrok në mënyrë më të gjerë dukuritë morfologjike të shqipes dhe që për nga niveli teorik qëndron më lart se gramatikat e botuara deri atëherë.

Te gramatika e Sh. Demirajt shikojmë ndryshime të rëndësishme, të thella dhe shkencërisht të argumentuara edhe për klasën e mbiemrit. Autori, fillimisht, e përkufizon mbiemrin si vijon: “Mbiemër quhet ajo pjesë e ndryshueshme e ligjëratës, që shërben për të emërtuar një cilësi të një emri, me të cilin përshtatet në gjini, numër dhe rasë”3. Përkufizimi që jep autori i kësaj gramatike për mbiemrin, është mjaft eksplicit. Megjithatë, duke mos u mjaftuar me këtë përkufizim, autori më pas shton se “mbiemri 1 Po aty, f. 232–233. 2 Po aty, f. 314. 3 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1961 (ribotim Prishtinë, 1971), f. 66.

33

mund ta tregojë cilësinë, që i vishet një sendi, ose drejt për drejt ose nëpërmjet lidhjeve të sendit të cilësuar me një send tjetër a me rrethana vendi, kohe etj.”1 Një saktësi përshkrimi kaq eksplicite, që del e pakontestueshme edhe sot, jepet për herë të parë. Duke u mbështetur në kriterin se në ç’mënyrë tregohet cilësia e një sendi a frymori, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo në mënyrë të tërthortë, mbiemrat ndahen në mbiemra cilësonjës dhe relativë. Siç shihet, si kriter autori merr mënyrën e tregimit të cilësisë. Si rrjedhim, mbiemra cilësonjës janë ata që tregojnë cilësinë e një sendi apo një frymori në mënyrë të drejtpërdrejtë, si p.sh: i kuq, i vjetër, i lart, i mirë, i keq etj.; kurse mbiemra relativë ata të cilët cilësinë e një sendi apo frymori e tregojnë në mënyrë të tërthortë, dmth. përmes raporteve të sendeve të cilësuara me sende të tjera a me rrethana vendi, kohe etj., si p.sh.: i drunjtë, i mermertë, i gurtë, i hekurt, i bakërt etj. Kjo ndarje e bërë nga Demiraj, mbështetet në kriterin semantik të klasifikimit të mbiemrave, pra sipas kuptimit që shprehin ata. Tek autorët e gramatikave të mëhershme, me përjashtim të ndonjë autori që ka prekur aty-këtu ndonjë anë semantike të mbiemrave, të cilin e kemi përmendur më lart, nuk e gjejmë të trajtuar këtë lloj ndarjeje.

Do vënë në dukje se Demiraj, përveç që jep klasifikimin semantik të mbiemrave dhe i ndan ata në dy klasa, ai po ashtu trajton edhe dallimet a ndryshimet që ekzistojnë në mes të mbiemrave cilësorë dhe relativë. Sipas tij, mbiemrat cilësonjës mund ta shprehin cilësinë në mënyrë të shkallëzuar (pra, kanë shkallën pohore, krahasore dhe sipërore), kurse ata relativë janë të pashkallëzuar, dmth. dalin vetëm në shkallën pohore. Mirëpo ai është i vetëdijshëm se ka edhe mbiemra cilësorë të pashkallëzuar, si p.sh. i vdekur, i gjallë2, hundëshkabë, buzëburbuqe etj. Këto dy klasa i dallon edhe duke u nisur nga struktura e tyre fjalëformuese. Mbiemrat cilësorë janë fjalë të parme, të prejardhura dhe kompozita, si p.sh.: trim, plak, i zi, i bardhë, besnik, fisnik, zemërgur, gojëmjaltë etj., kurse mbiemrat relativë, sipas autorit, janë zakonisht të prejardhur nga klasa të tjera fjalësh, si p.sh.: ditor, fëminor, malor, veror, vetor, lidhor etj. Dhe më pas shton: “Por në gjuhën shqipe ka edhe një numër mbiemrash relativë që janë fjalë të para si p.sh. (gjuha) shqipe, (populli) shqiptar, bullgar, rus, grek etj.”3 Mirëpo, me sa duket, autori këtu ngatërrohet kur thotë se mbiemrat “relativë” shqipe, bullgar etj. janë fjalë të para, sepse këta mbiemra kanë kaluar me anë të konversionit në fjalë mbiemërore, prandaj nuk mund të thuhet se janë fjalë të parme. Një veçori tjetër që i dallon mbiemrat cilësonjës nga mbiemrat relativë, sipas autorit, është aftësia e të parëve për të formuar emra me anën e prapashtesave: -i, -ri, -si, p.sh.: dashur-i, ditur-i, gjallë-ri, gjatë-si etj. (por vihet në dukje se ka edhe mbiemra cilësorë të cilët nuk kanë mundësi të formojnë mbiemra), kurse mbiemrat relativë, sipas tij, nuk kanë mundësi të krijojnë emra me anë të prapashtesave.

Sipas traditës së deriatëhershme (të periudhës kur është botuar kjo gramatikë), mbiemra përcaktonjës (që autori i quan edhe caktues) janë quajtur përemrat dëftorë, pronorë, pyetës dhe të pacaktuar (ndonjë autor i ngërthente edhe numërorët në këtë grup). Por, i pari dijetar që përemrat i veçoi prerazi nga klasa e mbiemrave është Sh.

1 Po aty, f. 66. 2 Ky mbiemër mund të jetë i shkallëzuar kur merr kuptim figurativ, si p.sh. fëmijë i gjallë, por autori këtu flet për kuptimin e parë, jo të figurshëm , si p.sh. njeri i gjallë = ai që jeton, ant. i vdekur. 3 Po aty, f. 67.

34

Demiraj, i cili te kreu i përemrave thotë: “Përemrat, pra, janë fjalë tregonjëse, që – ndryshe nga emrat, mbiemrat dhe numërorët1, që përfaqësojnë – nuk emërtojnë, por vetëm tregojnë sende, tipare ose sasi të pacaktuara sendesh. Ata nuk shprehin nocione.”2 Ky mendim kaq eksplicit dhe i stërholluar i Demiraj mënjanon këtë shkarje nga gramatika e shqipes. Në të vërtetë, edhe numërorët nuk mund të përfshihen në klasën e fjalëve “tregonjëse”, pasi tregojnë sasi të caktuara sendesh, po nuk emërtojnë. Por për kohën kur është shkruar kjo gramatikë, gjuhësia shqiptare ende nuk kishte arritur të shpjegonte dallimet midis këtyre klasave të fjalëve, kështu që veçimi i përemrave nga klasa e fjalëve emërtuese përbën një hap përpara në këtë pikë3.

Pas këtij klasifikimi semantik të mbiemrave, që bëhet për herë të parë në shqipe nga Demiraj, autori ndalet te klasifikimi morfologjik. Sipas këtij kriteri, mbiemrat i ndan në dy grupe: në mbiemra të nyjshëm dhe të panyjshëm, p.sh.: (a) i zi, i bardhë, i kuq, i sjellshëm, i hekurt, i mermertë, i pambuktë, i ditur; (b) trim, plak, besnik, fisnik, zemërgur, malor, fushor, bregdetar, vajguror etj.4

Te kategoritë gramatikore të mbiemrit, autori i kësaj gramatike trajton gjininë, numrin, rasën dhe shkallën e mbiemrave, për të cilat thotë se “mbiemri që është një fjalë, që tregon një cilësi të emrit, i ka të gjitha kategoritë gramatikore, që ka emri.”5 Autori vë në dukë se derisa tek emri këto kategori leksiko-gramatikore janë tipare të mëvetësishme, te mbiemri ato kushtëzohen nga gjinia, numri dhe rasa e emrit, p.sh.: (përshtatja në gjini) një djalë besnik – një vajzë besnike, krevat i hekurt – urë e hekurt; (përshtatja në numër) Djali ynë është trim – Djemtë tanë janë trima; (përshtatja në rasë) Sokoli është djalë punëtor; Pashë një vajzë të zgjuar6. Te kategoria e rasës kemi një shkarje nga ana e autorit, sepse, siç dihet, rasë kanë vetëm mbiemrat e nyjshëm, kurse mbiemrat e panyjshëm nuk e kanë këtë kategori, p.sh.: Sokoli është djalë punëtor. Mbiemri i panyjshëm “punëtor” nuk e ka kategorinë e rasës, sepse gjatë paradigmës së lakimit ai del i pandryshueshëm, p.sh.: E. një djalë punëtor, Gj. i një djali punëtor, Dh. një djali punëtor, K. një djalë punëtor, Rr. prej një djali punëtor.

Lidhur me përshtatjen e kategorive gramatikore të mbiemrit me ato të emrit flasin edhe autorë të tjerë që nga Samiu e këndej, por Sh. Demiraj jep një formulim mjaft eksplicit për këtë çështje.

Te kategoria e gjinisë shqyrtohet formimi i gjinisë femërore, e cila, sipas autorit, formohet nga tema e gjinisë mashkullore, si p.sh.: i mirë – e mirë, i kuq – e kuq, dinak – dinake, guximtar – guximtare etj. Ai, në vijim, flet për formimin e gjinisë te mbiemrat e nyjshëm femërorë, të cilët e formojnë këtë kategori:

1 Sipas Demirajt, numërorët rreshtorë janë shumë të ngjashëm me mbiemrat, por ai vë në dukje edhe dallimet në mes të këtyre dy klasave; kurse për përemrat dhe mbiemrat shpjegon se janë të ndryshëm, sepse përemrat janë fjalë treguese (tregonjëse), kurse mbiemrat janë fjalë emërtuese. 2 Sh. Demiraj, po aty, f. 95. 3 Kështu, deri vonë numërorët janë përfshirë në klasën e fjalëve emërtuese (shih: F. Agalliu, R. Memushaj, M. Reso, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 1990, f. 105). Në të vërtetë, numërorët nuk përfshihen në klasën e fjalëve emërtuese, sepse ata, ashtu si dhe përemrat, nuk emërtojnë koncepte, po tregojnë sasi sendesh. Prandaj në gramatikën gjenerative ata përfshihen në klasën e kategorive joleksikore, dmth. të fjalëve që nuk mund të shërbejnë si koka leksikore të sintagmave. 4 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, f. 67. 5 Po aty, f. 67. 6 Po aty, f. 67.

35

(a) Duke ndryshuar nyjën e përparme, si p.sh.: i gjatë – e gjatë, i shkurtë – e shkurtë, i bardh – e bardhë, i hekurt – e hekurt, i mësuar – e mësuar etj.

(b) Duke ndryshuar nyjën e përparme dhe duke marrë njëkohësisht në fund mbaresën -e, si p.sh.: i fisëm – e fisme, i sotëm – e sotme, i nesërm – e nesërme, i sjellshëm – e sjellshme etj.

Kurse mbiemrat e panyjshëm femërorë, sipas Demirajt, e formojnë gjininë: (a) Duke i shtuar mbaresën -e temës së gjinisë mashkullore, si p.sh.: guximtar –

guximtare, bukurosh – bukuroshe, lajkatar – lajkatare etj. (b) Kurse kompozitat, që shërbejnë si mbiemra, e formojnë gjininë femërore,

gjithnjë, sipas autorit, duke marrë mbaresën -e (femërorizuese): zemërgur – zemërgure, zemërluan – zemërluane, syfilxhan – syfilxhane, sylesh – syleshe etj.

(c) Duke ruajtur formën e gjinisë mashkullore edhe për gjininë femërore, në qoftë se elementi i fundit i fjalës së përbërë (kompozitës) është një emër i gjinisë femërore, si p.sh.: sypishë, hundëshkabë, kokëlopë, shpirtkazmë1.

Siç u tha edhe më lart, autori trajton edhe numrin e mbiemrit, për të cilin thotë se është i kushtëzuar nga numri i emrit që i referohet. Te paragrafi i numrit të mbiemrave, ai trajton numrin shumës të gjinisë mashkullore dhe femërore. Sipas tij, mbiemrat mashkullorë, kur janë të nyjshëm, e formojnë shumësin duke ndryshuar nyjën e përparme i në të p.sh.: i mirë – të mirë, i urtë – të urtë, i fisëm të fisëm, i shkruar – të shkruar, i lig – të ligj2 etj. Kurse mbiemrat e panyjshëm e formojnë këtë kategori gramatikore duke marrë mbaresën -ë, si p.sh.: dinak – dinakë, bukurosh – bukuroshë, motak – motakë3 etj. Pra, fjalët e përbëra e formojnë shumësin, rëndom, ashtu si e formon elementi i dytë i kompozitës kur ky është mbiemër, p.sh.: shpirtmadh – shpirtmëdhenj, zemërluan – zemërluanë, sylesh – syleshë, leshverdhë – leshverdhë etj.

Edhe shumësin e gjinisë femërore Demiraj e trajton qoftë te mbiemrat e nyjshëm e të panyjshëm, qoftë te mbiemrat e thjeshtë, të prejardhur e kompozita. Kur janë të nyjshëm, sipas autorit, shumësi formohet vetëm duke ndryshuar nyjën e përparme e në të: e mesme - të mesme, e kuqe - të kuqe, e sotme - të sotme, e ndershme - të ndershme; kurse te një grup tjetër mbiemrash duke ndryshuar njëkohësisht nyjën dhe duke marrë mbaresën -a, p.sh.: e madhe – të mëdha, e keqe – të këqia, e re të reja, e mirë – të mira, e gjatë – të gjata, e ligë – të liga, e butë – të buta etj. Ndërsa për shumësin e të panyjshmëve dhe të kompozitave thuhet se formohet me mbaresën -e, p.sh.: një vajzë trime – ca vajza trime, dinake – dinake, bukuroshe – bukuroshe; një vajzë syleshe – disa vajza syleshe, zemërgur – zemërgure4 etj. Një grup tjetër mbiemrash të panyjshëm që në numrin njëjës nuk mbarojnë me -e, në shumës marrin mbaresën -a, p.sh.: plakë – plaka, leshverdhë – leshverdha, zemërbardhë – zemërbardha, syzezë – syzeza, syshkruar –

1 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, f. 68–69. 2 Sipas Sh. Demirajt, bëjnë përjashtim disa mbiemrat, si i lig – të ligj, të cilët shumësin e formojnë duke ndryshuar nyjën e përparme dhe duke palatalizuar velaren g në gj etj. (shih: Sh. Demiraj, vep. cit., f. 70). 3 Sipas autorit, bëjnë përjashtim mbiemrat plak dhe trim: i pari e formon shumësin me anë të metafonisë a ~ e dhe njëherazi me palatalizimin e k-së në q (pleq), kurse mbiemri i dytë e formon shumësin duke marrë prapashtesën trajtëformuese -a (trima). Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, f. 72.

36

syshkruara etj.1 Nga sa kemi parashtruar deri tani, një trajtim kaq i hollësishëm dhe shkencor nuk haset më parë.

Në vijim, në këtë gramatikë shtjellohet shkalla e mbiemrit. Si ky autor, ashtu edhe autorë të tjerë para tij e kanë trajtuar këtë kategori të mbiemrit, duke dalluar shkallën pohore, krahasore dhe sipërore dhe nënndarjet brendapërbrenda dy shkallëve të fundit, si dhe mënyrën e formimit të tyre. Por Demiraj, në dallim nga të tjerët, jo vetëm që është qëmtues e latues më i mirë, por edhe vë në dukë se mbiemrat “që tregojnë cilësi të drejtpërdrejtë, d.m.th. shumica e mbiemrave cilësonjës, në gjuhën shqipe kanë mundësi të shprehin cilësinë në mënyrë të shkallëzuar. P.sh. kur themi Agimi është i zellshëm ... Agimi është më i zellshëm se Sokoli; Buzuku është më i vjetri shkrimtarëvet të letërsisë shqipe etj.”2 Kurse për mbiemrat të ashtuquajtur relativë thotë se nuk kanë mundësi të shkallëzohen, sepse nuk mund të thuhet dera e hekurt – dera më e hekurt – dera shumë e hekurt.

Pas trajtimit të kategorive, në këtë gramatikë një kapitull i veçantë i kushtohet substantivimit (emërzimit) të mbiemrave. Kjo dukuri e mbiemrave është trajtuar që nga Samiu, Sheperi e të tjerë, por trajtimi që i bën Demiraj substantivimit të mbiemrit është shumë më i gjerë dhe shumë mirë i argumentuar, duke dhënë edhe arsyet që kanë shtyrë shqipen t’i emërzojë ata dhe mjaft hollësi të tjera. Për mbiemrat e emërzuar, autori thotë: “Kur përdoren si emra, mbiemrat e humbasin kuptimin e tyre themelor si fjalë që shërbejnë për të shprehur cilësinë e një sendi; në raste të tilla ata shërbejnë për të emërtuar fenomene e sende dhe kështu kalojnë në kategorinë e emrave... Të cilët duke u përdorur si emra, mbiemrat e substantivuar kryejnë në fjali ato funksione që kryejnë emrat e zakonshëm, d.m.th. mund të shërbejnë si kryefjalë, kundrinë, plotës etj.”3 Po sjellim edhe disa shembuj mbiemrash të emërzuar nga kjo gramatikë, p.sh.: Vepra e mirë s’ duhet harruar – E mira s’duhet harruar; Punës së mirë mos i bjer me shqelma –Mos i bjer të mirës me shqelma; Njeriu i ditur duhet ta sqarojë të paditurin – I dituri duhet ta sqaroj të paditurin; Njeriu i pasur s’ia qan hallin të varfëritë – I pasuri s’ia qante hallin të varfëritë; Njeriun e vdekur, sado ta duam nuk mund ta mbajmë pa varrosur – Të vdekurin, sado ta duam nuk mund ta mbajmë pa varrosur; Nxënësi i mirë punon sa duhet, kurse i keqi nuk përpiqet – I miri punon sa duhet, kurse i keqi nuk përpiqet.

Përveç emërzimit, autori vëren se në shqipe ndodh edhe dukuria e kundërt, përdorimi i emrave në funksion të mbiemrave, që ai e quan “axhektivizimi i emrave”. Për ta ilustruar këtë dukuri, ai jep disa shembuj: Kjo është një çështje kyç/kyçe. Sokolin e kam shumë shok. Të bëhesh më fëmijë4. Emrat kyç, shok dhe fëmijë hetohen nga autori se nuk janë emra, por me anë të konversionit kanë kaluar në mbiemra.

Një trajtim të hollësishëm Demiraj i bën edhe lakimit nëpër rasa (ashtu si autorët para tij, ai i njeh shqipes gjashtë rasa) të mbiemrave të nyjshëm dhe të panyjshëm në sintagmat: emër + mbiemër, mbiemër + emër dhe mbiemër i substantivuar.

1 Po aty, f. 72. 2 Po aty, f. 72–73. 3 Po aty, f. 74. 4 Po aty, f. 78.

37

Një trajtim mjaft i hollësishëm i bëhet mbiemrit edhe në aspektin e fjalëformimit. Edhe te mbiemri autori dallon fjalë të para, të prejardhura dhe kompozita, “të cilët kanë ardhur duke u shtuar me fjalë të formuara prej kategorish të tjera leksiko-gramatikore, p.sh. prej emrash e folje etj.”1 Për mbiemrat e prejardhur (të panyjshëm) vihet në pah se një numër i mbiemrave formohet nga prapashtesat: -ak, -ar, -arak, -nik, -or etj. Nga këto prapashtesa më produktive, thotë autori, është prapashtesa -or në formimin e mbiemrave. Demiraj më pas jep secilën prapashtesë të ilustruar me shembuj, p.sh.:

– me prapashtesën -ak: motak, vjeshtak, dimërak, zemërak, dhelprak etj. (nga emrat mot, vjeshtë, dimër, zemër, dhelpër);

– me prapashtesën -ar: klimë detare, popullsia fshatare (nga emrat det, fshat); – me prapashtesën -arak: fusharak, shtazarak, sisarak (nga emrat fushë, shtazë,

sisë); – me prapashtesën -nik: besnik, fisnik (nga emrat besë, fis); – me prapashtesën -or: malor, fushor, ditor, javor, mujor, vjetor, kullor, shkencor,

malësor (nga emrat mal, fushë, ditë, javë, muaj, kullë, shkencë, malësi etj.)2. Kurse si prapashtesa më prodhimtare për formimin e mbiemrave të nyjshëm autori

veçon prapashtesat: -(ë)m(ë) , -shëm, -(ë)t(ë), p.sh.: i fisëm, i mesëm; i ndershëm, i turpshëm, i vetëdijshëm; i hekurt, i mermertë, i bakërt, i artë etj. Te prejardhja vihet në pah se një numër mbiemrash të nyjshëm formohen me anë të parashtesës pa-, duke ia shtuar para një mbiemri a emri tjetër të nyjshëm [i [pa + tM ose tE]], si p.sh.: i pandërgjegjshëm, i pakapshëm, i pasjellshëm, i paditur, i papërtuar, i pamësuar; i pa- punë, i pafytyrë, i pacipë, i pashpirt etj.3

Te prejardhja, trajtohet edhe formimi i mbiemrave nga pjesoret me anë të nyjës së përparme, për të cilat Demiraj thotë: “Natyrisht, kur një pjesore kalon në kategorinë e mbiemrit, e ka mjaft të zbehur kuptimin foljor, e cila nuk tregon më veprim ose gjendje, por cilësi të një emri”4, p.sh.: i mësuar, i zgjuar, i humbur, i mbyllur etj., të cilët kanë kuptim pësor, ashtu si vetë pjesorja. Por nuk lë pa vënë në dukje se në shqipe ka edhe disa mbiemra foljorë që përdoren me kuptim vepror, p.sh.: (njeri) i ditur, i pasur, i gjezdisur (njëri që di, që ka, që ka gjezdisur a shëtitur)5.

Autori ndalet edhe te mbiemrat kompozita të tipit emër + emër, emër + mbiemër, emër + përemër a ndajfolje, emër + emër foljor dhe ndajfolje + emër foljor. Ja disa nga shembujt që jep për llojet e kompozitave të mësipërme: zemërgur [zemër + gur], gojëmjaftë [gojë + mjaftë]; qafëgjatë [qaftë + (e) gjatë], zemërmirë [zemër + (e) mirë]; fjalëshumë [fjalë + shumë], fjalëpakë [fjalë + pak]; mishngrënës [mish + ngrënë/es], gjakpirës [gjak + pirë/s]; mirëbërës [mirë + bërë/s], keqdashës [keq + dash/ës]6 etj.

Nuk do lënë pa përmendur edhe një çështje interesante e trajtuar nga Demiraj. Fjala është për pjesoren e foljes, e cila trajtohet prej tij shkencërisht dhe si asnjëherë më parë, si në aspektin diakronik, ashtu edhe në aspektin sinkronik. Autori thekson se pjesorja e

1 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, f. 80. 2 Po aty, f. 82. 3 Po aty, f. 83. 4 Po aty, f. 83. 5 Po aty, f. 83. 6 Po aty, f. 84–85.

38

foljes ka vlerë foljore dhe mbiemërore. Pjesorja e shqipes së sotme, sipas tij, është e tipit të pjesores së shkuar, kurse pjesore të tipi të kohës së tashme nuk ka. Sipas G. Majerit, thotë Demiraj, format e pjesores të tipit të kohës së tashme i kanë humbur karakteristikat foljore dhe kanë kaluar kryesisht në klasën e mbiemrave dhe emrave, p.sh.: punues, çelës, shkundës, këndes etj1.

Nga sa u tha për mbiemrin në këtë gramatikë në pika të përgjithshme, ajo, sipas mendimit tonë, dallon thellësisht nga gramatikat pararendëse si për nga mënyra e shtjellimit, nga metodologjia, nga mënyra se si autori u qaset çështjeve, ashtu edhe për nga argumentimi shkencor i thukët. Duke qenë një dijetar i pajisur me njohuri të thella shkencore mbi gjuhën, ai arrin me mjeshtri të vërë në dukje veçori strukturore dhe semantike të mbiemrave, gjë që e bën Morfologjinë e tij një libër të cilit duhet t’i referohet kushdo që synon të merret me klasën e mbiemrave të shqipes.

1.6 Mbiemri në gramatikën akademike të shqipes

Fundi i çerekut të tretë të shek. XX u mbyll me Kongresin e Drejtshkrimit, që sanksionoi gjuhën standarde shqipe dhe shënoi përfundimin e periudhës së kristalizimit të normave të saj. Në këtë mënyrë, u hap rruga për hartimin e veprave normative, ndër të cilat më e rëndësishmja është “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe II” (Tiranë, 1976), një nga veprat gjuhësore madhore të kësaj periudhe që shënon arritjen më të madhe në historinë e gramatologjisë shqiptare. Kreu i mbiemrit (kreu IV) i kësaj gramatike është hartuar nga morfologu Ali Dhrimo. Si pikëmbështetje autori ka pasur punimin e disertacionit me titull “Çështje të sistemit emëror: mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe” (1966), i paraqitur për marrjen e titullit “Kandidat i Shkencave Filologjike”2. Pikërisht, kjo monografi përbën edhe bazën e kreut të mbiemrit në gramatikën akademike, e cila ka pasur edhe dy botime të tjera, më 1995 dhe 2002, por me titullin “Gramatika e gjuhës shqipe”, 1.

Në këtë gramatikë, mbiemri trajtohet në mënyrë më të plotë e më të thelluar se në gramatikat e botuara para saj, të cilat, si tekste shkollore dhe si punë të një autori të vetëm, nuk mund të kishin vëllimin e gramatikës akademike. Ndryshimi nga gramatikat e mëparshme duket që në përkufizimin e kësaj kategorie leksiko-gramatikore, që është më i ploti deri më sot. Mbiemri në këtë gramatikë përkufizohet kështu: “Mbiemër quhet ajo pjesë e ligjëratës që emërton një tipar të sendit dhe përshtatet në gjini, në numër e, për një pjesë, edhe në rasë me emrin e këtij sendi”3. Duke e krahasuar me përkufizimin e Demirajt (shih më sipër), të bie në sy, së pari, saktësimi se mbiemri nuk emërton “një

1 Shih: Sh. Demiraj, po aty, f. 229–236. 2 Siç shpjegon prof. dr. Ali Dhrimoja në veprën e tij dyvëllimëshe “Për shqipen dhe shqiptarët”, 1, 2 (Tiranë, 2008), kjo monografi e hartuar më 1966, pas mbrojtjes për marrjen e titullit “Kandidat i shkencave”, u ripunua prej tij dhe u dorëzua për botim më 1982 në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Por nuk e pa dritën e botimit për shkak se humbi (?), kështu që në shtypin shkencor të kohës autori botoi vetëm pjesë të saj. E plotë ajo u botua vetëm si pjesë e vëllimit të parë të veprës “Për shqipen dhe shqiptarët” (f. 1–217). 3 Shih: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, vëll. II, ASHSH, Tiranë, 1976, f. 127.

39

cilësi të një emri”, po “një tipar të sendit” që emërtohet nga emri. Së dyti, ndryshe nga Demiraj që thotë se mbiemrat përshtaten në rasë me emrin që përcakton, këtu saktësohet se në rasë përshtaten vetëm një pjesë e mbiemrave, mbiemrat e nyjshëm, ndërsa të panyjshmit nuk lakohen. Përveç këtyre dallimeve thelbësore, ndryshe nga përkufizimi i Demirajt, që e quan mbiemrin “pjesë e ndryshueshme e ligjëratës”, në gramatikën akademike ky nënkategorizim shpërfillet, duke thënë vetëm “pjesë e ligjëratës”, gjë që, të paktën nga pikëpamja metodike, na duket një hap prapa.

Nga përkufizimi i mësipërm del qartë se mbiemri është klasë e ndryshueshme fjalësh që emërton cilësi, veti, tipare a marrëdhënie të një sendi dhe kategoritë e tij leksiko-gramatikore nuk janë të mëvetësishme, po varen nga kategoritë e emrit me të cilin hyn në lidhje sintaksore. Sipas autorit të këtij kreu, “kuptimi kategorial i mbiemrit është kuptimi i tiparit të sendit, të emërtuarit e një cilësie, vetie a karakteristike dalluese të këtij sendi. P.sh.: Pushka e gjatë / Me qindra kilometra hie lëshon mbi dhe. Ç’u bë vullnetari i palodhur i hekurudhës, / që mbush vagona me gurë e me dhe?”1. Autori thekson se “mbiemrat emërtojnë cilësinë si diçka që i përket një sendi të dhënë, prandaj në fjali ata ndodhen në lidhje të ngushtë gramatikore me emrin që emërton, ose me përemrin që tregon atë send (1976: 127). Nga kjo rrjedh se pa emër a përemër të pranishëm në fjali nuk ka mbiemër. Në dallim nga emrat, mbiemrat nuk dalin me kategori leksiko-gramatikore të mëvetësishme (me përjashtim të kategorisë së shkallës), që është njëri nga dallimet qenësore në mes të këtyre dy klasave. Autori trajton përdorimin e tyre në fjali, që ndryshojnë në numër e gjini dhe një pjesë e tyre edhe në rasë, duke u përshtatur në këto kategori me emrin që përcaktojnë, p.sh.: Kjo është fitore e madhe historike. Këto janë muret e kështjellës së vjetër të qytetit tonë; Stacioni hekurdhor i kishte akoma të dobëta lidhjet e tij me fushën etj. U vu në dukje më sipër se, në dallim nga morfologjia e Demirajt, në gramatikën akademike përshtatja në rasë kufizohet vetëm për një pjesë të mbiemrave. Mbiemrat që përshtaten në rasë janë mbiemrat e nyjshëm, ndërsa mbiemrat e panyjshëm nuk kanë rasë, ata janë të palakueshëm.

Dhrimoja mbiemrit i njeh funksionet sintaksore të përcaktorit me përshtatje (në funksion atributiv, nënvizimi ynë), të gjymtyrës emërore (te kallëzuesi emëror, si dhe të përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës dhe kundrinorit të drejtë (në funksion predikativ). Por nuk thellohet më shumë në studimin e këtyre funksioneve, pastaj as nuk bën klasifikimin e mbiemrave sipas kriterit sintaksor.

Autori klasifikimin e mbiemrave në klasa e mbështet në dy kritere: në parimin semantik dhe në parimin morfologjik. Sipas aspektit semantik (duke u mbështetur nga ajo se çfarë tipari emërtojnë dhe në ç’mënyrë e emërtojnë këtë tipar), mbiemrat i ndan në (a) mbiemra cilësues të drejtpërdrejtë dhe në (b) mbiemra cilësues të ndërmjetuar, p.sh.: Iu varën degët e gjelbra mbi kokë; Shteti ynë i demokracisë socialiste, në të cilën bëjnë pjesë edhe zgjedhjet për organin më të lartë të pushtetit shtetëror, ka lindur nga revolucioni popullor (1976: 129). Mbiemrat cilësues të drejtpërdrejtë, sipas autorit, emërtojnë cilësinë e sendit që karakterizon, drejtpërsëdrejti, dhe kjo cilësi është e ndryshueshme, mund të dalë në shkallë të ndryshme tek i njëjti send. Gjithnjë, sipas

1 Shih: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, vep. cit., f. 153.

40

autorit, mbiemrat cilësues të drejtpërdrejtë (si i quan ai) emërtojnë veti a cilësi që kapen drejtpërsëdrejti me anë të shqisave, ose që janë vetëm të mendueshëm, si p.sh.: (a) ngjyrë: i bardhë, i kuq, i verdhë, i zi etj.; (b) shtrirje hapësinore, madhësi, formë: i gjatë, gjatosh, i gjerë, i hollë, i madh, i ngushtë, i rrumbullakët, i thellë etj.; (c) shije: i athët, i thartë, i ëmbël, i hidhur, i shijshëm etj.: (ç) veti fizike e gjendje shpirtërore: i butë, i çalë, i dobët, i fortë, i ri, i thatë, i kënaqur, mërzitur, i trishtuar etj.; (d) cilësi të karakterit e cilësi mendore: besnik, budalla, dinak, intrigant, i ndershëm, i turpshëm, i zgjuar etj.1 Kurse mbiemrat cilësues të ndërmjetuar, gjithnjë sipas tij, e japin tiparin e sendit që e karakterizojnë, nëpërmjet emërtimit të marrëdhënieve të këtij sendi me një send tjetër, rrethanë a numër2. Sipas këtij gjuhëtari, mbiemrat cilësues të ndërmjetuar ndahen në këto nënklasa: (a) mbiemrat e lëndës: rreth i artë, kullë e gurtë, derë e hekurt, fustan i mëndafshtë, bluzë e pambuktë etj.; (b) mbiemra përkatësorë: shtëpi atërore, armë atomike, trup qiellor, gabim ideor, fenomen natyror etj.; (c) mbiemrat që shprehin marrëdhënien e një sendi të dhënë me një veprim: makinë korrëse, brisk rrues, qëndrim mohues etj.; (ç) mbiemrat që tregojnë një pikë kohore e hapësinore: ngjarje e djeshme, mbledhja e nesërme, prodhimi i sivjetshëm; pamje e jashtme, agjencia e këtushme,kati i poshtëm, dhoma e sipërm etj.; (d) me një numër: plani i katërt, pranvera e njëzetë, stacioni i parë, radha e tetë etj.

Më tej, në këtë gramatikë jepen veçoritë morfologjike mes dy klasave semantike, që i dallojnë cilësuesit e drejtpërdrejtë nga mbiemrat cilësues të ndërmjetuar. Cilësuesit e drejtpërdrejtë mund të jenë fjalë të parme, të prejardhura dhe të përbëra; prej tyre mund të formohen emra abstraktë me anë të prapashtesave -(ë)si, -(ë)ri, -zi; mund të formojnë çifte antonimike; kanë kategorinë gramatikore të shkallës; njohin dy llojet e emërzimit. Kurse mbiemrat cilësues të ndërmjetuar janë fjalë të prejardhura nga emra lënde dhe që tregojnë përkatësi; formohen nga ndajfolje kohe, vendi a sasie, nga folje dhe emra vepruesi; prej tyre nuk mund të formohen emra abstraktë; kjo klasë e mbiemrave nuk formon çifte antonimike; nuk kanë kategorinë gramatikore të shkallës (sipas autorit, bëjnë përjashtime disa mbiemra ndajfoljorë e ndonjë tjetër)3; njohin vetëm emërzimin kontekstual.

Por autori nuk saktëson se cilët mbiemra cilësues të ndërmjetuar (siç i quan ai) nuk kanë kategorinë e shkallës. Nuk është i qartë dhe i saktë, sepse shkalla e mbiemrave nuk varet nga semantika e mbiemrit, që merr për bazë ky autor, por nga semantika e temës fjalëformuese, dmth. nga valenca. Nëse një emër nuk ka mundësi të ketë shkallë zhvillimi a ndryshimi (gradacion), atëherë edhe mbiemri i ardhur prej temave të tilla emërore, ndajfoljore, numërore etj. nuk ka mundësi të ketë kategorinë e shkallës ose anasjelltas, p.sh.: i sotëm, i këtushëm, i sivjetshëm, i parë, i dytë; i drunjtë, i qelqtë etj. (nuk kanë kategorinë e shkallës, sepse këto tema fjalëformuese edhe te ndajfoljet nuk e njohin këtë kategori). Në të vërtetë, mjaft mbiemra cilësues të ndërmjetuar e kanë kategorinë e shkallës, p.sh.: fetar: pak fetar, aq fetar, më fetar, shumë fetar, tepër fetar;

1 Po aty, f. 129. 2 Po aty, f. 129. 3 Për këtë çështje do të flasim në një syth të veçantë në kreun IV të këtij studimi, andaj nuk po zgjatemi më shumë.

41

ekonomik: sobë ekonomike, stufë aq ekonomike sa edhe tjetra, stufë tepër ekonomike, stufë jashtëzakonisht ekonomike etj.

Duke u mbështetur në kriterin morfologjik, autori i ndan mbiemrat në të nyjshëm dhe të panyjshëm. Mbiemrat e nyjshëm janë fjalë të parme, të prejardhura dhe të përbëra, që karakterizohen gjithnjë nga nyjat e përparme i, e, të, së, të cilat, siç thotë ai, janë shndërruar në një element përbërës të domosdoshëm, që nuk mund të mungojë. Kurse mbiemrat e panyjshëm janë leksema të prejardhura nga emra, folje e ndajfolje etj.

Në këtë gramatikë trajtohen edhe kategoria e gjinisë, numrit dhe lakimi i mbiemrave. Mbiemrat e panyjshëm, sipas autorit, kanë vetëm dy gjini: mashkullore dhe femërore (por ai thotë se mbiemrat e nyjshëm përdoren ende në gjininë asnjanëse kur përcaktojnë disa emra asnjanës, p.sh.: të ecur të këndshëm, Nga të qarët e shumtë e ndiente kokën si të trullosur)1. Te mbiemrat e nyjshëm jepet formimi i femërorëve nga format e mashkullorëve vetëm me anë të ndryshimit të nyjës së përparme i në e, p.sh.: i mirë – e mirë, i gurtë – e gurtë, i hekurt – e hekurt, i shkruar – e shkruar, i hapët – e hapët etj.; kurse një grup tjetër i mbiemrave, sipas Dhrimos, e formon gjininë femërore, duke ndryshuar nyjën i në e dhe duke marrë njëherazi edhe mbaresën femërorizuese -e, p.sh.: i afërm – e afërme, i sjellshëm – e sjellshme, i sotëm – e sotme, i ndershëm – e ndershme etj. Një grup i vogël mbiemrash e formon gjininë me ndryshime tingujsh brenda temës, p.sh. i ri – e re, i zi – e zezë, i lig – e ligë, i pashok – e pashoqe etj.2 Ndërsa mbiemrat e panyjshëm e formojnë gjininë duke u shtuar mashkullorëve mbaresën femërorizuese -e, p.sh.: kimik – kimike, politik – politike, normal – normale, fatkeq – fatkeqe, dinak – dinake; duke dalë të pandryshuar nga mashkullorët edhe si femërorë, p.sh.: gojëmjaltë, zemërhekur, sypishë, flokëgështenjë3 etj. Një paragraf i këtij kreu, i kushtohet formimit të shumësit të mbiemrave. Një grup mbiemrash të nyjshëm mashkullorë, thotë autori, e bën shumësin vetëm duke ndryshuar

1 Shih: Gramatika akademike, vep. cit., f. 134. Sipas Sh. Demirajt dhe A. Dhrimos, gjinia asnjanëse e emrave në shqipe është drejt zhdukjes. Është e vërtetë që në shqipen e dokumentuar emrat e gjinisë asnjanëse të mirëfilltë kanë kaluar kryesisht në gjininë mashkullore, por nuk mund të thuhet përgjithësisht se emrat e gjinisë asnjanëse janë në zhdukje e sipër, sepse nga një numër i madh mbiemrash prejpjesorë dhe prejmbiemërorë formohen emra të gjinisë asnjanëse, p.sh.: të ftohtët, të nxehtët, të folurit, të menduarit, të ecurit, të shkruarit; të bardhë-t, të butë-t, të gjallë-t, të hollë-t, të rëndë-t, të thatë-t, të verdhë-t, të vështirë-t etj. Vlen të vihet në dukje se A. Zymberi, R. Mulaku dhe N. Veselaj kanë mendim tjetër për asnjanësit e shqipes. Më këmbëngulës në kërkesën për rishikimin e qëndrimit jo të drejtë ndaj asnjanësve përgjithësisht në shqipen e sotme standarde është A. Zymberi, i cili për këtë çështje, ndër të tjera, thotë: “Është e vërtetë se asnjanësit që emërtojnë lëndë janë zhdukur pothuajse tërësisht, mirëpo edhe këtë tip toskërishtja, arvanitasit, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Ukrainës e kanë të ruajtur bukur mirë. Mirëpo tipat e tjerë: prejmbiemërorët e emërzuar, prejpjesorët e emërzuar dhe ata që shprehen në togfjalësha dhe në shprehje të ndryshme rrojnë edhe sot e kësaj dite në të folmet popullore. Për mendimin tonë këta tipa asnjanësish i duhen domosdoshëm shqipes së sotme, sepse përbëjnë një shtresë të rëndësishme fjalësore për fjalorin e shqipes, sepse u duhen shumë shkencave, sidomos psikologjisë dhe fushës së mjekësisë […] Ne do të shtonim se këta tipa asnjanësish duhet t’i kthehen shqipes letrare, duhet t’u kthehen gramatikave dhe fjalorëve tanë, sepse i patën shkrimtarët e vjetër dhe të mëvonshëm, sepse i kanë madje mirë i kanë disa të folme popullore, i kanë edhe disa fjalorë dialektorë. Kjo pasuri leksikore do ruajtur dhe përdorur nga shkencëtarët e shkrimtarët tanë, nga gazetarët e nga mjetet e tjera të informacionit, sepse është pjellë e hershme e shqipes sonë” (A. Zymberi, "Asnjanësit në Fjalorin e Frang Bardhit" (kumtesë) në Frang Bardhi – 400-vjetori i lindjes, IAP, Prishtinë, 2007, f. 105.). 2 Po aty, f. 134. 3 Po aty, f. 135.

42

nyjën e përparme i në të, p.sh.: i mirë – të mirë, i gjatë – të gjatë, i thatë – të thatë etj. Në këtë mes, thotë autori, bëjnë përjashtim disa mbiemra të nyjshëm që e formojnë shumësin duke ndryshuar nyjën e përparme dhe duke marrë mbaresën -nj, b.f.: i zi – të zinj, i ri – të rinj; disa të tjerë duke pësuar edhe alternime tingujsh, f.v.: i lig – të ligj, i vogël – të vegjël, i madh të mëdhenj etj1. Kurse te mbiemrat e panyjshëm, autori vë në dukje se ky grup mbiemrash e bën shumësin duke marrë mbaresën -ë, p.sh.: absurd-ë, agresiv-ë, kimik-ë, abstrakt-ë, zemërak-ë etj.; duke ruajtur të pandryshuar trajtën e numrit njëjës edhe në shumës, p.sh.: krijues, punues, ndërtues, lotues, pyetës, veprues, gjykues etj.; duke marrë mbaresën -nj, p.sh.: merakli-nj, inatçi-nj, qejfli-nj, sevdalli-nj, (këta janë kryesisht të huazuar nga turqishtja dhe i takojnë gjuhës së folur ose përdoren me ngjyrim stilistikore); një grup tjetër mbiemrash e bën shumësin ashtu si emrat përkatës nga e kanë prejardhjen këta mbiemra: fukarenj, bullafiqër, fukarenj, trima, punëtorë, pleq etj.; disa e bëjnë shumësin ashtu si e bën shumësin elementi i dytë i kompozitës, p.sh.: gjakpirës – gjakpirës, shpirtmadh – shpirtmëdhenj, shpirtvogël – shpirtvegjël etj.; duke ruajtur edhe në shumës trajtën e njëjësit, p.sh.: syhirrë – syhirrë, hundëshkabë – hundëshkabë, sypishë – sypishë, gojëmjaltë – gojëmjaltë etj. Kurse mbiemrat e nyjshëm femërorë e bëjnë numrin shumës duke shndërruar nyjën e përparme i në të kur tema e tyre në njëjës del me -e (por jo të gjithë mbiemrat e kësaj klase), p.sh.: e bëshme – të bëshme, e djeshme – të djeshme, e kuqe – të kuqe, e sotme – të sotme, e sjellshme – të sjellshme, e pashme – të pashme, e lodhshme – të lodhshme etj.; ose duke ndryshuar nyjën e në të dhe duke marrë njëherazi mbaresën -a, p.sh.: e keqe – të këqija, e re – të reja, e vjetër – të vjetra, e ve – të veja, e madhe – të mëdha, e menduar – të menduara, e mirë – të mira etj. Ndërsa femërorët e panyjshëm e formojnë shumësin duke ruajtur formën e njëjësit, p.sh.: kokëderre – kokëderre, faqekuqe – faqekuqe, buzëgaze – buzëgaze, syqershi – syqershi etj.; dhe një numër mbiemrash femërorë të panyjshëm e formojnë shumësin duke marrë mbaresën -a, p.sh.: dorëbardhë – dorëbardha, gojëmjaltë – gojëmjalta, syshkruar – syshkruara, kokëfortë – kokëforta, kuptimplotë – kuptimplota etj.2

Te rasa, autori vë në dukje se kjo kategori e mbiemrit është e varur nga rasa e emrit, ashtu siç ndodh edhe me kategoritë e tjera të mbiemrit (përjashtuar kategorinë e shkallës). Aty jepet lakimi i mbiemrave së bashku me emrat, në pozicionin e zakonshëm, pas emrit, dhe në pozicion përpara emrit. Kur trajton lakimin e mbiemrave të nyjshëm të paravendosur, ai dallon dy paradigma lakimi: mbiemër “i pashquar” + emër i pashquar dhe mbiemër formalisht i emërzuar + emër i pashquar. Kur flet për gjedhen e tipit i shkretë djalë / të shkretë djem, autori thotë «lakimi i mbiemrit të nyjshëm si “i pashquar” përpara një emri të pashquar”…», duke e vënë në thonjëza fjalën “i pashquar”. Edhe kur merr në shqyrtim gjedhen i miri djalë / të mirët djem, këta togfjalësha autori i quan “me mbiemër formalisht të emërzuar”. Fakti që “i pashquar” vihet në kllapa ose që flet për “mbiemër formalisht të emërzuar”, do të thotë se autori praninë e nyjës shquese të mbiemri e sheh si element formal, pra nuk e pranon

1 Po aty, f. 136. 2 Po aty, f. 136–137 dhe 140.

43

shquarsinë e mbiemrit, as nuk e quan të emërzuar realisht mbiemrin i miri / të mirët, ndonëse nuk shqiptohet më tej për këtë dukuri me interes.

Për shkallën e mbiemrit në këtë gramatikë thuhet: “Shkalla e mbiemrit shpreh masën, në të cilën shfaqet një cilësi e caktuar te sendi i dhënë. Këtë kategori gramatikore e kanë vetëm ata mbiemra cilësues (te ribotimet 1995 e 2002, “cilësor”), semantika e të cilëve lejon që tipari i emërtuar prej tyre të shprehet në masë të ndryshme.”1 Te kategoria e shkallës veçohen tri shkallët: pohore, krahasore (të ultësisë, barazisë dhe sipërisë) dhe sipëroren dhe secila shkallë ilustrohet me shembuj të shumtë, si p.sh.: Tabela të bardha të rrugëve të zbukuruara; Gjini është më i gjatë e më i bukur se ti; Dhoma ku bëhej konferenca, ishte goxha e madhe; Katerina nuk ishte dhe aq e bukur; Teuta dukej më e madhe në moshë dhe më e pjekur se të tjerat; Tirana do të jetë me siguri më i bukuri ndër qytetet e Shqipërisë; Vërtetë nuk isha më ai Saraga i dikurshëm, që s’pranonte tjetër më të madh e më të mençëm se veten, po edhe më i vogël e më pak i mençëm nuk tregohej; Midis reve dukej një copë qielli shumë i kaltër; He - he, kjo ka domethënie jashtëzakonisht të madhe. Drita çante si me shpatë qiellin pus 2.

Krahasuar me gramatikat e botuara para saj, në këtë gramatikë kjo çështje trajtohet në mënyrë më të thelluar. Për shkallën pohore të mbiemrit thuhet se emërton thjesht tiparin e sendit (a frymorit), jashtë çdo krahasimi, p.sh.: Tabela të bardha të rrugëve të zbukuruara. Kurse te shkalla e krahasimit, autori veçon tri nënndarje: (a) shkallën krahasore të ultësisë, (b) shkallën krahasore të barazisë, (c) shkallën krahasore të sipërisë. Autori jep shpjegime për secilën nënndarje të shkallës krahasore, duke dhënë mjaft shembuj për secilën nënklasë. Siç u pa që nga fillimi i këtij kreu, kjo kategori gramatikore e mbiemrit është trajtuar dhe nga autorë të gramatikave të mëhershme. Megjithatë, kësaj çështjeje do t’i rikthehemi në kreun e katërt të këtij punimi.

Që nga Samiu e këndej, si karakteristikë e mbiemrave që vihet në dukje është edhe emërzimi (substantivimi) i mbiemrave3. Por në këtë gramatikë trajtohet më hollësisht. Dhrimoja dallon dy lloje emërzimi të mbiemrave: (a) i qëndrueshëm (e drejta, e mira, e keqja, e vërteta etj.); dhe (b) kontekstual (a gramatikor). Sipas autorit, emërzimi i mbiemrave në shqipe është një dukuri mjaft e shpeshtë. Ai thotë: “Ndërsa mbiemri emërton një tipar që mund t’u përkasë sendeve të ndryshme, mbiemri i emërzuar përdoret i mëvetësishëm si emri. Këtu, përmes emërtimit të tiparit, emërtohet drejtpërsëdrejti edhe vetë sendi që ka këtë tipar”4. Siç shihet, autori jep një shpjegim të

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, f. 172. 2 Po aty, f. 140–150. 3 Për substantivimin e mbiemrave shprehet edhe Sh. Demiraj, i cili thotë: “Ndodh shpesh në gjuhën shqipe (por edhe në gjuhët të tjera – Xh. B.) që mbiemrat të emërzohen. Kur përdoren si emra, mbiemrat e humbasin kuptimin e tyre themelor si fjalë që shërbejnë për të shprehur cilësinë e një sendi; në raste të tilla ata shërbejnë për të emërtuar sende e fenomene dhe kështu kalojnë në kategorinë e emrave. Duke u përdorur si emra, mbiemrat e substantivuar kryejnë në fjali po ato funksione, që kryejnë emrat e zakonshëm, d.m.th. mund të shërbejnë si kryefjalë, kundrinë, plotës etj.” (Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë, 1971, f. 75–76). Autori ka qenë i vetëdijshëm se mbiemrat, edhe kur emërzohen, vazhdojnë të ruajnë një semë bazë të mbiemrit. Lidhur me këtë çështje, ai thotë: “Zakonisht mbiemri i substantivuar e ruan kuptimin e parë leksikor, veçse kuptimi i tij i përgjithshëm ngushtohet dhe konkretizohet” (f. 76). 4 Po aty, f. 182.

44

stërholluar dhe të ilustruar me shembuj, p.sh.: Po ti, moj Dafë, e qërove misrin e verdhë kaq shpejt që i je kthyer të bardhit (misrit të bardhë – nënvizimi ynë.); Dy më të mëdhatë nuk i kish zënë gjumi akoma; Mimozën nuk e vinin në radhën e të bukurave. Në vijim, autori jep shpjegime lidhur me dallimet mes emërzimit të qëndrueshëm (te ky lloj emërzimi mbiemrat kalojnë përfundimisht në emra) dhe emërzimit kontekstual (kur mbiemri funksionon si emër vetëm brenda një konteksti të caktuar). Emërzimi kontekstual, sipas këtij autori, është më i rëndomtë dhe një aftësi të tillë e kanë të gjithë mbiemrat e shqipes1.

Krejt në fund të këtij kreu të gramatikës akademike (1976), në një nënkrye më vete trajtohet në mënyrë të hollësishme dhe të argumentuar shkencërisht si asnjëherë më parë fjalëformimi i mbiemrave. Që në fillim të këtij paragrafi, autori thotë: “Kjo pjesë e ligjëratës është e pasur dhe po pasurohet pa pushim me fjalë të reja, si nga pjesë të tjera të ligjëratës, ashtu edhe nga vetë klasa e mbiemrave.” Sipas autorit, mënyrat më prodhimtare për formimin e mbiemrave janë: prejardhja, konversioni dhe përbërja, kurse përngjitja nuk është mënyrë prodhimtare te mbiemrat, sepse del mjaft rrallë2. Autori thekson se kjo klasë fjalësh ka një numër të vogël leksemash me natyrë mbiemërore, të cilat nuk ndihen të prejardhura nga një temë tjetër, sepse nuk mund të hetohet asnjë formant fjalëformues. Sipas tij, mbiemrat e prejardhur përbëjnë numrin më të madh të kësaj pjese të ligjëratës (klasë të fjalëve). Ky është një fakt i pamohueshëm, sepse kjo klasë e vogël leksemash me natyrë mbiemërore, siç u tha edhe më lart, është pasuruar dhe po pasurohet gjithnjë e më shumë nga klasa të tjera. Në vijim, shtjellohen mjaft mirë nga autori prejardhja me: (a) parashtesim, (b) prapashtesim, (c) nyjëzim dhe prapashtesim, (ç) nyjëzim parashtesim dhe prapashtesim njëherazi dhe (d) nyjëzim.

Sipas Dhrimos, prejardhja parashtesore e mbiemrave është deri diku prodhimtare në shqipe dhe numri i parashtesave është i vogël. Në botimin e vitit 1976, jepen këto parashtesa që dalin si formante në formimin e mbiemrave: pa-, jo-, anti-, para-, pas-, pro-, mos-, prapa-, stër-, mbi-, për-, nën-, a-, ç- (sh-, zh-), an-, in- (i-, im-) etj.3 Ja disa shembuj nga kjo gramatikë formimesh me parashtesa (disa të huajtura nga gjuhë të tjera): i paafrueshëm, i pabotuar, i pakundërshtueshëm; jokapitalist, jonormal, jopërparimtar, jozyrtar; mosmirënjohës, mospërfillës, antiajror, antifashist, antipopullor; parafundor, parashkollor, paraushtarak, i parafundit; ndërkombëtar, ndërshtetëror; mbinjerëzor, i mbinatyrshëm, ndërluftues, i përdalur (i përdalë, shën. Xh.B.) etj. Kurse në gramatikën akademike (ribotim 1995, 2002) gama e parashtesave për fjalëformimin e mbiemrave shtohet me morfema të tjera, si: pa-, jo-, a-, mos-, anti-/kundër-, para-, pas-/prapa-, pro-, stër-, ultra-, mbi-, ndër-, për-, bashkë-, nën-, ç- (sh-. zh-), an-, i- (im-, in-), super-, lart-, poshtë-, sipër-, drejt-, gjithë-, jashtë-, plot-, shumë-, vetë, tej-, sapo, pan-, filo-, gjeo-, hidro-, mono-, poli-, pseudo: pasgjuhor, i posalindur, i prapavendosur, prapambetës, i prapambetur, apolitik, afetar,

1 Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, 1976, f. 151–153; Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, f. 181–184. 2 Po aty, f. 184. 3 Në formimin e mbiemrave marrin pjesë edhe një varg elementesh që kanë marrë rrugën e parashtesave, të cilat Dhrimoja i quan siparashtesa (prefiksoide), p.sh.: drejt-, gjithë-, jashtë-, plot-, shumë-, vetë- etj.

45

kundërbërthamor, proamerikan, i mbinatyrshëm, i përdalur (jo i përdalur, por i përdalë, shën. ynë), mbitokësor, nëntokësor, panafrikan, i tejshkuar, i çrregullt, i zhvendosur, i shkujdesur, i lartpërmendur, shumëqelizor, gjysmanalfabet, i vetëkuptimshëm, pseudoshkencëtar, polifonik, monosilabik, jashtëfisnor, i vetëkuptimshëm, shumëvjeçar, polifonik, pseudoshkencëtar, supermodern, hidroelektrik, monosilabik, neokolonial, filogjerman, gjeoteknik etj.1 Sipas autorit, elementet fjalëformuese gjysmë-, jashtë-, plot-, shumë-, vetë; filo-, gjeo-, hidro-, mono-, poli-, pseudo- janë siparashtesa ose prefiksoide (Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, f. 187).2

Nga të gjitha këto formante, sipas autorit, më prodhimtare dalin parashtesat pa- dhe jo-. Ai thotë: “Parashtesa pa- u ngjitet kryesisht mbiemrave të formuar me parashtesën -shëm dhe mbiemrave të formuar nga nyjëzimi i pjesores… Në formime të veçuara ndeshen edhe disa mbiemra të tjerë, si p.sh.: i paafrueshëm, i pabotuar, i pakundërshtueshëm, i palavdishëm, i pashkruar; i paaftë, i paplotë, i paqartë etj.; ndërsa parashtesa jo-formon “mbiemra cilësorë e marrëdhëniorë të panyjshëm”: jofetar, jokapitalist, jonormal, joperëndimor, jozyrtar etj.3

Për mendimin tonë, autori nuk ka të drejtë kur thotë se parashtesa pa- u ngjitet kryesisht mbiemrave me prapashtesën -shëm dhe pjesoreve të foljes dhe i quan formime të veçuara prejardhjet e tipit [i + [pa +[tM]]], p.sh. i paaftë (shih pak më lart). Ç'është e vërteta, mjaft mbiemra formohen nga parashtesa pa- plus mbiemra, p.sh.: i arsyetueshëm → i parasyetueshëm, i arritshëm → i paarritshëm, i arritur → i paarritur, i asgjësueshëm → i paasgjësueshëm, i asimilueshëm → i paasimilueshëm, i banueshëm → i pabanueshëm, i barabartë → i pabarabart, i bërë → i pabërë, i anshëm → i paanshëm4 etj.

Po ashtu, Dhrimoja nuk vë në dukje se kjo parashtesë del shumë prodhimtare dhe te prejardhjet mbiemërore të tipit [i + [pa +[tE]]] (me dhe pa prapashtesën -shëm). Për të mbështetur mendimin tonë po sjellim një numër mbiemrash nga “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipes” (2011) i autorëve Dhrimo-Memushaj (po i referohemi këtij fjalori, sepse del shumë më i pasur me mbiemra krahasuar me fjalorët e tjerë) dhe do të shohim se numri i tyre nuk është i vogël, p.sh.: i paanshëm, i paarsyeshëm, i pabujshëm, i pabukshëm, i pabulmetshëm, i padëmshëm, i padijshëm, i padobishëm, i padyrimshëm, i paefektshëm, i pafajshëm, i pafatshëm, i pafavorshëm, i pafeshëm, i pafundshëm, i pafuqishëm, i paguximshëm, i pagjëshëm, i pahijshëm, i pakohshëm, i pakufishëm, i pakujdesshëm, i palavdishëm, i paleverdishëm, i pashijshëm, i palëngshëm, i paligjshëm, i palogjikshëm, i pambrojtshëm, i pamëkatshëm, i pamëshirshëm, i pamëvetësishëm, i pamiradijshëm, i pamoralshëm, i pamundimshëm, i pandershëm, i pandërgjegjshëm, i pangutshëm etj.5; i pabesë, i paafat, i paajër, i paanë, i paamëz, i paatdhe, i pabazë, i pabesë, i pabesim, i pabojë, i pabrengë, i pabujë, i pabukë, i

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, f. 186–187. 2 Po aty, f. 186–187. 3 Po aty, f. 185. 4 A. Dhrimo, R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Infbotues, Tiranë, 2011, f. 554–555. 5 Po aty, f. 554–569.

46

pabulmet, i pacipë, i padert, i padije, i padobi, i paemër, i paenergji, i pafaj, i pafat, i pafe, i pafrikë, i pafrymë, i pafryt etj.1

Prejardhja prapashtesore, sipas Dhrimos, është mënyra më prodhimtare për formimin e mbiemrave. Gjithnjë sipas tij, disa prapashtesa shërbejnë për të formuar vetëm mbiemra cilësues të drejtpërdrejtë (te ribotimet 1995 e 2002, “cilësor”) e disa të tjera vetëm për të formuar mbiemra cilësues të ndërmjetuar (te ribotimet 1995 e 2002, “marrëdhënior”). Si tema fjalëformuese për formimin e mbiemrave, sipas Dhrimos, shërbejnë emrat, mbiemrat, foljet e ndajfoljet. Prapashtesat më prodhimtare për formimin e mbiemrave cilësues të ndërmjetuar janë: -(ë)s, -ar, -tar, -or, -tor, -ak, -il, -iv etj., p.sh.: djegës, grindës, mbytës, ngjitës, përmbledhës, rrëmbyes, ushqyes, kalues, dallues, gjykues; bregdetar, elementar, letrar, mesjetar, djaloshar, amtar; bimor, dialektor, diellor, arsimor, burrëror, burimor, njerëzor; baritor, leshtor, dimërak, perandorak, vezak, zemërak, hollak, dredhak; analitik, dialektik, brutal; edukativ, objektiv etj. (f. 157–158). Ky autor thekson se me bashkimin e këtyre prapashtesave me prapashtesat e tjera përftohen prapashtesa të zgjeruara a të përbëra, p.sh.: -aran, -arash, -arës, -arinë, -ariqe, -araq, -aruq, -arush; -acak, -arak, -alak, -atak, -anjak etj., p.sh.: eracak, foshnjarak, shtayarak, vjeshtarak, zemërak, vezak, eracak, burracak, dhelparak, luftarak, qesharak etj. (1976: 158)2.

Formimi i mbiemrave me prapashtesim dhe nyjëzim është ndër mënyrat po ashtu mjaft prodhimtare, ndonëse autori vë në dukje se për nga numri këto prapashtesa janë pak, vetëm pesë: -shëm, -ueshëm, -(ë)t(ë), -(ë)m(ë) dhe -ë. Këto prapashtesa formojnë mbiemra nga: (a) tema emërore, (b) tema foljore, (c) tema ndajfoljore, p.sh.: i gatshëm, i bujshëm, i dëmshëm, i zakonshëm, i mundshëm, i pijshëm, i dobishëm, i dëmshëm, i mrrekullueshëm, i trishtueshëm, i sotshëm, i drunjtë, i zjarrtë, i largët, i afërt, i pestë, i zbehtë, i fismë, i bezdisshëm, i logjikshëm, i lartë, i drejtë, i kotë, i mjaftë, i shpejtë, i vërtetë, i dyzetë etj.3

Një mënyrë tjetër mjaft prodhimtare për formimin e mbiemrave të nyjshëm, sipas autorit, është nyjëzimi, me anë të të cilit prej temave prejpjesore mund të formohen një numër i madh mbiemrash, p.sh.: i derdhur, i pasur, i vrarë, i zënë, i këputur, i afruar; i pander, i pacipë, i pafajshëm, i përciptë, i përpiktë etj.4 Dhrimoja ndalet edhe te formimi i mbiemrave me anë të konversionit nga klasa të tjera, p.sh.: kukull, bullgar, frëng, plak, trim, frikacak, dinak, leckaman, shkatarraq, dokumentar, elementar, ndihmës, punonjës, vartës etj. Kurse për formimin e mbiemrave të përbërë (kompozita), autori thekson se ata përbëhen nga dy (ndonjëherë edhe tri) tema në një fjalë të vetme5. Sipas tij, ky tip fjalëformimi është mjaft prodhimtar. Dallon dy lloje kompozitash: (a) me elemente me lidhje bashkërenditëse dhe (b) me elemente me lidhje nënrenditëse, p.sh.: (a) anglo-amerikan, tekniko-shkencor, ekonomiko-shoqëror, mësimor-edukativ;

1 Po aty, f. 554–558. 2 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 188–191. 3 Po aty, f. 194–195. 4 Po aty, f. 195–197. 5 Po aty, f. 197.

47

(b) sylesh, zemërgur, zemërlepur, shpirtkazmë, mjekërcjap, bojëkafe, fjalëmbël, belhollë etj.1

Sikundër u vu në pah, trajtimi i mbiemrave prej Dhrimos në gramatikën akademike (1976), është studimi më i thelluar dhe më i argumentuar shkencërisht krahasuar me gramatika pararendëse të shqipes. Të gjitha kategoritë leksiko-gramatikore të kësaj klase analizohen e argumentohen nga autori thellësisht, saqë mund të thuhet me siguri që deri më sot mbetet punimi i tij për mbiemrin studimi që ka depërtuar më thellë në strukturën gramatikore të kësaj pjese të ligjëratës.

Për hir të saktësisë, e shohim të arsyeshme të themi dy fjalë për gramatikën akademike të ribotuar më 1995 e 2002 dhe për monografinë për mbiemrin (që A. Dhrimoja e botoi në vitin 2008 në vëllimin e parë të veprës së tij dyvëllimëshe “Për shqipen dhe shqiptarët”) krahasuar me botimin e parë (1976). Në të vërtetë, qoftë te gramatika akademike (1995, 2002), qoftë te monografia në fjalë nuk vërehet ndonjë ndryshim i theksuar nga botimi i parë (1976), as në aspektin teoriko-linguistik, as në aspektin metodologjik.

Një vështrim i kujdesshëm na jep të kuptojmë se ribotimet e gramatikës akademike më 1995 e 2002 nuk kanë ndonjë ndryshim të theksuar nga botimi i saj i parë më 1976. Në ribotimet e gramatikës akademike, ka kryesisht, zgjerime e thellime që nuk sjellin ndonjë risi gramatikore me rëndësi të veçantë. Një ndryshim që duhet vënë në dukje dhe për të cilin kemi folur shkurtimisht në parathënie, është aspekti terminologjik. Dhrimoja te botimi i parë i gramatikës akademike përdor termat mbiemra cilësues të drejtpërdrejtë dhe mbiemra cilësues të ndërmjetuar për ndarjen e mbiemrave në klasa semantike, kurse te ribotimet e saj i zëvendëson këta dy togfjalësha përkatësisht me termat mbiemra cilësorë dhe mbiemra marrëdhëniorë. Me sa kemi arritur të kuptojmë, ai ka qenë i ndikuar nga gramatika e O. Buholcit – V. Fidlerit (Albanishe Grammatik, 1987) dhe këta terma ka mundësi t’i ketë huazuar nga gramatika e këtyre dy albanologëve (Qualitätsadjektive = mbiemra cilësorë dhe Beiziehungsadjektive = mbiemrat marrëdhëniorë).

Te monografia “Çështje të sistemit emëror: mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe”, (“Për shqipen dhe shqiptarët”, vëll. I, 2008, f. 1–217), A. Dhrimoja thellohet më shumë në trajtimin e mbiemrave, çka është e natyrshme për një punim monografik. Në fillim jep një përshkrim të shkurtër për zhvillimin historik të mbiemrave, duke e përcjellë këtë zhvillim kronologjikisht që nga gramatika e Da Leçes e deri te gramatikat e botuara në gjysmën e parë të shekullit XX.

Më të zgjeruara dhe të shoqëruara me shumë shembuj trajtohen në të të gjitha kategoritë gramatikore. Po kaq thellësisht trajtohen edhe emërzimi dhe fjalëformimi i mbiemrave. Por klasifikimi semantik (morfologjik) i mbiemrave në këtë monografi pothuajse jepet pa ndryshime edhe në tri botimet e gramatikës akademike. Ai, me theks të veçantë, vë në dukje rëndësinë e veprës së Sh. Demirajt “Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe” dhe ndikimin e saj në zhvillimin e mëtutjeshëm të gramatikës shqipe. Mirëpo Dhrimoja shpreh mospajtim me Sh. Demirajn sa u përket koncepteve me të cilët ai emërton klasat e mbiemrave sipas klasifikimit semantik. Ky i fundit, mbiemrat, siç e

1 Po aty, f. 197–200.

48

kemi thënë edhe më parë, i ndan në mbiemra cilësorë (të drejtpërdrejtë) dhe në mbiemra relativë (të tërthortë). Dhrimoja nuk bie në mospajtim me Sh. Demirajn sa i përket mendimit se të gjithë mbiemrat emërtojnë cilësi.

Mirëpo në këtë pikë, Dhrimoja dallon nga të gjithë autorët e gramatikave dhe autorët që kanë shkruar për mbiemrin, madje edhe nga Demiraj. Ai bën vërejtjen që të gjithë flasin për “një kuptim të ri, thjesht cilësor” që shfaqet te mbiemrat relativë, por në asnjë trajtim nuk thuhet se “edhe relativët e shprehin tiparin cilësor drejtpërsëdrejti e jo më tërthorazi”1. Dhe, duke kritikuar ndarjen tradicionale të mbiemrave në cilësorë e relativë, që nxjerr si tipar dallues kryesor tregimin e relacionit (marrëdhënies) së një sendi me një tjetër dhe tregimin e cilësisë si tipar ndihmës, mbron pikëpamjen se mbiemrat shprehin së pari cilësi, disa syresh nëpërmjet tregimit të marrëdhënies së “sendit të dhënë ndaj një sendi tjetër, ndaj një rrethane a veprimi”2. Për “hir të një qartësie më të madhe të termit shqip” ai mbiemrat që tregojnë marrëdhënie si tipar të sendit të karakterizuar prej tij, dmth. mbiemrat relativë, i quan mbiemra marrëdhëniorë3.

Gjithsesi, ai vë në dukje se “në literaturën gjuhësore të vendeve të tjera, në përgjithësi, ekzistojnë mendime të ndryshme lidhur me ndarjen e mbiemrave në klasa”4, çka mund të merret si dëshmi se për këtë çështje problematike dhe të vështirë ishte i ndërgjegjshëm edhe vetë Dhrimoja.

Me zëvendësimin e termit “relativ” me termin “marrëdhënior”, në këtë monografi dhe në tri botimet e gramatikës akademike që janë mbështetur në të, kemi opozicionin mbiemra cilësorë – mbiemra marrëdhëniorë. Megjithatë, sipas mendimit tonë, as konceptet cilësor dhe marrëdhënior nuk e zgjidhin problemin, por mbase e thellojnë edhe më shumë. Mbajmë këtë qëndrim, sepse secili mbiemër emërton cilësi dhe kjo cilësi hyn në marrëdhënie raporti me një send, frymor a dukuri. Mbështetja në koncepte të tilla sjell paqartësi dhe pasaktësi. Mandej, operimi me këto koncepte nuk mundëson që mbiemrave t'u përcaktosh saktë klasën apo nënklasën semantike. Prandaj ka luhatje, mëdyshje në përcaktimin e çerdheve të ndryshme të mbiemrave se në cilën klasë apo nënklasë u duhet bërë vendi. Për këto mëdyshje dhe lëkundje flet dhe Dhrimoja te vepra “Për shqipen dhe shqiptarët”. Për këto çështje do të flasim më hollësisht në krerët në vijim të këtij studimi.

Një ndryshim tjetër i monografisë nga gramatika akademike që vlen të theksohet, është ndryshimi i disa termave. Te monografia e tij, autori nuk vepron si te kreu për mbiemrin i gramatikës akademike kur lakon nëpër rasa mbiemrin e substantivuar me një

1 A. Dhrimo, "Çështje të sistemit emëror: mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe" në Për shqipen dhe shqiptarët, vëll. I, 2008, f. 17. 2 Po aty, f. 20. 3 Po aty, f. 17. Sipas mendimit tonë, as konceptet cilësor dhe marrëdhënior nuk e zgjidhin problemin, por mbase e thellojnë edhe më shumë. Mbajmë këtë qëndrim, sepse secili mbiemër emërton cilësi dhe kjo cilësi hyn në marrëdhënie raporti me një send, frymor a dukuri. Mbështetja në koncepte të tilla sjell paqartësi dhe pasaktësi. Mandej, operimi me këto koncepte nuk mundëson që mbiemrave t'u përcaktosh saktë klasën apo nënklasën semantike. Prandaj ka luhatje, mëdyshje në përcaktimin e çerdheve të ndryshme të mbiemrave se në cilën klasë apo nënklasë u duhet bërë vendi. Për këto mëdyshje dhe lëkundje flet dhe Dhrimoja te vepra “Për shqipen dhe shqiptarët”. Për këto çështje do të flasim më hollësisht në krerët në vijim të këtij studimi. 4 Po aty, f. 16.

49

emër. Pra, në këtë monografi (të paktën në variantin e vitit 2008) e quan “mbiemër i emërzuar (substantivuar) gramatikisht”1, ndërsa në kreun përkatës të gramatikës akademike flet për mbiemra të nyjshëm “të shquar” ose “të pashquar”2, duke mënjanuar nga përdorimi termin i “i emërzuar”.

1.7 Mbiemri në gramatikat e shqipes në gjuhë të hua ja

Pas botimit të veprës “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe” (1976), në harkun e një dhjetëvjetëshi, u botuan tri gramatika të shqipes në gjuhë të huaj: “Standard Albanian” (Stanford, 1982) e L. Njumarkut (Leonard Newmark), F. Hubardit (Philip Hubbard) e P. Priftit, “Grammatica albanese” (Bologna, 1985) e N. Resulit dhe “Albanische Grammatik” (Leipzig, 1987) e O. Buholcit (Oda Buchholz) & V. Fidlerit (Wilfried Fiedler).

Gramatika e parë e shqipes në gjuhë të huaj që doli vetëm pak vjet pas daljes në dritë të gramatikës akademike, është vepra kolektive “Standard Albanian” (1982), e cila për objekt studimi ka morfologjinë e gjuhës shqipe. Kjo gramatikë është mbështetur kryekëput në gramatikën akademike, çka e pohojnë vetë autorët, të cilët në parathënien e saj thonë: “Një pjesë e madhe e këtij libri është në të vërtetë një përshtatje (pjesërisht, një përkthim fjalë për fjalë) dhe ripunim i Morfologjisë (ASHSH, Tiranë, 1976) me autorë A. Dhrimon, E. Angonin, E. Hysën, E. Lafen, E. Likajn, F. Agalliun dhe Sh. Demirajn, me kryeredaktor Sh. Demirajn, e cila është vëllimi i dytë i veprës më të madhe të planifikuar “Fonetika dhe Gramatika e Gjuhës së Sotme Letrare Shqipe”3.

Me sa kemi mundur të kuptojmë, lidhur me kreun e mbiemrit në këtë gramatikë nuk ka ndonjë të ndryshim me rëndësi të veçantë që do theksuar, andaj do ta trajtojmë shkurtimisht. Në këtë gramatikë, mbiemri trajtohet kryesisht në kreun e katërt “Mbiemrat dhe sintagmat mbiemërore” (Adjectives and Adjectival Phrases, p. 179–209), por edhe në kreun VI “Gradation, Comparison and Qualification” (p. 233–246), që merret me kategorinë shkallës te mbiemri dhe ndajfolja, dhe në kreun VII “Numbers and Numerical Expressions” (p. 247–259), në të cilin trajtohen mbiemrat rreshtorë. E reja në kreun e mbiemrit është se kjo pjesë e ligjëratës shihet jo vetëm në aspektet morfologjike e semantike, por edhe në aspektin sintaksor, gjë që duket në përdorimin e termit “sintagmat mbiemërore”. Madje, ndryshe nga gramatikat e tjera, në këtë vepër fillimisht flitet për sintagmën mbiemërore, në të cilën mbiemri shihet si entitet sintaksor që modifikon një emër, përemër. Në një çështje më vete trajtohen lakimi i nyjave të mbiemrave dhe i vetë mbiemrave (jepen shembuj lakimi të mbiemrave të nyjshëm, por autorët nuk shprehen lidhur me mbiemrat panyjshëm), duke vënë në dukje se mbiemri nuk merr mbaresë rasore, formimi i gjinisë femërore të mbiemrave të të dy kategorive, formimi i numrit të mbiemrave të të dy kategorive e të dy gjinive. Një çështje e veçantë i kushtohet edhe emërzimit të mbiemrave, tek i cili dallon dy tipa emërzimi a) emërzimi leksikor dhe b) kontekstual, duke dhënë shembuj dhe duke dhënë parimet se kur mbiemri del i emërzuar leksikalisht dhe kur kontekstualisht. Përveç emërzimit, si proces

1 Po aty, f. 80–84. 2 Gramatika e gjuhës shqipe, 2002, 1, f. 168–170. 3 L. Newmark etc., Standard Albaninan, Stanford University Press, California, 1982, f. I.

50

derivacioni leksikor, autorët trajtojnë edhe lakimin e mbiemrave të paravendosur, që ata e quajnë gjithashtu emërzim, duke vërejtur se, kur dalin para emrit, mbiemrat “bëhen formalisht emra, ndërsa emri që i ndjek merr karakteristika mbiemërore duke u përshtatur në numër, po jo në rasë me mbiemrin”1.

Klasifikimi semantik i mbiemrave trajtohet në një nënçështje më vete. Ashtu si në gramatikën akademike, mbiemri ndahet në dy klasa, të cilat emërtohen me terminologjinë e përdorur në “Fonetika dhe gramatika…”: (a) mbiemrat cilësorë të drejtpërdrejtë (Direct qualifying adjectives) dhe b) mbiemrat cilësorë të ndërmjetëm (Mediated qualifying adjectives) 2. Te mbiemrat cilësorë të drejtpërdrejtë, sipas autorëve, bëjnë pjesë: mbiemrat e ngjyrave: i bardhë, i kuq, i verdhë; mbiemrat e madhësisë, hapësirës dhe formës: i gjatë “long”, gjatosh “longish”, i hollë “thin”, i madh “big”, i ngushtë “narrow”, i rrumbullakët “round”, i thellë “deep” etj.; mbiemrat e shijes, si p.sh: i athët “sour”, i ëmbël “sweet”, i hidhur “bitter”; vlera fizike dhe shiprtërore: i butë “mild”, i çalë “lame”, i dobët “weak”, i fortë “strong”, i kënaqur “satisfied”; vlera të karakterit dhe cilësi mendore: besnik “loyal”, budalla “foolish”, krenar “proud”, i ndershëm “decent”, i zgjuar “intelligent”3. Kurse mbiemrat cilësorë të ndërmjetëm, sipas tyre, janë ata mbiemra që emërtojnë cilësi të një sendi a frymori. Ata karakterizojnë një cilësi të një sendi me cilësitë e një sendi tjetër, situate a numri etj. Ndryshe nga gramatika akademike, në gramatikën e Njumarkut nënklasat e mbiemrave cilësorë të drejtpërdrejtë dalin më të larmishme. Mbiemrat cilësorë të ndërmjetëm janë mbiemra të lëndës; i leshtë, fëmijërore, e mermertë, atërore etj., të cilët vijnë nga tema emërore, duke theksuar se mund të zëvendësohen me një emër, p.sh. shall prej leshi (i leshtë), shtyllë e mermertë (shtyllë prej mermeri), buzëqeshje fëmijërore (buzëqeshje fëmije) etj.

Në sythin 4.7 të gramatikës, autorët trajtojnë prejardhjen e mbiemrave me anë të parashtesimit dhe të prapashtesimit, me nyjën e përparme dhe prapashtesat -shëm dhe -(ë)t(ë) dhe me anë të përbërjes, duke dalluar kompozita me bashkërenditje dhe me nënrenditje. Edhe pjesa për fjalëformimin e mbiemrave është kryekëput përshtatje nga gramatika akademike. Te prejardhja me parashtesa, autorët veçojnë, së pari, dy parashtesat më prodhimtare pa-, jo-, me anë të të cilave formohen mbiemra duke ua paravënë temave mbiemërore. Mbiemrat e këtij tipi janë antonime me mbiemrat që shërbejnë si tema fjalëformuese të tyre, p.sh.: i pabotuar, i palavdishëm, i padenjë, joalkoolik, jozyrtar, jopërparimtar etj.4 Ndër parashtesat e tjera për formimin e mbiemrave, në këtë gramatikë përmenden edhe formantet: ndër-, anti-, para-, pre-, pro-, stër- etj. Ndërsa formimi parashtesor i mbiemrave trajtohet në më pak se një faqe, formimit prapashtesor i kushtohet më shumë vend, po gjithsesi duke përmendur vetëm prapashtesat më prodhimtare, sipas tyre, që dalin: -(ë)s, -ar, -tar, -or, -tor, -ak, -ian e -osh.

Te prejardhja e mbiemrave me anë të nyjës së përparme trajtohen mbiemrat e formuar nga tema ndajfoljore të tipit [i [Ndajf] ë/-(ë)m(ë)]], si p.sh. i drejtë, i fortë, i

1 Po aty, f. 195. 2 Po aty, f. 196. 3 Po aty, f. 196–197. 4 Po aty, f. 199.

51

lartë etj.; i poshtëm, i andejmë, i këtejmë, i sotëm etj.; i përbashkët etj.; [i [për-[Ndajf] -(ë)t(ë)]]], si: i përbashkët, i përpiktë etj.1; nga sintagma parafjalore dhe nyja e përparme [i [pa + tE]], si p.sh.: i pafat, i pabesë, i paanë, i pafund, i paparti, i pafytyrë, i pamasë etj.; tipi i prejardhjes me anë [i [pa[tE [-shëm]]]] prej temash emërore, p.sh.: i pafajshëm, i pandershëm etj.; tipi [i [tF]]: i blueshëm (bluaj), i shkrueshëm (shkruaj), i thyeshëm, i përkulshëm, i trishtueshëm, i dëshirueshëm, i habitshëm; tipi [i [+ tE/N/Mb] + -shëm/-të]]: i bujshëm, i dëmshëm, i famshëm etj.; i afërt, i barabartë, i rëndomtë, i shumtë, i tepërt; i parë, i shtatë, i gjashtë etj.2 Në vijim, autorët ndalen në prejardhjen me përbërje, duke dalluar kompozita me bashkërenditje, p.sh.: anglo-amerikan, agraro-industrial, tekniko-shkencor etj. dhe me nënrenditje, të tipave [E + E], [E + M], [Num + M], [Num + [M + sh]], si: gushëpëllumb, hundëshkabë, kokëderr etj.; ballëhapët, barkgjerë belhollë, jetëdhënës etj.; njëditor, shumëvjeçar; dykatësh, disaballësh, tringjyrësh etj.3

Ndryshe nga gramatika akademike, kategoria e shkallës së mbiemrit trajtohet bashkë me kategorinë e shkallës së ndajfoljes, gjë që përbën risinë e vetme, të paktën për mbiemrin, të kësaj gramatike. Logjika e këtij trajtimi është se autorët mbiemrat dhe ndajfoljet i shohin si modifikues të kokave emërore ose foljore të sintagmave. “Modifikuesit, – shkruajnë autorët, – janë fjalë që specifikisht përdoren për të modifikuar, dmth. për të cilësuar, përshkruar ose klasifikuar fjalë të tjera në sintagmën.” Pra, mbiemrat dhe ndajfoljet janë fjalë që tregojnë cilësi të sendeve ose të veprimeve dhe këto cilësi mund të jenë shkallësh të ndryshme. Për më tepër, edhe mjetet gramatikore që përdoren për të ndërtuar shkallët e mbiemrit, janë të njëjta.

“Gramatika shqipe” (Grammatica Albanese, 1985) e N. Resulit, e shkruar italisht, është gramatika e dytë, pas asaj të Njumarkut, e botuar jashtë vendit. Në të, mbiemrit i kushtohet një krye më vete (f. 183–228). Përveç ndarjes standarde të mbiemrave në të nyjshëm dhe të panyjshëm, në këtë gramatikë bëhet edhe një ndarje tjetër e tyre në katër grupe, duke u nisur nga “tipare të tjera dalluese themelore të tyre, si shfaqja e tyre në emërore të pashquar njëjës, mënyra si e bëjnë gjininë femërore dhe lakueshmëria e tyre”4. Tri klasat e para përfshijnë mbiemrat e lakueshëm, kurse e katërta të palakueshmit. Në klasën e parë, autori fut mbiemrat cilësues të nyjshëm “që në emërore të pashquar njëjës mbarojnë me -ë si në gjininë femërore dhe në gjininë mashkullore”, te të cilët gjininë e dallon nyja e përparme, si i bardhë, i artë, i plagosur, sapombirë etj., por duke dalluar edhe raste mbiemrash që mbarojnë me -e (i ve) ose mbiemrash prejemërorë që nuk mbarojnë me -ë, si i fundit, i parafundit, i pasçlirimit etj. Në klasën e dytë, mbiemrat e nyjshëm që mbarojnë, me disa përjashtime, më bashkëtingëllore; në klasën e tretë mbiemrat e panyjshëm; kurse në klasën e katërt mbiemrat e pandryshueshëm, si: blu, neto, bruto, kurrizo, shqeto etj., si dhe mbiemra të nyjshëm kur përdoren pa nyjë, që nuk dallojnë nga ndajfoljet ose pjesoret gjegjëse, si: gjallë (i gjallë), lirë (i lirë), sëmurë (i sëmurë), mbiemrat e formuar me konversion etj.5

1 Po aty, f. 208. 2 Po aty, f. 202–204. 3 Po aty, f. 207. 4 N. Resuli, Grammatica Albanese, Patron editore, Bologna, 1985, f. 186. 5 Po aty, f. 183–192.

52

Formimin e numrit shumës dhe të gjinisë femërore autori i trajton së bashku. Duke folur për gjininë, ai thotë se “pak mbiemra cilësues përdoren për një kafshë, bimë ose objekt të caktuar; disa syresh i kanë të dy gjinitë, disa të tjerë vetëm gjininë mashkullore ose femërore. Këtu, fillimisht, ai merret me mbiemrat cilësues të përbërë, duke treguar se si shprehen këto dy kuptime gramatikore për çdo gjedhe kompozimi, pastaj merret me mbiemrat e tipave të tjerë. Një hapësirë më e madhe i jepet lakimit të mbiemrit, me pasqyra të lakimit të mbiemrave të tre tipave të parë (të ndryshueshëm) në të dy pozicionet, dmth. në sintagmat emër + mbiemër dhe mbiemër + emër, po pa folur në rastin e fundit për emërzim të pjesshëm a kontekstual si gramatika akademike. Autori trajton edhe mbiemrat e emërzuar (aggettivi sostantivati), duke kuptuar me këtë term mbiemrat që përdoren në fjali si emra, p.sh.: i riu si veriu, e mira e vendit e do etj. paradigmat e lakimit të mbiemrave të emërzuar. Ai jep lakimin e mbiemrave të substantivuar, duke vënë në dukje se “mbiemrat e emërzuar mund t’i kenë të dy format, të pacaktuar dhe të caktuar”, si p.sh.: një i urtë/një i mirë (trajta e pashquar) – i urti/e mira (trajta e shquar)1.

Në trajtimin e kategorisë së shkallës kjo gramatikë nuk dallon nga gramatika akademike. Përveç përshkrimit morfologjik të mbiemrave, autori trajton edhe çështje të drejtshkrimit, si përshtatja e mbiemrit me emrin, forma e nyjës kur janë disa mbiemra që përcaktojnë një emër etj.2

Në nënkreun që i kushtohet formimit të mbiemrave, vërejmë një trajtim mjaft origjinal. Kështu, në mbiemrat e thjeshtë, autori përfshin edhe pjesoret e mbiemërzuara (i adhuruar, i bekuar, i dashur, i ditur etj.)3, çka do të thotë se, ndryshe nga gramatika akademike, nuk e konsideron nyjëzimin si një nga mënyrat e derivimit të mbiemrave.

Analizën e mbiemrave të prejardhur me ndajshtesa e nis me formimet prapashtesore, fillimisht formimet me prapashtesa që “duan nyjën e përparme” -ë (i fortë, i lartë); -ëm/-më/-m (i fisëm, i leshtormë, i bardhemë, i nesërm etj.; -shëm (i dëmshëm, i ndershëm, i dënueshëm, i brendshëm, i çfarëdoshëm etj.); -ët/-të/-t (i artë, i përpiktë, i ftohtë, i shumtë etj.); po edhe të tjerë më pak prodhues, si –shtë/-ësht: lofashtë (lofatë), i ligshtë, i plogësht etj.

Autori jep një listë të gjatë të prapashtesave që formojnë mbiemra të panyjshëm, duke i ilustruar secilën me nga një shembull, po pa bërë ndonjë dallim midis prapashtesave prodhimtare dhe atyre joprodhimtare. Për parashtesat autori tregohet më i shtjelluar, duke dhënë një listë prej 17 parashtesash, të ilustruara secila me shembuj të mjaftueshëm. Në sythin kushtuar kompozimit, që e trajton shkurt, autori jep një listë prej 13 gjedhesh4.

Një syth më vete u kushtohet prapashtesave që autori i quan “alterative”, të cilat i veçon si një klasë më vete të mbiemrave të shqipes që përfshin tri nënklasa: prapashtesa zvogëluese (diminutivi), të përkëdhelisë (vezzeggiativi) dhe keqësuese (peggiorativi).

1 Po aty, f. 208–209. 2 Po aty, f. 198–204. 3 Po aty, f. 213. 4 Po aty, 214–223.

53

Këto prapashtesa i veçon me arsyetimin se “këta pak sufiksa i japin emrit një vlerë “rritëse” (accrescitivo). Për dy klasat e para të prapashtesave jep një listë të përbashkët, meqenëse edhe në shqipe jo gjithnjë dallohen qartë. Prapashtesat e zvogëlimit dhe të përkëdhelisë që jepen në libër janë këto: -abiq, -ak, -an, -ar, -cë, -çë, -çe, -çkë, -ec, -ele, -ël, -ërr, -ëz/-zë/-z, -icë, -oç, -içkë, -inë, -iq, -iskë, -k/-kë, -kël, -ko, -koran, -liq, -oc, -oce, -ol/-ole, -oll/-olle, -ore, -osh/-oshe, -rrak, -sk/-ske/-skë/-cke, -shkët, -shor, -th, -uc/-ucë, -uckë, -ujkë, -uk, -ul, -ule, -ulinë, -uliq/-uliqe, -uq, -ushe, -ushë, -ushkë dhe -yshte.

Kurse si prapashtesa keqësuese jepen: -ac, -acak, -acan, -acar, -acuk, -acel, -aç, -ak, -alaq, -alec, -aliq, -aluc, -aluq, -all, -aman, -an, -anak, -anik, -anjak, -anjar ~ -njar, -anjoz, -aq, -arak ~ -aroq, -arash, -arec, -ash, -atak, -ataq, -avec, -avel, -avik, -aviq, -avriq, -azan, -c, -cak, -ç, -ec, -el, -iç, -im, -iq, -k, -ll, -mel, -nac, -nec, -nik, -njak, -o, -oç, -ok, -oq, -os, -osh, -qar, -rak, -ruq, -sëz, -shan, -uk, -ul, -uq, -ush, -ushkë dhe -vaç.

Autori i klasifikon mbiemrat vetëm sipas kriterit morfologjik dhe sintaksor. Kështu, kur flet për funksionet e mbiemrit në fjali, ai vëren se mbiemri në shqipen mund të përdoret në funksion atributiv, të predikatit nominal (dmth. si pjesë e kallëzuesit emëror) dhe si kallëzuesor (complemento predicativo)1. Kurse klasifikimin semantik të mbiemrave nuk e shqyrton fare, pra në këtë gramatikë nuk bëhet ndarja e mbiemrave në cilësorë dhe relativë a marrëdhëniorë, po të gjithë quhen mbiemra cilësorë (qualificativi).

Nga fundi i viteve tetëdhjetë të shekullit të kaluar, dy albanologë gjermanë, O. Buholc dhe V. Fidler, botuan në Lajpcig një gramatikë të shqipes me titull “Albanische Grammatik” (1987). Në këtë gramatikë çështjet e ndryshme gjuhësore rrihen mjaft shkencërisht, vepra është mjaft mirë e sistemuar dhe me shumë shembuj, çka e bën lëndën e saj të kapshme dhe konkrete, me analiza dhe sinteza mjaft shkencore dhe herë-herë për çështje të cilat nuk janë shtruar fare në gramatikat e shqipes. Ndryshe nga “Albanian Grammar” dhe “Grammatica albanese”, që merren vetëm me morfologjinë e shqipes, në këtë vepër trajtohen fonetika, morfologjia dhe sintaksa, pra përmbajtja e saj e përligj plotësisht titullin “gramatikë”.

Te kapitulli i morfologjisë trajtohet, përveç klasave të tjera të fjalëve, edhe klasa e mbiemrit, tek i cili rrahën mjaft thukët të gjitha kategoritë leksiko-gramatikore të mbiemrit. Fillimisht jepet përkufizimi i mbiemrit, duke thënë se “mbiemri emërton tipare, cilësi apo tregon marrëdhënie a karakteristikë të një sendi me një send tjetër”2 . Sipas autorëve, këto cilësi nuk janë të pavarura, por janë tipare, cilësi të një sendi te të cilët dalin këto tipare dhe marrëdhënie. Mbiemrat, sipas tyre, janë një klasë mjaft heterogjene te të cilët veçojnë tri lloj klasifikimi mbështetur në kriterin semantik, morfologjik dhe sintaksor.

Sipas kriteri semantik, autorët e kësaj gramatike i ndajnë mbiemrat në dy klasa: (a) mbiemrat cilësorë (Qualitätsadjektive) dhe (b) mbiemrat marrëdhëniorë (Beiziehungsadjektive)3. Që nga Sh. Demiraj e deri te gramatikat e botuara para gramatikës në shqyrtim, mbiemrat, sipas kriterit semantik, ndahen në (a) mbiemra cilësor të drejtpërdrejtë dhe (b) mbiemra cilësorë të ndërmjetëm (relativë). Në 1 Po aty, f. 205–207. 2 O. Buchholz, W. Fiedler, Albanische Grammatik, Verlage Enziklopädie, Leipzig, 1987, f. 314. 3 Po aty, f. 315.

54

gramatikën e Buholcit dhe Fidlerit gjejmë termat “cilësor” dhe “marrëdhënior”, me të cilët emërtohen dy klasat semantike të mbiemrave dhe, sikundër e kemi vënë në dukje edhe më sipër, me këta terma emërtohen këto klasa mbiemrash edhe në gramatikën akademike1.

Sipas autorëve, mbiemrat cilësorë emërtojnë cilësi të një sendi apo frymori, të cilat kapen me anë të organeve të shqisave ose janë të mendueshme. Kjo klasë semantike ndahet prej tyre në disa nënklasa: (a) mbiemrat e ngjyrave: i gjelbër “grün”, i kuq “rot”; (b) formë: i thellë “tief”, i gjatë “lang”; (c) shije: i ëmbël “süß”, i athët “herb”; (ç) cilësi trupore dhe gjendje shpirtërore dhe cilësi të karakterit: i fortë “stark”, i dëshpruar “traurig”, i zgjuar “klug”, besnik “true” 2 etj. Kurse mbiemrat marrëdhëniorë, sipas tyre, emërtojnë cilësi jo të drejtpërdrejta, pra, shprehin marrëdhënien e një sendi me një send tjetër, me një situatë a me një proces, p.sh.: (a) marrëdhënie materiale: i mëndafshtë “seiden”, i hekurt “eisern”; (b) përkatësi: shoqëror “gesellschaftlich”, politik “politisch”; (c) marrëdhënie veprimi: shirës “Dresch”, korrës “Ernte-”3. Autorët japin edhe dallimet që ekzistojnë në mes të dy klasave semantike të mbiemrave. Mirëpo ata vënë në dukje se ka raste kur një mbiemër marrëdhënior mund të emërtojë cilësi, p.sh.: derë e hekurt (marrëdhënie) dhe vullnet i hekurt (cilësi), dmth. autorët vënë në pah se nuk ka ndonjë kufi të prerë në mes të dy klasave (është fjala për kuptime të figurshme — epitete, shën. ynë).

Sipas kriterit sintaksor, mbiemrat i ndajnë në dy nënklasa: (a) mbiemra atributivë dhe (b) mbiemra predikativë. Një klasifikim i tillë i mbiemrave sipas parimit sintaksor deri më tani nuk është bërë. Në të vërtetë, që nga Pekmezi (1908) e këndej, është folur për mbiemra që dalin në funksion atributiv dhe predikativ, por kjo çështje nuk është trajtuar kaq thellësisht si në këtë gramatikë (për habi, kjo çështje mbetet e patrajtuar sa duhet, për të mos thënë fare pak, edhe sot e kësaj dite).

Kurse, sipas aspektit morfologjik, këta autorë, mbiemrat i ndajnë në mbiemra të nyjshëm dhe të panyjshëm4. Në vijim, ata trajtojnë formimin e gjinisë, numrit, rasës dhe shkallës, duke dhënë, përveçse rregulla, edhe parime teorike, të cilat i ilustrojnë me shumë shembuj që e bëjnë veprën të kapshme dhe mjaft konkrete. Mandej rrihet lakimi i mbiemrave të nyjshëm dhe të panyjshëm, duke dhënë lakimin e sintagmave [emër + mbiemër] e [mbiemër + emër], p.sh.: një shok besnik - ca shokë besnikë, një shoqe besnike - disa shoqe besnike; i shkreti djalë - të shkretët djem, e shkreta vajzë - të shkretat vajza (f. 324–329). Te shkallët e mbiemrit ata dallojnë: (a) shkallën pohore, (b) krahasore (te shkalla krahasore veçojnë dy nënshkallë: shkallën krahasore të ultësisë, shkallën krahasore të sipërisë) dhe (c) sipërore, p.sh.: Dhoma e vogël dukej e bukur dhe e pastër “Das kleine Zimmer sah hübsch und sauber aus”; Agimi është më i zellshëm se Skënderi “Agim ist fleßiger als Skënder”; Liria është më e bukur nga e motra “Liria ist hübscher als ihre Schwester”; Sa më të thjeshta (që) bëhen, aq më të bukura do të duken “Je schlichter sie werden, desto schöner werden sie wirken”; Flutura është shumë e zellshme “Flutura ist sehr fleißig”; Trupin e ka goxha të trashë “Er ist enorm

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, vëll. 1, 2002, f. 155. 2 O. Buchholz, W. Fiedler, Albanische Grammatik, vep. cit., f. 315. 3 Po aty, f. 315. 4 Po aty, f. 316.

55

dick”; Këto janë veçanërisht të rëndësishme “Dieses Problem ist außerordentlich kompliziert ” etj.1

Me rëndësi është nënçështja “ Konteksti sintaksor i mbiemrave” (Syntaktische Kontexte der Adjektive), në të cilën autorët trajtojnë çështje me mjaft interes për gramatikën e shqipes. Ata theksojnë se shumë mbiemra mund ose duhet që në kontekste të caktuara të plotësohen kur përdoren në funksion atributiv dhe predikativ, p.sh.: Agimi është i aftë për këtë funksion. “Agim ist für diese Funktion geeignet” (predikativ); Agimi gjykohej si i aftë për këtë për këtë funksion. “Agim wurde als für diese Funktion geeignet eingeschästzt” (përcaktor kallëzuesor i kryefjalës); Të gjithë e konsoderonin Agimin si të aftë për këtë funksion. “Alle betrachteten Agim als geeignet für dise Funktion (përcaktor kallëzuesor i kundrinës së drejtë) dhe Një kandidat i aftë për funksion. “Ein für diese Funktion geeigneter Kandidat” (mbiemri në funksion atributiv)2. Siç shihet, u bëhet një trajtim mjaft i thukët sintaksor mbiemrave, të cilët dalin në funksionet e lartpërmendura sintaksore.

Më pas, ata vënë në pah se mbiemrat (ashtu si foljet) kanë aftësi të drejtojnë një sintagmë parafjalore (dhe sintagmë emërore – Xh. B.), të cilat varen prej tyre dhe në këto raste kemi të bëjmë me reksionin (Rektion - Valenz) e mbiemrave. Pra, për herë të parë në historinë e gramatologjisë sonë, me sa kemi njohuri ne, rrihet çështja e valencës (reksionit) të mbiemrave, që është karakteristikë e foljeve, emrave dhe mbiemrave, të cilët u caktojnë role tematike sintagmave emërore dhe sintagmave parafjalore. Te ky paragraf, autorët vënë në pah se grupet parafjalore (sintagmat parafjalore) drejtohen nga një mbiemër, qoftë kur mbiemri është i prejardhur nga një folje, qoftë kur ai ndihet i ardhur nga një temë emërore a mbiemra të parmë. Sipas autorëve, nëse prania e grupeve parafjalore nuk është e kushtëzuar nga reksioni i mbiemrave, atëherë vihen në lidhje me mbiemra prejpjesorë, të cilët paraqiten me reflekse të ndryshme fakultative apo të lira të plotësve sintaksorë. P.sh. [nga + GE = GPNom]: i vendosur nga komisioni “von der Kommission beschlossen”; [me/në/mbi/për + GE = GPAkk]: i shkruar me makinë “mit maschine geschreiben”, i ngjashëm me të parin “diese Erzählung ist der ersten ähnlich”, i rreptë me fëmijët “streng gegenüber den Kindern”, i ndershëm me shokët “ehrlich gegenüber (den) Freunden”, i informuar mbi gjendjen “informiert über die Lage”,, i ngadalshëm në punë “langsam bei der Arbeit”; [prej/para/ndaj + GE = GPAbl] i banuar prej shqiptarëve “von Albanern bewohnt”, i dobët para vështirësive “schwach gegenüber Drohungen”, pasiv ndaj këtij zhvillimi “passiv gegenüber dieser Entwicklung”etj. Nuk do të vijojmë të diskutojmë më tej, pasi kjo çështje do të hulumtohet në detaje gjatë punimit tonë.

Në këtë gramatikë trajtohet në vijim substantivimi i mbiemrave, te të cilët, autorët dallojnë dy lloje emërzimesh: (a) emërzimi kontekstual dhe (b) emërzimi leksikor. Më pas, autorët ndalen edhe në emrat e mbiemërzuar, dukuri që është jo vetëm e shqipes, por ndeshet edhe në gjuhë të tjera, p.sh.: popull vëlla, vend armik (emri vëlla e armik dalin me kuptim mbiemëror)3.

1 Po aty, f. 331–335. 2 Po aty, f. 338. 3 Po aty, f. 342–343.

56

Kurse për mënyrat e fjalëformimit nuk flitet fare në këtë gramatikë. Vlen të theksohet se kjo gramatikë është e hartuar dhe argumentuar shkencërisht mjaft mirë, në të ka çështje, të cilat, siç thamë më lart, trajtohen për herë të parë, si reksioni (valenca e mbiemrave), grupi parafjalor (Präpositionalsgruppe) etj. Kjo gramatikë është mjaft me rëndësi jo vetëm për mbiemrin si pjesë e ndryshueshme e ligjëratës, por edhe për pjesët e tjetra të ligjëratës. Kësaj gramatike do t’i rikthehemi në krerët në vijim të këtij studimi.

Nga sa u tha për mbiemrin në këtë gramatikë, në pika të përgjithshme ajo dallon thellësisht nga gramatikat e shqipes si për nga mënyra e shtjellimit, metodologjia, aspekti teorik, mënyra sesi i qasen autorët çështjeve, ashtu edhe për nga argumentimi shkencor i thukët. Por pa përjashtuar edhe lajthitje dhe mangësi (që është e natyrshme, sepse autorët janë të huaj). Është e pakuptueshme përse kjo gramatikë nuk është përkthyer në shqipe dhe, ende më keq, pse deri më sot nga kjo gramatikë nuk janë përvetësuar aspekte teorike në trajtimin e dukurive gramatikore dhe koncepte e terma që mungojnë edhe sot e gjithë ditën në gramatikën e sotme të shqipes.

1.8 Një vështrim i shkurtër i termit “mbiemër”

Çështjet e rendit terminologjik janë një problem tjetër që kërkon një shqyrtim sistematik, sepse duhet të jenë në koherencë dhe kohezion me zhvillimet e përgjithshme linguistike. Gjatë zhvillimit historik të gramatologjisë shqiptare kemi vërejtur se studiuesit e zellshëm dhe të përkushtuar i kanë kushtuar kujdes të veçantë dhe aspektit terminologjik, duke qenë se nuk mund të jepen koncepte të qarta pa terma të saktë. Ndër gjuhëtarët që kanë sjellë ndihmesa në krijimin e terminologjisë gjuhësore janë Sami Frashëri, K. Kristoforidhi, A. Xhuvani, I. D. Sheperi, K. Cipo, S. Riza, J. Rrota, S. Floqi, S. Prifti, E. Çabej, Sh. Demiraj, R. Memushaj etj.

Çështja e terminologjisë mbetet edhe sot e kësaj dite nevojë e domosdoshme në gjuhësinë tonë. Një shqetësim të tillë e pati edhe prof. Dhrimoja, i cili, në kreun e parë të monografisë së tij për mbiemrin, i kushton një paragraf (te “Vërejtje terminologjike”) termit “mbiemër”. Sipas autorit, termi gr. ονομα επιδετον “emër i mbivënë” është përdorur për herë të parë nga Dionis Trakasi, i cili nuk u përkthye besnikërisht, siç thotë Dhrimoja, nga latinët: nomen adiectivum “emër i ndajvënë”, Adiectivum. Autori më pas bën krahasimin e termit “mbiemër” në greqishte, latinishte e gjermanishte. Në gjuhën shqipe, thotë autori, termat “miemërë” dhe “mifolje” janë krijuar a kalkuar nga S. Frashëri1, i cili vë në dukje se të dy klasat leksikore të fjalëve bëjnë shërbimin e ngjashëm, mirëpo, kur Xhuvani ndryshoi me të drejtë “mifoljen” në “ndajfolje”, ai nuk e ndryshoi “miemrin” në “ndajemër”2. Prandaj, thotë autori, do të kishte qenë ndoshta më e volitshme dhe më e drejtë që në gjuhën shqipe të kishim ndajfjalë – ndajemër –

1 Shih: A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, Infbotues, Tiranë, 2008, f. 11. 2 Po aty, f. 11.

57

ndajfolje1. Për mendimin tonë, A. Dhrimo ka shumë të drejtë, prandaj jemi të një mendjeje me të sa i përket kësaj çështjeje.

Këtë çështje të nisur nga prof. Dhrimoja mëtojmë ta argumentojmë edhe më tutje. Në qoftë se krahasojmë termin “mbiemër” në gjuhë të ndryshme, do të shohim se ndryshon kuptimisht (dhe sipas mënyrës së fjalëformimit) nga gjuhët e tjera, p.sh. gr. ονομα επιδετον, lat. adiectivum – adverb, gjerm. Beiwort2 (adjektiv – adverb), ang. Adjectiv – adverb, srb. pridev (adjektiv) – prilog3 (adverb) etj. Parashtesa e këtyre termave në gjuhë të huaja kanë kuptimin pranë, ndaj, bri (diçkaje). Ja se ç’thonë A. Xhuvani e E. Çabej për parashtesën ndaj (te “Parashtesat e gjuhës shqipe”4): “Me parafjalën ndaj janë formuar në gjuhën popullore, me anë të një përngjitjeje, ndajfoljet ndajnate, ndajnatëherë. Popullore mund të jetë dhe folja me iu ndajgjetë “i ndodhem, i gjindem dikujt” e fjalorit të Bashkimit. Në analogji me të tilla trajta janë formuar prej disa kohësh neologjizmat ndajfolje me mbiemrin ndajfoljor, ndajshtim me ndajshtimor. Sikundër shihet, ky fenomen nuk është treguar fort produktiv në gjuhë. Ndërkaq ekzistojnë mundësitë e një përhapjeje më të madhe të tij, me përkthim termash latino-romane në ad-, si ndajshtesë (afiks), ndajshtresë për adstrat”5. Kurse në Fjalorin e gjuhës shqipe (2006) kuptimi i kësaj fjale jepet si vijon:

“ndaj parafj. (r. rr.) 1. me një emër ose përemër tregon kohën, pak çaste para së cilës ose me fillimin e së cilës ndodh diçka: afër: ndaj të gdhirë. 2. me një emër tregon njeriun, sendin etj., me të cilin lidhet diçka a bëhet ndonjë krahasim, për të cilin shprehim një ndjenjë, një marrëdhënie etj. ose tregon vendin, njeriun etj., pranë të cilit gjendet dikush a diçka, kryhet një veprim ose drejt të cilit lëviz dikush a diçka: dashuria ndaj atdheut; i qëndrueshëm ndaj zjarrit; u kthye ndaj nesh.”

Kurse për parafjalën (parashtesën) mbi Xhuvani e Çabej thonë: “Kjo parashtesë, identike me parafjalën mbi, nuk është dëftuar produktive në gjuhën popullore, po të përjashtojmë ndonjë fjalë si mbiatu “në atë ças, n’atë ças” (mbi atë) të arbërishtes së Kalabrisë, mipetk në Veri (te fjalori i Mann-it) e ndonjë emër vendi si Malcija e Mishkodrës, Mishnojn. Në gjuhë të shkruar përkundrazi, pas gjedhes së gjuhëve të huaja, me këtë parashtesë janë formuar, me anë përkthimesh, kalkesh, mjaft fjalë, kryesisht emra, folje e mbiemra, më fort të sferës abstrakte: 1) emra: mbiemra, mbishkrim, mbishtresë, mbivlerë; 2) folje: mbiçmoj, mbikëqyr me emrat mbikëqyrës e mbikëqyrje, mbizotëroj e ndonjë tjetër; 3) mbiemra: i mbinatyrshëm, mbinjerëzor, i mbiemëruar. Këto lloje formimesh janë bërë formime të mbarë gjuhës. Sikundër shihet, kjo parashtesë jep idenë e një sendi a të një veprimi që gjendet a që ndodh përmbi një tjetër, a të një cilësie që e shquan bartësin e saj nga të tjerët”6.

Nga argumentet e sjella nga Dhrimoja, Xhuvani e Çabej dhe nga fakte e endje nga ne, del se termi “mbiemër” nuk është i gjetur në pikëpamje sistemore. Shumë më mirë do të ishte po ta zëvendësohej termi “mbiemër” me termin “ndajemër”. Sepse, qoftë 1 Po aty, f. 11. 2 DUDEN, Das Synonymwörterbuch, Dudenverlag, Mannheim – Zürich, 2010, f. 293. 3 Fjalor shqip-serbokroatisht, Rilindja, Prishtinë, f. 551, 604. 4 A. Xhuvani –E. Çabej, "Parashtesat e gjuhës shqipe" në E. Çabej, Vepra gjuhësore, 3, Prishtinë, 1976, f. 387. 5 Po aty. 6 Po aty, f. 385.

58

semantikisht, qoftë sintaksorisht, termi “ndajemër” përgjigjet shumë më mirë për të emërtuar këtë pjesë të ndryshueshme të ligjëratës. Mund të thuhet se mbiemri nuk qëndron gjithnjë pranë emrit, mirëpo nuk duhet harruar se, edhe kur mbiemri gjendet në distancë në funksion predikativ, assesi nuk i shkëput lidhjet me emrin. Mandej termat “ndajfolje” e “ndajemër” do të krijonin një sistem terminologjik, që së bashku këto dy klasa leksikore të emërtohen me një term të përbashkët “ndajfjalë”. Vërtet, është e pakuptimtë semantikisht që të përdoret termi “mbiemër”, sepse parafjala mbi (në funksion të parashtesës fjalëformuese) tregon diçka që ndodhet mbi një send tjetër. Mjafton të analizojmë e t’i shestojmë faktet e sjella më sipër, të cilat e përligjin termin “ndajemër” krahasuar me termin “mbiemër”.

Duke përfunduar, mund të themi se falë ndihmesës së sjellë nga gramatikat shkollore dhe shkencore të botuara gjatë një periudhe treshekullore, duke filluar me gramatikën e Da Leçes e deri te gramatika akademike, është arritur që kjo klasë gramatikore të njihet në një shkallë të kënaqshme. Gramatika e gjuhës shqipe, e në këtë kuadër edhe mbiemri, siç u vu në dukje gjatë këtij sythi, është lëvruar shkallë-shkallë gjatë evolucionit historik. Janë trajtuar të gjitha kategoritë gramatikore të tij, është pasuruar dhe vijon të pasurohet pa ndërprerë inventari i kësaj klase fjalësh, që së bashku me emrin dhe foljen përbëjnë, për mendimin tonë, tri klasat e fjalëve që kanë raporte të ngushta me njëra-tjetrën, si në aspektin morfologjik, ashtu edhe në aspektin semantiko-sintaksor. Krahas këtij evolucioni historik është zhvilluar e pasuruar edhe aspekti terminologjik, me gjithë ndonjë problem që mbetet i hapur.

Megjithatë, do vënë në dukje se gramatika jonë, në këtë kuadër edhe klasa e mbiemrit, ka nevojë për një trajtim bashkëkohor, sepse trajtimet tradicionale, me sa duket, janë shteruar. Për arsye të ndryshme, ne nuk arritëm të shkëputemi nga gjuhësia tradicionale dhe të përqafojmë me kohë teoritë e gjuhësisë bashkëkohore perëndimore (europiane e amerikane). Të njëjtin fat e ka edhe klasa e mbiemrit, sepse te kjo klasë fjalësh nuk janë trajtuar sa duhet dhe si duhet klasifikimi semantik i mbiemrit, klasat sipas prejardhjes, lidhjet semantike të mbiemrit si klasë me tiparet [+ emër, +folje] me klasa të tjera, mandej lidhjet e tipareve semantike me elementet fjalëformuese, funksioni sintaksor atributiv dhe predikativ i mbiemrit, lidhjet e funksioneve të mbiemrit me tiparet semantike të tij, lidhjet e formave morfologjike të mbiemrit (shkallët). Nuk janë trajtuar fare valenca dhe rolet tematike që cakton ai, po kështu duhet kundruar me më shumë kujdes dhe aspekti terminologjik etj.

Këto çështje jemi përpjekur t’i trajtojmë me metodën deduktive dhe herë-herë duke iu drejtuar krahasimit me gjuhët e tjera dhe duke u mbështetur në teoritë gjuhësore bashkëkohore, me qëllim që t’u japim përgjigje të kënaqshme, me aq sa na lejojnë mundësitë tona njohëse dhe tematika e këtij studimi.

59

KREU II

MBIEMRI SIPAS PREJARDHJES

2.1 Mbiemri si kategori me tipare të përziera

Fjalët e një gjuhe nuk janë thjesht një grumbull njësish pa raporte mes njëra-tjetrës. Në të vërtetë, ato përbëjnë një sistem mjaft të ndërlikuar, në të cilin klasa fjalësh brenda tij dalin në raporte të ndërsjella me njëra-tjetrën. Sipas shkallës së afrive dhe dallimeve midis tyre, këto klasa fjalësh bashkohen në grupime më të mëdha. Ndër këto nënsisteme të mëdha të leksikut ato që i interesojnë gramatikës janë pjesët e ndryshueshme të ligjëratës, ku përfshihen emri, folja dhe mbiemri, që quhen fjalë emërtuese dhe konsiderohen si klasa të mëvetësishme me inventar të hapur1, përkundër klasave të pamëvetësishme (që paraqiten përgjithësisht si klasa me inventar të mbyllur).

Nga tri klasat kryesore të fjalëve, mbiemri është klasa që ka pak leksema nga tema thjesht mbiemërore. Megjithatë, për nga numri mbiemrat në shqipe pothuajse barazohen me emrat dhe me foljet. Kjo do të thotë se, krahasuar me klasën e emrit dhe të foljes, mbiemri është një klasë me inventar të hapur në një shkallë më të lartë. Në të vërtetë, për herë të parë në mënyrë eksplicite kjo gjë është vënë në dukje nga S. Frashëri2, i cili thotë: “Të paka miemëra janë vetiu e fjalë më vetëhe; si: i-djathtë, i mëngjërë, i-huaj; të shumtë bëhen nga të tjera fjalë”3. Mendimi i Samiut se mbiemrat në shqipe pasurohen nga emrat, foljet (përgjysmorët) dhe ndajfoljet (pasfoljet), është më se i drejtë. Kjo karakteristikë e mbiemrit nuk shpërfaqet vetëm në shqipe, po del si veçori edhe e gjuhëve të tjera. Për këtë çështje shprehet edhe Diksoni, i cili thotë: “Në gjuhë të ndryshme, klasa e mbiemrit ka një numër të kufizuar formash njëmorfemëshe, por kjo klasë pasurohet në mënyrë sistematike nga prejardhjet e bazuara nga emra dhe folje.”4

Nga vetë thelbi i tyre, mbiemrat, si fjalë që tregojnë cilësi sendesh ose veprimesh, u referohen emrave të këtyre sendeve dhe foljeve që emërtojnë veprimet e tyre. Prandaj, ndër pjesët e ndryshueshme të ligjëratës, ndryshe nga emri dhe folja, mbiemri, shfaqet si klasë me tipare të përziera. Kjo veçori përforcohet edhe nga ajo që pjesa më e madhe e mbiemrave vjen nga tema emërore dhe foljore prej të cilave trashëgon tipare emërore përkatësisht foljore, duke u pasuruar kjo klasë si në aspektin leksikor, ashtu edhe në aspektin sintaksor e semantik.

1 R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Toena, Tiranë, 2006, f. 135. 2 Këtë çështje e gjejmë të trajtuar edhe te gramatika e K. Kristoforidhit. 3 Shih: S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, f. 83. 4 R. M. W. Dixon, Alexandra Y. Aikhenvald, Adjective Classes, Oxford, University Press, New York, 2004, f. 2.

60

Pra, jo vetëm në shqipe, por edhe në gjuhë të tjera, mbiemri del me tipare të përziera, sepse numri më i madh i leksemave të kësaj klase vjen, siç u tha më lart, nga prejardhja prej temave fjalëformuese emërore dhe foljore, p.sh.:

a) lat. vit/a, ~ae f. (jetë) – vitalis mb. (jetësor-e); aurum n. (ar) – aureus mb. (i artë);

ang. wool n. (lesh-i) – woolen mb. (i leshtë); gjer. die Wolle f. (lesh-i) – wollig mb. (i leshtë) ( ein wolliger Pullover)1; spanj. lana m. (lesh-i) – lanar, mb. (leshtor, leshtak); hielo m. (akull) – helado mb.

(i akullt); serb. gvožđe m. (hekur) – gvozden mb. (i hekurt); rad m. (punë) – radnik mb.

(punues);

turq. iş (punë) – iş-lemeli mb. (i punuar); altɨɨɨɨn (ar-i) – altɨɨɨɨndan mb. (i,e artë);

shq. hekur m. – i hekurt mb.; lesh m. – i leshtë mb. b) lat. somnus fol. (fle) – somnolentus mb. (i përgjumur); capio fol. (zë) – captus

mb.( i zënë). ang. open fol. (hap) – open mb. (i hapur); gjerm. schlafen fol. (fle) – schläfrig mb. (i përgjumur); schlaflos mb. (i pagjumë)2; spanj. dormir fol. (fle) – dormilado mb.( i jetur, i përgjumur)3; serb. spavati fol. ( fle) – spavljiv mb. (i përgjumshëm); turq. uyumak fol. (fle) – uykulu4 mb.(i fjetur, i përgjumur); shq. mbyll fol. – i mbyllur , i mbyllët, mbyllës mb. Sikundër duket nga shembujt e sjellë për ilustrim, derivimi i mbiemrave nga emra

dhe folje nuk është veçori vetëm e shqipes. Kjo tregon që këto tri klasa kanë lidhje të ngushta leksikore dhe semantiko-sintaksore mes tyre. Tema fjalëformuese është elementi më relevant jo vetëm në formimin e tyre si njësi leksikore, por edhe në aspektin semantik, sepse një njësi e re leksikore formohet për të emërtuar një koncept a cilësi të re. Pra, qëllimi i formimit të fjalëve të prejardhura bëhet për arsye semantike, dhe prandaj prejardhja duhet parë si diçka po aq e rëndësishme edhe për semantikën. Për të argumentuar këtë çështje, po marrim disa shembuj në shqipen, anglishten dhe gjermanishten:

Kështu, në gjuhën shqipe kemi: shkollë → shkolloj → i shkolluar – shkollor; asfalt → asfaltoj → i asfaltuar – asfaltues; kalë (kalërim) → kalëroj → i kalëruar; pjek → pjekje → i pjekur, pjekës; ngas → ngasje (ngasës) → i ngarë – ngasës; vras →vrasje (vrasës) → i vrarë, vrasës; i kuq → kuq (skuq) → kuqalan – skuqje; i verdhë → verdhem (zverdh); → verdhan – zverdhje etj.

1 Shih: Großwörterbuch Deutsch als Fremdsprache, Langenscheidt KG, Berlin und München, 2008, f. 1238. 2 A. Dhrimo, Fjalor gjermanisht-shqip, Toena, Tiranë, 2003, f. 778–779. 3 K. Ndreu, Fjalor spanjisht-shqip, EDFA, Tiranë, pa dt., f. 369. 4 Edhe turqishtja, si gjuhë joindoeuropiane, formon mbiemra nga tema foljore. Kjo tregon se dukuria në fjalë del e ngjashme në shumë gjuhë njerëzore, çka e mbështet mendimin e Diksonit se “numri më i madh i mbiemrave në çdo gjuhë formohet nga klasa të ndryshme me anë të prejardhjes”.

61

E njëjta dukuri del edhe në gjermanishte, p.sh. gjerm.: abhängen fol.(varem) →die Abhängigkeit f. “varësi” →abhängig mb. “i varur”; anpassen fol. “përshtat” → Anpassung m. “përshtatje”, angepasst mb. “i përshtatur”; beschäftigen fol. “i zënë me punë, zihem” → die Beschäftigung f. “punë, veprimtari” →beschäftigt mb. “i zënë”; die Krankheit f. “sëmundje” → krank mb. “i sëmurë”, die Wohnung f. “banesë” → wohnlich mb. “i banuar”, Fest m. “festë” → festlich mb. “festiv, solemn”, Gold m. “ar” → gold-en “i artë”, Rat m. “këshillë” → rat-los mb. “i hutuar”.

Po kështu edhe në gjuhën angleze, p.sh.: danger m. “rrezik” → dangerous mb. “i rrezikshëm”, happiness m. “lumturi, gëzim” → happy mb. “i gëzuar, i lumtur”, nature m. “natyrë” → natural mb. “natyror”, strength m. “fuqi, forcë” → strong mb. “i fuqishëm, i fortë”, anger m. “zemërim, inat” → angry mb. “i inatosur, i zemëruar”; interest fol. “intereson” → interested “i interesuar – interesting mb. “interesant”, move fol. “lëviz” → moved – moving mb. “i lëvizshëm”, please fol. “kënaq” → pleased - pleasing “pleasant” mb. “i kënaqur” etj.

Nga këta shembuj shihet se në të tri gjuhët e krahasuara nga emra e folje formohen mbiemra; por ndodh edhe procesi i përkundërt, pra, nga mbiemra formohen emra e folje (por duhet vënë në dukje se prejardhja e foljeve nga tema fjalëformuese mbiemërore është fare e kufizuar në shqipe). Këto tri klasa fjalësh të ndryshueshme, sikundër shihet, dalin me tipare të përziera, sepse tema fjalëformuese (bërthama leksiko-semantike) ruan edhe te klasat e tjera një semë (a sema) të klasës nga vjen, por edhe fiton sema të reja në klasa ku ajo del si temë prodhuese. Kjo dukuri ndodh me temat fjalëformuese të secilës klasë në mënyrë të ndërsjellë sa herë që marrin pjesë me anë të prejardhjes në përftimin e fjalëve të reja të një klase tjetër. Por në gjuhën shqipe, siç u tha edhe më lart, klasa e mbiemrit del si një kategori leksikore e vogël në numër, e cila në mënyrë sistematike është pasuruar e plotësuar dhe vazhdon të pasurohet nga tema prodhuese emërore dhe foljore. Këtë kontaminim semantik në mes të klasave të fjalëve e sjell tema fjalëformuese, e cila merr pjesë në prejardhjen e fjalëve të reja në një klasë tjetër leksikore, duke ruajtur semë (a sema) të klasës leksikore nga vjen ajo dhe, në anën tjetër, fiton sema të reja nga klasa tjetër leksikore ku del si temë fjalëformuese. Kjo përzierje semash brendapërbrenda një lekseme sjell kontaminim semantik, dmth. përzierje tiparesh. Shembujt e marrë më sipër dhe shembujt në vijim nga "Fjalori i gjuhës shqipe" (2006) me kuptimet e leksemave PËRCAKTOJ, I PËRCAKTUAR dhe PËRCAKTUES tregojnë se mbiemri del me tipare të përziera:

përcaktoj kal. 1. caktoj a gjej me përpikëri diçka sipas të dhënave; sqaroj diçka të

errët e të panjohur: përcaktoj moshën, përcaktoj diagnozën. 2. marr vendim për diçka pasi i mendoj mirë rrethanat dhe mundësitë. 3. është kusht vendimtar për diçka, kushtëzon: forcat përcaktuan fitoren. 4. gjuh. shënon një tipar të një gjymtyre të fjalisë...

përcaktuar (i, e) mb. 1. që është i përcaktuar; i caktuar që më parë: vlerë (sasi) e përcaktuar; qëllime të përcaktuara; kohë e përcaktuar; 2. që përcaktohet nga gjymtyra tjetër: gjymtyra e përcaktuar.

62

përcaktues, -e mb. 1. që përcakton diçka; vendimtar. 2. gjuh. që përcakton gjymtyrën tjetër: gjymtyrë përcaktuese.1

Sikundër shihet, mbiemrat i përcaktuar e përcaktues janë të prejardhur nga tema

fjalëformuese e foljes përcaktoj, dmth. kemi të bëjmë me dy klasa të ndryshme leksikore, sepse klasa e mbiemrave emërton cilësi, tipare, kurse klasa e foljes emërton veprim a gjendje. Kjo veçori i bën të ndryshme këto dy klasa leksikore nga njëra-tjetra. Mirëpo, siç shihet, këto fjalë kanë diçka të përbashkët, e cila i afron semantikisht. Kjo afërsi semantike e këtyre fjalëve që bëjnë pjesë në klasa të ndryshme leksikore, vjen nga tema fjalëformuese, e cila te mbiemrat e prejardhur ruan semë (a sema) të foljes, kurse sema të tjera i fiton a i ndryshon te klasa leksikore e mbiemrave. Prandaj si folja, ashtu edhe mbiemrat e formuar nga ajo janë të markuar me të përcaktuarit e diçkaje (veprim, cilësi). Pra, si te folja, ashtu edhe te mbiemri semë e përbashkët del të përcaktuarit. Ky tipar i përbashkët i këtyre leksemave vjen nga tema fjalëformuese foljore [përcakto], e cila përcakton tiparet e përbashkëta të këtyre leksemave, edhe pse ato bëjnë pjesë në klasa të ndryshme leksikore.

Pra, mbiemri del si një kategori leksikore që ka tipare të përbashkëta, nga njëra anë, me emrin dhe, nga ana tjetër, me foljen. Shtjellimit të hollësishëm të tipareve të përbashkëta të mbiemrit me emrin dhe foljen i kushtohet sythi që vijon.

2.2 Mbiemri si kategori leksikore me tiparet [+ emë r], [+folje]

Në gramatikën gjenerative, klasat e fjalëve ndahen në dy kategori të mëdha: a) në kategori leksikore dhe b) në kategori joleksikore. Në kategoritë leksikore hyjnë folja, emri, mbiemri dhe parafjala (ndajfolja mbetet jashtë këtyre kategorive), kurse në kategoritë joleksikore hyjnë klasat e tjera. Kjo ndarje e fjalëve në kategori leksikore dhe joleksikore mbështetet në aftësinë e klasave të fjalëve për të dalë ose jo në funksion të kokës së sintagmës. Kështu, mbështetur në natyrën leksiko-semantike të kokës, kemi sintagma foljore (SF), sintagma emërore (SE), sintagma mbiemërore (SM), sintagma parafjalore (SP) dhe sintagma ndajfoljore (SN)2. Nga pikëvështrimi i realizimit konkret, sintagma, si njësi themelore e gramatikës gjenerative, mund të ketë vetëm kokën ose kokën dhe gjymtyrë të tjera të varura nga ajo (modifikues, specifikues dhe plotësorë).

Mbështetemi te ky klasifikim i pjesëve të ligjëratës i bërë nga Çomski, për arsye se mbiemri, emri dhe folja dallohen si klasa fjalësh që kanë aftësi të shërbejnë si koka sintagmash (përkundrejt kategorive joleksikore). Vënia në dukje e kësaj veçorie të përbashkët nuk na shpërqendron nga qëllimi kryesor, por është një argument më tepër se këto klasa fjalësh dalin me lidhje të ndërsjella leksiko-semantike e sintaksore me njëra-tjetrën, përndryshe nuk do të hynin në një kategori. 1 Shih: Fjalori i gjuhës shqipe, ASHSH, Tiranë, 2006. f. 782. 2 Në përgjithësi, gjenerativistët nuk flasin për sintagma ndajfoljore, megjithatë ka ndër ta që në kuadër të kategorive leksikore futin edhe ndajfoljet, të cilat dalin në funksion të kokës së sintagmës ndajfoljore (SN) (shih R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, vep. cit., f. 109.).

63

Në gjuhësinë gjenerative, mbiemri si kategori leksikore paraqitet sipas sistemit binar. Kjo mënyrë paraqitjeje, që u përdor për herë të parë nga Jakobsoni për të veçuar tiparet dalluese të fonemave dhe, më pastaj, po prej tij edhe në morfologji ka gjetur shtrirje edhe në rrafshet e tjera të gjuhës. Kështu, sipas Çomskit, kategoritë leksikore mund të karakterizohen duke përdorur vetëm dy tipare binare [±emër] dhe [±folje]1:

E(mër): [–F, +E] F(olje): [–E, +F] M (biemër): [+E, +F] P(arafjalë): [–E, –F] Në këtë paraqitje me tipare binare mbiemri shfaqet si klasë me tipare emërore [+E]

dhe foljore [+F]. Arsyeja pse mbiemri shihet si kategori me tipare emërore dhe foljore është si rrjedhojë e temës fjalëformuese, e cila, siç u vu në dukje më lart, më së shpeshti vjen nga emri e folja. Ky element fjalëformues bart vlera semantike (sema) të pamotivueshme, dmth. edhe mbiemri ruan vlera semantike të klasës nga ka ardhur.

Siç u tha më lart, Çomski ndarjen e klasave të fjalëve në kategori leksikore dhe joleksikore e mbështet në parime sintaksore. Në të vërtetë, si aspekti leksikor, ashtu edhe aspekti semantik, morfologjik e funksional i mbiemrit në gjuhësinë gjenerative shpjegohen me anë të teorive sintaksore, si teoria X-bar (që përbën një variant më përgjithësues të teorisë së sintagmës), që vlen për të shpjeguar raportet sintaksore të përbërësve të sintagmave të të gjitha llojeve të një gjuhe, po edhe të të gjitha gjuhëve njerëzore, teoria e roleve tematike, teoria e rasës, teoria e drejtimit etj. Këto koncepte të gjuhësisë gjenerative na ndihmojnë t’u japim përgjigje të pranueshme çështjeve të shumta të cilat gjuhësia tradicionale dhe ajo strukturale nuk arritën t’i shtronin fare, po, edhe kur i kanë shtruar, ose i kanë trajtuar shkarazi, ose nuk kanë mundur t’i shpjegojnë si duhet.

Kështu që prejardhja, rrafshi semantik dhe funksionet sintaksore duhen parë si tri rrafshe të ndërlidhura ngushtë me njëri-tjetrin, që na ndihmojnë të trajtojmë shumë çështje semantike të klasës së mbiemrave. Madje, me anë të këtyre rrafsheve mund të argumentojmë se përse mbiemri del si klasë fjalësh me tiparet [+emër] [+folje].

Duke e vështruar klasën e mbiemrave në këto aspekte del se emri, folja dhe mbiemri, në njërën anë, kanë tipare të përbashkëta, por, nga ana tjetër, dallohen nga njëri-tjetri për sa u përket vlerave pozitive ose negative të këtyre tipareve. Këto lidhje e përbashkësi tiparesh midis mbiemrit dhe foljes e emrit jemi përpjekur t’i bëjmë më të dukshme e më të kuptueshme me anën e skemës së mëposhtme:

1 Por ka edhe një propozim tjetër për kategorizimin e klasave leksikore të fjalëve. Kështu, Sipas Xhakendofit (1977), klasat leksikore duhen karakterizuar me tiparet binare +/– subjekt dhe +/– objekt, që do të thotë se mbiemri ka tiparet [–subjekt] dhe [–objekt], dmth. si klasë fjalësh që nuk mund të shërbejë as si kryefjalë dhe as si kundrinë e fjalisë. Por kjo mënyrë kategorizimi mendojmë se ka të metën që e zhvendos qendrën e gravitetit tek emri dhe jo te folja, e cila në teorinë gjenerative të Çomskit dhe të ndjekësve të tij përbën thelbin e organizimit sintaksor të fjalisë (shih: M. Baker, Lexical Categories, Cambridge Univesity Press, Cambridge, 2003, f. 190).

64

Skema 1.

Në këtë skemë duket qartë se emri, folja dhe mbiemri kanë: a) valencë, b) caktojnë

role tematike, c) kanë aftësi të dalin në funksion të kokës së sintagmës dhe ç) rrjedhin nga tema derivuese (prejardhja). Të gjitha këto karakteristika, për mendimin tonë, e bëjnë mbiemrin me tipare emërore dhe foljore. Siç thotë Diksoni, “mbiemrat janë të ngjashëm me foljet dhe emrat, por të dallueshëm nga të dy klasat leksikore”.1 Pra, edhe pse në mes mbiemrit, emrit e foljes ka ngjashmëri, mbiemri nga dy klasat e tjera ka ndryshime të tilla që e bëjnë këtë klasë të dallueshme dhe të pavarur nga të tjerat. Këto ndryshime janë të aspektit sintaksor (funksional), leksiko-morfologjik dhe semantik. Në vijim do të flasim për ato pika që këto tri klasa i afrojnë dhe njëherazi i bëjnë të ndryshme nga njëra-tjetra.

Si tipar i përbashkët i foljes, emrit dhe i mbiemrit del valenca, term i përdorur për herë të parë nga Tenieri (1959), i cili këtë koncept e huajti nga kimia. Formula H2O tregon se grimcat elementare të kësaj lënde formohen nga kombinimi i dy atomeve oksigjen me një atom hidrogjen, dmth. për të përftuar një molekulë uji komponentët duhet të jenë 2 me 1, përndryshe nuk mund të kemi molekulë uji. I njëjti parim vlen edhe për një fjali, ku folja, emri a mbiemri kërkojnë që të plotësohet valenca e vet me argumente (sipas Tenierit, aktantë). Siç kërkon molekula e ujit që të plotësohet valenca e vet, ashtu edhe këto klasa fjalësh kërkojnë argumente për të ngopur valencën e tyre. Ky tipar është i përbashkët për të tri klasat e fjalëve. Mirëpo valenca e foljes dallon nga valenca e emrit dhe mbiemrit, sepse argumentet e foljes janë të domosdoshme, kurse argumentet e emrit dhe të mbiemrit janë fakultative (ndonëse ka edhe përjashtime). Për të argumentuar sa thamë më lart, po marrim disa shembuj:

a) Besa i dhuron shokut një libër. b) Shqetësimi për mikun është i natyrshëm. c) Zana është e etur për dije.

1 R. M. W. Dixon, A. Y. Aikhenvald, Adjective Classes in Typological Perspective, Oxford University Press, New York, 2004, f. 1.

65

Fjalët dhuroj , shqetësim dhe e etur (folje, emër, mbiemër) kërkojnë që të plotësohen valencat e tyre me argumentet e duhura: për foljen [SENom + SEDat + SEAk] (Besa, shokut, një libër); për emrin [SPAk] (për mikun); për mbiemrin [SPAk] (për dije). Mirëpo ka një dallim të dukshëm mes foljeve dhe emrit e mbiemrit për sa u përket valencave: valenca e foljes duhet të plotësohet medoemos me argumentet S/Dat./Ak. dhe, në rast se mungon njëri nga argumentet (me përjashtim të kryefjalës, e cila në shqipe mund të mos shprehet fonetikisht), fjalia rezulton jogramatikore; kurse argumentet e emrit dhe të mbiemrit mund të mungojnë dhe, megjithatë, fjalia vijon të jetë gramatikore. Pra, valenca del si një veçori e përbashkët e këtyre tri klasave të fjalëve, të cilat dallojnë nga njëra-tjetra për sa i përket domosdoshmërisë së plotësimit të saj.

Mbiemri bashkë me emrin dhe foljen kanë aftësi të dalin në funksion të kokës së sintagmës (shih fig. 1). Kjo veçori e këtyre tri klasa fjalësh i afron, por në të njëjtën kohë i dallon nga njëra-tjetra dhe i diferencon nga klasat e tjera të fjalëve. Në vijim po i japim strukturat e sintagmave emërore, foljore dhe mbiemërore për të vënë në pah ndryshimet që shpërfaqen te këto tri klasa sipas teorisë X-bar:

Siç shihet nga skema X-bar, koka të sintagmave të mësipërme janë shall (emër), plaçkitën (folje) dhe i plaçkitur (mbiemër), të cilat argumente të tyre kanë sintagmat [prej leshi], [hajdutët, qytetin] dhe [nga hajdutët]. Folja e plotëson valencën e vet me dy argumente (subjekt + pësues), të cilat janë të detyrueshme, kurse emri dhe mbiemri i plotësojnë valencat e veta me sintagma parafjalore. Veçoria e përbashkët e këtyre tri klasave leksikore është se ato dalin në funksion të kokës së sintagmës, kurse dallimi qëndron tek argumentet, që te folja janë të detyrueshme, ndërsa te emri dhe mbiemri janë fakultative.

Mirëpo, siç u vu në dukje më lart, ka raste kur edhe te sintagmat mbiemërore argumentet janë të domosdoshme, p.sh.:

66

Siç duket nga struktura e pemës, sintagmat e mësipërme janë foljore (a) dhe mbiemërore (b) dhe koka të tyre janë folja ngjan dhe mbiemri i ngjashëm. Mbiemri në funksion të kokës së sintagmës mbiemërore është i prejardhur nga tema fjalëformuese foljore [ngjan]. Tema foljore ngja-, që shërben si temë fjalëformuese e mbiemrit, vazhdon të ruajë sema foljore, ndërkohë që i ngjashëm sema të tjera mbiemërore i fiton në klasën leksikore të mbiemrit, falë nyjës së përparme i dhe prapashtesës -shëm. Elementi fjalëformues (baza derivuese) me disa vlera semantike (sema) të pandryshueshme dhe me vlera semantike (sema) të fituara në klasën e mbiemrit, e bën rrjedhojën i ngjashëm me tipare mbiemërore dhe foljore. Kokat e sintagmave të mësipërme ngjan dhe i ngjashëm duhet me doemos të plotësohen me argumente për të ngopur valencën e vet, përndryshe rezultojnë sintagmat e pakuptimta *tepër i ngjan (?) dhe *tepër i ngjashëm (?). Si koka foljore, ashtu edhe ajo mbiemërore në shembujt e mësipërm dalin jogramatikore, sepse valenca e tyre nuk është plotësuar me argumentet babait dhe me babanë. Ky tipar e bën mbiemrin me tipare të përziera me foljen dhe ky kontaminim tiparesh vjen si pasojë e temës fjalëformuese foljore, prej së cilës është formuar.

Në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980) për foljen ngjaj dhe mbiemrin i ngjashëm jepen këto kuptime:

ngjaj fol. Kam veti, tipare a cilësi shumë të afërta ose pothuajse të njëjta me një

tjetër, jam gati njësoj me një tjetër; përngjaj, shëmbëllej. I ngjan babait (të atit). Ngjan me të vëllanë. Ngjajnë njeri me tjetrin. I ngjan shumë (pak, krejt). Fshati im i ngjan tuajit. Viti vitit nuk i ngjan. 2. vet. veta III Duket. Qyteti ngjan si për festë etj.

ngjashëm (i, e) mb. Që ka tipare a veti shumë të afërta ose pothuajse të njëjta me të

një tjetri. Në raste (rrethana) të ngjashme. Trekëndësha të ngjashëm. gjeom. dy trekëndësha që kanë këndet përkatëse të barabarta dhe brinjët me të njëjtin përpjesëtim. Janë të ngjashëm midis tyre.1

Sikundër duket sheshazi, kuptimi i foljes shërben si bazë e kuptimit të mbiemrit. E

para emërton një veprim si gjendje, kurse i dyti emërton një cilësi a tipar të ngjashëm me një frymor a send tjetër, p.sh.: I ngjan babait (nënës, së motrës etj); I ngjan formës vezore; I ngjashëm me babain (me nënën, motrën etj.) ose Lagjet e Vjenës janë shumë të ngjashme me njëra-tjetrën. Kjo ngjashmëri kuptimore mes mbiemrit dhe foljes është rrjedhojë e temës fjalëformuese foljore, e cila te mbiemri ruan në strukturën semantike sema foljore. Prandaj si kuptimi i foljes e po kështu edhe kuptimi semantik i mbiemrit shfaqin “ngjashmëri” të një veprimi si gjendje dhe të një cilësie të një sendi apo frymori me një tjetër.

Mbiemri si klasë fjalësh del edhe me tipare emërore [+ emër]. Tema fjalëformuese emërore është ajo, e cila, ashtu si te klasa e prejardhur foljore, po kështu edhe te klasa e mbiemrave e prejardhur nga tema emërore, e bën këtë klasë mbiemrash me tipare të përziera (të kontaminuara) me tipare të emrit. Tema emërore si përbërës kryesor

1 Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, ASHSH, Tiranë, 1980, f. 1259–1260.

67

fjalëformues i kësaj klase të mbiemrave, ruan sema emërore dhe disa të tjera i fiton në klasën leksikore të mbiemrit dhe mbiemrat e formuar prej saj dalin me tipare të kontaminuara me ato të emrit, p.sh. punëtor, i leshtë, i hekurt, të cilat janë të prejardhura nga tema emërore punëtor, lesh, hekur. Në vijim, le të marrim disa sintagma të formuara prej tyre, p.sh.:

Skema X-bar dëfton se të gjitha sintagmat e mësipërme (a), (b), (c) kanë strukturë

të njëjtë, sepse secila prej tyre ka si kokë leksikore një emër, i cili u cakton role tematike argumenteve të tij. Sikundër duket, koka e secilës sintagmë shoqërohet me specifikues në pozicionin e saj të majtë, kurse në anën e djathtë shoqërohet me plotësor a modifikues i leshtë, prej leshi, leshatak. Te të dy sintagmat e para (a, b), si kokë del emri shall, kurse si modifikues te sintagma emërore (a) del mbiemri i leshtë, ndërsa te sintagma emërore (b) grupi parafjalor (SP) [SP [P prej [E leshi]]]. Kurse sintagma emërore (c) ka si kokë emrin burrë, por te kjo sintagmë modifikues është mbiemri i panyjshëm leshatak. Tri sintagmat e mësipërme kanë si plotësorë tri leksema, të cilat kanë temë të njëjtë fjalëformuese lesh. Emri lesh te sintagma (b) nuk është fjalë e prejardhur, por te kjo sintagmë kemi transformim, dmth. strukturën sipërfaqësore. Në strukturën sipërfaqësore duhet patjetër t’i caktohet rasa emrit lesh, ngaqë emri, sipas Çomskit nuk licenson rasë (emri nuk është rasëcaktues, këtë aftësi e kanë vetëm folja [–E] dhe parafjala [–E]). Prandaj parafjala “prej” zë pozicionin e kokës së sintagmës, e cila e licenson emrin me rasë (raporte ekzocentrike1). Në sintagmat (a) dhe (c), modifikuesit e kokave të tyre janë dy mbiemra të prejardhur (njëri i nyjshëm, tjetri i panyjshëm) nga temë fjalëformuese emërore lesh: [i + lesh(tE) + -të] dhe [lesh(tE) + -atak].

Le të analizojmë sintagmën emërore (a) dhe (b), te të cilat si plotësorë dalin dy klasa të ndryshme, por me temë fjalëformuese të njëjtë. Sintagma (a) ka modifikues mbiemrin e prejardhur “i leshtë”, që formohet nga tema fjalëformuese “lesh”, kurse sintagma (b) ka si modifikues një sintagmë parafjalore [SP [Pprej] [E leshi]]. Sintagmat emërore (a) dhe (b) dalin sinonimike në aspektin kuptimor, sepse tema fjalëformuese emërore lesh ruan sema të klasës nga vjen edhe te mbiemri, i cili tregon lëndën prej të cilit përbëhet shalli si edhe vetë emri lesh [SE [E shall] [SP [P prej [E leshi]]]]] .

Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980) këto dy leksema kanë këto kuptime: lesh, -i m. 1. Tërësia e qimeve të gjata që mbulojnë lëkurën e bagëtive të imta, të

deveve etj. 2. Qimet në trupin e njeriut. etj. 1 R. Memushaj, "Tri koncepte themelore të sintaksës moderne", SF, 2008, 1–2, f. 153–166.

68

leshtë (i, e) mb. 1. Që është bërë me lesh, që është prej leshi; që është punuar me

fije leshi a me stof leshi. Çorape të leshta. Fanellë e leshtë. 2. Që ka shumë lesh, që është mbuluar plot me lesh, leshtor. Lëkurë e leshtë. Me kraharor të leshtë. Me duar të leshta etj.1

Siç shihet, nga ana semantike, si emri, ashtu edhe mbiemri i prejardhur prej tij janë

të ngjashëm, sepse emërtojnë lëndë apo lëndën prej secilës përbëhet një send, p.sh.: çorape të leshta (çorape të thurura me lesh); fanellë e leshtë (fanellë e bërë nga leshi). Ky përafrim semantik i emrit lesh dhe i mbiemrit i leshtë është rrjedhojë e temës fjalëformuese, e cila në te dy klasat e ndryshme leksikore në kontinuitet ruan sema emërore. Prandaj semantikisht sintagmat [shall i leshtë] dhe [shall prej leshi] dalin sinonimike, sepse semantikisht në te dy rastet tregohet lënda prej së cilës përbëhet një send.

Si veçori e përbashkët e mbiemrave me foljet dhe emrat del edhe aspekti i argumenteve. Për këtë çështje, ndër të tjera, Grafi thotë se Cinque (1990) vë në dukje se si foljet, ashtu edhe emrat e mbiemrat mund të jenë jokalimtarë dhe ergativë2. Sipas Grafit, si argumentet e foljes që realizojnë funksionet e ndryshme sintaksore kryefjalë, kundrinor i drejtë, kështu edhe argumentet e emrave (dhe të mbiemrave – Xh. B.) realizojnë funksione të tilla, por me disa ndryshime në krahasim me foljen. Për shembull:

a) [SF [F shkruaj] [E letër]]], b) [SF [F shkruaj] [SP [P me] [E makinë]]], c) [SE [E shkruarja] [SP [P me] [E makinë]]] dhe ç) [SM [M e shkruar] [SP [P me] [E makinë]]]. Sintagmat në kllapa të etiketuara tregojnë në mënyrë eksplicite përbërësit dhe

funksionet sintaksore të secilit përbërës të sintagmës dhe sekuencën e tyre brenda strukturës së përbërësve të drejtpërdrejtë. Te sintagmat (a) dhe (b), si kokë del folja shkruaj (kalimtare), e cila në sintagmën (a) merr një argument në rasën kallëzore mbi të cilin e shkarkon rolin e saj tematik, kurse te sintagma (b) kemi transformimin e saj në strukturë sipërfaqësore, ku koka e sintagmës i cakton rol tematik jo një emri, po një sintagme parafjalore (me makinë). Sipas teorisë së rasës, vetëm në strukturën sipërfaqësore sintagmës emërore i caktohet rasa e brendshme (e cila në pozicionin e caktuar licenson me rasë sintagmën emërore). Nga ana tjetër, një emër (veprimi) i prejardhur nga e njëjta temë fjalëformuese i cakton rol tematik së njëjtës sintagmë parafjalore si te rasti i sintagmës foljore. E njëjta dukuri ndodh edhe me mbiemrin prejfoljor i shkruar, i cili e shkarkon rolin e tij tematik mbi sintagmën e njëjtë parafjalore me makinë. Nga këto të dhëna vijmë në përfundimin se kokat e sintagmave (a), (b), (c) dhe (ç) kanë një përbërës të përbashkët dhe ky përbërës është tema

1 FGJSSH, f. 966–968. 2 G. Graffi, Sintaksa, Dituria, Tiranë, 2003, f. 75.

69

fjalëformuese (foljore) me anë të së cilës formohet emri dhe mbiemri i prejardhur nga folja.

Në analizën sintaksore nuk zbulohet vetëm aspekti funksional sintaksor i leksemave, por edhe aspekti semantik, sepse këto dy aspekte janë të lidhura ngushtë me njëri-tjetrin. Për mendimin tonë, mosmarrja parasysh e aspektit semantik të temës prodhuese nuk mund të jetë e papërligjur. Për të mbështetur këtë pohim tonin, le të marrim një shembull tjetër, f.v. një sintagmë, si:

*[ SM [M i dashur] [SP [P me] [E makinë]]]. Kjo sintagmë, edhe pse përbërësit e saj janë bashkuar në përputhje me rregullat

sintaksore të shqipes, është jogramatikore. Shkaku i jogramatikalitetit të saj është se nuk është ndërtuar në përputhje me rregullat semantike. Mbiemri “i dashur” vjen nga folja “dashuroj”, që emërton gjendje, por jo veprim. Ndërsa sintagma parafjalore me makinë kërkon një folje, emër a mbiemër prejfoljor me kuptim veprimi. Prandaj tema fjalëformuese e kokave të sintagmave (a), (b), (c), (ç) të mësipërme [shkruaj], del si element vendimtar, për mendimin tonë, që përcakton edhe rolet tematike, pavarësisht nga ajo se është element fjalëformues te folja, emri a mbiemri. Por dallimi i argumenteve të foljes nga ato të emrit e mbiemrit, siç u tha më lart, qëndron në atë se ato detyrimisht duhet të dalin në pozicionet e caktuara për të ngopur valencën e foljes, kurse tek emri dhe mbiemri janë fakultative, ndonëse ka raste, siç është cekur edhe më lart, kur janë edhe te këto klasa të detyrueshme, f.v. te mbiemri i ngjashëm, i përngjashëm, i njëllojshëm, i barabartë, i njëjtë (identik) etj. Argumentet e tyre janë të detyrueshme, sepse, po qe se mungojnë ata, fjalia bëhet jogramatikore, p.sh.:

a) Petriti i ngjan të atit. b) Petriti është i ngjashëm me të atin. c) Petriti ka ngjashmëri me të atin. ç) gjerm. Petrit ist seinem Vater ähnlich. d) ang. Petrit is similar to his father. dh) it. Petrit è simile a suo padre. Shembujt e fjalive të lartshënuara në shqipen, gjermanishten, anglishten dhe në

italishten janë fjali të njëjta për nga kuptimi dhe të njëjta edhe për nga dukuria. Por te fjalitë (a), (b) dhe (c), tema fjalëformuese e mbiemrit dhe emrit vjen nga tema foljore ngja-. Duke qenë se tema e fjalës është bërthamë leksiko-semantike e leksemës, atëherë mund të thuhet se ajo është përbërësi kryesor semantik i saj, që te fjala ku ajo del temë prodhuese vazhdon të ruaj sema (të tjerat i fiton në klasën tjetër) të asaj klase nga e ka prejardhjen. Për këtë mjafton të vështrohen me kujdes fjalitë e mësipërme, si në shqipe ashtu edhe në gjuhët e tjera të sjella për krahasim.

Në rast se nuk ngopet valenca e foljes, emrit dhe mbiemrit me argumentin që del në të djathtë të kokës së sintagmës, atëherë fjalia është jogramatikore, p.sh.:

70

*Petriti i ngjan [?] (kujt?) *Petriti është i ngjashëm [?] (me kë?) *Petriti ka ngjashmëri [?] (me kë?) *Petrit ist ähnlich [?] *Petrit is similar [?] * Petrit è simile [?] Një veçori tjetër e emrave, mbiemrave dhe foljeve është edhe prejardhja, që mund

të themi se sa i afron, po aq i largon nga njëri-tjetri. Themi se fjalëformimi i afron këto tri klasa, sepse numri më i madh i mbiemrave, siç kemi thënë më lart, vjen nga emra a folje me anë të prejardhjes (por dhe me anë të kompozimit dhe konversionit) nga tema fjalëformuese. Këtë çështje do ta trajtojmë në paragrafin në vijim. Trajtimi i prejardhjes mund të shihet si largim nga tema e punimit tonë, por, për mendimin tonë, trajtimi i prejardhjes del i domosdoshëm, sepse na ndihmon në shqyrtimin semantik dhe sintaksor të mbiemrave. Pa trajtimin e prejardhjes morfologjike nuk mund të trajtohet shkencërisht as aspekti semantik e as ai sintaksor, sepse në mënyrë të ndërsjellë veprojnë mbi njëri-tjetrin. Prandaj prejardhja duhet parë si një medalje me dy faqe, njëra faqe e së cilës është fjalëformimi (formimi i leksemave të reja), kurse faqja tjetër ana semantike (prejardhja semantike). Po ndryshoi njëra faqe e medaljes, do të ndryshojë njëkohësisht edhe ana tjetër e saj, pra, semantika e leksemës. Pra, prejardhja fjalëformuese ekziston si dukuri në një gjuhë të caktuar, vetëm se mundëson krijimin e prejardhjes semantike. Me fjalë të tjera, një leksemë e re lind si nevojë për të shprehur një kuptim të ri, por jo vetëm për një formë të re leksikore. Prandaj prejardhja fjalëformuese dhe prejardhja semantike duhen parë, siç u tha edhe më lart, si një medalje me dy faqe.

2.3 Klasat e mbiemrave sipas prejardhjes

Prejardhja e klasave të mbiemrave në gjuhën shqipe përbën një çështje mjaft të ndërlikuar e cila kërkon një trajtim të mëtutjeshëm shkencor. Në historinë e gramatologjisë shqiptare, kjo çështje u shtrua për herë të parë shkencërisht në gramatikën e Sh. Demirajt (1971)1. Në të vërtetë, interesimi i dijetarëve për prejardhjen e mbiemrave ka një zanafillë shumë më të hershme. Përpjekjet e para për shpjegimin e prejardhjes së mbiemrave i gjejmë te Hani (1854)2 dhe, më pas, te A. Dozoni, K. Kristoforidhi, S. Frashëri, Gj. Pekmezi, I. D. Sheperi, A. Xhuvani, O. Myderrizi, K. Cipoja, L. Njumarku etj. Të gjithë këta dijetarë kanë rrahur çështjen e prejardhjes së mbiemrave, por trajtimet e bëra nuk qenë të thelluara, sepse aq lejonte koha dhe tradita. Deri në këtë kohë, prejardhja si dukuri gjuhësore u pa kryesisht si çështje e fjalëformimit dhe aty këtu u prek ndonjë aspekt i prejardhjes semantike. Një ndihmesë

1 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë, 1971. 2 Shih: J. von Hahn, Beiträge zu einer Grammatik des toskischen Dialekt, Albanische Studien, Heft II, Jena,1854, f. 44.

71

jashtëzakonisht me rëndësi për fjalëformimin dhe aspektin semantik e gjejmë tek A. Xhuvani dhe E. Çabej, me veprat e tyre “Parashtesat e gjuhës shqipe” dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe”. Por, siç u tha më lart, trajtimi i parë më i thelluar dhe i argumentuar shkencërisht i prejardhjes së mbiemrave u bë nga Sh. Demiraj. Natyrisht, interesimi do të shtohet edhe më shumë për këtë çështje në punimet dhe gramatikat që do të botohen në pesë dhjetëvjeçarët e fundit.

Siç dihet, gjuhëtari që është marrë posaçërisht e kryesisht me klasën e mbiemrave, është A. Dhrimo, i cili te mbiemri, veç të tjerash, ka trajtuar thellësisht dhe gjerësisht klasën e mbiemrave, mbështetur në parime shkencore1. Mirëpo, vetë ky autor, në veprën “Për shqipen dhe shqiptarët” (I), ndër të tjera, thotë: “Në një masë më pak të mjaftueshme janë trajtuar tipet e tjera të fjalëformimit të mbiemrave, madje ndonjëri prej tyre ka mbetur pa u trajtuar fare, si p.sh.: formimi me konversion dhe disa nga tipet e përbërjes. Nga ana tjetër, në krahasim me studimin gramatikor, shumë prapa ka mbetur trajtimi leksiko-semantik i mbiemrave.”2 Këto vërejtje të A. Dhrimos ngrenë nevojën për një trajtim gjuhësor të thelluar dhe të argumentuar shkencërisht të mbiemrit. Në të vërtetë, problemet e prejardhjes së klasës së mbiemrit na duken edhe më të thella dhe, si të tilla, këto çështje kërkojnë një trajtim të mëtutjeshëm shkencor. Pikërisht, synim kryesor i këtij punimi është trajtimi i këtyre çështjeve pak ose aspak të trajtuara në gramatikat e shqipes dhe në punimet e posaçme kushtuar mbiemrit.

Në gramatikat tradicionale prejardhja është parë si çështje e morfologjisë, por një vështrim i tillë na duket jo i drejtë, sepse prejardhja duket sikur është vetëm çështje e fjalëformimit, pa vlera semantike. Në të vërtetë, prejardhja duhet parë si çështje po aq me rëndësi edhe për studimet semantike të klasave të fjalëve (përkatësisht të klasës së mbiemrit), sepse aty ku kemi prejardhje fjalëformuese, njëherazi do të ketë edhe lëvizje semantike. Por, para se të fillojmë me trajtimin e kësaj çështjeje, e shohim të arsyeshme, që të jepet një pasqyrë e trajtimit të prejardhjes sipas gramatikës tradicionale.

Në gramatikat tona përbërësit e prejardhjes (fjalëformimit) konceptohen saktë dhe përkufizohen qartë. Sipas gramatikës akademike, rrënja (apo tema) përfaqëson në vetvete bërthamën leksikore të fjalës, pra është bartësja e kuptimit leksikor themelor e fjalës3. Rrënja është e barabartë me temën (e parme). Kurse ndajshtesat (parashtesat, prapashtesat, nyjat) shërbejnë për të formuar fjalë të reja, duke formuar bashkë me temën një kuptim të ri a plotësues4, të cilat konsiderohen si përbërës të pamëvetësishëm. Ato ekzistojnë vetëm brenda strukturës së fjalës5. Këto përkufizime të koncepteve në fjalë, te gramatika akademike janë të drejta. Tema fjalëformuese (rrënja) konsiderohet si komponent në strukturën e fjalës që bart kuptimin leksikor, kurse ndajshtesat janë morfema që e modifikojnë temën kur hyjnë në lidhje strukturore me të. Pra, në dallim nga tema e fjalës, morfemat ndajshtesore jashtë strukturës së fjalës dalin pa kuptim6. Ato markohen me kuptim vetëm nëse hyjnë në raporte strukturore me temën, e cila

1 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe, vëll. 1, Tiranë, 2002 (shih: fjalëformimi i mbiemrave). 2 A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, vëll. 1, vep. cit., f. 140. 3 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 46. 4 Po aty, f. 47. 5 Po aty, f. 44. 6 Po aty, f. 44.

72

është bartëse e kuptimit leksiko-semantik, p.sh.: malor [mal + or], njerëzor [njerëz + or], i artë [i + ar +të], i leshtë [i + lesh + të], i larmë [i + lar(ë) +më] etj. Nga shembujt e dhënë shihet se temat prodhuese të fjalëve janë njësi të leksemave të markuara me kuptim: mal, njerëz, ar, lesh, larë; kurse morfemat ndajshtesore: i, -or, -të, -më etj., shpërfaqen pa kuptim jashtë strukturave të leksemave. Ato marrin kuptim kur i paravihen në të majtë ose i prapavihen në të djathtë temës fjalëformuese në strukturën e leksemës së prejardhur mbiemërore.

Sipas gramatikës akademike, “prejardhje quhet formimi i fjalëve të reja me anë të bashkimit të ndajshtesave fjalëformuese me tema fjalësh ose me fjalë, sipas modelesh të fjalëformimit që ekzistojnë në gjuhë. Sipas llojit të ndajshtesës fjalëformuese dhe sipas mënyrës së bashkimit të saj me temën, dallohen llojet e prejardhjes”1. Në bazë të llojit të morfemave ndajshtesore që u shtohen temave fjalëformuese, marrin edhe emërtimet në këtë gramatikë tipat e prejardhjes së mbiemrave, si p.sh.:

1) mbiemrat e prejardhur me parashtesim, 2) mbiemrat e prejardhur me prapashtesim; 3) mbiemrat e prejardhur me nyjëzim dhe prapashtesim njëherazi; 4) mbiemrat e prejardhur me nyjëzim, parashtesim dhe prapashtesim njëherazi; 5) mbiemrat e prejardhur me nyjëzim 6) konversioni dhe 7) kompozimi)2. Këta tipa të prejardhjes së mbiemrave, pasqyrohen ngjashëm si në monografinë e

A. Dhrimos për mbiemrin, edhe në gramatikën akademike, ashtu edhe te gramatikat e tjera të botuara pas saj. Pra, tipat e prejardhjes së mbiemrave në sistemin e prejardhjes fjalëformuese bazohen në parime të njëjta, dmth. mbështeten te lloji i morfemës ndajshtesore (parashtesës, prapashtesës, nyjëzimit etj.), sipas të cilave marrin emërtimet klasat e prejardhura të mbiemrave.

Mirëpo tipizimi i prejardhjes duke marrë për bazë morfemat ndajshtesore na duket një qasje e gabuar e gramatikave tona. Këtu shtrohen disa pyetje: A janë të sakta dhe të qarta klasat e prejardhjes së mbiemrave që pasqyrohen në gramatikat tona dhe a japin një adekuaci përshkruese eksplicite? A janë të drejta parimet mbi bazën e të cilëve bëhet segmentimi i mbiemrave të prejardhur dhe klasifikimi e emërtimi i tipave të prejardhjes? Nëse jo, atëherë, cila është zgjidhja e kësaj çështjeje? Këtyre pyetjeve do t’u japim përgjigje në vijim të punimit, sepse prejardhja ka rëndësi të veçantë edhe për prejardhjen semantike, për shkak se krijimi i një fjale të re bëhet për të shprehur, shfaqur një koncept, kuptim të ri semantik. Prandaj prejardhja duhet parë si objekt studimi edhe i semantikës, sepse një fjalë e re formohet për të dhënë (emërtuar) një koncept të ri ose të përafërt me një tjetër (me nuanca semantike të ndryshme), përndryshe prejardhja nuk do të kishte vlerë, nëse përmes saj nuk emërtohet një kuptim i ri (te mbiemri një cilësi, karakteristikë e re e një sendi, frymori a një dukurie).

Sa i përket identifikimit dhe përkufizimit të përbërësve të mbiemrave sipas prejardhjes, u tha më lart se nuk ka paqartësi. Çështja në gramatikat tona fillon të bëhet

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, vep. cit., f. 61. 2 Po aty, f. 141; shih dhe A. Dhrimo, vep. cit., f. 184.

73

e paqartë në momentin kur jepet përkufizimi i prejardhjes. Sipas përkufizimit (shih më lart) kritere për klasifikimin e prejardhjes së mbiemrave merren ndajshtesat (parashtesat, prapashtesat, nyjat etj.). Sipas llojit të morfemave ndajshtesore që u shtohen temave fjalëformuese në të majtë apo në të djathtë (dhe kur shpërfaqen në pozicione të shumanshme -cirkumfikse) në gramatikën tonë tradicionale dalin këta tipa prejardhjesh:

a) [(i/e) parashtesë + temë]: jofetar, asimetrik, antikombëtar, parashkollor,

pasuniversitar, kundërligjor, stërbujar, nëndetar, tejfundor, çnjerëzor, jashtëgjuhësor; i papunë, i paplangë, i papërpunuar, i papërmirësuar, i posalindur, i parafundit, i pakuptueshëm, etj.

b) [(i/e) temë + prapashtesë]: bregor, detar, dimëror, veprues, punues, i pashëm, i

ndershëm, i drunjtë, i fismë, i mesëm, i hekurt, i punuar, djegës, ngrënës, ngarkues, lozonjar, dhelparak, akademik, edukativ, analitik, i falshëm, i zjarrtë, i epërm, i artë, i largët, etj.

c) [(i/e) parashtesë + temë + prapashtesë]: mosedukues, prapambetës,

jashtëgjuhësor, i përpiktë, i përfushtë, i përjavshëm, i përbashkët, i përbotshëm, i përgjithshëm, mosnjohës etj.

ç) [i/e + pjesore]: i mësuar, i shkolluar, i marrë, i dalë, i sjellë, i zënë, i hapur, i

mbyllur, i vrarë, i lodhur, i lagur, i dhënë, i pasur, i rënë, i vënë, i përcjellë etj. d) [temëMb + temëMb]; [temëE + temëE]; [temëE + temëMb]; [temëN + temëMb];

[temëPj. + temëE]: agraro-industrial, tekniko-shkencor, ekonomiko-shoqëror, vargje-vargje, elektromagnetik, elektromekanik; zemërgur, shpirtkazmë, hundëshkabë; ballëhapët, sykaltër, flokëverdhë, fatbardhë, fjalëmbël; keqdashës, hundëpërpjetë; njëditor, dypalësh, dyvjeç; dashakeq; dashamir, ngrënëkeq, bamirës etj.1

dh) Me konversion [nga emra]: punëtor, armik, mik, kukull, trim, guximtar etj. Kjo qasje e gramatikave tona mbështetur në kritere (parime) të tilla, sipas mendimit

tonë, sjell paqartësi në përcaktimin e saktë të klasave të prejardhura të mbiemrave sipas fjalëformimit (dhe përciptazi trajtohet prejardhja semantike). Thënë troç, lajthitja ndodh për shkak se ato u japin vlerë mbizotëruese në sistemin e prejardhjes morfemave ndajshtesore. Në këtë pikë duhet kërkuar çelësi i problemit.

Në të vërtetë, segmentimi i këtyre mbiemrave mund të bëhet në dy mënyra: a) sipas temës së parme dhe b) sipas temës jo të parme. Sipas mundësisë së parë, segmentimi është ky: [i + jashtë + zakon + shëm], kurse sipas mundësisë së dytë [i + jashtë + zakonshëm] etj. Të dy analizat e leksemës mund të përligjen. Atëherë, lind pyetja: si ta quajmë këtë tip prejardhjeje: a) me nyjëzim dhe parashtesim apo b) me nyjëzim parashtesim dhe prapashtesim? Kjo dysi tipizimi sjell një paqartësi në analizën e

1 Po aty, f. 184–201.

74

strukturës së leksemës në fjalë. Të thuash se ky mbiemër nuk është i formuar me nyjë, duket se nuk qëndron, sepse është mbiemër i nyjshëm; të thuash se është parashtesor, nuk del e saktë, sepse kemi prapashtesën -shëm, pa të cilën nuk mund të formohet ky mbiemër. Po qe se këtij mbiemri ia heqim siparashtesën jashtë- (të quajtur kështu sipas traditës) që formon antonimi me mbiemrin i zakonshëm, do të kemi një mbiemër tjetër. Sikundër shihet, tërë kjo paqartësi qëndron te parimet e prejardhjes, ku përbërës themelorë merren morfemat ndajshtesore.

Një çështje tjetër problematike, sipas nesh, te prejardhja e mbiemrave dhe tipat e saj është paqartësia se kur kemi prejardhjen e klasës së mbiemrave me parashtesa, prapashtesa, me parashtesa e prapashtesa (dhe nyjëzim) njëherazi dhe kur vetëm me nyjëzim. Pra, cili është kufiri ndarës në mes të tipave të ndryshëm të mbiemrave të prejardhur; f.v., te sythi i mbiemrave me nyjëzim në gramatikën akademike thuhet: “Shumë prodhimtare është kjo mënyrë formimi e mbiemrave edhe kur si temë fjalëformuese shërbejnë togjet parafjalë + emër, p.sh.: i paanë, i pacipë, i pafat etj.”1 Shtrohet pyetja: në cilin tip fjalëformimi bëjnë pjesë këta mbiemra? Sipas gramatikës në fjalë, këta mbiemra bëjnë pjesë në tipin e prejardhur me anë të nyjëzimit dhe tema prodhuese e tyre vjen nga parafjala pa + tema emërore. Mirëpo, një segmentim i tillë i strukturave të mbiemrave të mësipërm nuk duket të jetë i saktë, sepse, së pari, ky mbiemër nuk formohet vetëm nga nyja; së dyti, temë fjalëformuese është sintagma parafjalore [pa + tE], dmth. [[i + [pa + tE]], p.sh.: i papunë, i pashpirt, i pabesë, i pashkollë etj.

Një tjetër mangësi në shpjegimin e prejardhjes së mbiemrave është edhe luhatja dhe pasaktësia në përcaktimin e mënyrës së fjalëformimit të mbiemrave i papunë, i papunuar, i paaftë, i pasjellshëm, të cilët gramatika akademike i përfshin në qerthullin e mbiemrave të formuar me anë të nyjëzimit2. Aty thuhet se “numri më i madh i mbiemrave të këtij tipi është formuar nga tema foljore dhe nga togjet e përngjitura parafjalë + emër” 3, mënyrë fjalëformimi që vlerësohet si “shumë prodhimtare”4. Siç shihet, mbiemrat e formuar nga paranyjëzimi i togjeve pa + emër trajtohen bashkë me mbiemrat e nyjshëm prejpjesorë5. Pyetja që shtrohet këtu është: a duhen parë mbiemrat i papunë, i papunuar, i paaftë, i pasjellshëm si tipa të ndryshëm prejardhjesh apo të ngjashëm?

Në strukturën sipërfaqësore duket sikur këta mbiemra janë identikë nga mënyra e derivimit. Por analiza fjalëformuese e tyre zbulon se në strukturën e thellë këta mbiemra nuk janë formuar me të njëjtën mënyrë fjalëformimi, dmth. nuk i përkasin të njëjtit tip. Kështu, po të marrim në shqyrtim dy të parët, vërejmë që vërtet në shqipe gjëllijnë sintagmat parafjalore pa punë dhe pa punuar (p.sh., nuk rrihet pa punë dhe nuk rrihet pa punuar), por nuk mund të themi që mbiemrat i papunë dhe i papunuar janë formuar me të njëjtën mënyrë, pasi në rastin e parë nyja e përparme i paravendoset sintagmës parafjalore pa punë. Kjo mënyrë analize zbulon se sintagma parafjalore [pa + tE] duhet

1 Po aty, f. 196. 2 Gramatika e gjuhës shqipe, 2, f. 195–196. 3 Po aty, f. 195. 4 Po aty, f. 196. 5 Po aty, f. 196; A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, 1, f. 170–172.

75

të kalojë nëpër procesin e trupëzimit që më pas të funksionojë si temë, pra: [Ny[i] + [P[pa] +E[punë]]], [Ny[i] + [ P[pa] + E[shpirt]]] etj.

Kurse në rastin e dytë, në trupin e mbiemrit i punuar futet brendashtesa -pa-, pra kemi të bëjmë me brendashtesim: [[[P[pa] + [[Ny[i] +Pj[punuar]]]. Pra, në strukturën e thellë këto dy klasa mbiemrash u përkasin dy tipave të ndryshëm derivimi: në rastin e parë kemi paranyjëzim, kurse në rastin e dytë brendashtesim, që do të thotë se -pa- duhet parë si një lloj brendashtese.

Që kemi të bëjmë me tipa të ndryshëm fjalëformimi, kjo duket edhe në rrafshin semantik. Mbiemrat e formuar nga paranyjëzimi i sintagmës parafjalore kanë si semë të përbashkët “që nuk ka”. Kështu, kuptimi themelor i mbiemrit i papunë është “që nuk ka punë”. Ndërsa mbiemrat prejpjesorë kanë si semë të përbashkët “që nuk është”, pra një semë të ndryshme nga ajo mbiemrave të tipit i papunë. Pra, kuptimi i mbiemrit i papunuar është “që nuk është lëruar; i papërpunuar”. Po të ishin të të njëjtit tip fjalëformimi, atëherë kuptimi themelor edhe i mbiemrit i papunuar do të ishte “që nuk ka punuar”.

Mbiemrat e tipit i papunuar, i pamësuar, i pahapur, i paveshur janë formime me brendashtesim; të të njëjtit tip janë edhe mbiemrat i paaftë, i pasjellshëm etj. Ndajshtesa -pa- e tyre shërben si një infiks që futet midis nyjës së përparme dhe trupit të mbiemrit, duke i shtuar mbiemrit të ri të formuar prej saj një semë me kuptim mohor, që krijon antonimi mes i punuar dhe i papunuar, i hapur dhe i pahapur etj. (diçka që është e hapur përkundër diçkaje që nuk është e hapur). Kurse mbiemrat i pabesë, i papunë, i pander, i pafëmijë, bëjnë pjesë në një tip fjalëformimi krejt tjetër nga i pari, sepse kemi të bëjmë me rrjedhoja të reja me prejardhje nga tema fjalëformuese prej klasash të tjera leksikore. Siç u tha më lart, mbiemrat e këtij tipi vijnë nga ngurtësimi i sintagmës parafjalore dhe nyjëzimi njëkohësisht. Nga kjo del se te ky tip fjalëformimi parafjala pa- është e domosdoshme në formimin e këtij tipi mbiemrash. Pra, pa parafjalën pa nuk mund të formohen mbiemra nga emra, b.f.: *i fëmijë, *i nder, *i shtëpi, *i shkollë etj.; ndërsa te mbiemrat e tipit i papunuar formanti -pa- ka një funksion tjetër dhe baza së cilës i brendashtesohet gjallon në gjuhë si mbiemër.

Pra, pas këtij vështrimi të kujdesshëm, arrijmë në përfundime të ndryshme nga ato të gramatikës akademike, që të dy këto gjedhe fjalëformimi i përfshin në një tip të vetëm prejardhjeje. Ç'është e vërteta, këta dy tipa mbiemrash kanë dallime shumë të mëdha, sepse tipi i parë i mbiemrave është krijuar vetëm me ndajshtesim (hapur < i hapur < i pahapur), kurse mbiemrat e tipit të dytë [[[i] + [[ SP[pa]+[nder]]] janë krijime morfosintaksore, ngase kemi trupëzimin e sintagmës parafjalore si dukuri sintaksore dhe shtimin e nyjës së përparme si dukuri morfologjike1.

Në gramatikat e shqipes formanti pa në mbiemrat i papunuar, i pandershëm etj. merret si parashtesë dhe leksemat e formuara prej tij, sikurse u tha më lart, përfshihen në tipin e fjalëformimit parashtesor. Më sipër u përpoqëm të provonim se formanti pa- te këta mbiemra duhet të shihet si brendashtesë që nuk ndryshon kategorinë leksikore të fjalës së derivuar, por i shton asaj vetëm semën me kuptimin e mohimit të cilësisë që 1 Në Fjalorin drejtshkrimor (2011) të Dhrimo–Memushaj dalin mbi 300 mbiemra të këtij tipi. Pra, krahasuar me “Fjalorin e gjuhës shqipe” (2006), kjo klasë mbiemrash në fjalorin e Dhrimo–Memushajt del në përgjithësi shumë më e pasur.

76

bart baza derivuese: i punuar – i papunuar. Kurse në leksemat e tipit i pander, i pabesë etj. pa është parafjalë që ka kuptim të kundërt me sintagmën emërore që i shërben si plotësor: nder – pa nder, besë – pa besë etj. Por, sikundër vumë në dukje, megjithëse kjo parafjalë është e domosdoshme, pasi, si rregull, nuk mund të formohen mbiemra nga tema emërore1, rol fjalëformues këtu luan nyja e përparme, e cila sintagmën parafjalore e kthen në temë mbiemërore, duke shërbyer edhe si kokë leksikore e fjalës së derivuar.

Si formime paralele me mbiemrat e formuar nga paranyjëzimi i sintagmave parafjalore pa + emër shihen në gramatikën akademike edhe mbiemrat i ndershëm, i pafajshëm etj., që sikundër thuhet aty, po vjen duke zëvendësuar të parët2. Duhet thënë se këto dy klasa mbiemrash janë paralele kuptimisht, por jo nga pikëpamja e fjalëformimit. Nga kjo pikëpamje, mbiemrat e tipit i ndershëm, që në këtë gramatikë përfshihen në klasën e mbiemrave të formuar me prapashtesim dhe nyjëzim, ne i shohim si formime me rrethshtesim, dmth. nyjën e përparme dhe prapashtesën i marrim si rrethshtesë (cirkumfiks). Pra, tek i ndershëm kemi rrethshtesën i … -shëm, brenda të cilës futet tema derivuese nder: [[i] + [tE] + [Prap-shëm]]. Kjo mënyrë vështrimi ka përparësinë se, ashtu si në rastet e trajtuara deri tani, lejon që funksioni i kokës leksikore t’i njihet rrethshtesës dhe jo vetëm nyjës ose vetëm prapashtesës.

Kurse i pafajshëm nuk ngjan as me mbiemrat e tipit i papunë, as me ata të tipit i ndershëm a i pagjendshëm, ndonëse me i papunë dhe i pagjendshëm ndan elementin pa, kurse me këta dy të fundit prapashtesën -shëm. Qysh në fjalorin e 1954-ës ai shpjegohet me i pafaj, çka do të thotë se kemi të bëjmë me një formim prapashtesor me formantin -shëm nga një temë derivuese mbiemërore. Pra, kemi të bëjmë me një tip të ri formimesh prapashtesore të mbiemrave nga tema mbiemërore që nuk përmendet në gramatikën akademike, në të cilën flitet për mbiemra me prapashtesën -shëm të derivuar nga tema emërore, ndajfoljore a shprehje ndajfoljore dhe pjesore të shkurtuara3.

Situatat që u përshkruan më sipër për mbiemrat me elementin pa, i gjejmë pothuajse të gjitha te mbiemrat me elementin për. Në monografinë e mbiemrave me autor A. Dhrimon dhe në gramatikën akademike thuhet se elementi për duhet të shihet si parashtesë. Dhrimoja, ndër të tjera, thotë: “Parashtesa me prejardhje parafjalore për- është pak a shumë e kufizuar në formimin e mbiemrave. Me këtë parashtesë janë formuar mbiemrat: i përafërt, i përkundërt, i përmortshëm, i përditshëm, i përshtatshëm etj.”4 Kurse te paragrafi § 4.7.6 i gramatikës akademike, që u kushtohet mbiemrave të prejardhur me nyjëzim, parashtesim dhe prapashtesim njëherazi, thuhet: “Kjo mënyrë fjalëformimi është shumë e kufizuar si prodhimtari në klasën e mbiemrave. Këtu marrin pjesë vetëm nyja, parashtesa për- dhe prapashtesat -t(ë) dhe -shëm. Në këtë mënyrë fjalëformimi merr pjesë edhe nyjëzimi: i përbashkët, i përfushtë, i përciptë, i përpiktë, i përbotshëm, i përkohshëm, i përjavshëm dhe i përgjithshëm.”5

1 Megjithatë, sikundër vihet në dukje në gramatikën akademike, ka edhe “disa mbiemra me nyjëzim nga emra të gjinisë femërore”, si p.sh.: i balë, i limë, i sorrë, i tinë, i valë, i vlerë etj., që përdoren në gjuhën popullore (Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 196). 2 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 196. 3 Po aty, f. 193. 4 A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, 1, f. 148. 5 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 197.

77

Në të vërtetë, mbiemrat me elementin për janë më të shumtë në numër. Përveç mbiemrave me për që numëron gramatika akademike, të tjerë mbiemra janë: i përbormë, i përgjaktë; i përmortshëm, i përditshëm, i përhershëm, i përmallshëm, i përvitshëm etj.; i përkormë, i përafërt, i përkundërt, e përdalë, i përhimë etj.

Ndonëse të ngjashëm në strukturën sipërfaqësore, mbiemrat me këtë element, ashtu si ata me elementin pa-, u përkasin tipave të ndryshëm derivues. Kështu, i përbormë dhe i përgjaktë rrjedhin nga foljet përbor dhe përgjak me rrethshtesat i…-më përkatësisht i…-të; edhe i përmortshëm, i përditshëm, i përhershëm, i përmallshëm, i përvitshëm, që vijnë nga sintagma parafjalore, formohen me rrethshtesën i…-shëm; kështu formohet nga sintagma parafjalore për javë edhe mbiemri i përjavshëm, që gramatika e sheh si formim me nyjëzim, parashtesim e prapashtesim njëherazi; mbiemri i përkormë është formim prapashtesor nga mbiemri i përkorë; i përafërt, e përdalë dhe i përkundërt janë formime me brendashtesim të formantit -për-; kurse i përhimë është formim prejpjesor.

Pra, nga analiza e këtyre shembujve shihet se formanti për- shërben si mjet për formimin e mbiemrave atëherë kur futet midis nyjës dhe trupit të një lekseme mbiemërore, si p.sh.: i kundërt < i përkundërt, i afërt < i përafërt, sepse ky formant nuk përfton një leksemë mbiemërore të re nga një klasë tjetër leksikore, por leksemës mbiemërore ekzistuese i shton një semë me anë të së cilës përftohet një nuancë e re kuptimore e mbiemrit të dhënë (dmth. nuk ia ndërron kategorinë leksiko-gramatikore temës së cilës i shtohet . Kjo përputhet me përkufizimin e morfemës parashtesore në gramatikën akademike, e cila jep këtë përkufizim: “Parashtesat nuk ia ndërrojnë kategorinë leksiko-gramatikore fjalës me të cilën bashkohen, por i jep asaj vetëm një kuptim të ri plotësues”1.

Një situatë më të ndërlikuar paraqesin mbiemrat që numëron gramatika akademike në § 4.7.6 si formime me nyjëzim, parashtesë e prapashtesë njëherazi (i përbashkët, i përfushtë, i përciptë, i përpiktë, i përbotshëm, i përkohshëm, i përgjithshëm). Në këtë tufëz mbiemrash formanti për- del si morfemë që së bashku me prapashtesën -shëm u ndërrojnë temave bashkë, fushë, cipë, pikë, botë, kohë, vaj, gjithë dhe mall kategorinë leksiko-gramatikore, duke i kthyer në mbiemra. Pra, kemi të bëjmë me formime me rrethshtesim. Problemi këtu është se në pozicionin e parë të rrethshtesës, ndryshe nga rastet që kemi parë deri tani, ndodhen dy elemente, nyja dhe elementi për- (që për nga pozicioni mund të shihet edhe si brendashtesë), pra mund të flasim për rrethshtesën (i për-)…shëm.

Në të gjitha rastet kur formojnë mbiemra nga pjesë të tjera të ligjëratës, brendashtesa për dhe rrethshtesa për…-shëm janë të domosdoshme. Në qoftë se provojmë t'u heqim elementin për- leksemave të mësipërme, do të shohim se fjalët nuk kanë kuptim, p.sh.: *i bashkët, *i fushtë, *i ciptë etj. Kjo do të thotë se infiksi (brendashtesa për-) vetëm ose së bashku me prapashtesën -shëm janë përbërësit e fjalëformimit që një temë emërore e shndërrojnë në leksemë mbiemërore. Kjo dëshmon se formanti për- dhe pa- (dhe ndonjë tjetër si këta) dallojnë nga parashtesat, sepse këto të fundit nuk kanë aftësi t'i ndërrojnë kategorinë leksiko-gramatikore temës së cilës i

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 61.

78

shtohen, ndërsa formantet në fjalë e kanë këtë aftësi, pra që një temë emërore e shndërrojnë në mbiemër, folje, emër etj.

Në vijim po japim një pasqyrë të fjalëve që kanë elementin për: Tema fjalëformuese

Emër Folje Mb. prejpjesor

Mb. i nyjshëm Ndajfolje

baltë përbaltje përbalt i përbaltur – – ballë përballje përball i përballur i përballueshëm përballë buzë përbuzje përbuz i përbuzur i përbuzshëm,

përbuzës –

borë përborësi përbor i përborur i përbormë – dhëmb përdhëmbje përdhëmb i përdhëmbur – – qafë përqafje,

përqafim përqaf-em i përqafur i përqaftë

përfaqe

fushë përfushje përfush i përfushur i përfushtë – gjak përgjakje përgjak i përgjakur i përgjaktë – jargë përjargie përjarg i përjargur – –

këmbë përkëmbje përkëmb i përkëmbur – –

krah përkrahje përkrah i përkrahur i përkrahshëm përkrah kuq përkuqje përkuq i përkuqur i përkuqët –

lot përlotje përlot i përlotur i përlotshëm –

mall përmallje përmall i përmallur i përmallshëm –

çudë përçudje përçud i përçudur i përçudnueshëm, përçudnues

–

korë përkore – i përkorë i përkormë –

dhunë përdhunë përdhunoj i përdhunuar i përdhunët, i përdhunshëm

përdhunshëm

plot përplotësim përplotësoj i përplotësuar përplotësues-e –

mirë përmirësim përmirësoj i përmirësuar i përmirësueshëm –

troll përtrollje përtroll i përtrolluar (përtrollues) –

keq përkeqje përkeq i përkequr – –

dorë përdorje, përdorim

përdor i përdorur i përdorshëm për dore

gjumë përgjumje përgjum i përgjumur i përgjumshëm përgjumësh

përgjumësh

për dhe përdhe(s) përdhej i përdherë – për jetë përjetim përjetoj i përjetuar i përjetshëm –

për skaj përskajim përskajoj i përskajuar – përskaj për sysh përsyshje përsysh i përsyshur – –

nëpër1këmbë nëpërkëmbje nëpërkëmb i nëpërkëmbur – –

për (së) dy(të) përdytje përdyt i përdytur – –

dal dalë e përdalë

hi përhij i përhimë

afër i përafërt

javë i përjavshëm

për natë – – – i përnatshëm përnatë pikë i përpiktë

botë i përbotshëm

1 Me sintagmën nëpër + emër kemi ndeshur vetëm një rast të formimit të foljes, mbiemrit dhe emrit

79

Nga pasqyra e mësipërme shihet se çështja e përkatësisë leksiko-gramatikore të elementit për dhe rrjedhimisht edhe e mënyrës së fjalëformimit nuk shtrohet vetëm për mbiemrat, po edhe për emrat, për foljet dhe për ndonjë ndajfolje. Për herë të parë, këtë çështje e ka shtruar E. Hysa, i cili në një punim për parashtesimin thotë: “Nga pikëpamja e lidhjes me temën me të cilën bashkohen, parashtesat dhe prapashtesat nuk duhen parë në mënyrë të shkëputur nga njëra-tjetra, sepse… ato formojnë një morfemë të vetme, që është quajtur bimorfemë në distancë ose cirkumfiks.” Dhe si shembuj për të mbështetur këtë mendim të tij, ai sjell mbiemrat i përditshëm, i përnatshëm, i përkohshëm dhe foljet përgjithësoj, përmirësoj etj., ku në rastin e parë sheh formime nga prapashtesimi i togut parafjalor për + emër, kurse në rastin e dytë cirkufiksime1. Këtë interpretim të ri të derivimit të fjalëve të këtij tipi L. Buxheli e vlerëson si një risi në gramatikën e shqipes. “I pari që ka shprehur mendimin se në foljet të tipit përdor, përbuz, përgjak, përgjunj, përligj, përfill, nuk kemi të bëjmë me një prejardhje thjesht parashtesore, pohon ajo, është E. Hysa. Këto folje merren prej tij si formime parashteso-prapashtesore, me komponent të dytë një prapashtesë zero.” E megjithatë, vëren Buxheli, “foljet me strukturë për + emër ende trajtohen si formime parashtesore me parashtesën për-” , si p.sh. në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980), “ku pohohet se për përdoret si parashtesë për të formuar emra mbiemra, folje e ndajfolje” ose edhe në botimin më të fundit të gramatikës akademike. Siç vëren me të drejtë Buxheli, luhatjet në interpretimin e elementit për dhe të tipit të prejardhjes me këtë element vërehen deri në gramatikën akademike, në të cilën gjejmë dy shpjegime të ndryshme2. Kështu, në këtë tekst ky element te foljet e prejardhura nga tema emërore shihet si parashtesë, që u paravendoset (a) emrave që “emërtojnë pjesë të trupit të njeriut”; (b) emrave që “emërtojnë lëndë”; dhe (c) emrave “me përmbajtje të ndryshme kuptimore”3.

Mirëpo teoria e sintagmës nuk na lejon të bëjmë një shkarje të tillë, sepse struktura për + emër është një sintagmë parafjalore, çka do të thotë se në këtë tip prejardhjeje komponenti për çdoherë është parafjalë, por assesi parashtesë. Po në këtë paragraf të gramatikës akademike (§ 7.22) thuhet: “mjaft nga foljet e formuara me këtë parashtesë (për – Xh. B.) në të vërtetë janë formuar nëpërmjet përngjitjes së një togu parafjalor. Të tilla janë, p.sh. përkrah, përshtat etj.”4 Pra, këto folje shihen edhe si formime me parashtesim, edhe si formime me përngjitje të togut parafjalor për + emër.

Sikundër duket, trajtimi i mbiemrave të prejardhur me elementet pa, për etj. paraqet vështirësi të rendit konceptor. Përtej këtyre vështirësive të fushës së fjalëformimit, ka edhe probleme të tjera që kërkojnë zgjidhje. Kështu, një çështje tjetër është ajo e parimit mbi të cilin mbështetet prejardhja e mbiemrave (po kështu dhe te klasat e tjera), e cila ka të bëjë me klasifikimin e mbiemrave. Si zgjidhje të problemit ne shohim që ndarja e mbiemrave në klasa të prejardhura të mos mbështetet në kriterin e ndajshtesave, por në temën fjalëformuese. Karakteristikë e përbashkët e dy përbërësve (temës prodhuese dhe ndajshtesave) është se veprojnë si bashkaktorë në formimin e fjalëve. Mirëpo, përveç kësaj së përbashkëte, ata ndryshojnë dukshëm nga njëra-tjetra në aspektin semantik. Ky

1 E. Hysa, "Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe", SF, 1973, 3, f. 98. 2 L. Buxheli, Formimi i foljeve në gjuhën e sotme shqipe, ASHSH, Tiranë, 2008, f. 41. 3 Gramatika e gjuhës shqipe 1, 2002, f. 349. 4 Gramatika e gjuhës shqipe, vep. cit., f. 348–350, 355.

80

ndryshim qëndron në atë se ndajshtesat janë morfema kuptimi i të cilave mund të konkretizohet, si u tha më sipër, brenda strukturës së fjalës, kurse tema edhe e vetme ka kuptim semantik të pavarur. Domethënë, ato veprojnë mbi njëra-tjetrën në mënyrë të ndërsjellë. Pra, tema fjalëformuese u jep kuptim e funksion morfemave ndajshtesore, kurse ndajshtesat modifikojnë temën fjalëformuese, sa herë që hyjnë në lidhje strukturore me temën fjalëformuese, pra brendapërbrenda strukturës së leksemës.

Duke marrë parasysh veçoritë e tyre semantike, jemi të mendimit që si bazë (kriter) për klasifikim të merret tema e cila ka rolin parësor (bazë) në fjalëformim, kurse ndajshtesave t’u njihet rol dytësor. Vetëm kështu mund të mënjanohen paqartësitë dhe të arrihet një adekuaci përshkruese eksplicite, që është njëherazi edhe qëllimi i secilës gramatikë bashkëkohore në çdo gjuhë.

Kjo rrugë ndiqet, për shembull, në gramatikën gjermane DUDEN, në të cilën tema fjalëformuese (Stamm, ose Wortstamm) konsiderohet si mjeti fjalëformues bazë i derivimit, e cila lidhet me prefikset, sufikset dhe cirkumfikset (të cilat konsiderohen si mjete fjalëformimi pa aftësi bazike), që shërbejnë për modifikimin e temës fjalëformuese ose për formimin e fjalëve të reja1, p.sh.:

a) mbiemër � emër, folje, ndajfolje: schön � Schönheit, beschönigen, klug � klugerweise; emra � mbiemra, folje, ndajfolje: Arzt � ärztlich, verarzten; Nacht - nachts; folje � mbiemra, emra: verkaufen � verkäuflich, Verkäufer; ndajfolje � mbiemër: heute � heutig; b) folje � mbiemër, emër: grün � grünen � das Grün der-die Grüne; emër � folje, mbiemër: Fisch � fischen Klasse � klasse; folje � emër: schreiben � Schreiben binden � Band, Bund; pjesore � mbiemër: zerstreut � zerstreut; ndajfolje � emër: heute � Heute2.

Sikundër shihet, nga temat e klasave të ndryshme të fjalëve (emri, folja e ndajfolja) krijohen fjalë të reja në klasën e mbiemrit.

Mbështetur në këtë mënyrë trajtimi, në vend që të flasim për fjalëformim me parashtesa, me prapashtesa, me nyjëzim, me nyjëzim, parashtesim dhe prapashtesim njëherazi dhe me konversion, në punimin tonë do të flasim për klasa të prejardhura nga emra, folje, mbiemra dhe ndajfolje, duke u nisur varësisht nga përkatësia leksiko-gramatikore e temës prodhuese. Pra, do të mbështetemi te tema fjalëformuese dhe sipas saj do të marrë emërtimin klasa e prejardhur e mbiemrave. Si rrjedhim, do të flasim për këto klasa mbiemrash të prejardhur në shqipe:

a) klasa e mbiemrave të prejardhur nga emra, b) klasa e mbiemrave të prejardhur nga folje, c) klasa e mbiemrave të prejardhur nga ndajfolje,

1 DUDEN, Die Grammatik, Band 4, Dudenverlag, Manheim, Wien, Zürich, 2009, f. 656. 2 Po aty, f. 648–449.

81

ç) klasa e mbiemrave të prejardhur nga numërorë, ç) klasa e mbiemrave të prejardhur nga vetë klasa mbiemërore.

2.3.1 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga emra

Sipas temave fjalëformuese që marrin pjesë në derivimin e mbiemrave në shqipe, një klasë e madhe mbiemrash kanë prejardhje emërore. Kjo dukuri, siç është vënë në dukje në fillim të këtij kreu (§ 2.1), është karakteristikë jo vetëm e shqipes, por edhe e shumë gjuhëve të tjera. Mbështetja në kriterin e temës fjalëformuese në përcaktimin e tipit të prejardhjes, krahasuar me prejardhjen sipas llojit të morfemave ndajshtesore, jep një adekuaci përshkruese eksplicite, e cila jo vetëm që e thjeshton çështjen, por mënjanon ngatërrimet brendapërbrenda një tipi prejardhjeje dhe sistemit të prejardhjes në përgjithësi (prejardhjes fjalëformuese dhe prejardhjes semantike). Një gjë e tillë arrihet duke pasur si kriter temën fjalëformuese, sepse ajo është gjymtyrë bazë e mënyrës së fjalëformimit dhe e prejardhjes semantike, për arsye se është bërthamë leksiko-semantike, e cila ruan tipare morfosintaksore dhe semantike te fjala e prejardhur prej saj. Në këtë pikë, ndajshtesat (parashtesat, prapashtesat, nyjat) ndryshojnë nga temat fjalëformuese, sepse, siç kemi thënë, funksioni i tyre në strukturën e fjalës së prejardhur (në rastin tonë, të mbiemrit) luan rolin e modifikuesit. Pra, ajo modifikon temën fjalëformuese sa herë që i paravihet, i prapavihet a dalin si rrethshtesa (cirkumfikse) në strukturën e fjalës së prejardhur. Sikundër shihet, ekzistojnë funksione dalluese esenciale në mes të temës prodhuese dhe morfemave ndajshtesore. Le ta konkretizojmë dhe argumentojmë këtë me anë të shembujve:

njerëzor – çnjerëzor [ç- + [njerëz + -or]] i rregullt – i çrregullt [i + rregull + -t] kombëtar – ndërkombëtar [ ndër- + [komb + -ëtar]] elementar – element [element + -ar] i pander – nder [i + pa- + nder] i pashtëpi – shtëpi [i + pa- + shtëpi] i pandershëm – i ndershëm, i pander, nder [i + pa- + nder + -shëm] i drunjtë – drunj [i + drunj + -të] i hekurt – hekur [i + hekur + -t] i artë – ar [i + ar + -të] besnik – bes(ë) [bes(ë) + -nik] punëtor – punëtor [punë + -tor] i zjarrtë – zjarr [i + zjarr + -të] trim – trim [trim ] plak – plak1 [plak] Siç duket, shembujt e mësipërm të mbiemrave të prejardhur formohen si në

aspektin strukturor dhe semantik nga dy përbërësit e tyre (leksiko-semantik): a) temat

1 Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, ASHSH, Tiranë, 2006.

82

fjalëformuese dhe b) morfemat ndajshtesore. Pra, temat fjalëformuese të mbiemrave të sipërpërmendur janë të markuara me tipare semantike dhe morfosintaksore, kurse morfemat ndajshtesore nuk i kanë këto aftësi a tipare, ato janë vetëm në funksion të modifikuesit që temës fjalëformuese emërore i japin vlera kuptimore (sema) mbiemërore. Pikërisht, fakti që temat fjalëformuese (semantemat) janë emërore: njerëz, rregull, komb, element, nder, shtëpi, drunj, hekur, ar, besë, punë, zjarr, trim, plak, i bën mbiemrat e mësipërm dhe të gjithë të tjerët si këta mbiemra prejemërorë.

Mbështetja në temën fjalëformuese për klasifikimin e mbiemrave është një kriter që do të na shpjerë në një klasifikim tjetër nga ai që është ndjekur nga gramatikat e shqipes. Duke marrë temën fjalëformuese si përbërës bazik mënjanojmë, siç u tha, paqartësitë dhe pasaktësitë në shpjegimin e prejardhjes së mbiemrave dhe thjeshtojmë dukshëm nënklasat e saj, që ne i vlerësojmë të panevojshme. Duke marrë si kriter ndihmës mjetin ose mënyrën e fjalëformimit, klasa e mbiemrave prejemërorë do të ndahet më tej në katër nënklasa: 1) nënklasa e mbiemrave prejemërorë të panyjshëm, 2) nënklasa e mbiemrave prejemërorë të nyjshëm, 3) nënklasa e mbiemrave prejemërorë me konversion, 4) nënklasa e mbiemrave prejemërorë me kompozim.

Pra, emërtimet e nënklasave të mbiemrave prejemërorë bazohen në llojin e mjetit

fjalëformues a të mënyrës së fjalëformimit: a) të nyjshëm, b) të panyjshëm, c) të prejardhur me konversion dhe ç) të prejardhur me kompozim. Mënjanimi i kriterit që për bazë në sistemin e prejardhjes merr ndajshtesat, dhe mbështetja në temën fjalëformuese sjell qartësi, saktësi, mënjanon luhatjet, ngatërrimet në sistemin e fjalëformimit (prejardhjes), zvogëlon nënklasat e prejardhjes dhe i thjeshton ato. Por nuk duhen lënë anash as morfemat ndajshtesore, të cilat sjellin modifikime sa herë që i shtohen një teme të caktuar në prejardhjen e mbiemrave. Po për këtë çështje do të flasim më vonë.

Në vijim do të vëmë në pah secilën nënklasë të mbiemrave të prejardhur nga tema emërore, duke dhënë shembuj për secilën syresh:

a) Nënklasa e mbiemrave të panyjshëm me prejardhje emërore: njerëzor [njerëz + -or], çnjerëzor [ç- + [njerëz + or]], çmendarak [[ç- + mend] + -

arak], higjienik [higjien(ë) + -ik], frymor [frym(ë) + -or], jofrymor [jo + [frym(ë) + -or]], afetar [a- + [fe + -tar]], mbiklasor [mbi- + [klas(ë) + -or]], mbiujor [mbi- + [uj(ë) + -or]], parafundor [para- + [fund + -or]], tejreaksionar [tej- + [reaksion + -ar[], vetëkritik [vetë + kritik(ë)], neoklasik [neo- + klasik], gjithëkombëtar [gjithë + [komb + -ëtar]], filoturk [filo- + turk], panislamik [pan- + [islam + -ik]], pambukor [pambuk + -or], paragjuhor [para + [gjuh(ë) + -or]], pasgjuhor [pas + [gjuh(ë) + -or], parashutist [parashut(ë) + -ist], zhugan [zhug(ë) + -an], zgjebanik [zgjeb(e) + -anik], zgjebarak [zgjeb(e) + -arak], voskopojar [Voskopoj(ë) + -ar], prizrenas [Prizren + -as], tullac [tull(ë) + -ac], shurdhac [shurdh + -ac], qurrac [qurr(ë) + -ac], morracak [morr + -

83

acak]1, doracak [dor(ë) + -acak], vjeshtak [vjesht(ë) + -ak], bankar [bank(ë) + -ar], fushor [fush(ë) + -or], fshatar [fshat + -ar], rrënjësor [rrënjë + -sor], amtar [am(ë) + -tar], përfundimtar [[[për- + fund + -o] + -im] + tar]]], elementar [element + -ar], dimëror [dimër + -or], shqiptar [ shqip + -tar], austriak [Austri + -ak], fjalaman [ fjal(ë) + -aman], dinak [dinak], gëlqeror [gëlqer(e) + -or], dhjamor [dhjam(ë) + -or], hallall [hallall]2, hënor [hën(ë) + -or], historik [histori + -k] etj.

Të gjithë përbërësit e mbiemrave të mësipërm të dhënë me shkronja të zezuara janë emra, pra temat prodhuese leksiko-semantike të këtyre mbiemrave janë emra. Prandaj mbiemrat e panyjshëm të sipërpërmendur dhe të tjerë si këta përbëjnë nënklasën e mbiemrave të prejardhur nga emra. Krahasuar me gramatikën tradicionale, ky klasifikim del i qartë si në aspektin e formimit, ashtu edhe në aspektin semantik.

b) Nënklasa e mbiemrave të nyjshëm me prejardhje emërore: i pander [i + pa- + nder]3, i pandershëm [i + pa- nder + shëm]4, i papunë [ i + pa- +

punë], i pabesë [ i + pa- + besë], i pamasë [i + pa- + masë], i pakufishëm [i + pa- + kufi + -shëm], i ndërgjegjshëm [ i + [ndërgjegj(e) + -shëm]], i nëndheshëm [i + nën- + dhé + -shëm], i mbifuqishëm [mbi- + [fuqi + -shëm]], i pazellshëm [i + pa- + [zell + -shëm]], i artë [i + ar + -të], i hekurt [i + hekur + -t], i fismë [i + fis + -më], i mesmë (i + mes + -më], i padëmshëm [i + pa- + [dëm + -shëm]], i lëngët [ i + lëng + -ët], i leshtë [ i + lesh + -të], i pambuktë [i + pambuk + -të], i famshëm [ i + fam(ë) + -shëm], i padobishëm [i + pa- + [dobi + -shëm]], i nevojshëm [i + nevoj(ë) + -shëm] etj.

Edhe te kjo nënklasë e mbiemrave të prejardhur nga emra, elementi emëror shërben si bazë derivuese. Nga pikëpamja e fjalëformimit, kjo nënklasë mbiemrash paraqet raste të vështira për t’u shpjeguar, siç janë ato kur nyja e përparme njëfjalëzon një sintagmë parafjalore (i + [pa nder] � i pander) si dhe rastet kur elementi pa- futet midis nyjës dhe trupit të mbiemrit ([i + pa- + [nder + -shëm]] � i pandershëm), ku formimet e këtij lloji me elementin e ndërshtënë pa- (dhe elemente të tjera të ngjashme me të) e kemi parë si brendashtesim.

c) Nënklasa e mbiemrave me prejardhje emërore me anë të konversionit: punëtor [E/Mb punë + -tor], beratas [E/MbBerat + -as], mik [E/Mb mik]5, armik [E/Mb

armik], gënjeshtar [E/Mb gënjeshtar], moshatar [mosh(ë) + -atar], luftëtar [E/Mb luftë + -tar], plak [E/Mb plak], rrugaç [E/Mbrrug(ë) + -aç], komunist [E/Mbkomunist], ndihmës [E/Mb ndihm(ë) + -ës], fshatar [E/Mb fshat + -ar], mjekrosh [E/Mb mjek(ë)r + -osh], trim [E/Mb

trim], guximtar [E/Mb guxim + -tar], dokumentar [E/Mb dokument + -ar]6, dorac [E/Mb

1 Shih: A. Dhrimo, R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor..., vep. cit. 2 Fjalë e huazuar turke (i urtë, i mbarë) shih: A. Dhrimo, R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor, 2011, f. 286. 3 Shih: Xhafer Beqiraj, “Mbiemrat si klasë fjalësh me tipare emërore dhe foljore”, kumtesë e lexuar në Konferencën e Shkodrës (ICRAE), 24–25.05.2013. 4 Parashtesa pa- është njëra nga morfemat më prodhimtare në formimin e mbiemrave. Kjo morfemë parashtesore del prodhimtare që në shkrimet e para të shqipes së dokumentuar, te Buzuku, Matrënga, Bradhi, Budi etj. 5 Shih: A. Dhrimo, vep. cit., f. 172. 6 Gramatika e gjuhës shqipe, 1f. 197.

84

dor(ë) + -ac], çlirimtar [E/Mb çlirim + -tar], sundimtar [E/Mb sundim + tar], tregtar [E/Mb

treg+ tar], tradhtar [E/Mb tradht(i) + ar], punonjës [E/Mb pun(ë) + onjës] etj. Edhe kjo nënklasë e mbiemrave të prejardhur nga emra del e qartë. Por ka mjaft

mbiemra të ardhur nga një temë emërore jo e parme, si p.sh.: punë + -tor, Berat + -as, mosh(ë) +-atar etj. Mirëpo, si temat e parme punë, Berat, moshë, ashtu edhe temat jo të parme janë emërore, kështu që kjo nuk sjell ndonjë paqartësi apo pasaktësi për çështjen në shqyrtim.

ç) Nënklasa e mbiemrave me prejardhje emërore me anë të kompozimit

(përbërjes): zemërgur [tE zemër + tE gur], zemërlepur [zemër + lepur], vetullgajtan [vetull + gajtan], hundëshkabë [hundë + shkabë], shpirtkazmë [shpirt + kazmë], gojëmjaltë [gojë + mjaltë], gjuhëhelm [gjuhë + helm], sypishë [sy + pishë], truprojë [trup + rojë], symëshqerrë [sy + mëshqerrë]1, gushëpëllumb [gushë + pëllumb], sylesh [sy + lesh], mjekërborë [mjekër+borë], krahëflutur [krahë + flutur], kokëzhabë [kokë + zhabë], kokëviç [kokë + viç], kokëtullë [kokë + tullë], kokëshkëmb [kokë + shkëmb], kokëshinik [kokë + shinik], këmbësutë [këmbë + sutë], këmbëpatë [këmbë + patë], këmbëlesh [këmbë + lesh], qafëlesh [qafë + lesh], hundëlesh [hundë + lesh], gjuhëthikë [gjuhë + thikë], gjuhëlopatë [gjuhë + lopatë], gushëspec [gushë + spec], syshqiponjë [sy + shqiponjë] etj2.

Mbiemrat e përbërë ekzocentrikë të mësipërm janë të tipit [emër + emër], kështu që edhe këta mbiemra janë prejemërorë. Kurse për llojet e tjera të kompozitave mbiemërore nuk do të flasim këtu, sepse kësaj çështjeje do t'i rikthehemi në një paragraf të kreut në vijim.

2.3.2 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga folje

Një klasë e madhe mbiemrash të prejardhur vijnë nga tema foljore, rrjedhimisht që në strukturën e tyre semantike ruajnë sema foljore, prania e të cilave në gramatikën gjenerative tregohet me tiparin [+ folje].

Ashtu si për mbiemrat prejemërorë, mbështetja te ndajshtesat edhe për klasifikimin e mbiemrave prejfoljorë nxjerr në shesh paqartësi dhe herë-herë pasaktësi e ngatërrime në përcaktimin e llojit të prejardhjes së klasës së mbiemrave prejfoljorë. Vërtet se morfemat luajnë një rol mjaft të rëndësishëm në formimin e mbiemrave të prejardhur nga foljet, por mbështetja te ky përbërës si element bazë i prejardhjes (në vend të temës fjalëformuese) sjell mjaft ndërlikime. Siç është vënë në dukje, morfemat ndajshtesore janë njësi pa kuptim jashtë strukturës së fjalës, mandej ato dalin në numër të madh dhe janë mjaft heterogjene etj. Për shembull, të thuash se mbiemri i padallueshëm është i formuar nga parashtesa pa- ose nga prapashtesa -shëm nuk na thotë diçka për kuptimin themelor të tij, madje as për kategorizimin e tij si prejemëror, prejmbiemëror apo prejfoljor, por vetëm se na shtyn të mendojmë dhe të luhatemi, për shkak se, herë na duket ky mbiemër i formuar nga parashtesa, herë nga prapashtesa, herë nga të dyja së

1 Shih: Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1971, f. 92. 2 Shih: A. Dhrimo–R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor, vep. cit.

85

bashku. Mbështetja te ndajshtesa në përcaktimin e tipit të prejardhjes për një leksemë mbiemërore shoqërohet me pasiguri, sikurse ndodh nëpër gramatikat tona, në të cilat nuk është i vështirë për t’u hetuar konfuzioni i hartuesve të tyre. Tek e fundit, këtë konfuzion e kemi edhe ne, sa herë që kemi provuar të përcaktojmë se në cilin tip të prejardhjes bën pjesë ky ose ai mbiemër kur si relevante kemi konsideruar morfemën ndajshtesore.

Bazuar në temën derivuese, edhe përcaktimi i klasave dhe i nënklasave të mbiemrave të prejardhur nga folje bëhet më i saktë, p.sh.:

qortues1 [qortue + -s] ndërtues [ndërtue + -s] i lexueshëm [i + lexue + -shëm] i palexueshëm [i + pa + [lexue + -shëm]] i lodhshëm [i + lodh + -shëm] i stërlodhur [i + stër + -lodhur] i punuar [i + punuar] i papunuar [i + pa- + punuar] i përpunuar [i + për- + punuar] i ripërpunuar [i + ri- + [për- + punuar]] Tufëzës së mbiemrave të mësipërm është lehtë t’i caktosh klasën e prejardhjes, nëse

nisemi tema prodhuese si përbërës relevant në prejardhjen e këtyre mbiemrave. Atëherë bazuar në këtë kriter, rezultatet na shpien te përfundimi shumë logjik se këto leksema janë klasë e mbiemrave të prejardhur foljorë. Por nëse ndjekim gramatikat tona, çështja ndërlikohet, sepse dalin disa klasa mbiemrash të prejardhur, mbiemra të panyjshëm me prapashtesim, mbiemra të nyjshëm pjesorë, p.sh. mbiemra të nyjshëm me prapashtesim, mbiemra të nyjshëm me parashtesim dhe prapashtesim njëherazi etj., të cilëve nuk dimë ku t’ua përcaktojmë vendet sipas prejardhjes. Sipas mendimit tonë, ky përshkrim i prejardhjes nuk sjell as qartësi, as lehtësi, as shumë saktësi. Për të qenë edhe më bindës lidhur me qëndrimin tonë për çështjen në fjalë, po sjellim disa fakte që argumentojnë se mbështetja në gramatikat tona te ndajshtesat për klasifikimin e fjalëve të prejardhura (në rastin tonë të mbiemrave) sjell ndërlikime. Nga këto lajthitje nuk ka mundur të shpëtojë asnjë autor, për shkak se mënyra e qasjes ndaj çështjes në fjalë e bën që të lajthitë kushdo që merret me këtë problem. Për shembull, A. Dhrimoja, te monografia për mbiemrin, të njëjtën strukturë prejardhjeje e rreshton herë te një tip i prejardhjes, herë te tipi tjetër i fjalëformimit. Për shembull, mbiemrat vetëbartës, vetëndalues, vetëlëvizës, vetëndriçues, vetëmohues i rreshton te tipi i prejardhjes me parashtesim, ku, sipas tij, vetë është siparashtesë që hyn në strukturën fjalëformuese te grupi i mbiemrave të

1 Leksema mbiemërore të formuara nga pjesorja e gegërishtes. Për këtë çështje A. Kostallari thotë: “Bashkëjetojnë në një strukturë të vetme togu ua me prejardhje jugore me togun ue - me prejardhje veriore (krhs. punuar dhe tokë e punueshme, shoqëruar dhe i shoqërueshëm, pajtuar dhe i pajtueshëm, zbatuar e zbatues etj.” (shih: A. Kostallari, Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, ASHSH, Tiranë, 1973, f. 35).

86

mësipërm1. Kurse në paragrafin § 4.2.7. (Mbiemra të përbërë nga përemri vetvetor vetë dhe një emër vepruesi a mbiemër), autori thotë: “Si element i parë përcaktues shërben përemri vetvetor vetë, kurse si element i dytë tema e një emri vepruesi ose e një mbiemri” dhe jep disa shembuj: vetëmbushës, vetëshkatërrues, vetëvrasës, vetëshërbyes, vetëndalues, vetëngarkues etj.2 Së pari, siç shihet nga këto dy fragmente, mbiemrat me strukturë të njëjtë prejardhjeje, autori i rreshton herë në njërin tip prejardhjeje, herë në tjetrin. Së dyti, fjalën vetë autori e quan siparashtesë te tipi i prejardhjes me parashtesa, kurse te tipi i fjalëve të përbëra e quan përemër vetvetor dhe si element përcaktues i kompozitës. Gjithë ky pështjellim, edhe tek autori i monografisë së vetme për mbiemrin, buron pikërisht nga kriteri i ndjekur në gramatikën e shqipes për të shpjeguar prejardhjen e fjalëve.

Ashtu si nënklasat e mbiemrave prejemërorë i përcaktuam duke marrë si kriter ndihmës mjetin fjalëformues dhe mënyrën e fjalëformimit, edhe mbiemrat e prejardhur nga folje do t’i klasifikojmë në këto nënklasa:

1) nënklasa e mbiemrave prejfoljorë të panyjshëm, 2) nënklasa e mbiemrave prejfoljorë të nyjshëm, 3) nënklasa e mbiemrave prejpjesorë të nyjshëm, 4) nënklasa e kompozitave mbiemërore me njërën temë mbiemër prejpjesor. Siç shihet, kemi katër nënklasa të klasës së mbiemrave prejfoljorë, të cilat është e

lehtë të veçohen nga njëra-tjetra dhe të përshkruhen. Le t’i shohim me radhë këto nënklasa:

1) Nënklasa e mbiemrave të panyjshëm të prejardhur nga folje: djegës [djeg + -ës], ngjitës [ngjit + -ës], vrasës [vras + -ës], mbjellës [mbjell + -ës],

prerës [prerë + -s], përmbledhës [për/mbledh +ës] dështues [dështue +s], shpërdorues [sh/përdorue + -s], mashtrues [mashtrue + -s], shqetësues [sh/qetësue + -s], parashikues [para/shikue + -s], zbatues [zbatue + -s], johelmues [jo/helmue + -s], qortues [qortue + -s], rrëmbyes [rrëmbye + -s], ushqyes [ushqye + -s], blues [blue + -s], shques [shque + -s], krues [krue + -s], shkues [shkue + -s], përpunues [për/punue + -s], ripërpunues [ri/për/punue + -s], parashikues [para/shikue + -s]; dëftor [dëft + -or], lidhor [lidh + -or], pjellor [pjell + -or], shpërdredhor [sh/për/dredh + -or], zgjedhor [zgjedh + -or] etj.

Pavarësisht nga lloji i temës, e parme ose jo e parme, leksemat e këtij tipi përbëjnë

njërën nga nënklasat më të pasura të mbiemrave të prejardhur nga folje. Siç thamë edhe më lart, tani për tani nuk do të merremi me morfemat ndajshtesore dhe modifikimet që sjellin ato në strukturën e fjalës (mbiemrit) së prejardhur, për të cilat do të flasim në paragrafin e ardhshëm, pasi në këtë fazë të punimit tonë na intereson tema fjalëformuese e leksemave mbiemërore. Secili nga mbiemrat e mësipërm bartin tipare foljore, sepse

1 A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, I, vep. cit., f. 150–151. 2 Po aty, f. 181.

87

tema fjalëformuese e tyre leksiko-semantike si element relevant i prejardhjes ruan semë a sema foljore edhe te klasa e mbiemrit ku del si përbërës bazë. Këta mbiemra janë leksema të prejardhura foljore, sepse temat e tyre vijnë nga folje: djeg, ngjit, vras, mbjell, mashtrue, zgjedh etj., kurse prapashtesat: -s, -ës, -or etj., që shërbejnë për të formuar këta mbiemra të prejardhur, shërbejnë për t’u dhënë tiparin semantik “që bën diçka”, i cili i dallon nga mbiemrat e tjerë prejfoljorë. Kurse nga pikëpamja morfologjike, kjo nënklasë dallon nga nënklasat e tjera të mbiemrave prejfoljorë për shkak të nyjës së përparme.

2) Nënklasa e mbiemrave të nyjshëm e prejardhur nga folje: i ardhshëm [i + ardh + -shëm], i nënkuptueshëm [ i + nën- + kuptue + -shëm], i

pathyeshëm [i + pa- + thye + -shëm], i ngrënshëm [ i + ngrën + -shëm], i shpjegueshëm [i + shpjegue + -shëm]; i sjellshëm [i + sjell + -shëm], i shkueshëm [i + shkue + -shëm], i rrjedhshëm [i + rrjedh + -shëm], i besueshëm [i + besue + -shëm], i rrotullueshëm [i + rrotullue + -shëm], i përkulshëm [i + përkul + -shëm]; i nxehtë [i + nxeh + -të], i ngordhët [i + ngordh + -ët], i hapët [i + hap + -ët], i çelët [i + çel + -ët], i mbyllët [i + mbyll + -ët], i lagët [i + lag + -ët], i thatë [i + tha + -të], i ndeztë [i + ndez + -të], i fshehtë [i + fsheh + -të], i ftohtë [i + ftoh + -të] etj.

Sikurse nënklasa (a), ashtu edhe nënklasa (b) e mbiemrave të prejardhur foljorë

formohet nga tema foljore dhe morfema ndajshtesore. Sikundër vihet në dukë, nga shembujt në kllapa katrore, përbërësit e strukturave mbiemërore janë: 1) tema foljore plus prapashtesat: -shëm, -(ë)t(ë), -(ë)m(ë). Tema foljore përcakton prejardhjen foljore të tyre, kurse prapashtesat shërbejnë për të formuar nënklasën (b) të klasës së mbiemrave me derivim foljor. Një karakteristikë tjetër e kësaj nënklase është se tema e tyre vjen nga pjesorja e foljes së cunguar: ardh/ur, përkul/ur, ndez/ur, thye/r, fsheh/ur, sjell/ur etj.

3) Nënklasa e mbiemrave të nyjshëm të prejardhur nga pjesoret e foljeve: i mësuar [i + mësuar], i hutuar [i + hutuar], i gëzuar [i + gëzuar], i shkruar [i +

shkruar], i lodhur [i + lodhur], i lypur [i + lypur], i marrë [i + marrë], i dalë [i + dalë], i sjellë [i + sjellë], i përcjellë [i + përcjellë], i mbyllur [i + mbyllur], i hapur [i + hapur], i kapur [i + kapur], i vrarë [ i + vrarë], i vënë [i + vënë], i zënë [i + zënë], i dhënë [i + dhënë], i matur [ i + matur], i thënë [i + thënë], i vdekur [i + vdekur], i rënë [i + rënë], i pasur [i + pasur], i qenë [i + qenë] etj.

Për mbiemrat prejpjesorë që nga Kristoforidhi, Samiu, Dozoni e këndej, është thënë

se në shqipe një numër jashtëzakonisht i madh i mbiemrave vijnë nga pjesoret e foljes. Për këtë çështje shprehet edhe A. Dhrimo, i cili vë në dukej se gati nga çdo folje a pjesore e foljes mund të ndërtohen mbiemra dhe ky tip prejardhjeje është shumë produktiv në formimin e mbiemrave. Kjo nënklasë e mbiemrave prejfoljorë formohet nga pjesoret e foljeve me anë të nyjëzimit. Te kjo nënklasë, nyja del e vetmja morfemë ndajshtesore me funksion fjalëformues, e cila shërben për të shndërruar një pjesore në mbiemër. Mirëpo, mbiemri, kur del edhe pa nyjën e përparme, ruan kuptimin dhe

88

funksionin e mbiemrit, p.sh.: kishte mbetur me sy hapur / kishte mbetur me sy të hapur etj. Ky fakt dëshmon se pjesorja e foljes ka semantikë të dyfishtë, në njërën anë ka semantikë foljore, kurse në anën tjetër, shpreh kuptime mbiemërore1.

4) Nënklasa e mbiemrave të përbërë me njërën gjymtyrë pjesore: flokëthinjur [tEflokë + Pj thinjur], flokëprerë [flokë + prerë], flokëqethur [flokë +

qethur], fletëdendur [fletë + dendur], fletëhapët [fletë + hapët], fjalëprerë [fjalë + prerë], fjalëthyer [fjalë + thyer], fjalështruar [fjalë + shtruar], fijedendur [fije + dendur], fatprerë [fat + prerë], fathumbur [fat + humbur], cipëngrënë [cipë + ngrënë], ballëhapët [ballë + hapët], ballëhapur [ballë + hapur], armëlarë [armë + larë], armëpathyer [armë + pa + thyer], armëngjeshur [armë + ngjeshur], leshdendur [lesh + dendur], leshdredhur [lesh + dredhur], luleshitës [lule + shit/ës], besëlidhës [besë + lidh/ës], besëlidhur [besë + lidhur], besëprerë [besë + prerë], besëthyer [besë + thyer], bukëpërmbysët [bukë + përmbysët], bukëdhënës [bukë + dhënës], bukëshkelur [bukë + shkelur], zemërhapur [zemër + hapur], zemërthyer [zemër + thyer], truphedhur [trup + hedhur], truplidhur [trup +lidhur], shpirtvrarë [shpirt + vrarë], shpirtzbrazur [shpirt + zbrazur], shpirtshitur [shpirt + shitur] etj.2

Temat prejpjesore dalin si elemente përbërëse edhe te mbiemrat e formuar me anë të kompozimit (përbërjes) me lidhje nënrenditjeje, pra që japin kompozita endocentrike. Një numër i madh fjalësh të përbëra në shqipe janë të krijuara nga një temë emërore, përemërore, ndajfoljore etj. dhe një temë e pjesores së plotë [tE, tP, tNdjaf. + tPj] ose me një emër dhe një pjesore të cunguar me prapashtesën -(ë)s + një temë emërore, përemërore e ndajfoljore etj., p.sh.: bukëpjekës, largpamës, gjithëpërfshirës, mirëbërës, keqdashës, bashkëpunues etj. Trajtimi i kësaj kategorie mbiemrash del mjaft i ndërliqur. Dy gjuhëtarët më të njohur që janë marrë me mbiemrin, Demiraj dhe Dhrimo, kanë mendime të ndryshme për këtë çështje. Në gramatikën akademike (kreu IV) dhe në monografinë e mbiemrave, autor i të cilave është A. Dhrimoja, nuk njihet tipi i mbiemrave të përbërë me temat [emër + pjesore]. Sipas Dhrimos, këto kompozita janë të përbëra nga temat [emër + mbiemër]. Kurse Sh. Demiraj, përveç kompozitave mbiemërore të tipave të tjerë në shqipe, përmend edhe tipin e kompozitës [emër + pjesore], [emër + emër prejfoljor], [ndajfolje + emër foljor]3. Mendojmë se Demiraj ka shumë të drejtë, dhe prandaj pajtohemi me trajtimin prej tij të këtij tipi kompozitash mbiemërore. Pra, të gjithë mbiemrat e mësipërm dhe shumë e shumë të tjerë të këtij tipi, janë të prejardhur nga dy tema fjalëformuese: nga një temë emërore dhe nga një temë prejpjesore (e plotë ose një tjetër e cunguar me prapashtesë).

Të vish në përfundimin se elementi i dytë (përcaktues) i kompozitave në fjalë është një temë prejpjesore, nuk do të thotë se i është dhënë zgjidhje e plotë problemit. Çështja do argumentuar, analizuar dhe trajtuar në gjitha aspektet për të qenë bindës në përfundimet e arritura. Sipas nesh, çelësi i problemit është tema dhe pesha e saj si

1 Po aty. 2 Shih: A. Dhrimo – R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor…, vep. cit. 3 Shih: Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë, 1971, f. 84–85 (botimi i parë, Tiranë, 1967).

89

element fjalëformues. Tema fjalëformuese është përbërësi i prejardhjes dhe përbërjes e patjetërsueshme në aspektin semantik dhe morfosintaksor, por i kontaminueshëm. Ndonëse fiton sema të reja në klasën tjetër leksiko-gramatikore, tema prejfoljore vazhdon të ruaj një semë a disa sema të klasës nga e ka prejardhjen (pra, foljore). Le të marrim një shembull ku tema foljore në mënyrë të shkallëshkallshme merr pjesë në formimin e fjalëve, që u takojnë klasave të ndryshme leksiko-gramatikore, p.sh.: hap (fol.) → i hapur/hapës (mb.), hapje/hapës, të hapurit (em.) etj. Tani shtrohet pyetja: cila është tema fjalëformuese te të gjitha leksemat e mësipërme dhe nga cila klasë leksiko-gramatikore e ka prejardhjen ajo? Çështja nuk del e vështirë për të ardhur në përfundimin se cila është tema fjalëformuese e tyre. Mjafton të vëzhgojmë me kujdes se te leksemat e sipërshënuara, cili element i shkallëshkallshëm del i markuar semantikisht, me formë morfologjike të pandryshuar dhe me tipare semantiko-sintaksore që i ruan në kontinuitet. Sipas nesh, këtë veçori e ka vetëm tema leksiko-semantike e foljes hap (në rastin e dhënë), e cila formon një familje fjalësh.

Atëherë, elementi i dytë i kompozitave të sipërshënuara, pra temat: thinjur, prerë, qethur, dendur etj. janë tema prejpjesore, por jo mbiemërore, siç thotë Dhrimoja. Më sipër kemi theksuar se pjesoret e foljes kanë tipare foljore dhe mbiemërore (shih për këtë gramatikën akademike, 2002: 299), të cilat edhe kur dalin si tema fjalëformuese mbiemërore ruajnë tipare foljore të pjesores së foljes.

Ndryshe qëndron puna, nëse flasim për kompozitat: flokëzi (ai që i ka flokët të zinj), vetullhollë (ai që i ka vetullat të holla), shtathollë (ai që ka shtat të hollë), mjekërbardhë (ai që ka mjekër të bardhë), fytyrëverdhë (ai që ka fytyrën të verdhë), shtatlartë (ai që ka shtatin të gjatë), flokëgjatë (ai që ka flokët të gjatë), zemërkeq (ai që ka zemrën të keqe), shpirtkeq (ai që ka shpirtin të keq), trupmadh (ai që ka trupin të madh), kokëmadh (ai që ka kokën e madhe) etj. Te këto kompozita kemi strukturën [emër + mbiemër], por jo edhe te kompozitat: besëprerë [besë + prerë], besëthyer [besë + thyer] etj. Për tipin e fundit të mbiemrave (emër + pjesore), A. Dhrimoja nuk flet fare as në monografinë për mbiemrin, as në gramatikën e Akademisë. Për këtë çështje do të flasim në kreun në vijim.

2.3.3 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga numërorë

Një numër jo i madh mbiemrash të shqipes vjen nga klasa e numërorëve, p.sh.: Çmimi i parë iu dha Zanës. Vendin e dytë e zuri në vrapim Agimi. Kurse vendi i katërt nuk u shpërblye fare. Mbiemrat e ardhur nga numërorë tregojnë radhën e frymorëve a të sendeve. Më sipër kemi thënë se numërorët janë fjalë që nuk emërtojnë koncepte; këtu na duhet të saktësojmë që ky pohim vlen për numërorët themelorë, po jo për rreshtorët, të cilët falë prapashtesës fjalëformuese mbiemërore fitojnë aftësinë për të treguar një cilësi të emrit që shoqërojnë. Kjo cilësi e tyre hetohet brenda sintagmave emërore, ku mbiemrat prejnumërorë dalin në funksion të determinuesit të kokës së sintagmës emërore, pra si përcaktorë të një emri.

90

2.3.4 Klasa e mbiemrave të prejardhur nga ndajfolje

Një numër i mbiemrave në shqipe vijnë nga tema ndajfoljore. Kjo dukuri është hetuar herët në shqipe. Për mbiemra që kanë rrënjë të njëjtë me ndajfoljet shfaqen mëdyshje nëse kanë ardhur nga ndajfolje apo ndajfoljet kanë prejardhje mbiemërore. Prandaj ka gjuhëtarë që i drejtohen edhe aspektit diakronik për të nxjerrë përfundimet për këtë çështje. Ne nuk do të merremi me këtë problematikë, sepse del jashtë caqeve të interesimeve tona në këtë studim. Neve na intereson se cilët mbiemra janë formuar nga tema ndajfoljore dhe cilat janë veçoritë që e karakterizojnë këtë klasë të mbiemrave.

Mbiemrat e ardhur nga ndajfoljet, me fare pak përjashtime (i shumë nga shumë, i thatë nga thatë etj.) formohen me paranyjëzim dhe prapashtesim njëherazi, si p.sh.:

i shumë [i + shumë], i lartë [i + lart + -ë], i drejtë [i + drejt + -ë], i shpejtë [i + shpejt + -ë], i poshtëm [i + poshtë + -m], i sipërm [i + sipër + -m], i tashëm [i + tash + -ëm], i prapmë [i + prap(ë) + -më], i sotmë [i + sont(e) + -më], [i + përpar(a) + -më], i këtejmë [i + këtej + -më], i tepërt [i + tepër + -t], i largët [i + larg + -t], i afërt [i + afër + -t], i paktë [i + pak + -të], i sotshëm [i + sot + -shëm], i djeshëm [i + dje + -shëm], i pardjeshëm [i + pardje + -shëm], i këtushëm [i + këtu + -shëm], i atjeshëm [i + atje + -shëm], i atyshëm [i + aty + -shëm], i ngadalshëm [i + ngadal + -shëm], i mbrëmshëm [i + mbrëm(ë) + -shëm], i gjithandejshëm, [i + gjith/andej + -shëm], i përparmë i atypëratyshëm [i + atypëraty + -shëm], i këtejshëm [i + këtej + -shëm], i sontshëm [i + sont(e) + -shëm], i gjithmonshëm [i + gjithmon(ë) + -shëm], i kurdohershëm [i + kurdoher(ë) + -shëm], i ndonjëhershëm [i + ndonjëher(ë) + -shëm], i nganjëhershëm [i + nganjëher(ë) + -shëm], i tanishëm [i + tani + -shëm], i vjetshëm [i + vjet + -shëm], i parvjetshëm [i + parvjet + -shëm], i njëhershëm [i + njëher(ë) + -shëm], i kudoshëm [i + kudo + -shëm], i gjithandejshëm [i + gjithandej + -shëm], i përtejshëm [i + përjet(ë) + -shëm], i këndejshëm [i + këndej + shëm], i brendshëm [i + brend(a) + shëm etj.

Çështja e morfemave ndajshtesore edhe te formimet e mbiemrave nga tema

ndajfoljore vlerësohen në punimin tonë si dytësore. Përbërësi kryesor, siç kemi thënë, është tema fjalëformuese. Në shembujt e lartshënuar temat fjalëformuese ndajfoljore janë: sot, aty, këtu, atje, dje, pardje, nesër, pasnesër, poshtë, sipër, tepër, afër etj. Të gjitha këto tema fjalëformuese e të tjera si këto ruajnë te mbiemri një semë (a sema) ndajfoljore, i cili merr prej nyjës a prapashtesës, që shërbejnë si koka leksikore të fjalës së prejardhur, kuptimin kategorial mbiemëror. Por, prapëseprapë, tema ndajfoljore nuk tjetërsohet, edhe pse pëson kontaminim (përziere tiparesh). Nëse marrim mbiemrat i sotëm, i djeshëm, i pardjeshëm, i nesërm etj., hetojmë se kjo nënklasë mbiemrash del me tipare kohore dhe përbëjnë, sipas aspektit semantik, një klasë të mbiemrave që emërtojnë kohësi, kurse i këtushëm, i atjeshëm, i poshtëm emërtojnë vendndodhjen e një frymori a sendi. Ky tipar semantik vjen nga tema e ndajfoljeve kohore, vendore, të cilat vazhdojnë të ruajnë në mënyrë konstante këto tipare edhe te mbiemrat.

Sikundër u pa, për klasifikimin e mbiemrave sipas prejardhjes morëm si kriter bazë jo formantet fjalëformuese, siç është bërë në gramatikat e derisotme të shqipes, po temën derivuese së cilës i shtohen këto formante dhe gjatë trajtimit të klasave të mbiemrave të prejardhur u munduam që të sjellim sa më shumë fakte dhe argumente në

91

mbështetje të kësaj mënyre trajtimi. Parapëlqyem këtë mënyrë klasifikimi të mbiemrave të prejardhur, jo vetëm se kështu mund të klasifikohen më lehtë dhe të përshkruhet më mirë semantika e tyre; një arsye tjetër e këtij parapëlqimi është se në gramatikat gjermane dhe angleze etj., me sa kemi mundur të hetojmë, nuk praktikohet klasifikimi i prejardhjes së fjalëve që ndjek gramatika tradicionale e shqipes. Te këto gramatika flitet për mbiemra të prejardhur nga emra, folje e ndajfolje, dmth. klasifikimi i mbiemrit mbështetet te përbërësi relevant i prejardhjes – tema fjalëformuese – dhe ky parim në këto gramatika ka karakter aksiomatik1. Për këto arsye jemi të mendimit se e njëjta rrugë duhet ndjekur edhe për mbiemrat e gjuhës shqipe, sepse vetëm kështu mund të arrihet një përshkrim i saktë i dukurive gjuhësore në fjalë.

Deri tani kemi folur pak për aspektin semantik të mbiemrave të prejardhur e të përbërë, duke e lënë për më tej trajtimin e varësisë së tipareve të mbiemrit nga tiparet (semat) e temës derivuese dhe tiparet (semat) e morfemave ndajshtesore në procesin e fjalëformimit. Pikërisht, në sythin që vijon, do të merremi me trajtimin e aspektit semantik të mbiemrave të prejardhur.

1 DUDEN, Die Grammatik, Dudenverlage, Manheim, Wien, Zürich, 2009, f. 648–649, 750–752.

KREU III

VËSHTRIM MBI SEMANTIKËN E MBIEMRIT

3.1 Fjalëformimi në dritën e morfologjisë gjenerati ve

Fjalëformimi në gjuhësinë tonë është trajtuar në kuadër të morfologjisë dhe është parë kryekëput vetëm si çështje e morfologjisë. Parimet semantike pak gjejnë zbatim në studimet e fjalëformimit, kurse parimet sintaksore nuk shihen fare të nevojshme në derivimet e fjalëve në gramatikat tona. Si rrjedhojë e një këndvështrimi të tillë kemi, edhe sot e kësaj dite, paqartësi dhe herë-herë pasaktësi në studimet e deritanishme të fjalëformimit.

Në gjuhësinë gjenerative ndodhi e kundërta; ky drejtim gjuhësor morfologjinë fillimisht e la jashtë gramatikës, në pajtim me idenë e Çomskit se të gjitha rrafshet gjuhësore shpjegohen me anë të sintaksës. Mirëpo shumë shpejt Çomski e kuptoi se “jo gjithnjë fjalët e derivuara mund të shpjegohen me rregulla sintaksore”1. Kështu, në punimin “Vërejtje mbi nominalizimin”, që shënon një pikë kthese në qëndrimin e gjenerativizmit ndaj morfologjisë, ai formuloi atë që njihet si “hipoteza leksikaliste” e Çomskit, e cila hapi rrugën për një qëndrim ndryshe sa i përket rrafshit morfologjik (e në këtë kuadër edhe atij fjalëformues). Në mbrojtje të statusit të morfologjisë doli edhe M. Halle me artikullin “Hyrje në teori të fjalëformimit” (1973) dhe studiues të tjerë me të cilët zë fill morfologjia gjenerative. Sot morfologjia gjenerative është njëri nga rrafshet gjuhësore (si rrafshi sintaksor) që merret edhe me fjalëformimin, të cilin e quan ndryshe morfologji leksikore. Sipas nesh, si sintaksa, ashtu dhe morfologjia (e semantika), duke plotësuar njëra-tjetrën, arrijnë të japin shpjegime për çdo dukuri edhe në fushën e formimit të fjalëve. Pikërisht, mungesa e vështrimit të integruar nga të tria këto aspekte ka bërë që çështja e fjalëformimit të shtrohet krejt ndryshe, duke çuar shpesh në përfundime të shoqëruara me luhatje e pasiguri.

Gjuhësia gjenerative, siç dihet, në analizën e sintagmave operon me teorinë X-bar. Kjo teori gjen zbatim edhe në fjalëformim, por e modifikuar, sepse strukturat e sintagmës dhe strukturat e fjalëformimit nuk janë krejtësisht identike. Se si është modifikuar teoria X-bar për t’u bërë e përshtatshme për t’u zbatuar edhe në derivimin e fjalëve, këtë e shpjegon qartë R. Memushaj, i cili lidhur me këtë problem thotë: “Një vështirësi tjetër për përdorimin e skemës X-bar ishte se pozicionin X0 të sintagmës sintaksore e zënë fjalët. Atëherë, po në fjalëformim çfarë duhet marrë si projeksion minimal, dmth. si kokë e sintagmës leksikore? Një përgjigje për këtë e dha Selkirku (1982), e cila mendon se projeksioni maksimal i derivimit morfologjik është projeksioni minimal sintaksor Xo, dmth. fjala, që do të thotë se sintaksa e nis punën aty ku e lë morfologjia. Mirëpo rregulla Xn

→ Xn-1, që do të thotë se elementi në të djathtë, duke 1 Shih: R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, Tiranë, 2008, f. 200.

93

përfshirë edhe kokën X0, qëndron një nivel më poshtë në skemë, vlen për sintagmat, por jo edhe për fjalëformimin, pasi fjala në çdo nivel të derivimit mbetet X0, përndryshe do të dilte që në një fjalë të prejardhur i njëjti element të kategorizohej në mënyra të ndryshme. Për këtë arsye, R. Liberi (R. Lieber) propozon që koka derivuese të jetë gjithnjë X0”1. Shtrohet pyetja: derisa te sintagma si kokë e saj del emri, mbiemri, folja, parafjala e ndajfolja, po te fjalëformimi çfarë mund të jetë kokë derivuese? Sipas analizës X-bar, kokë derivuese te fjalëformimi nuk del vetëm tema fjalëformuese, po edhe ndajshtesat me kusht që këto të fundit (morfemat ndajshtesore) të jenë të afta që të ndryshojnë përkatësinë leksiko-gramatikore të fjalës së prejardhur.

Sipas Memushajt, skema X-bar në gjuhë si shqipja mund të paraqitet me vetëm dy nivele, ashtu si skema e sintagmës sintaksore minimale, dhe me katër mundësi realizimi2: 1)

(a) X0 (b) Y0 (c) X0 (ç) Y0 X0 Y0 X0 Y0 X0 SY SX Y0

Nga këto, “rregulla (a) vlen për prejardhjet që kanë si kokë elementin në të majtë (s-kuq, për-fill); rregulla (b) për derivimet me kokën derivuese djathtas, të cilat në shumë gjuhë indoeuropiane përbëjnë gjedhen mbizotëruese (mal-or, fund-os); rregulla (c) për derivimet me kokën në të majtë dhe komplement një sintagmë, që duket se mungon në shqipe; dhe rregulla (ç) për derivimet që e kanë kokën në të djathtë, kurse në të majtë një sintagmë (marrëveshje →[marr vesh + -je], puthadoras [puth dorën + -as])”3.

Mbështetja në parimet e morfologjisë gjenerative zbardh shumëçka në fushën e fjalëformimit dhe njëkohësisht mënjanon lajthitjet e pasaktësitë që shfaqen në morfologjinë tradicionale (në fjalëformim). Mbështetja në parime e rregulla me të cilat operon gjuhësia tradicionale, sikurse është thënë në kreun e mësipërm vetëm sa sjell pështjellim e konfuzion në përshkrimin dhe shpjegimin e tipave të ndryshëm të fjalëformimit. Sipas mendimit tonë, ka luhatje dhe pasaktësi edhe sa i përket statusit të morfemave ndajshtesore, si p.sh.: i pander - i papunuar, i pabesë - i pabesueshëm (shih kreun II). Këto luhatje dhe pasaktësi nuk ndeshen vetëm në shpjegimin e formimit të mbiemrave, po edhe të emrat e foljeve etj. Kështu që në këtë syth të këtij studimi do të sjellim argumente dhe fakte që dëshmojnë se mbështetja e përshkrimit të tipave të fjalëformimit të mbiemrave (dhe emrave, foljeve etj.) në parime të gjuhësisë gjenerative jep qartësi dhe saktësi në analizën fjalëformuese të fjalëve, statusin e morfemave dhe në ndarjen e prejardhjes sipas tipave të fjalëformimit.

U tha më lart se morfologjia gjenerative pranon se si kokë derivuese mund të dalë edhe tema fjalëformuese, edhe morfemat ndajshtesore. Koka derivuese e fjalëve jo të parme mund të jetë në anën e djathtë ose në anën e majtë; kur koka është djathtas, në të

1 R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, SHBLU, Tiranë, 2008, f. 209. 2 Po aty. 3 Po aty, f. 210.

94

majtë mund të ndodhet një temë derivuese ose një sintagmë. Si rrjedhim, nga katër mundësitë e përshkruara më sipër, në gjuhën shqipe realizohen tri. Këto rregulla vlejnë si për leksemat e prejardhura (mbiemrat e nyjshëm dhe të panyjshëm), ashtu dhe për leksemat kompozita.

3.1.1 Mbiemrat e nyjshëm

Vështrimi i fjalëformimit sipas teorisë gjenerative te mbiemrat e nyjshëm kërkon një ndarje në nënklasa për shkaqe praktike, si p.sh.: (a) formimi i mbiemrave të nyjshëm prejpjesorë, (b) formimi i mbiemrave të nyjshëm me një sintagmë emërore, (c) formimi i mbiemrave të nyjshëm me prapashtesa, (ç) formimi i mbiemrave të nyjshëm me parashtesa dhe prapashtesa dhe (d) formimi i mbiemrave të nyjshëm me rrethshtesa.

a) Formimi i mbiemrave të nyjshëm prejpjesorë Prejardhja e mbiemrave me kokë elementin në të majtë është derivimi me anë të

nyjës së përparme, e cila zë pozicionin para temës së pjesores për të krijuar leksema mbiemërore, dmth. leksema të një kategorie tjetër leksikore (nga pjesorja në mbiemra), p.sh.: i mësuar, i hapur, i sjellë, i lënë etj. Këta shembuj po i japim në vijim sipas skemës X-bar: 2) a) X0 b) X0 c) X0 d) X0

Ny0 Pjes Ny0 Pjes Ny0 Pjes Ny0 Pjes i mësuar i hapur i sjellë i lënë

Ky tip fjalëformimi [nyjë + pjesore] në shqipe është shumë i pasur, sepse gati të gjitha pjesoret e foljes kanë aftësi të shndërrohen me anë të nyjës së përparme në mbiemra të nyjshëm. Pjesorja e foljes del me tipare [+folje + mbiemër (një semë semantike mbiemërore)], kurse nyja e përparme si kokë e këtij tipi të mbiemrave ka një semë leksiko-gramatikore dhe një semë semantike (mbiemërore). Nyja e përparme (i,e) konsiderohet kokë derivuese te ky tip fjalëformimi, sepse ka aftësinë që pjesoreve t’u ndërrojë përkatësinë leksiko-gramatikore. Rrjedhojat e këtij procesi fjalëformimi janë ndërtime endocentrike, duke qenë se mbiemri prejpjesor ka fituar tiparin semantik [+mbiemër] të kokës fjalëformuese.

b) Formimi i mbiemrave të nyjshëm nga një sintagmë parafjalore Formimi i mbiemrave të nyjshëm me sintagma parafjalore del si një tip më vete që

ngërthen disa qindra leksema në fjalësin e shqipes, të cilat formohen nga nyja e përparme dhe një sintagmë parafjalore [[i]Ny + [SP]], p.sh. i pander [[i] Ny + [pa + nder]SP], i pabesë [[i] Ny + [pa + besë]], i padije [[i] Ny + [pa + dije]SP]], i pastrehë [[i] Ny + [pa + strehë]SP]], i pagjuhë [[i] Ny + [pa + gjuhë]SP]], i pafjalë [[i] Ny + [pa + fjalë]SP]], i papunë [[i]Ny + [pa + punë]SP]] etj. Ky tip mbiemrash përbën një qerthull fjalësh për të cilin kemi folur dhe në paragrafin (§ 2.3), tek i cili elementin pa- nuk e kemi parë si

95

parashtesë, por si parafjalë. Nga sa u shtjellua, del se formanti pa- sinkronikisht nuk është i njëjtë: te mbiemri i papunuar është brendashtesë që modifikon temën fjalëformuese të nivelit të parë (I) i punuar, duke i shtuar një semë, por nuk i ndryshon leksemës ekzistuese veçoritë kategoriale; kurse te leksema mbiemërore I PAPUNË, përbërësi pa- nuk është parashtesë, por parafjalë. Prandaj në studimin tonë, të gjitha leksemat e formuara me sintagmën e trupëzuar [pa + tE] do t'i konsiderojmë si një tip të veçantë e të dallueshëm nga tipi [i + pa- + tPj].

Ky tip mbiemrash mund të ilustrohet me skemën që vijon: 3) X0 X0 X0

Ny0 SP Ny0 SP Ny0 SP i pa besë i pa shkollë i pa gjuhë Në këtë skemë shihet qartazi se mbiemrat i pabesë, i pashkollë, i pagjuhë kanë si kokë nyjën e përparme (i) dhe temë fjalëformuese një sintagmë parafjalore. Prandaj edhe këto derivime janë endocentrike, duke qenë se X0 trashëgon tiparin [+mbiemër] të kokës derivuese Ny0. Kësaj çështjeje do t'i rikthemi te paragrafi “Formimi i mbiemrave me parashtesa dhe prapashtesa”.

c) Formimi i mbiemrave të nyjshëm me prapashtesim Në këtë tip prejardhjeje, tema prodhuese është një mbiemër i nyjshëm, të cilit i

shtohet një prapashtesë, e cila nuk krijon implikime teorike, për shkak se prejardhja prapashtesore është mënyra më e natyrshme e fjalëformimit jo vetëm për mbiemrat po edhe për pjesët e tjera të ligjëratës. E veçanta për mbiemrat e nyjshëm të formuar me prapashtesa është vetëm se rrjedhoja e ruan nyjën e bazës fjalëformuese, ndryshe nga tipi i prejardhjes prapashtesore ku rrjedhoja e humbet nyjën e bazës derivuese, p.sh.: i përkorë → i përkormë, por i bardhë → bardhok, i kuq → i kuqërremë, por i kuq → kuqash etj.

Kjo klasë mbiemrash është prodhimtare, por gjithsesi jo vepruese në shqipen. Prapashtesat që shërbejnë për derivimin e mbiemrave të nyjshëm prej mbiemrash po të nyjshëm janë: -amë, -emë, -emët, -(ë)m(ë), -llemë/-ëllemë/-ullemë, -ëlemë, -ër, -remë, -ërremë, -ërreshkët, -shëm, -(ë)t(ë) dhe -s. Në dy tri raste dalin edhe mbiemra të formuar me prapashtesën -rt(ë), e cila mendojmë se është përftuar nga shkrirja e prapashtesës -ër me prapashtesën -t, që i është shtuar mbiemrit të prejardhur me prapashtesën e parë, ndonëse ky mbiemër në fjalorët normativë të shqipes nuk figuron, p.sh.: i baltërt, i dhirtë dhe i lopërt. Këto prapashtesa u shtohen temave mbiemërore të pathjeshta, kryesisht atyre me elementin pa, por edhe temave të thjeshta, duke derivuar po mbiemra, p.sh.: i balër, i baltamë, i bardhemë, i bardhëm, i bardhëllemë, i çlirët, i epërm, i kuqërremë, i kuqërreshëm, i begatshëm, i padorës, i pafundshëm, i pagjykimtë, i pangjyrët, i përkormë etj.

Kur këta mbiemra të nyjshëm derivohen nga tema të thjeshta, kemi të bëjmë vetëm me një shkallë derivimi; po, kur tema prodhuese është e pathjeshtë, kemi derivim të

96

shkallëshkallshëm. Në këtë rast, tema mbiemërore bazë është e shkallës së parë (e gradacionit të parë derivues). Temë fjalëformuese bazë është një emër e më rrallë një folje a ndajfolje, e cila me anë të nyjëzimit dhe parashtesimit formon shkallën e parë (I) dhe të dytë (II) derivuese, p.sh.: (përkor-e tE) � [ i + [përkor(e)] + [ë]] (shkalla I) � [i + [përkor(ë)] + [më]] (shkalla II), ( për faqe tSP) � [i + [për faq(ë)] + [të]] (shkalla I) � [i + [përfaq] + shëm]] (shkalla II), (për gjak tSP) � [i + [për gjak] + [ëm]] (I) � [i + [për gjak] + [shëm]] (II) etj.

Në të gjitha rastet, prapashtesat e mësipërme nuk e ndërrojnë kategorinë leksiko-gramatikore të rrjedhojës së formuar prej tyre, ato vetëm sa i shtojnë një tipar temës prodhuese. Kjo do të thotë që kokë leksikore e mbiemrave të prejardhur me këto prapashtesa është tema bazë, sikundër mund të shihet edhe nga skemat X-bar të tyre në rastet (a), (b) dhe (d). 3)

a) X0 b) X0 c) X0 d) X0

X0 Prap X0 Prap X0 E X0 Prap i gjelbër -emë i ndot(ë) -shëm *i…-rë dhi *i dhirë -të

Kurse në rastin (c), kokë leksikore e temës mbiemërore bazë *i dhirë është cirkumfiksi i…-të, sepse në këtë rast kemi formimin e një mbiemri nga një temë emërore.

Dallimin semantik të këtyre mbiemrave të nyjshëm të formuar me prapashtesim nga temat bazë e bën prapashtesa, e cila i shton temës bazë një ngjyrim ose ndonjë kuptim tjetër plotësues. P.sh., mbiemrit i gjelbëremë prapashtesa -emë i jep kuptimin “që vjen si i gjelbër, në të gjelbër”, ndërsa -shëm i jep mbiemrit i ndotshëm kuptimin “që mund të ndotet”, duke e dalluar nga baza derivuese i ndotë, që jep cilësinë e një sendi a frymor që është i pistë, pra tipar tashmë i fituar. Kur shprehin ngjyrime kuptimore, fjalorët shpjegues të gjuhës shqipe i japin këta mbiemra si sinonime të bazave derivuese.

ç) Formimi i mbiemrave të nyjshëm me brendashtesim Një qerthull mbiemrash që dallojnë nga mbiemrat e mësipërm janë ata të prejardhur

me brendashtesim, që në gramatikë shihen si formime parashtesore1, si p.sh.: i pandershëm, i pasjellshëm, i papunuar etj. Struktura e leksemave të formuara me këtë formant del si në (5a, 5b e 5c): 4) a) X0 b) X0 c) X0 Mb0 In Mb0 In Ny0 SP i…sjellshëm -pa- i…punuar -pa- i pa punë

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, I, f. 185.

97

Nga skemat X-bar (5a, 5b, 5c, 5ç) del se mbiemrat nuk janë formuar me të njëjtën mënyrë. Kështu, shembujt e skemave (5a, 5b, 5c) janë formuar përkatësisht nga një temë fjalëformuese mbiemërore (i ndershëm, i sjellshëm) dhe foljore (punuar), të cilat me anë të parashtesës-infiks pa- gjenerojnë fjalët e prejardhura mbiemërore i pandershëm e i pasjellshëm. Kurse te shembulli (5ç) kemi njëfjalëzim të sintagmës parafjalore, për të cilin është përgjegjëse nyja (shih më sipër sythin b). Te tre mbiemrat e parë dhe shumë leksema të ngjashme me ta, siç është theksuar në paragrafët më lart, kemi prejardhje me brendashtesim, ku morfema fjalëformuese -pa- i shton një semë (antonimi — mohim tipari) mbiemrit, po nuk ia ndryshon kategorinë leksikore (i punuarM > i papunuarM). Në këtë mënyrë, zgjidhet edhe çështja e statusit të elementit pa, që në tre rastet e para është brendashtesë, kurse në rastin e fundit parafjalë. Sikurse u tha, gramatika akademike (2002: 196) i sheh këto dy lloje prejardhjesh si një tip i njëjtë fjalëformimi.

d) Formimi i mbiemrave të nyjshëm me rrethshtesim Formimi i leksemave mbiemërore me cirkumfikse dallon nga tipi i prejardhjes

prapashtesore, ku, siç u vu në dukje më sipër, tema prodhuese është një mbiemër i nyjshëm. Krejt ndryshe qëndron çështja me tipin e mbiemrave i sjellshëm, i ndershëm etj., të cilët formohen nga ndërkallja e bazës prodhuese midis nyjës së përparme dhe prapashtesës. Nyjën e përparme dhe prapashtesën, midis të cilave futet tema prodhuese ne e shohim si një rrethshtesë dhe, rrjedhimisht, këta mbiemra ne do t’i trajtojmë si formime me rrethshtesa, duke parapëlqyer si më bindës trajtimin që u bën këtyre formimeve E. Hysa në punimin e cituar më sipër. Në sistemin e morfemave fjalëformuese, rrethshtesat fitojnë një status të veçantë e të ndryshëm nga morfemat e tjera, sepse përbëhen nga dy morfema që bashkëveprojnë dhe bashkëfunksionojnë njëherazi si një morfemë e vetme (kokë leksikore), dmth. mungesa e njërës prej tyre në leksemat e formuara nga to shkakton derivim të pakuptimtë, p.sh.: *i sjell, *sjellshëm.

Në mbiemrat e prejardhur me rrethshtesim ne përfshijmë ata tipa që tradicionalisht shihen si formime me nyjëzim e prapashtesim dhe si formime me nyjëzim, parashtesim e prapashtesim njëherazi. Derivimet me rrethshtesim përbëjnë një tip tjetër fjalëformimi mjaft prodhimtar në shqipe, i cili është trajtuar gjerësisht në punimet kushtuar mbiemrit si dhe në gramatikat e shqipes1.

Mbiemrat e këtij tipi dalin me këtë skemë X-bar: 5) X0 X0 X0 X0

Cfiks0 E Cfiks0 E Cfiks0 F Cfiks0 Nd

(i…-shëm) nder (i…-të) ar (i…-shëm) sjell (i…-ë) lart

1 Shih: A. Dhrimo, "Mbiemrat në gjuhën shqipe" në Për shqipen dhe shqiptarët, 1, f. 165–170; Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 192–195.

98

Ky transformim nga një klasë leksikore në klasën e mbiemrave realizohet nga nyja e përparme dhe prapashtesat, dmth. bashkëveprimi i këtyre dy elementeve derivuese formon leksema mbiemërore nga tema emërore, foljore etj., prandaj të dyja këto elemente fjalëformuese ne i marrim si koka leksikore, në përputhje me trajtimin që u bëhet elementeve të ngjashme fjalëformuese edhe te pjesët e tjera të ligjëratës. Kështu, sipas L. Buxhelit, rrethshtesa si element i përbërë nga dy morfema (pjesë) që i shtohet temës njëkohësisht konsiderohet e tëra si kokë leksikore1, sepse vepron si një formant prejardhjeje me tipare kategoriale e semantike. Për sa i përket pozicionit të kokës, ne e shohim atë majtas, meqë nyja e përparme ndodhet majtas, për më tepër që ky element mban peshën kryesore në formimin jo vetëm të mbiemrave të këtij tipi, po të të gjithë mbiemrave të formuar me nyjëzim. Ndërsa elementi i prapashtesuar jo gjithnjë është pjesë e mbiemrave, pasi mund ta gjejmë edhe te pjesë të tjera të ligjëratës, p.sh. te ndajfoljet (ankthshëm, furishëm, rëndshëm etj.).

Rrethshtesat më prodhimtare për formimin e këtyre mbiemrave janë: i…-ë, i…-(ë)m(ë), i…-shëm dhe i…(ë)t(ë), të cilat u shtohen temave emërore, foljore dhe ndajfoljore, të cilat ndërkallen midis dy elementeve të tyre: [nyjë + [temë] + -ë/-(ë)m(ë)/-shëm/-(ë)t(ë)].

Të ngjashëm me mbiemrat e mësipërm për nga natyra e formimit, po të ndryshëm për nga numri i elementeve në krahun e majtë të cirkumfiksit janë mbiemra si i përpiktë, i përciptë, i përfushtë, i përditshëm, i përvitshëm etj., te të cilët në krahun e majtë të temës prodhuese ndodhen nyja e përparme dhe parashtesa, kurse në të djathtë të saj prapashtesa. Për këtë arsye, ne do t’i shohim këto dy grupe mbiemrash të prejardhur si dy nëntipa të formimeve me rrethshtesim, ndryshe nga trajtimi tradicional i tyre si një tip më vete formimesh me nyjëzim, parashtesim e prapashtesim njëherazi2.

Skema x-bar e këtij nëntipi është e ngjashme me atë të nëntipit të parë:

6) a) X0 b) X0

Cirk0 E Cirk0 E (i për-…-të) cip(ë) (i për-…-shëm) koh(ë)

Në skemat shihet fare qartë se kokë leksikore e mbiemrave te shembujt (6a) dhe (6b) dalin rrethshtesat (nyja, parashtesa dhe prapashtesa), të cilat bazës prodhuese i ndërrojnë jo vetëm kuptimin, por edhe përkatësinë leksiko-gramatikore. Nyja e përparme i si përbërës i rrethshtesave bart një semë leksiko-gramatikore dhe një semë semantike, kurse prapashtesat -të e -shëm si përbërës të rrethshtesave bartin një semë semantike mbiemërore. Për të njëjtën arsye si më sipër, edhe këtu kokën leksikore e shohim majtas, për më tepër që në të majtë të mbiemrit të prejardhur ndodhen jo vetëm nyja, po edhe parashtesa. Ky shpjegim, për mendimin tonë, është më i drejtë dhe më i argumentuar. Sekuenca e morfemave dhe renditja suksesive e tyre janë pjesë e

1 L. Buxheli, Formimi i foljeve në gjuhën e sotme shqipe, ASHSH, Tiranë, 2008, f. 107. 2 Shih: A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, I, f. 167; Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 197.

99

kompetencës morfologjike e semantike të folësve të shqipes, pasi ata në mënyrë intuitive dinë të dallojnë një ndërtim të logjikshëm, nga një ndërtim jologjik që nuk ekziston.

3.1.2 Mbiemrat e panyjshëm

Mbiemrat e panyjshëm formohen sipas dy mënyrave: me anë të prapashtesave dhe me anë të parashtesave. Mbiemrat me prapashtesim formohen kryesisht nga një temë emërore, foljore e ndajfoljore, të cilave prapashtesa ua ndërron si kuptimin, edhe kategorinë leksikore, ndonëse ka edhe mbiemra të formuar me prapashtesim nga tema mbiemërore, dmth. të tillë që kanë të njëjtën kategori leksikore me temën derivuese. Kurse derivimi parashtesor përbën një tip krejt ndryshe nga i pari, qoftë për sa i përket temës, e cila është një mbiemër, edhe për sa i përket funksionit të parashtesës, e cila formon një leksemë të re, po pa ia ndryshuar kategorinë leksikore temës fjalëformuese. Megjithatë, siç do të shohim më poshtë, ka edhe raste mbiemrash të formuar me parashtesa nga tema emërore

a) Mbiemrat e panyjshëm me prapashtesa Sikurse dihet, mbiemrat e panyjshëm të formuar me prapashtesa përbëjnë një nga

tipat më prodhimtarë të fjalëformimit në gjuhën shqipe. Prapashtesat me anë të të cilave formohen mbiemrat e panyjshëm, janë: -ac, -acel, -acuq, -aç/-vaç, -ak/-nak, -al/-ial/-ual, -alac/-alec, -alash, -aluk, -ame, -ian/-jan, -ant, -arak/-anak, -anjos/-anjoz, -aq, -ar, -araq, -arash, -arec, -aroq, -aruq, -arush, -ash/-arash, -ashuk, -atak, -avec/-ovec, -avel, -avik/-ovik, -aviq, -cak/-acak, -dan/-adan, -ec, -ell, -esk, -ëlan/-alan, -ërak/-arak, -il, -iq, -iv, -agan, -k/-ik/-tik/-atik, -lak/-ëlak/-alak, -laq/-alaq, -li/-ali/-lli/-i/-alli, -lor/-alor/-ulor, -losh/-alosh/-ëlosh, -mel/-amel, -nak/-anak, -nik/-anik, -nor/-anor, -njak/-anjak, -njar/-anjar/-onjar, -njos/-anjos, -oç, -ok/-lok/-alok/-rok, -or, -osh, -oshe, -oz, -rak/-ërak/-arak, -ror/-ëror, -s/-ës/-es, -sor/-ësor, -stik/-istik/-astik, -(ë)sh, -shuk, -tan/-atan, -tar/-ëtar/-atar, -tik/-atik/-etik, -tor, -ual, -uc, -ues, -uk, -ullor, -uq, -ush, -vec/-avec/-ovec, -vel/-avel, -zan/-azan, -zor/-ëzor1.

Ky tip fjalëformimi është shumë prodhues jo vetëm në shqipe, po në të gjitha gjuhët që kanë prapashtesa. Sipas Skalize–Guevara, skema e prejardhjes së formimeve mbiemërore me prapashtesa është:

7)

1 Shih: M. Hysa, Struktura e morfemave të shqipes në dritën e fonologjisë leksikore (tezë doktorate), Tiranë, 2014, f. 60–61.

100

ku Y është mbiemri i derivuar, X tema fjalëformuese, kurse suf prapashtesa që i shtohet kësaj teme. Trekëndëshi në të majtë tregon se X (tema) nuk ka nevojë për zbërthim të mëtejshëm1. Si kokë leksikore e këtyre mbiemrave del prapashtesa, e cila temës fjalëformuese i ndërron kategorinë leksikore, pra një emër, folje a ndajfolje e shndërron në mbiemër, p.sh.: [[arush(ë)]E + an]]M, [[belb]E + acak]]M, [[belb]E + acuk]]M, [[belb]E + an]]M, [[belb]E + aq]]M, [[bark]E + alaq]]M, [[balt(ë) ]]E + avec]]M, [[asht]E + ëror]]M, [[alfabet]E + ik]]M, [[besë]E + nik]]E, [[argjend]E + or]]M, [[sipër]E + or]]M, [[avull]E + osh]M, [[bal(ë) ]]E + osh]]M, [[bal(ë)]E + oshan]]M, [[avullue]F + s]]M, [[naim]E + ian]]M, [[bari]E + tor]]M, [[bark]E + uc]]M, [[bishtnue]F + s]]M [[bind]F + ës]]M, [[bredh]E + ës]]M, [[bimë]E + sor]]M, [[agim]E + tar]]M etj.

b) Mbiemrat e panyjshëm me parashtesa Nënçështjen § 3.1 e filluam me prapashtesat, sepse mbiemrat e formuar me

parashtesa janë kryesisht mbiemra të formuar me prapashtesa në nivelin e parë (I), të cilët bëhen tema fjalëformuese të mbiemrave të derivuara me parashtesa, të cilët përbëjnë nivelin e dytë (II). P.sh., në formimet parashtesore jofetar, stërbujar, parashkollor, prejfoljor etj., niveli i parë i derivimit është fetar, bujar, shkollor, foljor ku një baze fillestare emërore i është shtuar prapashtesa; kurse niveli i dytë i derivimit është jofetar, stërbujar, parashkollor, prejfoljor.

Pra, linearisht kemi fe (baza fillestare) → fetar (I) → jofetar (II) , shkollë (baza fillestare) → shkollor (I) → parashkollor (II) , folje (baza fillestare) → foljor (I) → prejfoljor (II), kurse hierarkikisht derivimi paraqitet si vijon: (8)

X0 Mb jofetar Par X0 Par Mb jo fetar E X0 E Prap fe tar

Sikurse shihet qartë edhe nga pemët e derivimit, përkatësia leksiko-gramatikore e

temës së derivuara në nivelin e parë dhe e asaj të nivelit të dytë është e njëjtë, dmth. si fetar edhe jofetar janë mbiemra. Kjo ndodh për arsye se në këtë tip fjalëformimi parashtesa nuk e ka aftësinë t’ia ndryshojë kategorinë leksikore temës së cilës i paravihet, duke mbetur derivim në kuadrin e së njëjtës kategori leksikor (pra, mbiemërore).

Parashtesat për formimin e mbiemrave në shqipe janë: ç-/sh-/zh-, jo-, mos-, kundër-, para-, pas-, prapa-, stër-, mbi-, ndër-, për-, bashkë-, nën-, tej-, prej-, lart-, poshtë-, sipër-, gjysmë-, jashtë-, plot-, shumë-, t-, vetë-; filo-, poli-, pseudo-, a-/an-, anti-, i-/im-/in-, ultra-, pan-, pro- (me burim të huaj) etj.

Sipas skemës X-bar që shpjegon derivimin e mbiemrave të panyjshëm me parashtesa, te ky tip prejardhjeje koka fjalëformuese del në anën e djathtë, kurse në anën

1 S. Scalise–E. Guevara, "The Lexicalist Approach to Word-formation and the Notion of Lexicon" në P. Štekauer § R. Lieber (eds.) Handbook of Word-formation, Springer, Dordrecht, 2005, f. 159.

101

e majtë morfema parashtesore, e cila modifikon kokën fjalëformuese, por nuk krijon një fjalë të re leksiko-gramatikore, b.f. nga një emër krijon një mbiemër. Siç shihet edhe në skemat më lart, kemi mbiemra të formuar nga mbiemra me anë të parashtesave me ngjyrime kuptimore të modifikuara, por jo krejtësisht të ndryshme. Në këto raste parashtesat u shtojnë leksemave mbiemërore një semë me kuptim antonimik ose me kuptime të tjera, si marrëdhënie kohore, vendore dhe nuanca të tjera semantike, si p.sh.: kombëtar > jo-kombëtar, mirënjohës > mos-mirënjohës, gjuhor > pas-gjuhor, mbetës > prapa-mbetës, vajtës > tej-vajtës etj.

Prej këndej mund të arrijmë në përfundimin se, të paktën te mbiemri, parashtesa nuk e ndryshon kategorinë leksikore të temës fjalëformuese, po vetëm i modifikon asaj kuptimin, duke i shtuar një semë.

3.1.3 Mbiemrat e përbërë

Kompozimi në gjuhën shqipe është një mënyrë fjalëformimi shumë e pasur me leksema mbiemërore. Ky tip fjalëformimi është trajtuar së pari nga K. Cipoja e A. Xhuvani, por një trajtim shterues u bën kompozitave A. Kostallari në studimet “Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe” (1961), “Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese” (1962), “Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes” (1965) dhe “Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes” (1968)1.

Sikurse dihet, kompozitat e shqipes gramatika i ndan në dy grupe të mëdha: në kompozita me lidhje bashkërenditëse dhe me lidhje nënrenditëse. Po për qëllimin tonë, më i përshtatshëm është klasifikimi i kompozitave duke u mbështetur në ndarjen që L. Blumfildi u ka bërë ndërtimeve sintaksore (sintagmave dhe fjalive). Ky gjuhëtar quan ‘endocentrike’ ato ndërtime sintaksore të cilat “i përkasin së njëjtës klase formale si koka a bërthama e tyre” dhe kryejnë të njëjtat funksione si koka e tyre, kurse ‘ekzocentrike’ “frazat të cilat nuk i përkasin klasës formale të asnjërit prej përbërësve”2. Këtë ndarje ai e zbaton edhe në fjalëformim, duke thënë se “për kompozitat mund të zbatojmë dallimin që bëmë në sintaksë midis ndërtimeve endocentrike dhe ekzocentrike”3.

Ky dallim lejon të klasifikohen tipat e ndryshëm të kompozitave në bazë të llojit të raporteve sintaksore që kanë përbërësit e tyre me njëri-tjetrin dhe prandaj është bërë pjesë e analizës fjalëformuese të fjalëve të përbëra. Quhen endocentrike ato kompozita “qendra semantike e të cilave gjendet brenda vetë kompozitës; përkundrazi, përkufizohen si ekzocentrike ato kompozita që karakterizohen nga zhvendosja e qendrës jashtë kompozitës”4. Sipas W. Dressler-it, “shumica e kompozitave në të gjitha gjuhët e kanë kokën brenda kompozitës, çka do të thotë së janë kompozita endocentrike. Kompozitat ekzocentrike e kanë kokën jashtë kompozitës, ose më saktë, koka e tyre

1 Shih: Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, f. 75–196. 2 L. Bloomfield (1933), Language, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1984, f. 194. 3 Po aty, f. 235. 4 G. L. Beccaria (ed.), Dizionario di linguistica e di filologia, metrica, retorika, Einaudi, Torino, 1996, f. 264.

102

duhet të deduktohet. Në gjuhët e botës, kompozitat endocentrike janë më të pëlqyeshme se ato ekzocentrike, sepse lejojnë që të kuptohet më lehtë koka”1.

Kompozitat ekzocentrike janë trajtuar edhe në gjuhësinë tonë. Për to ka shkruar K. Cipoja, por duke i quajtur me termin “bahuvrihi” të sanskritishtes2, të cilin A. Kostallari e barazon me kompozitat ekzocentrike. Kompozitave ekzocentrike mbiemra Kostallari u ka kushtuar edhe një punim të gjatë, në të cilin zbërthen llojet e tyre3. Por si Cipoja, edhe Kostallari në shembujt që japin duket se i përziejnë kompozitat e vërteta ekzocentrike me kompozitat endocentrike, çka do të thotë se koncepti i tyre për këtë kategori kompozitash është i ndryshëm nga ai i Blumflidit. Kështu p.sh., Cipoja, në kompozitat bahuvrihi, krahas buzëburbuqe, gojëmjaltë e gjuhëlopatë, që janë vërtet kompozita ekzocentrike, përfshin edhe kompozitat mbiemërore të tipit emër + mbiemër (dorëgjatë, gojëmbël) dhe ato të tipit emër + particip (zemërçelë), që janë mbiemra të përbërë endocentrikë4. Edhe Kostallari si kompozita ekzocentrike (bahuvrihi) numëron si “fjalë të përbëra me përcaktim rasor” zemërgur, bishtami, bishtdhelpër, kokëbuall, sygjarpër, kryelopë, symëshqerrë, gjuhënuse, gjuhëlopë, këmbësorrë, këmbëpatë, të cilat janë vërtet ekzocentrike, edhe “fjalë të përbëra me përcaktim atributiv”, si zemërbardhë, vetullhollë, buzëbardhë, mustaqezi, pendëzezë, dorëhapët, kokëtrashë, frikakeq, qafëgjatë, fatkeq etj., që janë mbiemra endocentrikë5. Këto dy kategori mbiemrash ai i trajton si ekzocentrikë edhe në punimin shterues “Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese”, në të cilin thotë: “Mbiemrat e përbërë (si gjaknxehtë, gjakftohtë, mendjemadh, mendjelehtë, shpirtmadh, kokëfortë, fatkeq, dorëdhënë, zemërdhembshur etj.)… hyjnë në grupin e kompozitave të një tipi të veçantë, të quajtura bahuvrihi ose kompozita ekzocentrike.”6 Përderisa në kompozitat ekzocentrike përfshihen edhe kompozita endocentrike, kjo tregon se në gjuhësinë tonë nuk ka pasur një koncept të qartë për përmbajtjen e këtyre dy termave.

Për këto dy kategori kompozitash ne do t’i përmbahemi konceptimit të gjuhësisë së sotme, e cila si kriter ndarjeje merr raportet sintaksore midis temave të fjalës së përbërë. Pra, në përputhje me qëllimin e këtij kreu, kompozitat mbiemërore do t’i ndajmë në endocentrike dhe ekzocentrike, sipas asaj që kompozita trashëgon ose jo kategorinë leksikore të kokës. Brenda kompozitave endocentrike do të nisim së pari me kompozitat me bashkërenditje për të vijuar më tej me ato me nënrenditje, siç do të bëjmë edhe për kompozitat ekzocentrike. Duke qenë se qëllimi ynë këtu është ta shohim këtë kategori mbiemrash nga pikëpamja e natyrës së kokës së tyre leksikore, kjo ndarje dallon nga klasifikimi tradicional i kompozitave që bën gramatika; për më tepër, nuk do të merremi

1 W. U. Dressler, "Word-formation in natuaral Morphology" në Handbook of Word-formation, f. 270. 2 K. Cipo, "Rreth disa kompozitave të shqipes" në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, f. 64–65. 3 A. Kostallari, "Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe" në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, f. 89–90; po ai, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese" në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, f. 95–134. 4 K. Cipo, "Rreth disa kompozitave të shqipes", art. cit., f. 65. 5 A. Kostallari, "Mbi disa veçori të fjalës së përbërë", art. cit., f. 89–90. 6 A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes…", art. cit., f. 96–97.

103

me analiza fjalëformuese të tyre, pasi kjo punë është bërë shumë mirë nga Kostallari dhe pastaj nga gramatika akademike.

a) Kompozitat endocentrike Në kompozitat endocentrike gjejmë si mbiemra me lidhje bashkërenditëse midis

temave përbërëse, edhe mbiemra me lidhje nënrenditëse të përbërësve. Kompozitat mbiemërore me lidhje bashkërenditëse, duke qenë se përbëhen nga dy komponentë të barasvlershëm, si p.sh. tekniko-shkencor, ekonomiko-industrial, fantastik-shkencor, ideoartistik, bujqësor-industrial etj., nuk paraqesin ndonjë problem sa i përket mënyrës së fjalëformimit. Edhe për sa i përket kategorisë leksiko-gramatikore, ky tip kompozitash trashëgon kategorinë leksikore të përbërësve, që do të thotë se janë endocentrike. Ajo që i dallon nga kompozitat e tjera endocentrike, është se paraqesin njëfarë vështirësie në përcaktimin se cili nga përbërësit është kokë leksikore, meqë të dy kanë të njëjtën kategori leksikore me rrjedhojën e derivuar nga bashkimi i tyre. Lidhur me këto kompozita, vlen të përmendim pohimin e R. Lieber-it, një studiuese e njohur në fushën e morfologjisë leksikore, se kompozitat lidhëzore “janë endocentrike nga pikëpamja sintaksore, në mos nga pikëpamja semantike, duke qenë se kategoria e kompozitës i korrespondon kategorisë së temës së dytë”1.

Për ta bërë më të qartë problemin, po paraqesim dhe skemën X-bar të kompozitave tekniko-shkencor, shqiptaro-amerikan (marrëdhëniet shqiptaro-amerikane) dhe bujqësor-industrial:

9) X0 X0 X0

M M M M M M tekniko- shkencor shqiptaro- grek bujqësor- industrial

Problemi i përcaktimit të kokës leksikore në këto kompozita është më shumë i

rendit formal, pasi cilido përbërës që të merret si kokë, rezultati është i njëjtë. Po të nisemi nga mënyra si shkruhen, si kokë duhet marrë përbërësi i dytë, pasi i pari zbërthehet më tej në mbiemrin dhe zanoren lidhëse -o-; por, po të mos marrim parasysh drejtshkrimin, atëherë kompozitat mbiemërore endocentrike mund të shihen si barasvlerëse të sintagmave mbiemërore me bashkërenditje teknik dhe shkencor, shqiptar dhe amerikan etj., në të cilat sintaksa merr si kokë elementin e parë, ndërkohë që si përbërës të dytë merr dhe shkencor, dhe amerikan, që kategorizohen si sintagma koordinuese2. Kur mungon zanorja lidhëse, si te bujqësor-industrial, atëherë mbetet vetëm mundësia e dytë, bujqësor dhe industrial, dmth. të merret si kokë përbërësi i parë, kurse i dyti si një sintagmë koordinuese.

Në kompozitat endocentrike me lidhje nënrenditëse si përbërës mund të shërbejnë emri, mbiemri, numërori dhe ndajfolja, kurse si përbërës i dytë mbiemri ose ndajfolja,

1 R. Lieber, "English Word-formation processes" në P. Štekauer, R. Lieber (eds.) Handbook of Word-formation, f. 378. 2 F. Koleci, G. Turano, Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes, shblu, Tiranë, 2011, f. 167–168.

104

kështu që janë më të larmishme sesa kompozitat mbiemërore me lidhje bashkërenditëse, p.sh.: koreanojugor, elektromagnetik, nacionalçlirimtar, liridashës, fatbardhë, krahëhapët, luleshumë, dyvjeçar, nafakëkëputur, ngrënëkeq, dy- a treditësh etj. Pema derivuese e kompozitave me nënrenditje mund të dalë me variante, në varësi të përbërësve të tyre: nëse këta janë fjalë jo të parme, atëherë pema do të ketë më shumë nivele: 10)

Në (10a), pema ka vetëm dy nivele, të kokës leksikore dhe projeksionin maksimal

(kompozita), si p.sh. në mbiemrat fatbardhë, brigjeshumë, bakeq etj. Kurse në (11b) dhe (10c) pema ka tri nivele: te (10b) plotësori është një emër ose mbiemër i prejardhur, si p.sh. durimmadh [[dur(o) +im] + [madh]]; te (10c) mbiemri që shërben si kokë e kompozitës është i prejardhur, p.sh. zemërplagosur [[zemër] [plag(ë) + osur]] etj.; kurse te nacionalçlirimtar ka edhe më shumë nivele, për arsye të temës çlirimtar.

Kompozitat mbiemërore me nënrenditje të formuara nga bashkimi me zanore lidhëse i dy mbiemrave, si p.sh. europianolindor, koreanojugor, elektromagnetik etj., janë shumë të ngjashme nga struktura fonemore me kompozitat mbiemërore me bashkërenditje, me dallimin që zanorja lidhëse -o- nuk ka më vlerën e lidhëzës shtuese si te kompozitat me tekniko-shkencor etj. Kështu, europianolindor ka kuptimin “që lidhet me Europën Lindore a i Europës Lindore”, koreanojugor ka kuptimin “që lidhet me Korenë e Jugut a i Koresë së Jugut”, elektromagnetik ka kuptimin “që lidhet me dukuritë magnetike”. Në këtë grup mbiemrash futet edhe nacionalçlirimtar, që ka kuptimin “që bëhet për të çliruar atdheun, që ka karakter çlirimtar” etj. Sikundër pohohet në gramatikën akademike, “në këtë tip mbiemrash elementi i parë përcaktohet nga i dyti”1, çka do të thotë se si kokë leksikore duhet marrë elementi i dytë, ndonëse asgjë nuk do të ndryshonte në përkatësinë leksiko-gramatikore të kompozitës, edhe po të merrej si kokë elementi i parë. Duke qenë se kategoria leksikore e mbiemrit të përbërë trashëgon kategorinë leksikore të kokës së saj leksikore, edhe këto kompozita janë endocentrike. Skema X-bar e këtij tipi kompozitash është: 11) X0 X0 X0

M X0 M X0 M X0 koreano- jugor elektro- magnetik nacional çlirimtar

Kompozitat endocentrike me lidhje nënrenditëse të përbërësve janë më të shumta si tipa dhe si inventar. Një nënklasë të tyre e përbëjnë kompozitat e tipit emër + mbiemër,

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 200.

105

si ballëhapët [ballëE + hapëtM], dorëbutë [dorëE + butëM], fatbardhë [fatE + bardhëM], kokëmadh [kokëE + madhM], qafëgjatë [qafëE + gjatëM] etj. Një nënklasë tjetër e formojnë mbiemrat e përbërë që formohen nga bashkimi i një emri me një mbiemër prejpjesor, qoftë ky edhe me kuptim mohor, si p.sh.: pallëlarë [pallëE + larëM], drekëngrënë [drekëE + ngrënëM], fatpadalë [fatE + padalëM], mustaqepadirsur [mustaqeE + padirsurM], sypatrembur [syE + patremburM] etj.1 Një nënklasë të tretë e formojnë përbërjet që formohen nga bashkimi i një numërori me një mbiemër, më shpesh me mbiemrin vjeçar, me mbiemrat e ardhur nga forma e rrjedhores së pashquar shumës, si katësh, palësh, ditësh etj., p.sh.: dyvjeçar [dyNum + vjeçarM], pesëkatësh [pesëNum + katëshM], dhjetëditësh [dhjetëNum + ditëshM] etj. Nënklasa e fundit përfshin përbërjet që vijnë nga bashkimi i një ndajfoljeje sasie, si shumë, pak, disa etj., me një mbiemër, përgjithësisht me mbiemra të nënklasës së tretë, por edhe me mbiemra të tjerë, p.sh. disaditësh [disaNd + ditëshM], shumëvjeçar [shumëNd + vjeçarM], shumëkatësh [shumëNd + katëshM], shumëshifror [shumëNd + shifrorM], jashtëtokësor [jashtëNd + tokësorM] etj. Në këto nënklasa kompozitash endocentrike elementi i dytë, që është mbiemër, luan rolin e kokës, gjë që bëhet edhe më e qartë nga pemët derivuese të tyre:

12) a) M0 b) M0 c) M0 d) M0

E M0 E M0 Num M0 Nd M0 fat bardhë fat padalë dy vjeçar shumë shifror Në këtë klasë mendojmë se mund të përfshihen edhe disa kompozita mbiemërore të

mbipërbëra, si shpirt-e-zemërmadh, leshra-e-cullufedredhur, turp-e-ndotkundërmonjës, krahabishtshkulë, sy-e-vetullzi, flokë-e-syzi etj. dhe këmbë-e-dorargjend, zemërkrund-e-gërdhu, gjuhëhelm-e-thikë etj., ku secili prej përbërësve përmban dy tema. Ndryshimi midis dy grupeve është se te grupi i parë (shpirt-e-zemërmadh) secili nga përbërësit është një mbiemër endocentrik, për shkak se tema e dytë e tyre, që te përbërësi i parë mungon, është mbiemër: shpirt-e-zemërmadh = shpirtmadh e zemërmadh. Kurse te grupi i dytë (këmbë-e-dorargjend), çdonjëri nga përbërësit është një kompozitë ekzocentrike, e formuar nga bashkimi i dy emrave. Megjithatë, me qenë se secili përbërës është mbiemër, atëherë edhe mbiemri i mbipërbërë është kompozitë endocentrike, me kokë mbiemrin e dytë. E përbashkëta për të dy këta tipa hibridë është se, në analizë të fundit, janë kompozita endocentrike me bashkërenditje, për të cilat vlen pohimi i sipërcituar i R. Lieber-it.

Ndryshe nga Kostallari, që mbiemrat e përbërë të formuar nga një emër + ndajfolje dhe pjesore + ndajfolje, i klasifikon si kompozita ekzocentrike, ne këto kompozita i shohim si endocentrike, duke u nisur nga ajo që ndajfolja është shumë e afërt me mbiemrin, pasi edhe ajo tregon cilësi. Siç e kemi vënë në dukje më sipër, për këtë arsye, në gramatikën gjenerative ndajfolja nuk njihet si kokë e veçantë leksikore, po përfshihet te mbiemri. Mbiemrat e përbërë të kësaj klase, në varësi të përbërësve dhe të pozicionit të tyre, ndahen në disa nënklasa. Nënklasa e parë përfshin kompozitat e tipit emër +

1 Shih edhe A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes…", art. cit., f. 114.

106

ndajfolje, si brigjeshumë [brigjeE + shumëN], hundëpërpjetë [brigjeE + shumëN], kokëjashtë [kokëE + jashtëN] etj.; kurse në nënklasën e dytë hyjnë mbiemrat e formuar nga një pjesore + ndajfolje, si dashamir [dashaPj + mirN], bakeq [baPj + keqN], ngrënëkeq [ngrënëPj + keqN] etj. Në këto kompozita si kokë leksikore shërben ndajfolja, çka i bën këta mbiemra derivime me kokën djathtas.

13) a) M0 b) M0

E N0 Pjes N0 brigje shumë ngrënë keq Si një klasë tjetër kompozitash endocentrike do të marrim edhe mbiemrat që si temë

të dytë kanë një emër vepruesi, duke u nisur nga ajo që këta emra foljorë dalin njëherazi edhe si mbiemra. Në këtë mënyrë, koka e tyre nuk duhet kërkuar jashtë, po brenda kompozitës dhe kjo kokë është emri foljor i vepruesit. Në nënklasën e parë të kësaj klase do të përfshijmë kompozitat e tipit ndajfolje + emër vepruesi, si keqdashës [keqN + dashësE], largpamës [largN + pamësE], largvajtës [largN + vajtësN], mirëbërës [mirëN + bërësN] etj.; kurse në nënklasën e dytë kompozitat mbiemërore të tipit emër + emër vepruesi, si jetëdhënës, liridashës, naftëmbajtës, vajgursjellës, ujëndarës etj. Kjo do të thotë që edhe këta mbiemra mund të merren si kompozita endocentrike me kokën djathtas, sikundër shihet edhe nga skemat X-bar të tyre.

14) a) M0 b) M0 c) M0

E N0 Pjes N0 N E/M0 larg pamës liri dashës ujë ndarës Shpjegimi pse këto dy klasat e fundit të kompozitave i marrim si endocentrike,

është se ndajfolja dhe mbiemri kanë sema të përbashkëta, p.sh. ndajfoljet shumë dhe keq ndryshojnë nga mbiemrat i shumë përkatësisht i keq vetëm në kuptimin kategorial, ndërsa kuptimet leksikore i kanë të njëjta. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për emrat e vepruesit dhe për mbiemrat foljorë me të njëjtën rrënjë, të cilët ndryshojnë gjithashtu vetëm nga kuptimi kategorial.

b) Kompozitat ekzocentrike Teorikisht, dallimi i kompozitave ekzocentrike nga ato endocentrike nuk është i

vështirë, duke qenë se kompozitat që kanë si pjesë të dytë një mbiemër janë automatikisht endocentrike, kurse kompozitat që kanë si temë të dytë një emër që lidhet me nënrenditje me temën e parë, janë ekzocentrike. Por në praktikë dallimi i tyre jo gjithnjë bëhet me lehtësi, siç u pa edhe këtu me dy klasat e fundit të mbiemrave të përbërë që si temë të dytë kanë një ndajfolje, një pjesore ose një emër foljor vepruesi. Në këtë mënyrë, me trajtimin e kësaj klase kompozitash si endocentrike, nuk është vështirë të identifikohen mbiemrat ekzocentrikë.

107

Nga të gjitha kombinimet e mundshme të temave për të formuar mbiemra, mbiemra japin edhe bashkimet me nënrenditje të dy emrave, si p.sh. gushëpëllumb, hundëshkabë, kokëkungull, gërshetdegë, mjekërcjap; bojëbizele, bojëgrurë, ngjyrëkafe, ngjyrëtullë etj. Pemët derivuese të këtyre mbiemrave janë si më poshtë:

16) a) M b) M

E E E E hundë shkabë bojë grurë Mbiemrat e këtij tipi, që përbëjnë një gjedhe shumë prodhimtare në shqipen e

sotme, ndryshojnë nga mbiemrat e analizuar deri tani, sepse nga bashkimi i dy emrave na del një mbiemër, kështu që sintaksorisht kompozita nuk trashëgon kategorinë leksikore të përbërësve të saj. Pikërisht, shpjegimi se si nga bashkimi i dy emrave përftohet një mbiemër, përbën pikën e vështirë të këtyre kompozitave mbiemërore. Për këta mbiemra A. Kostallari thotë se “e kanë burimin te sintagmat determinative”, çka duket qartë te mbiemrat bojëvishnje a ngjyrëvishnje, që shkruhen jo me ë në fund sikurse bojëvjollcë, bojëtullë, ngjyrëmjaltë etj. Pra, bojëvishnje është identike me sintagmën bojë vishnje, ngjyrëvishnje identike me sintagmën ngjyrë vishnje, bojëportokall është njëfjalësim i sintagmës bojë portokalli etj. Edhe kuptimet leksikore të këtyre kompozitave janë si ato të sintagmave përkatëse, vetëm se këto kuptime nuk gjejnë më shprehjen e tyre ashtu si te sintagmat. Kongruenca midis kompozitave në fjalë dhe sintagmave gjegjëse zbulon se kokë e këtyre sintagmave është një emër, ndërsa kompozita që rrjedh prej tyre është një mbiemër. Pikërisht, kompozita të tilla që, sipas V. Dreslerit, “e kanë kokën jashtë kompozitës”, dhe për këtë arsye “koka e tyre duhet të deduktohet”, janë kompozita ekzocentrike.

Pyetja që shtrohet është se nga e marrin kuptimin kategorial të mbiemrit këto kompozita? Sipas A. Kostallarit, mbiemrat e këtij tipi tiparin cilësor e shënojnë jo drejtpërdrejt, si mbiemrat qafëgjatë, leshverdhë, mendjelehtë etj., po në mënyrë të ndërmjetuar, “nëpërmjet krahasimit me një send tjetër, duke i atribuar të përcaktuarit një nga tiparet dalluese të këtij sendi, d.m.th. ashtu siç shënohet tipari nga mbiemrat relativë”1. Pra, ndonëse komponenti i dytë i kompozitave buzëburbuqe, hundëshkabë, këmbëkizë, kokëkungull, zemërgur etj. e të tjera që përmend Kostallari, është emër, në strukturën e kompozitës, duke përcaktuar komponentin që ka në të majtë, ai nga kuptimet e veta leksikore ruan vetëm një prej semave të tij, tiparin cilësor që ia atribuon temës së përcaktuar. P.sh., buzëburbuqe thuhet për një femër “që i ka buzët të vogla e të mbledhura si burbuqe”; hundëshkabë është një njeri “që e ka hundën të kthyer si shkaba”; këmbëkizë është një “që i ka këmbët të shtrembra si kiza”; kokëkungull thuhet për një “që e ka kokën e madhe e të gjatë si kungull; që e ka qethur kokën krejt, a që është tullac”; zemërgur thuhet për dikë “që e ka zemrën të ftohtë e të pandjeshme si guri” etj.

1 A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes…", f. 97.

108

3.2 Lidhja e tipareve semantike me elementet fjalëf ormuese

Aspekti semantik, siç vë në dukje edhe A. Dhrimoja, mbetet një çështje e trajtuar shumë pak, për të mos thënë aspak te mbiemrat e shqipes, prandaj njëra nga sfidat e mëtutjeshme deri në përfundim të këtij punimi mbetet aspekti semantik. Kështu që në kreun e ardhshëm do të merremi me apektin semantik të mbiemrave dhe me ndarjen e tyre në klasa sipas këtij aspekti.

Trajtimi semantik i komponentëve fjalëformues të mbiemrave në gramatikën akademike dhe në gramatikat e tjera, siç është vënë në dukje gjatë këtij punimi, është trajtuar fare pak. Lënia pas dore e kësaj çështjeje me mjaft rëndësi jo vetëm për mbiemrin, por edhe për klasat e tjera leksikore të fjalëve, shkakton shkarje edhe në aspekte të tjera në gramatikën tradicionale të shqipes. Mjafton të vështrojmë secilën gramatikë të botuar deri më tani dhe do të hetojmë lehtësisht se mbiemri trajtohet mjaft hollësisht në aspektin e fjalëformimit, mirëpo fare pak janë trajtuar elementet fjalëformuese të mbiemrave në këndvështrimin semantik dhe të interferencës semantike që ushtrojnë tema fjalëformuese dhe morfemat ndajshtesore mbi njëra-tjetrën te mbiemrat e prejardhur.

Në § 2.2, mbiemrat sipas prejardhjes i klasifikuam në: a) mbiemra me prejardhje emërore, b) mbiemra me prejardhje foljore dhe c) mbiemra me prejardhje ndajfoljore. Këtë klasifikim e mbështetëm në kriterin e temës fjalëformuese, sepse këtë përbërës fjalëformues e konsiderojmë komponent bazë për prejardhjen morfologjike dhe semantike të mbiemrave. Kurse gramatika jonë, duke mos e trajtuar sa duhet aspektin semantik të komponentëve të fjalëformimit, i ka dhënë një peshë më të madhe se ç’duhet elementit fjalëformues. Kështu, duke zgjedhur formantet trajtëformuese si kriter bazë për klasifikimin e mbiemrave sipas prejardhjes, shkakton lajthitje në ndarjen e tyre në klasa dhe në prejardhjen semantike (semantikën leksikore)1. Semantika morfologjike (fjalëformuese) nuk ekziston vetëm për vetveten, pra, një leksemë e re nuk formohet, po qe se gjuha nuk ka nevojë për një njësi të re kuptimore, p.sh. mbiemrat a) i mësuar dhe b) i mësueshëm janë dy mbiemra prejpjesorë që dallojnë nga njëri-tjetri vetëm në një semë:

a) [+ që është i mësuar], [– i mundshëm] b) [– që është i mësuar], [+ që mund të mësohet] Pikërisht, nevoja në gjuhë për të dalluar një cilësi reale të sendit nga një cilësi e

mundshme e tij, e ka bërë të nevojshëm specializimin e këtyre dy prapashtesave. Prapashtesa -shëm është e përbashkët për të dy kryedialektet e shqipes, megjithatë, siç ka shpjeguar Xh. Bajroni, për ndërtimin e mbiemrave prejpjesorë me kuptimin “që mund të fitojë një cilësi”, toskërishtja përdor mbiemra të formuar vetëm me nyjëzim të pjesores, të cilët janë polisemikë. P.sh., i mësuar në toskërishte del i ngarkuar me dy kuptime: “që është mësuar” dhe “që mund të mësohet”. Për ta shmangur këtë polisemi,

1 Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, vep. cit., f. 145.

109

gjuha standarde ka specializuar prapashtesën -s për kuptimin e parë dhe -shëm për kuptimin e dytë1.

Pra, aspekti semantik është më se i domosdoshëm për analizën e këtyre dy klasave të mbiemrave të formuar nga tema fjalëformuese dhe morfemat derivuese. Këta dy përbërës janë elemente derivuese të rëndësishme për prejardhjen, mirëpo statusi i tyre nuk vlerësohet njëlloj nga gramatikanët. Kështu, siç kemi vënë në dukje më sipër, në gramatikat e disa gjuhëve si element bazë merret tema fjalëformuese, kurse ndajshtesat si elemente modifikuese të temës prodhuese (gramatika gjermane, angleze etj.); ndërsa në gramatikën e shqipes morfemave fjalëformuese u njihet status themelor, duke i klasifikuar mbiemrat sipas tipit dhe llojit të morfemave ndajshtesore.

Në të vërtetë, për ne tema fjalëformuese është përbërës themelor, thelbësor i kuptimit të fjalës. Ajo është përbërësi që bart kuptimin themelor të leksemës dhe shpërfaqet si element i patjetërsueshëm, sa herë që del si përbërës i prejardhjes te leksemat mbiemërore, por pjesërisht e motivueshme semantikisht. Ky motivim i pjesshëm vjen nga elementet morfematike ndajshtesore në sistemin e prejardhjes. Le ta argumentojmë këtë dukuri me shembuj, duke analizuar semantikisht secilin nga përbërësit e leksemës:

a) i zjarrtë [[i + [zjarr] + -të]], i pambuktë [[i + [pambuk] + -të]], i çeliktë [[i + [çelik] + -të]], i hekurt [[i + [hekur] + -t]], i d runjtë [[i + [drunj] + -të]], i leshtë [[i + [lesh] + -të]]; bregor [breg + -or], fushor [fush(ë) + -or], kodrinor [kodrin(ë) + -or], i ndershëm [[i + [nder] + -shëm]], i pandershëm [[i + [pa] + nder + -shëm]], i pabesë [[i + [pa + -besë]] etj.

b) i besueshëm [[i + [besue + -shëm]], i lodhshëm [[i + [lodh + -shëm]], i lagët [[i + [lag + ët]], i lodhët [[i + [lodh + -të]], i hapët [[i + [hap + -ët]]; i mësuar [i + [mësuar], i hapur [i + [hapur], i këputur [i + [këputur], i shkolluar [i + [shkolluar], i sjellë [i + [sjellë], i dalë [i + [dalë], i marrë [i + [marrë]; veprues [veprue + -s], shikues [ shikue + -s], gjykues [gjykue + -s], drejtues [drejtue + -s] etj.

c) i sotëm [[i + [sot] + -ëm]], i djeshëm [[i + [dje] + -shëm]], i mbrëmshëm [[i + [mbrëm(ë)] + -shëm]], i këtushëm [[i + [këtu] + -shëm]], i atjeshëm [[i + [atje] + -shëm]] etj.

Të gjitha këto leksema mbiemërore janë të prejardhura nga tema fjalëformuese

përkatësisht: a) emërore, b) foljore dhe c) ndajfoljore. Mbiemrat e grupit (a) janë me prejardhje emërore. Tema fjalëformuese është ajo e

cila përcakton llojin e prejardhjes së këtij grupi të leksemave, sepse mbiemrat përkatës ruajnë sema emërore, kurse morfemat ndajshtesore, me t’iu bashkëngjitur temës prodhuese, i japin atij sema mbiemërore. Pra, kemi sema të ruajtura domosdoshmërisht të temës fjalëformuese, kurse në anën tjetër shpërfaqen sema të shtuara përmes morfemave në leksemat në fjalë. P.sh., tema emërore zjarr ruan kuptimin (sema emërore) e djegies, prushit a flakës; kurse nyja e përparme i, përveç që del si element 1 J. Byron, Selection among Alternates in Language Standardization, Mouton . Paris . The Hague, 1976, f. 85–86.

110

fjalëformues, bart sema gramatikore të gjinisë, numrit e rasës, ndërsa prapashtesa në bashkëveprim me nyjën i japin tipare mbiemërore temës emërore. Por mbiemri i zjarrtë dhe të gjitha leksemat e tjera të këtij lloji janë me semantikë emërore, sepse baza semantike themelore është emërore me cilësi mbiemërore. Ky proces analize semantike vlen për të gjithë mbiemrat e këtij grupi, prandaj nuk do të zgjatemi më shumë.

Te grupi (b), leksemat mbiemërore janë të formuara nga tema fjalëformuese foljore dhe prejpjesore, të cilat, sikurse tek emrat, bartin kuptimin semantik foljor (sema foljore) edhe te leksemat mbiemërore, kurse morfemat ndajshtesore i mëveshin temës foljore kuptime semantike mbiemërore (sema mbiemërore)1. Semat e temës foljore dhe semat e morfemave ndajshtesore përbëjnë tufën semantike të semantemës mbiemërore, p.sh. mbiemrat foljorë të mësipërm i lodhshëm, i lagët, ndërtues, i humbur etj. janë formuar nga temat foljore gjegjëse lodh, lag, ndërtue, humbur, të cilat, duke ruajtur sema foljore te mbiemrat e formuar prej tyre dhe duke fituar sema mbiemërore me anë të morfemave ndajshtesore përbëjnë tufën semantike, siç thamë më sipër, të semantemës (leksemës mbiemërore me prejardhje foljore). Prandaj, duke hulumtuar kuptimet e këtyre dy përbërësve (temës dhe ndajshtesave) të mbiemrave foljorë vijmë në përfundimin se disa mbiemra, si i hapët / i hapur, i lagët / i lagur, i mësuar / i mësueshëm etj., nuk janë me kuptim të njëjtë, ashtu si jepen në fjalorët e shqipes (1980, 1984, 2002, 2006), p.sh.:

hapët (i, e) mb. i hapur: në det të hapët. kalbët (i, e) mb. i kalbur: gjë e kalbët. mbyllët (i, e) mb. i mbyllur; kund. i hapët. qelbët (i, e) mb. 1. i qelbur. 2. fig. qelbanik. lagët (i, e) mb. i qullur, i njomur etj.2 Mbiemrat me -t dhe mbiemrat prejpjesorë që në fjalorët shpjegues të shqipes jepen

si sinonime të tyre (i/e hapët = i hapur, i kalbët = i kalbur, i mbyllët = i mbyllur, i qelbët = i qelbur dhe i lagët = i lagur etj.), janë leksema mbiemërore të prejardhura nga folje, por sinonimia e tyre nuk është e plotë. Në të vërtetë, kuptimet e tyre, edhe pse janë shumë të afërta, gjithsesi nuk janë identike, sepse këta mbiemra ndryshojnë në një semë, dhe prandaj nuk mund të përdoren në vend të njëri-tjetrit: te mbiemrat prejpjesorë kemi tipar semantik të fituar, kurse te mbiemrat prejfoljorë me prapashtesën -(ë)t(ë) kemi tipar semantik të trashëguar. Për t’u bindur për këtë, mjafton të shohim këto fjali: Ti e di që e gjithë kjo fushë është e lagët (Kadare, Përbindëshi); Gria e trotuareve të gjera, të lagëta i dha një ndjesi humbjeje në gjoks. Rruga “Longchamps”, e ngushtë dhe e lagët, ishte e shkretë (Kadare, Koncert në fund të dimrit) dhe Kapedani hiqte cigaren e lagur, të cilën kishte kohë që e mbante në buzë; Pastaj mori peshqirin dhe fshiu mustaqet e lagura; Pas mezhdës së arës me bar të lagur; Unë hyra në çardhak dhe e putha Pavlin në të dy faqet e lagura nga lotët; (Agolli, Njerëz të krisur).

1Shih: J. Lyons, Introduction to Theoretical Lingustics, Cambridge University Press, London, 1968 (përkth. Ethem Likaj, Hyrje në Gjuhësinë Teorike, Dituria, Tiranë, 2001, f. 175–176). 2 Shih Fjalorët e gjuhës shqipe të 1980-s, 1984-ës, 2002-it dhe të 2006-ës).

111

Nëse në fjalitë nga Kadareja, mbiemrin i lagët do ta zëvendësonim me mbiemrin i lagur, atëherë fjalia e parë nuk do të kishte kuptim, sepse një fushë është e lagur nga shiu dhe kjo gjë nuk mund të dihej që më parë. Ndërsa në dy fjalitë e tjera, zëvendësimi i mbiemrit në fjalë me i lagur, do të kuptohej nga lexuesi sikur trotuaret dhe rruga ishin lagur nga shiu i saporënë, ndërkohë që, në të vërtetë, është fjala për trotuare a rrugë që janë gjithnjë të lagëta, për shkak se janë pa dritë apo se toka nën to i mban të lagështa. Kurse në fjalitë nga Agolli, cigarja është e lagur nga pështyma ose shiu, mustaqet të lagura nga pija a nga shiu, bari i lagur nga shiu, faqet të lagura nga lotët. Nuk mund të thuhet mustaqet e lagëta, as faqet e lagëta; mund të thuhet cigare të lagëta, nëse do të bëhej fjalë për cigare të nxjerra nga një paketë apo pako e lagur. Pra, nuk është njëlloj të thuash fushë e lagët, cigare e lagët dhe fushë e lagur, cigare e lagur; as bar i lagur, faqe e lagur dhe bar i lagët (?), faqe e lagët (?).

Kjo shkarje në fjalorët tanë vjen për shkak se nuk i është kushtuar vëmendje e mjaftueshme aspektit semantik që sjellin përbërësit e leksemës apo, thënë më mirë, interferencën semantike që ushtrojnë përbërës mbi njëri-tjetrin. Prandaj fjalorët dhe gramatika e shqipes duhet të bëjnë diferencimin semantik të këtij tipi mbiemrash1. Po për këtë çështje nuk do të diskutojmë më shumë këtu, sepse kërkon një trajtim të veçantë, më të plotë dhe më të thellë.

Në grupin e tretë (c) (i këtushëm, i atjeshëm, i sotëm, i djeshëm etj.), mbiemrat kanë prejardhje ndajfoljore, sepse tema derivuese e tyre është ndajfolje. Edhe për semantikën e këtyre mbiemrave vlen i njëjti parim si për leksemat mbiemërore me prejardhje emërore e foljore. Vetë kuptimi semantik i këtyre mbiemrave vë në dukje se këta mbiemra janë prej ndajfoljesh, sepse këto leksema emërtojnë tipare vendi a tipare kohore, ngase temat e tyre fjalëformuese vazhdojnë të ruajnë sema ndajfoljore edhe te leksemat mbiemërore të prejardhura prej tyre. Kurse nyja i dhe prapashtesa -shëm u japin temave derivuese ndajfoljore tipare semantike (sema mbiemërore). Ky trajtim zbardh edhe një çështje tjetër për statusin e morfemave ndajshtesore në sistemin e prejardhjes, të cilat nuk dalin të specializuara për formimin e mbiemrave vetëm nga tema emërore, foljore a ndajfoljore. Mjafton të vështrojmë secilin tip prejardhjeje dhe do të vërtetojmë se nyjat dalin si morfema ndajshtesore fjalëformuese te të gjithë tipat fjalëformues; po kështu ndodh edhe me disa morfema ndajshtesore, si: -shëm, -(ë)t(ë), të cilat nuk dalin të specializuara vetëm për një tip prejardhjeje. P.sh., prapashtesa -shëm formon mbiemra nga emra (i ndershëm), nga folje (i lodhshëm) dhe nga ndajfolje (i sotshëm); prapashtesa -(ë)t(ë) nga emra (i hekurt, i zjarrtë), nga folje (i lagët, i hapët, i ftohët, i nxehët, i ngrohtë) etj. Marrja për bazë e morfemave ndajshtesore te prejardhja në gramatikën e shqipes ka sjellë paqartësi dhe ngatërrime në sistemin e fjalëformimit dhe për ndarjen e klasave semantike te mbiemri. Mbështetja te tema derivuese, qoftë te klasat morfologjike, qoftë te klasat semantike të mbiemrit e qartësojnë në mënyrë eksplicite çështjen.

1 Xhafer Beqiraj, "Adjectives as a word class with nominal and verbal features", GRIN Verlag, München, 2013, f. 9-11.

112

3.3 Klasat semantike të mbiemrave

Çështja e klasifikimit semantik të mbiemrave nëpër gramatikat tona është një temë deri vonë e parrahur fare. Vështirësia e ndarjes së mbiemrave në klasa vjen si pasojë e mosvendosjes së parimeve të qarta për ndarjen e tyre në klasa. Kjo vështirësi e trajtimit të kësaj çështjeje më së miri mund të hetohet, po qe se e hulumtojmë këtë temë në mënyrë kronologjike gjatë rrugëtimit dhe zhvillimit historik të gramatologjisë së shqipes. Nga ky vështrim vijmë në përfundim se trajtimi semantik i mbiemrave fillon të parashtrohet shkencërisht në pjesën e dytë të shekullit të kaluar, kurse para kësaj kohe, nga ndonjë autor është prekur intuitivisht ndonjë segment semantik i mbiemrave, por nuk është bërë ndonjë trajtim i plotë dhe i mbështetur në kritere semantike për ndarjen e tyre në klasa. Çështja e klasifikimit të mbiemrave në klasa mbështetur në parime shkencore u shtrua për herë të parë nga Sh. Demiraj në veprën Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe (1966).

Në këtë gramatikë të Demirajt (1966), mbiemrat sipas parimit semantik ndahen në: a) mbiemra cilësonjës dhe b) mbiemra relativë. Ndikimi i kësaj gramatike do të jetë sistematik në gramatikat që do të botohen më pas, p.sh. një klasifikim të ngjashëm semantik të mbiemrave e gjejmë edhe te gramatika e Leonard Njumarkut (L. Newmark, 1982), te gramatika e Namik Resulit (1985), te gramatika e O. Buholcit dhe W. Fidlerit (O. Buchholz - W. Fiedler, 1997), te gramatika akademike (1976, 2002) dhe monografinë e Dhrimos (2008). Siç u tha më sipër, dallimet janë fare të vogla, po qe se krahasojmë klasifikimin semantik të mbiemrave të bërë nga Sh. Demiraj me klasifikimin semantik të gramatikave të botuara pas saj e deri më sot.

Te Njumarku, Resuli dhe gramatika akademike mbiemrat janë ndarë në: a) mbiemra cilësorë të drejtëpërdrejtë (direct qualifying adjectives) dhe b) mbiemra cilësorë të ndërmjetëm1 (mediated qualifying adjectives)2. Të njëjtin klasifikim të mbiemrave në aspektin semantik e bëjnë edhe bashkautorët gjermanë Buholc-Fidler dhe tek A. Dhrimo, të cilët i klasifikojnë mbiemrat në: a) mbiemra cilësorë (Qualitätsadjektive), dhe b) marrëdhëniorë (Beziehungsadjektive) . Ndryshimi i vetëm te këta të fundit është emërtimi i dy klasave të mëdha semantike të mbiemrave me terma të tjerë (shih kreun hyrës). Trajtimin e kësaj çështjeje shumë shkurtazi e bëmë për të vënë në dukje se si janë ndarë klasat semantike të mbiemrave në disa gramatika të shqipes që nga pjesa e dytë e shekullit të kaluar e deri më sot.

1 Të njëjtin klasifikim semantik të mbiemrave e bën edhe Namik Resuli te gramatika e vet. 2 L. Newmark, Standard Albanian, Stanford University Press, California, 1982, f. 196; A. Dhrimo, E. Angoni, E. Hysa, E, Lafe, E. Likaj, F. Agalliu, Sh. Demiraj, Gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe (Morfologjia), Prishtinë, 1989, f. 108; Namik Resuli, Grammatica Albanese, Patron Editore, Bologna, 1985, f. 213–215.

113

3.4 Klasifikimi semantik i mbiemrave në gramatikën e sotme të shqipes

Gramatika më e arrirë deri më sot në historinë e gramatologjisë shqiptare është Gramatika e gjuhës shqipe, 1 (2002). Në këtë gramatikë, mbiemrat, mbështetur në parimin semantik, janë ndarë, siç u tha edhe më lart, në dy klasa të mëdha: a) cilësorë dhe b) marrëdhëniorë dhe secila klasë më pas ngërthen në vete nënklasa të ndryshme, p.sh.:

1) mbiemrat cilësorë: a) mbiemrat që emërtojnë ngjyrë: i zi, i bardhë, i kuq, i verdhë, i gjelbër etj. b) mbiemrat që emërtojnë shtrirje hapësinore: i gjatë, i gjerë, i hollë, i thellë etj. c) mbiemrat që emërtojnë shije: i ëmbël, i athët, i hidhur, i thartë, i shijshëm etj. ç) mbiemrat që emërtojnë veti fizike e gjendje shpirtërore: i butë, i fortë, i ri etj. d) mbiemrat që emërtojnë cilësi të karakterit dhe cilësi mendore: dinak, besnik etj. 2) mbiemrat marrëdhëniorë:1 a) mbiemrat që shprehin marrëdhënie lëndore: i artë, i hekurt, i gurtë, i mëndafshtë b) mbiemrat që shprehin marrdhënie përkatësore: (shtëpi) atërore, (armë) atomike,

c) mbiemrat që shprehin marrëdhënien e sendit me një veprim: (makinë) korrëse, (qëndrim) mohues, (brisk) rrues, (gisht) tregues etj.

ç) mbiemrat që shprehin marrëdhënie me një pikë hapësinore: e jashtme, e sotme, e djeshme, e vonë etj. d) mbiemrat që shprehin marrëdhënie me një numër: i parë, i dytë, i tretë etj.2 Një klasifikim shumë i ngjashëm semantik paraqitet edhe në monografinë për

mbiemrat të A. Dhrimos, i cili është autor i kreut të mbiemrit edhe në gramatikën akademike (1976, 2002). Dhrimoja pajtohet në përgjithësi me klasifikimin që bën Sh. Demiraj, po e kundërshton këtë të fundit vetëm për termin “relativ”, që, sipas tij, nuk është i drejtë, sepse për këtë klasë semantike më i përshtatshëm del termi “marrëdhënior” në vend të atij “relativ”3. Sikundërqë duket, klasifikimi semantik i mbiemrave në gramatikat e shqipes trajtohet me të njëjtat kritere dhe fare pak ndryshon nga njëri autor te tjetri, që nga gramatika e Demirajt e deri më sot.

Sipas nesh, çështja e ndarjes së mbiemrave në klasa semantike është shumë me e ndërlikuar se emërtimi i tyre, sepse, siç do të shohim në vijim të këtij studimi, problemet janë më të mëdha se kaq. Ndarja e mbiemrave në cilësorë dhe marrëdhëniorë nuk jep një adekuaci përshkruese të saktë dhe gjithëpërfshirëse. P.sh. mbiemrat: a) i ri, i vjetër, i moshuar, plak, moshatar, njëmoshës, bashkëmoshatar, vërsnik, moshëthyer, motak, motmotak, motmotar, i motuar, i thyer, moshëthyer; b) i ngjashëm, i njëllojtë, i njëllojshëm, i barabartë, i pabarabartë i njëjtë, i përafërt, i afrishëm, i afërt; c) i

1 Te monografia Për shqipen dhe shqiptaret (vëll. 1), A. Dhrimo i ndan mbiemrat marrëdhëniorë në tri nënklasa: 1) lëndorë, 2) përcaktorë dhe 3) sasiorë (f. 23) 2 Gramatika e gjuhës shqipe, Vëll. 1, ASHSH, Tiranë, 2002, f. 155–157. 3 Shih: A. Dhrimo, Mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe, vep, e cit., f. 18.

114

rëndësishëm, i vlefshëm, i dëmshëm, i nevojshëm, i detyrueshëm; ç) i shpejtë, i shpejtuar, shpejtues, i përshpejtuar, përshpejtues, i ngadalshëm, i ngadaltë, ngadalësues, i ngadalësuar, i ngathët, i ngadaltë, i dalëngadalshëm, i vonuar, i ngalët etj., të cilët në bazë të kuptimeve që shprehin, dalin të ndryshëm semantikisht me secilën nënklasë të cilësorëve, sepse grupet e lartpërmendura tregojnë: a) moshë, b) ngjashmëri, c) vlerë, ç) shpejtësi. Në qoftë se nisemi nga ky kriter semantik, mbiemrat që tregojnë moshë formojnë një klasë me vete, sepse kuptimisht nuk përkojnë me nënklasat e tjera të cilësorëve a të marrëdhëniorëve. Edhe mbiemrat që tregojnë ngjashmëri, po ashtu semantikisht formojnë një grup të veçantë. Pastaj mbiemrat e vlerës dhe shpejtësisë, sipas aspektit kuptimor, nuk përputhen me asnjërën nënklasë në klasifikimin semantik që u bëhet në gramatikën akademike. Pra, klasifikimi kuptimor i mbiemrave i mbështetur në parimin e ngushtë semantik na jep një numër të madh nënklasash në secilën klasë, sepse kriteri bazë i marrë për klasifikimin semantik e kërkon një gjë të tillë.

Një problem tjetër i shfaqur te klasifikimi semantik i mbiemrave është edhe kufiri ndarës i një klase nga klasa tjetër semantike; shpeshherë del e vështirë të përcaktosh saktë se kjo çerdhe mbiemrash i takon kësaj klase a nënklase apo një klase a nënklase tjetër semantike. Këtë luhatje e vë në dukje edhe A. Dhrimoja, i cili, ndër të tjera, thotë: “...Mbiemrat i barabartë, i ngjashëm, i njëjtë (kursivet tonat–Xh. B.) etj. janë marrë nga ndonjë autor ndonjëherë edhe si “relativë”1, dmth. herë cilësorë, herë marrëdhëniorë. Kurse për mbiemrat që emërtojnë vlerë, ai thotë: “Duhet pranuar se te mbiemrat që emërtojnë cilësi si vlerësime të përgjithshme (i bukur, i shëmtuar, i rëndësishëm, kryesor, i domosdoshëm, i dëmshëm, i vlefshëm etj.) është e pashmangshme masa e subjektivizmit... Kufijtë midis nëngrupeve të lartpërmendura të mbiemrave cilësorë nuk janë diçka e pakapërcyeshme, e prerë përfundimisht; përkundrazi shumë prej tyre janë të lëkundshëm dhe shumë nga këto grupe edhe mund të përzihen.”2 Ngritja e këtij problemi nga ky autor paraqet interes shkencor dhe e forcon bindjen tonë se problemet dhe paqartësitë në klasifikimin semantik të mbiemrave ekzistojnë edhe më tutje në gramatikën e shqipes.

Më lart u tha se A. Dhrimoja nuk pajtohet me Sh. Demirajn sa i përket konceptit të klasës së mbiemrave “relativë”. Por a do të quhet kjo klasë semantike si “relative” apo si “marrëdhëniore”, siç i quan Dhrimoja, sipas nesh, del fare pa rëndësi. Sepse zëvendësimi prej Dhrimos (i pranuar edhe në gramatikën akademike) i termit “relativ” me termin “marrëdhënior” nuk ndryshon gjë, pasi klasifikimi semantik i tij nuk ndryshon nga klasifikimi semantik i bërë nga Demiraj. Shtrohet pyetja: a nuk shpreh marrëdhënie çdo mbiemër kur lidhet me një emër, të cilin e përcakton brendapërbrenda strukturës së sintagmës emërore? Sipas nesh, çdo mbiemër hyn në raporte marrëdhëniore me një emër, qoftë ai konkret, qoftë abstrakt, duke emërtuar njëkohësisht cilësinë, tiparin e tij, p.sh. veturë e zezë – shpirt i zi, burrë i vjetër – kohë e vjetër, makinë korrëse – makinë qethëse, populli shqiptar – populli gjerman, feja islame – feja krishtere, ditë pranverore – mbrëmje dimërore etj. Secili nga këta mbiemra shpreh, në

1 Po aty, f. 19. 2 Po aty, f. 19.

115

njërën anë, cilësinë e sendit a të frymorit dhe, në anën tjetër, hyn në marrëdhënie me sendin a frymorin që e përcakton. Në shembujt më lart, të gjithë mbiemrat tregojnë cilësi, sepse funksioni kryesor i tyre është për të cilësuar një emër (frymor a send konkret ose abstrakt), duke hyrë kështu në marrëdhënie (raporte) me emrin që përcaktojnë, p.sh. mbiemri i zi emërton cilësi dhe njëkohësisht kjo ngjyrë hyn në raport me një send a frymor. Pastaj te sintagmat emërore populli shqiptar, populli gjerman kemi mbiemrat shqiptar dhe gjerman që emërtojnë cilësi dhe përkatësi (nënklasë e marrëdhëniorëve, sipas gramatikës së sotme). Nuk mund të themi se nuk janë mbiemra cilësorë, sepse mbiemri shqiptar emërton frymorë me cilësi a tipare që janë karakteristike për këtë popull dhe mbiemri gjerman jep cilësi a tipare që i përkasin këtij populli. Në anën tjetër, e drejtë është të thuhet se këta mbiemra emërtojnë përkatësi. Te këta mbiemra nuk mund të mohohet cilësia, por nuk mund të mos pranohet marrëdhënia e përkatësisë. Po kështu ndodh edhe me mbiemrin i vjetër, i cili, në njërën anë emërton cilësi (mosha si cilësi), në anën tjetër, frymori a sendi hyn në marrëdhënie me moshën. Pas këtij shtjellimi dhe argumentimi vijmë në përfundimin se ndarja e mbiemrave në cilësorë dhe marrëdhëniorë nuk jep një adekuaci përshkruese të qartë dhe të saktë për klasifikimin semantik. Për këtë arsye ka luhatje dhe mëdyshje tek autorë të ndryshëm në klasifikimin semantik të tyre. Mandej, siç thamë më lart, ka edhe mjaft grupe mbiemrash, të cilëve nuk u është përcaktuar nënklasa dhe çështja vazhdon të qëndrojë pezull deri sot në gramatikat tona.

Klasifikimi semantik i mbështetur në kritere të tilla semantike nuk ka dalë të jetë i saktë në gramatikën e shqipes, prandaj duhet parë se ç’kritere semantike duhen gjetur për një klasifikim më të qartë dhe më të saktë të ndarjes së mbiemrave në klasa. Sipas nesh, klasifikimi semantik i mbiemrave në klasa do mbështetur te tema fjalëformuese - semantike, sepse, siç është vënë në dukje gjatë këtij hulumtimi, klasa e mbiemrave me zanafillë mbiemërore, si në gjuhë të tjera, ashtu edhe në gjuhën shqipe përbëjnë një klasë të vogël në kuadër të klasës leksikore të mbiemrit. Pjesa dërrmuese e mbiemrave në shqipe vijnë, siç kemi thënë në kapitullin e mësipërm, nga tema emërore dhe foljore dhe një numër i vogël nga numërorë, ndajfolje e përemra. Te këta mbiemra të prejardhur (që përbëjnë përqindjen më të madhe të mbiemrave) del element bazë jo vetëm leksikor, por edhe semantik; tema e tyre fjalëformuese, e cila, edhe pse kalon në klasën leksikore të mbiemrit (qoftë emër a folje, qoftë ndajfolje a numëror), vijon të ruajë semat themelore semantike edhe te klasa e mbiemrit, natyrisht duke fituar sema të reja të klasës së mbiemrit, të cilat realizohen me anë të prapashtesave fjalëformuese (dhe konversionit). Kjo çështje nuk është as e lehtë për t’u zgjidhur, as nuk mëtojmë që të jetë zgjidhje e problemit pa asnjë mangësi.

3.5 Klasifikimi semantik i mbiemrave sipas temës fj alëformuese

Në paragrafin e mësipërm u vu në dukje se ndarja e mbiemrave në klasa semantike sipas gramatikës akademike (2002) dhe gramatikat para saj, nuk ka arritur të japë saktësi e qartësi përshkruese e shpjeguese për këtë çështje. Ne do të ndjekim një rrugë të

116

ndryshme, duke u mbështetur në kritere të tjera për klasifikimin semantik të mbiemrave. Kriter bazë do të jetë, siç u tha më lart, tema fjalëformuese, e cila te përqindja dërrmuese e klasës së mbiemrave vjen nga klasa të tjera (emra, folje, ndajfolje, numërorë e përemra). Klasifikimi semantik i mbiemrave mbështetur në këto kritere, sipas mendimit tonë, së pari zvogëlon numrin e klasave, krahasuar me klasifikimin e deritashëm; së dytë, mënjanon luhatjet dhe dyshimet për ndarjen e tyre; së treti, thjeshton, qartëson dhe lehtëson dukshëm çështjen; së katërti, jep një adekuci përshkruese për secilën klasë dhe nuk lë ndonjë çerdhe mbiemrash (klasë) jashtë klasifikimit semantik, siç ka ndodhur deri më tash. Në shikim të parë, duket sikur tema fjalëformuese nga ana jonë po mbivlerësohet, por, siç është parë te paragrafi 2.3 në kreun e mësipërm (prejardhja e mbiemrave), mbështetja në temën fjalëformuese për klasifikimin e mbiemrave sipas prejardhjes e ka qartësuar e saktësuar çështjen në fjalë.

Mbështetur në këtë kriter, mbiemrat e shqipes në aspektin semantik do t’i ndajmë në klasa semantike sipas temës fjalëformuese. Këto tema fjalëformuese janë dy tipash: a) tema të parme dhe b) tema jo të parme1. Tema të parme janë temat me zanafillë mbiemërore (prototip), si: i mirë, i lartë, i bukur, i gjerë, i lartë, i vogël, i madh, i dobët, i hollë, i trashë, i ëmbël, i thartë, i gjatë, i zi, i bardhë, i verdhë, i ri, i thellë, i butë, i fortë, i urtë, i egër, i rëndë, i lehtë etj. Kjo klasë e mbiemrave është shumë e vogël në numër dhe të gjithë këta mbiemra kanë tema të parme. Sipas Diksonit (2004), mbiemrat me zanafillë mbiemërore (mbiemra njëmorfemësh) dalin si një grup i vogël në shumë gjuhë, por ky numër rritet me anë të prejardhjes2. Kurse mbiemrat me temë fjalëformuese jo të parme përbëjnë përqindjen më të madhe të leksemave mbiemërore në shqipe, si: i leshtë, i pambuktë, i zjarrtë, i hapët, i lagët, punëtor, shqiptar, anglez, fetar, korrës, mbjellës, shpues, detar, fushor, i mundshëm, i gëzueshëm, shkollor, elementar, kimi, fizik, kozmik, shkencor, ajror, i ngadalshëm, i sotshëm, i djeshëm etj. Këto leksema mbiemërore kanë hyrë në klasën leksikore të mbiemrave gjatë zhvillimit historik të gjuhës shqipe dhe numri i tyre vijon të shtohet pandërprerë edhe në ditët tona. Ky fakt është i ditur (ndarja në tema të parme dhe jo të parme), po ka rëndësi për çështjen që jemi duke shtjelluar, prandaj nuk duhet kuptuar si çështje që nuk ka të bëjë me problemin e ngritur në fillim të këtij paragrafi. Përkundrazi, na ndihmon të argumentojmë dhe të shpjegojmë natyrën mjaft të ndërlikuar semantike të mbiemrit. Siç kemi thënë në kreun e mësipërm, prejardhja leksikore (fjalëformuese) dhe prejardhja semantike, për mendimin tonë, dalin si dy faqe të së njëjtës medalje dhe, po u prek njëra faqe, do të preket edhe faqja tjetër e kësaj medaljeje.

Sikundër u tha më sipër, konceptet “cilësor” dhe “marrëdhënior” për klasat semantike dhe ndarja semantike e mbështetur në këto parime nuk dhanë qartësi dhe thjeshtësi në gramatikën e shqipes. Prandaj klasifikimin semantik në këtë punim do ta mbështetim te tema fjalëformuese, dmth. çfarë semantike ka tema fjalëformuese, po atë do ta ketë edhe mbiemri, sepse tema fjalëformuese është e pamotivueshme semantikisht, plus semat mbiemërore të përftuara nga bashkimi strukturor i prapashtesave me temën

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, vep. cit. f. 51. 2 Shih: R. M. W. Dixon, vep. cit., f. 2.

117

fjalëformuese, të cilat së bashku përbëjnë tufën e semave të sememës (leksemës). Mbështetur në këto kritere, mbiemrat e shqipes do t’i ndajmë në këto klasa:

1) mbiemra me semantikë në zanafillë mbiemërore: i mirë, i keq, i ëmbël, i vogël, i zi,i bardhë, i hollë, i trashë, i gjatë, i shkurtë, i bukur etj.; 2) mbiemra me semantikë emërore: shkollor, shtetëror, hapësinor, detar, i artë, i bakërt, i qelqtë, i leshtë, i ndershëm, i pabesë, i pander, i pashtëpi etj. 3) mbiemra me semantikë foljore: i lodhshëm, i hapët, i lagët, i pasur, i ditur, i mundshëm, korrës, bluarës, ngarkues, veprues, kumbues etj. 4) mbiemra me semantikë ndajfoljore: i sotëm, i djeshëm, i këtushëm, i atjeshëm, i vjetshëm, i sivjetshëm, i ngadalshëm etj.; 5) mbiemra me semantikë të numërorëve: i parë, i dytë, i tretë, i pestë etj.

Sipas këtij klasifikimi të mbështetur në temën fjalëformuese si kriter semantik,

mbiemrat ndahen në 5 klasa semantike. Në këto klasa nuk e shohim të arsyeshme të ketë nënklasa, sepse secila klasë semantike përbëhet prej një elementi bazik semantik me anë të të cilit shprehet kuptimi themelor kuptimor i mbiemrave, p.sh.: i ndershëm [[i + [nder] + shëm]] formohet nga tema fjalëformuese nder, që është elementi themelor semantik plus nyja [i] dhe prapashtesa [-shëm], pra kemi një formim mbiemëror nga emri. Le të shohim se si e jep fjalori kuptimin e fjalëve “nder”dhe “i ndershëm”, pra, a ruhet kuptimi themelor i emrit, që del elementi themelor semantik dhe leksikor edhe te mbiemri “i ndershëm”:

nder m. 1. tërësia e vetive morale të çmuara të njeriut, që shfaqen në sjelljet dhe veprimet e tij; cipa e njeriut në shoqëri; pastërtia morale e dikujt, ndershmëria dhe besnikëria [...]1

ndershëm (i, e) mb. 1. edhe si em., që sillet, vepron e punon me ndershmëri; i pastër moralisht: njeri i ndershëm. 2. që bëhet duke punuar me nder; që ka qëllime të drejta e të pastra: punë e ndershme; me rrugë të ndershme2.

Këto dy fjalë, siç shihet, bëjnë pjesë në klasa të ndryshme leksikore (njëra emër,

tjetra mbiemër), kurse në kuptimet që shprehin këto dy leksema në fjalor dalin me kuptime leksikore të lidhura ngushtë me njëri-tjetrin. Leksema e parë emërton tërësinë e vetive morale (të njeriut), kurse e dyta emërton cilësinë e vetive morale që ka një njeri. Pra, qoftë emri, qoftë mbiemri i prejardhur prej tij dalin në një raport të ngushtë semantik me njëri-tjetrin. Këtë raport semantik në mes të këtyre dy fjalëve të ndryshme (në aspektin leksikor) e ruan tema fjalëformuese emërore në vijimësi edhe te mbiemri. Kurse nyja dhe prapashtesa fjalëformuese dalin elemente modifikuese të temës, të cilat i japin sema mbiemërore karakteristike për këtë klasë leksikore. Këto argumente, në të mirë të tezës sonë, vlejnë për të gjitha leksemat e kësaj klase semantike (emërore).

1 Fjalor i gjuhës shqipe, ASHSH, Tiranë, 2006. 2 Po aty.

118

Le të marrim një shembull tjetër për klasën e dytë semantike (me kuptim foljor), p.sh. mbiemri djegës vjen nga folja djeg. Në fjalorin e gjuhës shqipe kuptimet e tyre jepen si më poshtë:

djeg kal. dogja, djegur 1. i vë zjarrin diçkaje dhe e bëj shkrumb e hi; e asgjësoj në

zjarr a e shkrumboj; e dëmtoj diçka me zjarr, me rrymë, me lëndë gërryese etj.; përvëloj: djeg drutë (gazin); dogji dorën; e dogji gjellën; 2. ta përcëllon lëkurën, gojën, ngaqë është i nxehtë; fig. më bën të brengosem e të vuaj shumë, më mundon; më ngacmon, më ther: i dogjën fjalët e mia [...]1.

djegës,-e mb. 1. që djeg, që shkakton zjarr: bombë djegëse. 2. që të djeg kur e ha: spec djegës. 3. i djegshëm: lëndë djegëse, lëndë që përdoret për t’u djegur2.

Mbiemri (djegës) i prejardhur nga tema fjalëformuese foljore (djeg) nuk emërton te

mbiemri veprim, por cilësinë e këtij veprimi a të sendit a lëndës që e shkakton këtë veprim: (lëndë) djegëse (që digjet a që të djeg), djegës (që të djeg gojën kur e ha), hithër djegës (që ka push të imët djegës); fig. fjala e rëndë të djeg, shkrumbon etj. Pra, si te klasa e parë semantike e mbiemrave, ashtu edhe në klasën e dytë, tema fjalëformuese me anë të së cilës formohet mbiemri, nuk i shkëput lidhjet semantike themelore me klasën nga e ka prejardhjen ajo.

Këto fakte dhe argumente vlejnë edhe për mbiemrat e ardhur nga ndajfolje dhe numërorë (i këtushëm, i sotëm; i parë, i dytë) p.sh.:

sot ndajf. 1. në këtë ditë: Sot dhe nesër; (si) sot një javë para një jave ose pas një

jave po në këtë ditë; mot si sot pas një viti po në këtë ditë; dy muaj si sot që para dy muajsh; (që) sot e tutje që nga kjo ditë e më pas. 2. në kohën e tashme, në ditët tona, tani: dje dhe sot në të kaluarën dhe në ditët tona [...]3.

sot/ëm (i), -me (e) mb. 1. i kësaj dite në të cilën jemi: dita e sotme; gazetat e sotme. 2. që lidhet me kohën në të cilën jetojmë, bashkëkohor: Shqipëria e sotme; njeriu i sotëm; në kohën e sotme4.

Ndajfolja sot tregon kohë, po këtë semantikë e ruan edhe mbiemri i sotëm, i ardhur

prej saj (temës fjalëformuese ndajfoljore), që emërton një pikë kohore (shtrirjen kohore) të një frymori, sendi a dukurie në një kohë a periudhë të caktuar.

3.5.1 Klasa e mbiemrave me semantikë në zanafillë m biemërore

Kjo klasë mbiemrash ngërthen, siç kemi thënë, një numër relativisht të vogël mbiemrash të shqipes krahasuar me klasat e tjera semantike. Këto leksema mbiemërore me temë të parme karakterizohen si fjalë tipike mbiemërore që në zanafillë. Kjo klasë e

1 Fjalor i gjuhës shqipe, 2006. 2 Po aty. 3 Po aty. 4 Po aty.

119

mbiemrave me semantikë në zanafillë mbiemërore konsiderohet si prototipi i mbiemrave, të cilët emërtojnë cilësi dhe janë kryekëput mbiemra të nyjshëm, çka do të thotë se mbiemrat e panyjshëm nuk marrin pjesë në këtë klasë semantike. Në këtë klasë hyjnë mbiemrat, siç thamë, me origjinë në zanafillë mbiemërore, p.sh.: i bardhë, i zi, i kuq, i verdhë, i gjelbër, i kaltër, i mirë, i keq, i bukur, i lartë, i shkurtë, i vogël, i madh, i gjatë, i vjetër, i ri, i thellë, i lig, i gjallë, i gjerë, i ngushtë, i fortë, i lehtë, i rëndë, i butë, i dobët, i urtë, i ëmbël, i thartë, i athët, i thatë, i varfër etj.

Të gjithë këta mbiemra emërtojnë cilësi të një sendi, frymori a dukurie dhe nuk na duket fare e rëndësishme, nëse disa nga këta mbiemra tregojnë moshë, ngjyrë, shije, cilësi të karakterit a cilësi fizike etj. Me rëndësi për aspektin semantik është se të gjitha këto leksema emërtojnë cilësi, p.sh.:

Dr. Gjilpëra hodhi një sy mi njerëzit që vozitnin: ishin shëmbëlla shumë të varfra të racës së njeriut (F. Konica, “Dr. Gjilpëra zbulon...,”f. 97), ...me ballë të gjerë, i gjatë e i hollë, kish një dukje fizike të pëlqyer (F. Konica, Dr. Gilpëra...”, f. 93), Ato të Shqipërisë janë më të mira, - tha plaku (F. Konica, f. 91), Përpara doli një njëri i verdhë; me një qeleshe të zezë (F. Konica); Natën këndojnë këngë të vjetra. Zëri im ishte kaq i dobët, saqë..., (I. Kadare, Gjenerali ..., f. 105); Ishte aq i lehtë vazhdimi i bisedës; Përkundrazi, prapë e ndjeu veten të fortë (I. Kadare, E pangopura, f. 66, 57) etj.

Në shembujt më sipër, duket sheshazi që mbiemrat tregojnë cilësi të një sendi a

frymori. Sikurse u përmend më lart, kjo klasë përbën prototipin e mbiemrave, të cilët u krijuan për të emërtuar cilësi, nga zë fill edhe formimi i klasës së mbiemrave në shqipe.

3.5.2 Klasa e mbiemrave me semantikë emërore

Klasa leksikore e mbiemrave është një klasë fjalësh, siç është vënë në dukje në kreun II të këtij studimi, me tipare emërore (mbiemri ka tiparin [+ emër]). Në paragrafin e mësipërm u tha se kjo klasë leksikore ka një numër të vogël leksemash me zanafillë mbiemra, krahasuar me klasat e tjera semantike që janë përftuar gjatë zhvillimit historik të shqipes. Kjo dukuri del edhe në gjuhë të tjera, por pasurimi i klasës së mbiemrit ndryshon nga gjuha në gjuhë sa i përket asaj se nga cilat klasa është pasuruar dhe vazhdon të pasurohet ai (mbiemri si klasë leksikore).

Në gjendjen e sotme të gjuhës shqipe shihet fare qartë se kjo klasë leksikore ngërthen një numër jashtëzakonisht të madh të leksemave të prejardhura nga tema emërore (dmth. mbiemra të formuar nga tema fjalëformuese e emrave) dhe morfemat fjalëformuese mbiemërore. Këta dy komponentë të mbiemrave të prejardhur nga klasa të tjera janë vendimtarë në pasurimin sistematik leksikor dhe njëherit semantik të klasës së mbiemrit. Sipas mendimit tonë, pasurimi leksikor është njëherazi edhe pasurim semantik për secilën klasë leksikore. Pra, nuk do të ishte e nevojshme të krijohet një njësi e re leksikore, po të mos kishin nevojë folësit e një gjuhe për një kuptim të ri semantik. Nga kjo rrjedh se nevoja për të emërtuar një cilësi, tipar, veçori të një sendi apo frymori është paraqitur sistematikisht gjatë zhvillimit të gjuhës shqipe, e po kështu edhe në gjuhë të tjera. Shqipja bën pjesë në grupin e atyre gjuhëve që klasën e

120

mbiemrave, siç u tha, e ka pasuruar kryesisht nga emra (dhe folje). Mirëpo në gramatikën e shqipes çështja shtrohet ndryshe si te tipat e prejardhjes (shih kreun I), ashtu edhe te klasifikimi semantik i mbiemrave. Tani shtrohen disa pyetje: A është i saktë klasifikimi semantik i mbiemrave i bërë deri më sot dhe a jep saktësi e qartësi përshkruese e shpjeguese? A ka ngatërrime semantike te grupeve të ndryshme të mbiemrave kur u caktohet atyre klasa? A mbeten mjaft grupe mbiemrash pa u caktuar klasën në kuadër të klasifikimit semantik? Këto pyetje duan përgjigje dhe ne do të mundohemi t’u japim atyre zgjidhje në vijim të këtij studimi.

Së pari, në gramatikën akademike zgjedhja e kritereve semantike nuk është e qartë dhe, së dyti, ngatërrimet janë të pranishme; për pasojë kushdo që mbështetet në këto kritere do të ngatërrohet dhe nuk do t’i japë zgjidhje më të mirë këtij problemi. Ne do të mbështetemi në parime të tjera në klasifikimin semantik të mbiemrave, duke marrë si kriter kryesor për këtë klasifikim temën fjalëformuese. Mbështetja në këtë kriter, siç kemi thënë, e thjeshton klasifikimin semantik të mbiemrave dhe mënjanon luhatjet e dyshimet nëse kjo nënklasë apo një tjetër bën pjesë në këtë klasë a në një klasë tjetër semantike etj. Pra, do të japë një adekuaci përshkruese të saktë për këtë çështje. Kështu, që të gjithë mbiemrat e ardhur nga tema emërore do të përfshihen në klasën e mbiemrave me semantikë emërore. Ky komponent fjalëformues bazë i fjalëve me prejardhje emërore kur shërben për të formuar mbiemra, vijon edhe më tutje të ruajë kuptimin emëror edhe te mbiemri i prejardhur, sepse është element i pamotivueshëm semantikisht, por i aftë për të marrë sema (tipare) mbiemërore nga prapashtesat fjalëformuese.

Një tjetër përparësi e këtij klasifikimi semantik është numri i vogël i klasave semantike. Për klasën e mbiemrave me semantikë emërore nuk e shohim të nevojshme ndarjen në nënklasa, sepse atë kuptim që shpreh tema fjalëformuese emërore te klasa e emrit, po atë kuptim do ta shprehë edhe te klasa e mbiemrit të prejardhur prej tij, por gjithmonë duke marrë plus tipare mbiemërore, p.sh.:

bes/ë, -a f. 1. fjala e dhënë me sigurinë se do të mbahet, fjala e nderit për një zotim: i doli nga besa; për besë! për fjalë të nderit; me të vërtetë; besa e burrit - pesha e gurit (fj. u.); besa e shqiptarit si purteka e arit (fj. u.); shtëpinë e mban muri, besën e mban burri (fj. u.). 2. besim i plotë, mirëbesim; besnikëri, besëlidhje: njeri me besë; i zë besë i besoj; s’ka besë nuk mund t’i besohet; ia la në besë. 3. etnogr. zotim i familjes së të vrarit për vrasësin se nuk do ta marrë gjakun për një kohë të caktuar; pezullim i gjakmarrjes pas kësaj fjale; koha sa zgjat ky pezullim; mbrojtja që gëzon miku nga mikpritësi: i ra në besë; i dha besë; e vrau në besë.1

besnik, -e mb., edhe si em. 1. që e mban besën e dhënë; që nuk tradhton kurrë atë, me të cilin është lidhur: shok besnik; grua besnike. 2. që e pasqyron diçka me vërtetësi e përpikëri: përkthim besnik2.

1 Fjalor i gjuhës shqipe, 2006. 2 Po aty.

121

Sikundër shihet nga kuptimet që shprehin këto dy leksema të ndryshme nga njëra-tjetra, por të përafërta për nga kuptimi semantik, këto dy fjalë kanë të përbashkët temën fjalëformuese bes(ë). Tek emri emërtohet një koncept abstrakt, kurse te mbiemri ky nocion shndërrohet në tiparin a cilësinë e një njeriu, p.sh. njeri besnik, njeri i pabesë etj. Pra, sema e leksemës BESË ruhet edhe te mbiemri, por i modifikuar (me anë të morfemave mbiemërore) me cilësi mbiemërore. Te klasa e mbiemrave me semantikë emërore, njëra semë është emërore, kurse sema tjetër është mbiemërore, prandaj këta mbiemra janë [+emra]. Kjo do të thotë se tema fjalëformuese e emrit ruan edhe te mbiemri një semë emërore, por me të kaluar në klasën e mbiemrit, ajo fiton një semë (a disa sema) mbiemërore për të marrë karakter mbiemëror dhe për të kryer funksionet semantiko-sintaksore që dalin karakteristike për këtë klasë leksikore.

Në gramatikën akademike, mbiemri “besnik” bën pjesë në klasën e mbiemrave cilësorë, sikur edhe mbiemrat: i ndershëm, i pandershëm, tradhtar, burrë, trim, guximtar, memec etj. Sipas nesh, edhe mbiemrat me semantikë emërore (marrëdhëniorë, sipas gramatikës akademike1) janë mbiemra cilësorë, sepse specifikë e klasës së mbiemrit, në përgjithësi, është të emërtuarit e cilësisë së një sendi a frymori, mirëpo këta mbiemra njëkohësisht tregojnë edhe lëndën prej të cilës përbëhet një send, përkatësinë e tij, p.sh.: dritare e drunjtë, derë e hekurt, shall i leshtë, këmishë e pambuktë, gotë e qelqtë, shkallë të mermerta, vajzë shqiptare, vajzë angleze, ditë pranverore, natë dimërore, studime albanologjike, vend demokratik, shtet fashist, fuqi ekonomike, çështje gramatikore, shoqëri kapitaliste etj. Siç do të shohim në vijim, këto sintagma emërore [emër + mbiemër] dalin sinonimike me sintagmat emërore [emër + SP], p.sh.: dritare prej druri, derë prej hekuri, shall prej leshi, këmishë prej pambuku, gotë prej qelqi, shkallë prej mermeri, vajzë e Shqipërisë, vajzë e Anglisë, ditë pranvere etj. Pra, siç duket, të dy llojet e sintagmave kanë kuptim të ngjashëm, sinonimik. Ky përngjasim kuptimor vjen si pasojë e semantikës së përbashkët në mes të emrave (përkatës) dhe mbiemrave të prejardhur nga tema fjalëformuese e po këtyre emrave.

Në vijim, do të sjellim grupe të ndryshme mbiemrash me semantikë emërore dhe do të argumentojmë edhe më tutje tezën tonë se ky klasifikim semantik i mbështetur në temën fjalëformuese të mbiemrave sjell, siç kemi thënë edhe më lart, qartësi, saktësi dhe thjeshtësi, krahasuar me klasifikimin semantik që bëhet në gramatikën akademike dhe në gramatikat e shqipes para saj.

Siç kemi thënë më lart, shqipja ka pak fjalë të parme që janë me tipare thjesht mbiemërore, shumica e tyre vijnë nga klasa të tjera fjalësh. Një pjesë e madhe e tyre është me prejardhje emërore. Në shqipe, nga tema emërore (tE) formohen me anë të lëvizjeve leksikore dhe lëvizjes semantike (prejardhjes dhe konversionit) një numër i madh mbiemrash. Që nga dokumentimet e para me shkrim në shqipe, mbiemri me tipare emërore del si dukuri e përhapur në tërë truallin e saj.

1 Sipas mendimit tonë, çdo mbiemër emërton cilësi, sepse specifikë karakterizuese e kësaj klase del të emërtuarit e këtij tipari, cilësie a vetie. Kjo semë mbiemërore fitohet te leksemat mbiemërore të prejardhura nga emrat me anë të morfemave fjalëformuese mbiemërore. Kurse sema themelore semantike e temës fjalëformuese, në këtë rast emërore, është e pamotivueshme, dmth. te kjo klasë e mbiemrave njëra semë është emërore, kurse të tjetrat mbiemërore. Andaj termin “marrëdhënior” nuk do ta përdorim për të emërtuar leksemat në fjalë.

122

Një model mbiemrash të nyjshëm formohet nga tema e emrit dhe rrethshtesa fjalëformuese e përbërë nga nyja e përparme dhe prapashtesa -(ë)t(ë). Te këta mbiemra, tema fjalëformuese e emrit është bërthamë leksiko-semantike, e cila ruan edhe te mbiemri vlera semantike emërore, si p.sh.: i artë (ar), vermë (verë), i hekurt (hekur), i dyshimtë (dyshim), i dylltë (dyllë), i thekërt thekër), i themeltë (themel), i vrulltë (vrull), i zhymët (zhymë) i zhivët (zhivë), i flashët (flashkë), i tymtë (tym), (i veshët (veshti-a), i misërt (misër), i drunjtë (dru), i akullt (akull), i lëkurtë (lëkurë), i argjendtë (argjend), i qelqtë (qelq), i leshtë (lesh), i kristaltë (kristal), i bakërt (bakër), i alumintë (alumin), i mjegullt (mjegull), i avullt (avull), i gaztë (gaz), i dhjamtë (dhjamë), i pambuktë (pambuk), mëndafshtë (mëndafsh), i gurtë (gur), i metaltë (metal), i rregullt (rregull), i tingullt (tingull), i agimtë (agim), i ajërt (ajër), i ahtë (ah-u), i flaktë (flakë) etj. Sikundër shihet, ky grup mbiemrash të cilët emërtojnë lëndën prej së cilës përbëhet një arealie (send), është i prejardhur nga një temë emërore me anë të rrethshtesimit të formantit të përbërë nga nyja dhe prapashtesa -(ë)t(ë): [[i + [ar (tE)] + të]]. Këtë lidhshmëri semantike në mes emrit dhe mbiemrit e mundëson tema emërore, e cila del e njëjtë te të dy klasat. Gjuha pasurohet pandërprerë me anë të formimit të një njësie të re nga një njësi e mëparshme leksiko-gramatikore. Kjo përbën ekonominë gjuhësore te një gjuhe.

Këto njësi të reja leksikore formohen nga lidhja e temës semantike me formantin fjalëformues dhe së bashku krijojnë një leksemë të re. Në këto ndërtime leksemash të prejardhura, vlerën dhe peshën kryesore kuptimore e bart tema prodhuese, kurse formanti që i bashkohet asaj e shndërron atë në një klasë tjetër, duke sjellë modifikimet e veta [një semë emërore tE + një semë mbiemërore mF1]. Sa për ilustrim, do të marrim mbiemrin i leshtë, i cili formohet nga një njësi leksiko-semantike e mëparshme (e emrit), tema e emrit lesh, me anë të nyjës së përparme dhe të prapashtesës -të. Në këtë fjalë të prejardhur, tema emërore lesh e ruan semantikën e vet, kuptimin e vet lëndor, por prapashtesa -të e modifikon këtë kuptim lëndor, duke i dhënë fjalës së re një kuptim lëndor “që është bërë me lesh, që është prej leshi; që është punuar me fije a me stof leshi”: fanellë e leshtë, stof i leshtë, çorape të leshta; po edhe një kuptim cilësues “që ka shumë lesh, që është mbuluar plot me qime”: lëkurë e leshtë, duar të leshta etj., duke dalë në këtë kuptim të dytë si sinonim i mbiemrit cilësues leshtor. Por edhe në kuptimin lëndor, ky mbiemër tregon njëherazi dhe cilësi, sepse vetitë e leshit dallojnë nga ato të pambukut, mëndafshit dhe të fijeve sintetike (dmth. kanë cilësi të ndryshme). Siç thotë Sh. Demiraj, “të gjithë mbiemrat emërtojnë cilësi”2, mirëpo te mbiemrat e përftuar nga tema emërore tregohet krahas cilësisë edhe lënda nga e cila përbëhet ai send. Tema emërore si bërthamë leksiko-semantike ruan një semë të emrit edhe te mbiemri (lëndën), mirëpo si temë prodhuese e mbiemrit fiton një semë të re, që është të cilësuarit e një sendi a frymori, e cila është veçori e mbiemrit. Më anë tjetër, tema emërore, e cila përbën bërthamën leksiko-semantike të mbiemrit, humbet një semë që është karakteristikë e emrave (të emërtuarit e një lënde a dukurie abstrakte etj.).

Një grup tjetër leksemash mbiemërore e përbëjnë mbiemrat e prejardhur nga tema emërore dhe rrethshtesa fjalëformuese e përbërë nga nyja e përparme dhe prapashtesat

1 mF është shkurtim për morfemat fjalëformuese mbiemërore. 2 Sh. Demiraj, Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë, 1971 (botimi i parë, Tiranë, 1967), f. 66.

123

-shëm e -(ë)m(ë), si p.sh.: i moralshëm (moral), i fuqishëm (fuqi), i frytshëm (fryt), i rrezikshëm (rrezik), i kuptimshëm (kuptim), i natyrshëm (natyrë), i fuqishëm (fuqi), i bujshëm (bujë), i rrufeshëm (rrufe), i nevojshëm (nevojë), i lëngshëm (lëng), i famshëm (famë), i ligjshëm (ligj), i stuhishëm (stuhi), i arsyeshëm (arsye), i melodishëm (melodi), i guximshëm (guxim), i fajshëm (faj), i njerëzishëm (njerëzi), i neveritshëm (neveri), i autoritetshëm (autoritet), i qëllimshëm (qëllim), i rastësishëm (rastësi), i epshëm (epsh), i anshëm (anë), i yndyrshëm (yndyrë), i frytshëm (fryt), i kuptimshëm (kuptim), i figurshëm (figurë), i fuqishëm (fuqi), i tmerrshëm (tmerr), i ligjshëm (ligj) ; i larmë (larë), i fisëm (fis), i mesëm (mes) etj. Këta mbiemra të prejardhur tregojnë cilësi, veti, tipare abstrakte të frymorëve dhe të sendeve a dukurive. Te ky model prejardhjeje, formantet i (nyjë) dhe -shëm, -(ë)m(ë) janë me rëndësi për formimin e mbiemrave, por tema prodhuese ruan vlerat e veta themelore edhe te mbiemri i formuar prej saj, si p.sh.: [[i + [rrezik (tE)] + shëm]] > i rrezikshëm (që paraqet rrezik; që mund të sjellë një dëm a një të keqe, p.sh. mjete të rrezikshme); ose [[i + [fis (tE)] + ëm]] > i fisëm (që rrjedh nga një familje e mirë; që ka veti të mira morale, p.sh. burrë i fisëm. Sikundërqë shihet, temat prodhuese emërore rrezik dhe fis ruajnë edhe te mbiemri kuptimet emërore, kurse formantet ndajshtesore i shndërrojnë ato në një leksemë leksiko-gramatikore tjetër.

Një qerthull tjetër mbiemrash të prejardhur vjen nga rrethshtesimi dhe infiksi -pa- [[[i + [[pa + [tE)+ shëm]]], p.sh.: ), i paarsyeshëm (arsye), i paguximshëm (guxim), i pafrytshëm (fryt), i pakuptimshëm (kuptim), i nevojshëm (nevojë), i palëngshëm (lëng), i pafamshëm (famë), i pamoralshëm (moral), i pafuqishëm (fuqi), i palavdishëm (lavdi), i pahijshëm (hije), i pangeshëm (nge) etj. Këta mbiemra të rrjedhojës përbëjnë një gjedhe tjetër me semantikë emërore, të cilët formohen nga rrethshtesimi (i ....-shëm), tema fjalëformuese dhe infiksi -pa-, i cili mbiemrave të tipit të mësipërm [[i + [rrezik (tE)] + shëm]] > i rrezikshëm (që paraqet rrezik; që mund të sjellë një dëm a një të keqe, p.sh. mjete të rrezikshme) u jep kuptim antonime [[i +[pa] [rrezik (tE)] + shëm]] > i parrezikshëm (që nuk paraqet rrezik; që nuk mund të sjellë një dëm a një të keqe, p.sh. mjete të parrezikshme). Sikundër shihet, këta mbiemra formohen nga tema fjalëformuese emërore, e cila vazhdon të ruajë semë (sema) emërore në kontiunitet, sema kategoriale dhe mbiemërore i fiton me anë të rrethshtesimit, kurse infiksi pa- i jep semat [mohim, që i mungon dhe cilësi], si p.sh.: i ndershëm – i pandershëm, i fuqishëm – i pafuqishëm etj. Pra, i vetmi dallim është në atë se mes të këtyre dy tipave të fjalëformimit krijohet kundërvënie antonime, p.sh. i shëndetshëm – i pashëndetshëm.

Kurse me mbiemrat e rrjedhojës të tipit të mëposhtëm (nga paranyjëzimi i sintagmës parafjalore) ka dallime shumë më të mëdha. Së pari, ky tip prejardhjeje formohet nga rrethshtesimi dhe infiksi pa + tema emërore (si element bazë). Së dyti, elementi pa- te ky tip prejardhjeje dallon nga elementi pa- i tipit të rrjedhojës [[[i + [[ SP pa + [njeri (tE)]]] > i panjeri, sepse te modeli i parë komponenti -pa- del infiks, kurse te tipi i dytë (që do të shqyrtohet në vijim) elementi -pa del parafjalë, sepse tema fjalëformuese e tyre vjen nga trupëzimi i sintagma parafjalore.

Një numër mjaft i madh mbiemrash të prejardhur vjen njëheri nga paranyjëzimi i sintagmës parafjalore pa + E, si p.sh.: [[[i + [[ SP pa + [njeri (tE)]]] > i panjeri. Të formuar sipas kësaj gjedheje janë mbiemrat: i papunë (pa punë), i pashkollë (pa

124

shkollë), i pafe (pa fe), i patrajtë (pa trajtë), i paujë (pa ujë), i paemër (pa emër), i pashije (pa shije), i pakripë (pa kripë), i pamend (pa mend) etj.1

Sikurse shihet nga shembujt e lartshënuar, një numër i konsiderueshëm sintagmash parafjalore me emra formojnë mbiemra me anë të paranyjëzimit. Këta mbiemra të formuar nëpërmjet paranyjëzimit të sintagmave parafjalore të tipit [pa +E], përbëjnë një klasë shumë të gjerë dhe mjaft prodhimtare si në ligjërimet popullore, ashtu edhe në gjuhën standarde. Nga forma ata ngjajnë shumë me klasën tjetër të mbiemrave të formuar sipas gjedhes parashtesa pa- + mbiemër i nyjshëm prejemëror i pafuqishëm, i pasjellshëm etj. Por kjo ngjashmëri formale, pasi mbiemrat e tipit të parë kanë gjini, që e realizojnë me anë të nyjës së përparme, por nuk kanë krijuar forma shumësi, pikërisht sepse emri ka mbetur në ta i ngurosur, dmth. nuk mund të marrë treguesit gramatikorë që merr kur përdoret në kuptimin e vet të mirëfilltë. Ndodh kjo për shkak të moshës së re të këtyre mbiemrave, apo për arsye tjetër, kjo mbetet për t’u parë më hollësisht.

Kurse nga ana semantike mbiemrat e formuar nga mbiemërzimi i një sintagme parafjalore ndryshojnë prej mbiemrave të formuar nga mbiemra të nyjshëm me brendashtesën pa-. Megjithëse kjo fjalëz, si kur shërben si parafjalë, dhe kur shërben si brendashtesë, e ruan kuptimin mohues, prapëseprapë një semë e tyre është e ndryshme: te mbiemrat e tipit i panjeri semat janë [mohim, që nuk ka dhe dikë a diçka], kurse te mbiemrat e tipit i pafuqishëm semat janë [mohim, që i mungon dhe cilësi]. Klasa e parë e mbiemrave tregon se frymori, dukuria apo një send i dhënë është i pacilësi, i paveti, i papërkatësi etj., pra që i mungon ajo që shënohet nga emri që shërben si temë derivuese e tij (pra, shprehin mohim), p.sh.: njeri - i panjeri, formë - i paformë. Te këta shembuj, leksemat NJERI dhe FORMË emërtojnë e para qenie dhe e dyta pamjen e jashtme të diçkaje pavarësisht nga lënda prej së cilës përbëhet, kurse leksemat mbiemërore të formuara prej tyre tregojnë mungesë frymori a sendi: i panjeri emërton atë “që ka mbetur pa njeri të afërt, i shkretë; i vetmuar”: fëmijë i panjeri, plakë e panjeri, njeri i panjeri etj., ndërsa mbiemri i paformë tregon se sendi i dhënë ende nuk ka marrë trajtën e vet përfundimtare; nuk ka arritur ende zhvillimin e plotë etj. Këta mbiemra nuk formojnë çifte antonimike. Nëse e heqim parashtesën pa-, humbet aftësia e temës emërore për të formuar mbiemër, dmth. këto tema emërore nuk kanë aftësi të formojnë mbiemra vetëm me nyjën e përparme. Me një fjalë, nuk ndodh, ashtu si me mbiemrat i fuqishëm – i pafuqishëm ose i sjellshëm – i pasjellshëm (të ardhur nga tema emërore dhe foljore me prapashtesën -shëm), të cilët kanë mundësi të formojnë çifte antonimike. Siç u tha edhe më lart, bërthama emërore ruan një semë kur formon mbiemra, një semë e fiton, kurse një semë tjetër e ndryshon.

Një dallim tjetër i rrafshit semantik midis këtyre dy klasave të mbiemrave me pa- në temën morfologjike të tyre është se mbiemrat e tipit i panjeri nuk e kanë kuptimin gramatikor të shkallës, që është karakteristikë e mbiemrave cilësues, ndërsa ata të tipit “i pafuqishëm” e kanë kategorinë e shkallës. Por për këtë çështje do të flasim më gjerësisht më poshtë.

Sipas R. Mulakut, “mbiemra nga tema emërore me formantin mohues pa- ka me qindra në shkrimet e vjetra shqipe: i pagojë, i paujë, i paplang, i pamasë, i pakujdes, i

1 Shih: A. Dhrimo–R. Memushaj, Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe, f. 554–657.

125

pafat1, i papunë, i paarmë, i pafuqi, i pamend etj.”2 Po në këtë vepër, ky autor vë në dukje se te shkrimtarët e vjetër ka edhe mjaft mbiemra të nyjshëm të formuar nga një temë emërore dhe morfema prapashtesore -shëm/-shim, si p.sh.: i shëndetshim (i shëndetshëm), i fuqishim (i fuqishëm), i pushtetshim (i pushtetshëm)3. Pra, që nga koha e dokumentimit me shkrim, shqipja i ka njohur dy tipat e formimit të mbiemrave nga tema emërore: (1) [[[nyja + [pa + [tE]]] , (2) [[[nyjë + [(pa-) + [tE] + shëm]]] . Këto janë dy procese fjalëformimi të ndryshme nga njëri-tjetri dhe mjaft prodhimtarë në formimin e mbiemrave me semantikë emërore. Për mbiemrat e prejardhur nga kjo parashtesë flasin edhe A. Xhuvani e E. Çabej te ‘‘Parashtesat e gjuhës shqipes’’ si dhe A. Dhrimoja në monografinë e tij4.

Përveç mbiemrave të nyjshëm, në shqipe haset një numër i madh mbiemrash të panyjshëm me tipare emërore, të cilët formohen vetëm me konversion prej emrash të parmë dhe të prejardhur5 (me prapashtesat: -(ë)tor, -(ë)tar, -nik, -or, -an, -ar, -ak, -ik, -as, -acak, -aq etj.), p.sh.: punëtor (punëtor-i), afrikan (afrikan-i), amerikan (amerikan-i), zviceran (zviceran-i), cigan (cigan-i), kuvendar (kuvendar-i), gaztor (gaztor-i), kujdestar (kujdestar-i), atdhetar (atdhetar-i), dibran (dibran-i), shkollar (shkollar-i), bishtak (bishtak-u), nismëtar (nismëtar-i), gojëtar (gojëtar-i), mëkatar (mëkatar-i), mik6 (mik-u), armik7 (armik-u), koral (koral-i), detar (detar-i), kosovar (kosovar-i), vlonjat (vlonjate-i), besnik (besnik-u), shurdh (shurdh-i), bishtak (bishtak-u), gushak (gushtak-u), teknik (teknik-u), detar (detar-i), lab (lab-i), dibran (dibran-i), opojar8 (opojar-i), dyjar (dyjar-i), kuvendar (kuvend-i), cilësor (cilësor-i), hajvan (hajvan-i), tiran (tiran-i), letrar (letrar-i), lakatar (lajkatar-i), punonjës (punonjës-i), fusharak (fusharak-u), hahore9 (halor/e, -ja), endacak (endacak-u), fluturak (fluturak-u), këngëtar (këngëtar-u), qurrash (qurrash-u), pasanik (pasanik-u), komunist (komunist-i), feudal (feudal-i), grabitqar (grabitqar-i), kyç (kyç-i), plak (plak-u), trim (trim-i), guximtar (guximtar-i), leckaman (leckaman-i) etj. Këta emra dhe të tjerë si këta mund të kalojnë në klasën e mbiemrave, duke ruajtur një semë emërore edhe te mbiemri, mirëpo me të kaluar në klasën e mbiemrit fitojnë një semë të re, një tjetër semë emërore e ndryshojnë për të fituar kategoritë leksiko-gramatikore të mbiemrit dhe për të kryer funksionin e tij si klasë e ndryshme nga emri. Por semantika thelbore mbetet edhe më tutje emërore.

Mbiemrat e formuar me konversion nga emra janë në raporte homonimie me njëri-tjetrin. Kjo prejardhje njëherazi leksiko-semantike e mbiemrave është mjaft

1 J. de Rada, Skënderbeu i pafan (i pafat). 2 R. Mulaku, Parashtesat e prapashtesat e gjuhës shqipe në shkrimtarët e vjetër (SHEK. XV–XVIII), IAP, Prishtinë, 1998, f. 49–52. 3 Po aty, f. 167–169. 4 A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, I, f. 147–148. 5 Te ky grup i mbiemrave, tema fjalëformuese me semantikë emërore ruhet edhe te mbiemri i prejardhur prej saj, por, në anën tjetër, konversioni u jep një tipar mbiemëror këtyre leksemave. Ndryshe, ky kalim nga emri në mbiemër nuk do të ndodhte [një semë emërore tF + një semë mbiemërore (konversioni ) = mbiemër]. 6 Emri mik me anë të konversionit kalon edhe në mbiemër, p.sh.: popull mik, vend mik. 7 Edhe emri armik, ashtu si emri mik, me konversion bëhet mbiemër: vend armik, popull armik. 8 Banorët e Struzhës së Prizrenit, për opojarët (banorë të trevës së Opojës) përdorin emrin opojas-i, që del edhe si mbiemër. 9 Shih: A. Dhrimo–R. Memushaj, vep. cit., f. 9.

126

prodhimtare. Përveç që ky tip fjalëformimi del dukshëm prodhimtar në formimin e mbiemrave, në anën tjetër, morfemat prapashtesore të emrave të lartpërmendur (përmes analogjisë), duke u transformuar në formante mbiemërore1, formojnë me rrugë morfologjike mbiemra të mirëfilltë.

Ky modifikim i këtyre prapashtesave (të emrave) ka bërë që një numër po aq i madh mbiemrash të formohet nga këto morfema fjalëformuese, duke iu prapavendosur një teme emërore [[tE] + [-ak, -acak,-arak, -ik, -or, -ik, -an, -iq, -li, -uk, -atar, -tor -ush... ]]. Ky model mbiemrash është mjaft i vështirë për t’u dalluar nga tipi i mësipërm, sepse çerdhja e mbiemrave të prejardhur me konversion nga një emër dhe çerdhja e mbiemrave të formuar me prapashtesim po nga një temë emërore del e ngjashme. Kjo dukuri vërteton se jo vetëm në fjalëformim, por edhe në aspektin semantik prapashtesat fjalëformuese dhe semat që bartin ato nuk janë të qëndrueshme, pra dalin të lëkundshme semantikisht. Kështu që nuk do të duhej marrë si kriter bazë as për prejardhjen fjalëformuese, as për prejardhjen semantike të mbiemrave (dhe klasave të tjera leksikore).

Mbiemrat (me konversion), së pari, dalin si emra në fjalësin e shqipes e më pas si mbiemra. Kurse modeli i mbiemrave i grupit të dytë, ndonëse shumë i ngjashëm për nga struktura me të parin, përbën një tip fjalëformimi të ndryshëm, edhe pse te të dy tipat e fjalëformimit dalin për nga struktura shumë të ngjashëm me njëri-tjetrin, sepse në të dy rastet edhe tema, edhe parashtesat janë emërore (sema emërore). Sepse grupi i dytë përbën një klasë mbiemrash të mirëfilltë, disa nga të cilët kalojnë më pas me anë të substantivimit edhe në emra. Në vijim, po japim një numër mbiemrash të këtij tipi: fshatarak (fshat), mburracak (burrë – burracak m.), zemërak (zemër – zemërak-u), rrunak (rrunë – rrunak-u), sherrak (sherr), dhelparak (dhelpër – dhelparak-u), thundrak (thundër – thundrak-u), dinak (dinak-u), vezak (vezë), baltak (baltë), partiak (parti – partiak-u), metalik (metal), ekonomik (ekonomi), malor (mal), fushor (fushë), elementar (element), qiellor (qiell), organik (organ), kirurgjik (kirurgji), pedagogjik (pedagogji), kimik (kimi), epidemik (epidemi), burracak (burrë – burracak-u), frikacak (frikë – frikacak-u), shurdhaq (shurdh), disiplinor (disiplinë), vajor (vaj), ujor (ujë), varrimor (varrim), bimor (bimë), gojor (gojë), parimor (parim), mendor (mend), rrozgan (rrozgë), rrudhan (rrudhë – rrudhan-i), vetullan (vetull), zorran (zorrë – zorran-i), zhelan (zhelë – zhelan-i), culan (culë – culan-i), qyqar (qyqan-i), polar (pol), vjeshtar (vjeshtë), vjeshtarak (vjeshtë), popullor (popull), miqësor (miq), armiqësor (armiq), gjakatar (gjak – gjakatar-i), shkollor (shkollë), arsimor (arsim), kohor (kohë), shkencor (shkencë), fëmijëror (fëmijë), rinor (rini), femëror (femër – femëror-e/ja), mashkullor

1 Kjo dukuri e shpërfaqur te ky qerthull mbiemrash nxjerr në shesh dhe një argument shtesë në të mirë të tezës sonë se tipat e prejardhjes së fjalëve, tema prodhuese është komponent bazë për klasifikimin e mbiemrave jo të parmë (dhe jo vetëm të mbiemrave) në tipa fjalëformues, por edhe për klasifikimin semantik të tyre. Kurse morfemat ndajshtesore duhet parë si komponentë modifikues të bazës së derivimit. Sepse, sikurse është vënë në dukje në § 2.3., këto të fundit (parashtesat, prapashtesat dhe nyjat) si elemente modifikuese të temave fjalëformuese çojnë në pasaktësi e në paqartësi (po qe se merren si element bazë) në ndarjen e klasave sipas prejardhjes. Këtë e dëshmon edhe dukuria e formimit të mbiemrave me anë të konversionit. Prandaj mbështetja në kriterin “tema fjalëformuese bazë derivuese”, na e zgjidh problemin edhe në këtë rast, duke sjellë qartësi e saktësi përshkruese, por pa përjashtuar edhe ndonjë pasaktësi.

127

(mashkull – mashkulor-i), shtetëror (shtet), foshnjor (foshnje), vendimtar (vendim), trupor (trup), mesdhetar (Mesdhe), kombëtar (komb – kombëtar-e f.), mesjetar (mesjetë), leshtor (lesh), larush (larë), luftarak (luftë), bjeshkor (bjeshkë), moshatar (moshatar-i), dimëror (dimër – dimëror m. vjet.), gushan (gushë), gusharak (gushë), gushiq (gushë), qejfli/qejfleshë (qejf), patrotik (patriot), vjeshtarak (vjeshtë), vjeshtuk (vjeshtë) etj. Si grupi i parë, ashtu edhe i dyti, tregojnë profesion, cilësi, gjendje a përkatësi dhe ndonjë prej tyre shpreh edhe kuptime përbuzëse (keqësuese) etj., p.sh.: punëtor, nismëtar, vlonjat, kuvendar, mëkatar, qyqar, zhelan, qurran, hajvan, vocërrak1 shtermbaluq etj.

Ka edhe të tjera prapashtesa, të cilat u bashkohen temave emërore për të formuar mbiemra, por mjaftojnë këta shembuj sa për të vënë në dukje se një numër i madh mbiemrash dalin me tipare emërore. Formimet e mbiemrave me parashtesa nuk i kemi shqyrtuar, sepse parashtesat janë morfema fjalëformuese të cilat (me përjashtim të parashtesës a-, që nga emra formon mbiemra, si amoral, apolitik, afetar etj.) nuk ua ndërrojnë kategorinë leksiko-gramatikore temës fjalëformuese, por u japin atyre vetëm një tipar semantik plotësues2, pra janë modifikues kuptimorë brenda së njëjës klasë kategoriale. Kështu që me anë të këtyre morfemave fjalëformuese nuk ekziston mundësia që nga një temë emërore me anë të parashtesës të krijohet një mbiemër si klasë leksiko-semantike e ndryshme nga emri. Shqipja me anë të këtyre morfemave përfton fjalë me nuanca semantike plotësuese brendapërbrenda së njëjtës klasë leksiko-gramatikore ku bën pjesë edhe vetë tema fjalëformuese, p.sh.: i punuar – i papunuar – i përpunuar, i besueshëm – i pabesueshëm, i mësueshëm – i pamësuesëm, i lodhur – i stërlodhur, e madhe – e stërmadhe, e veshur – e zhveshur, i përmendur – i sipërpërmendur etj. Siç shihet, në shembujt e marrë, parashtesa bart një semë e cila përfton te fjala e re antonimi a nuanca semantike brendapërbrenda së njëjtës klasë leksiko-gramatikore.

Nga faktet dhe argumentet që sollëm, del se mbështetja e klasifikimit semantik të mbiemrave në temën fjalëformuese mënjanon ngatërrimet në klasifikim, njëherazi duke e bërë më të thjeshtë klasifikimin dhe duke i dhënë saktësi e qartësi.

3.5.3 Klasa e mbiemrave me semantikë foljore

Mbiemrat që vijnë nga foljet, janë po ashtu të shumtë. Një numër i madh syresh janë me prejardhje prejpjesore (tPj – tema e pjesores) dhe një numër tjetër vjen drejtpërdrejt nga tema foljore (tF). Sikurse te klasa e mbiemrave me semantikë emërore, po kështu edhe te klasa e mbiemrave me semantikë foljore, tema fjalëformuese foljore ruan te mbiemri një semë foljore dhe një semë (a disa sema) mbiemërore e fiton nga morfemat fjalëformuese mbiemërore [një semë bazë foljore tF + një semë mbiemërore pF = mbiemër me semantikë foljore]. Siç u tha në fillim të këtij paragrafi, mbiemrat me semantikë foljore vijnë nga dy tema fjalëformuese foljore: a) pjesorja e foljes dhe b) tema foljore.

1 V. Dançetoviç, Sufiksi diminutiv i emnave të gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1960, f. 45. 2 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 61.

128

Mbiemrat e prejardhur nga pjesoret e foljeve në shqipe tregojnë gjendjen e arrirë nga një frymor a send (cilësi), si p.sh.: djalë i mësuar (mësuar), njeri i/e ditur (ditur), sukses i arritur (arritur), dru i punuar (punuar), lajm i dalë (dalë), hulumtim i bërë (bërë), ide e sjellë (sjellë), punë e lënë (lënë), send i vënë (vënë), derë e hapur (hapur), gjë e humbur (humbur), nxënës i hutuar (hutuar), tregtar i pasur (pasur); i shkolluar (shkolluar), i hapur (hapur), i mbyllur (mbyllur), i zënë (zënë), i lodhur (lodhur), i lypur (lypur), i ikur (ikur), tregtuar (tregtuar), i shkëputur (shkëputur), i vizatuar (vizatuar), i mundur (mundur), lodhur (lodhur), i vjelë (vjelë), çlodhur (çlodhur), i kositur (kositur), i hekurosur (hekurosur), harruar (harruar), i studiuar (studiuar), i skuqur (skuqur), i zverdhur (zverdhur), i sjellë (sjellë), i çelur (çelur), i përvëluar (përvëluar), i shpuar (shpuar), i mëkuar (mëkuar), i shtypur (shtypur), i sunduar (sunduar), i dashuruar (dashuruar), i tradhtuar (tradhtuar), i lejuar (lejuar), i mëtuar (mëtuar), i soditur (soditur), i kopjuar (kopjuar), i çliruar (çliruar), i nemur (nemur), i bekuar (bekuar), i plagosur (plagosur), i masakruar (masakruar), i gëzuar (gëzuar), i përfunduar (përfunduar) etj. Siç shihet nga këta shembuj, vlera semantike e pjesoreve të foljeve ruhet edhe te mbiemrat e formuar prej tyre. Sipas Sh. Demirajt, “pjesorja e shqipes së dokumentuar është e krahasueshme me pjesoren e së kryerës pësore dhe me pjesoret me burim nga mbiemrat prejfoljorë të gjuhëve të tjera i.e.”1. Ky kuptim semantik (pësor) i pjesoreve ruhet edhe te mbiemrat e formuar prej tyre. Megjithatë, sikundër vë në dukje Sh. Demiraj, ka raste kur disa mbiemra prejpjesorë (nga folje kalimtare) dalin me kuptim vepror, si p.sh.: i ditur, i pasur, i shëtitur etj.2 Edhe A. Dhrimo thotë se “mbiemrat nga pjesorja kanë kryesisht kuptim pësor (por disa nga këta mund të jenë herë pësorë e herë veprorë), p.sh.: i dëgjuar, i duruar, i qeshur etj.3

Të gjithë mbiemrat prejpjesorë formohen vetëm duke u paravënë pjesoreve të foljes nyjën e përparme i/e. Nyja në këtë gjedhe mbiemrash, luan rol të dyfishtë: në njërën anë, është morfemë trajtëformuese e lakimit në ballë të mbiemrit; kurse, në anën tjetër, kryen funksionin e morfemave fjalëformuese, sepse pa këtë morfemë (nyjën e përparme) në shqipe nuk mund të formohen mbiemra prejpjesorë, ndonëse ka edhe përjashtime. Ka mbiemra prejpjesorë që përdoren të panyjëzuar, p.sh.: E la derën hapur – E la derën të hapur, Kush e la dritaren hapur? – Kush e la dritaren të hapur. Mund të thuhet lirshëm se gati nga të gjitha pjesoret e foljes mund të formohen mbiemra cilësorë, prandaj në gramatikën akademike pjesores i njihen dy vlera semantike: foljore dhe mbiemërore4. Por pjesoret, kur kalojnë në mbiemra, fitojnë një semë të re (cilësojnë një frymor a send të shprehur nga emri) dhe një semë tjetër e ndryshojnë, por ruajnë me konsekuencë një semë foljore edhe te mbiemri (të treguarit e një gjendjeje a veprimi si cilësi e një sendi a frymori).

Tipi tjetër i mbiemrave me tipare themelore semantike foljore janë mbiemrat e prejardhur nga tema foljore njëherësh me paranyjëzim dhe prapashtesat fjalëformuese: -(ë)t(ë), -(ë)m(ë), -shëm, -(ë)s etj.

1 Shih: Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, ASHSH, Tiranë, 2002, f. 400. 2 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës shqipe, vep. cit., f. 400. 3 Po aty, f. 171. 4 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, f. 331.

129

Me nyjë të përparme dhe prapashtesën -(ë)t(ë) janë formuar prej temash foljore një numër i konsiderueshëm mbiemrash, si p.sh.: i hapët (hap), i lodhët (lodh), i ulët (ul), i zbrazët (zbraz), i mëveshët (mëvesh), i shkrifët (shkrif), i kthjellët (kthjell), i cofët (cof), i çelët (çel), i çlirët (çliroj/liroj), i fëlliqët (fëlliq), i fikët (fik), i humbët (humb), i kalbët (kalb), i këndellët (këndell), i fshehtë (fsheh), i ndeztë (ndez),i lagët (lag), i brydhët (brydh), i cekët (cek), i çelët (çel), i mbyllët (mbyll), i dredhët (dredh), i fishkët (fishk), i shkathët (shkath), i shtrembët (shtremb), i gërbulët (gërbul), i vrugët (vrug), i zbehtë (zbeh), i zbëdhulët (zbërdhul), i vyshkët (vyshk), i ndytë (ndyj)1 etj. Këta mbiemra, sikundër shihet, vijnë nga tema foljore, por dallohen nga mbiemrat prejpjesorë (për të cilët folëm më lart) sa i përket anës së fjalëformimit dhe kuptimeve që shprehin. Sipas mendimit tonë, mbiemrat e formuar me formantin -(ë)t(ë) tregojnë një gjendje, cilësi që është e përhershme (a për një kohë të gjatë) ose karakteristike te një send, frymor a dukuri, si p.sh. lule e çelur (Lule që ka çelur fletëzat, por nuk i pati të çelura para pak kohësh, qenë të mbyllura. Pra, është çështje kohësie.), lule me ngjyrë të çelët (lule që ka ngjyrë të çelët, cilësi e përhershme e saj); vend i lagur nga shiu (vend që më herët ishte i terur, por që është lagur nga shiu a ujitja tash shpejt – gjendje e ndryshuar para pak kohësh nga një veprim), ky është vend i lagët (vend që ka qenë dhe është në vazhdimësi i lagët, ose për një kohë relativisht të gjatë). Te Fjalori i gjuhës shqipe (1980) për mbiemrat “i lagët”2 dhe “i lagur”, jepen këto vlera semantike, që dëshmojnë atë që thamë më lart për këta dy tipa mbiemrash:

i, e lagur: 1. Që është bërë me ujë, që i është hedhur ujë; që është spërkatur me ujë; që është njomur, që është qullur. Me duar të lagura. Me flokë të lagur. Mur i lagur. Vend i lagur. Me këmishë të lagur (nga djersa). Me shami të lagur (nga lotët). 2. Që është zbutur a është regjur në ujë, që ka thithur lagështi, i njomur; kund. i tharë, i terur. Rroba të lagura. Pambuk i lagur. 3. I ujitur. Tokë (arë) e lagur. Kopsht i lagur. i, e lagët: 1. Që ka ujë a lagështirë, i qullur; që ka thithur ujë; i njomur; kund. i thatë. Rroba të lagëta. Me këmbë të lagëta. Me flokë të lagët. Lesh (pambuk) i lagët. Tokë e lagët. Dru i lagët. 2. I lagësht, që është me reshje (për stinët, motin). Mot (muaj) i lagët. Vjeshtë e lagët. Klimë e lagët.

Sipas mendimit tonë, mbiemrat e tipit i lagur dhe i lagët nuk janë të njëjtë

plotësisht, pra mund të themi se janë në raporte sinonimie të pjesshme, p.sh.: vend i hapët (hapësirë që ka qenë e hapët dhe vazhdon të jetë e tillë, b.f. fushë e hapët), rrugë e hapur (vend që nuk ka qenë i hapur, por që është hapur, b.f.: Rruga e Kombit, e hapur

1 R. Ismajli, Drejtshkrimet e shqipes, ASHAK, Prishtinë, 2005, f. 295. 2 Edhe tipat e mbiemrave “i lagët”, “i hapët”, “i lodhët”janë me prejardhje prejpjesore, pra nga pjesoret e vjetra, por në gjendjen e sotme gjuhësore konsiderohen të prejardhur nga një temë foljore me prapashtesën -(ë)t, sepse kjo pjesore ka pushuar së vepruar.

130

së voni, ka lehtësuar shumë lëvizjen, dmth. më herët nuk qe e hapur, por kohët e fundit u hap). Te shembulli i parë, mbiemri tregon të qenët e diçkaje gjithmonë e hapët, kurse te shembulli i dytë, mbiemri tregon se pas një veprimi është hapur rruga, e cila më herët nuk kishte ekzistuar ose i rrafshuar (që është bërë njësoj i rrafshët në gjithë sipërfaqen, por që nuk ishte më herët i rrafshuar1, dmth. pas një veprimi ka pësuar ndryshim) – i rrafshët (që nuk ka të ngritura e të ulura, që e ka sipërfaqen të drejtë në të gjithë shtrirjen, i sheshtë, dmth. gjendje e përhershme e diçkaje.), e po kështu i zbrazur – i zbrazët, i shkrifur – i shkrifët, i çliruar – i çlirët, i errësuar – i errët, i freskuar – freskët, i helmuar – i helmët, i ulur – i ulët, i kalbur – i kalbët, i ftohur – i ftohtë, i rrumbullakuar – i rrumbullakët, i larguar – i largët, i lëmekur – i lëmekët, i ligur – i ligët, i qullur – i qullët, i mbyllur – i mbyllët, i mekur – i mekët, i ngrysur – i ngrysët, i ngulur – i ngulët, i rrjepur – i rrjeptë, ngjeshur – i ngjeshët , i ngulur – i ngulët, shkulur – i shkulët, i liruar – i lirët, i lidhur – i lidhët, i mekur – i mekët, i pjerrë – i pjerrët, i shurdhuar – i shurdhët, i vrugur – i vrugët etj.

Ne mendojmë se fjalorët shpjegues duhet të bëjnë dallimet semantike që ekzistojnë në mes të këtyre dy grupeve të mbiemrave, ngase nuk mund t’ia zënë vendin njëri-tjetrit në fjali, p.sh.: Ai është i helmuar nga ushqimi, por jo Gjarpri është i helmuar, po Kafshimi i gjarprit është i helmët e assesi Kafshimi i gjarprit është i helmuar. Sepse, semantikisht, këta dy tipa mbiemrash ndryshojnë në një semë nga njëri-tjetri: Të dy tregojnë tipar, por tipi me -(ë)t(ë) tregon një tipar të trashëguar, pra ka semat [tipar, i trashëguar], kurse tipi prejpjesor ka semat [tipar, i fituar]. Te shembulli i parë, ushqimi mund të helmohet nga dikush për një qëllim të caktuar, kurse në rastin e dytë mbiemri tregon një gjallesë, bimë a send që ka helm, që përmban lëndë helmuese; helmues, që helmon, por jo që është helmuar nga dikush a diçka tjetër tjetër. Ka mjaft raste kur mbiemri prejpjesor në fjalorët e shqipes jepet si sinonim me mbiemrin me prapashtesën -(ë)t(ë), p.sh. i hapët – i hapur, i çelët – i çelur, i ngordhët – i ngordhur, i mbyllët – i mbyllur, i lëmekët – i lëmekur etj.2 Për mendimin tonë, këta tipa mbiemrash në fjalorët shpjegues nuk duhet të dalin si fjalë sinonimike, sepse një semë e tyre del e ndryshme, prandaj nuk mund të thuhet se mbiemri b.f. i shurdhuar është sinonimik me mbiemrin i shurdhët, siç u tha më lart, tek i pari kemi semat [tipar, i fituar], kurse tek i dyti [tipar, i trashëguar].

Një grup tjetër mbiemrash formohen nga pjesoret gege me rrethshtesim të cirkumfiksit që në krahun e majtë ka nyjën e përparme, kurse në të djathtë ka prapashtesën mjaft prodhimtare -shëm. Këta mbiemra, sipas E. Çabejt dhe A. Xhuvanit, “tregojnë një cilësi të rrjedhur nga të pajisurit me një gjë ose me një veti”3. Mbiemrat me tipare semantike foljore me prapashtesën fjalëformuese -shëm janë të shumtë dhe formohen jo vetëm nga pjesoret gege me -ue, po edhe nga pjesore të shkurtuara, p.sh.: i afrueshëm (afroj), i shpërbërshëm (shpërbëj), i përtueshëm (përtoj), i shkatërrueshëm (shkatërroj), i shpërdorueshëm (shpërdoroj), i kullueshëm (kulloj), i habitshëm (habit), i ngacmueshëm (ngacmoj), i mundshëm (mund), i dukshëm (dukem), i shmangshëm (shmang), i përkapshëm, i pakapshëm (kap), i lodhshëm (lodh), i trishtueshëm (trishtoj), 1 http://www.fjalori.shkenca.org 2 ASHSH, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f.150,374, 687, 610, 545 . 3 A. Xhuvani, E. Çabej, "Prapashtesat e gjuhës shqipe", 1962, f. 272.

131

i dëshirueshëm (dëshiroj), i mrekullueshëm (mrekulloj), i çmueshëm (çmoj), i pajtueshëm (pajtoj), i hutueshëm (hutoj), i kapshëm (kap), i dyshueshëm (dyshoj), i bëshëm (bëj), i thyeshëm (thyej), i arritshëm (arrij), i vendosshëm (vendos), i matshëm (mat), i ardhshëm (vij), i vdekshëm (vdes), i pishëm (pi) etj. Bëjnë përjashtim një grup foljesh kalimtare dhe jokalimtare, të cilat nuk kanë mundësi të formojnë mbiemra me këtë prapashtesë, sepse nuk ua lejon semantika e tyre, p.sh: iki, fle, udhëtoj, eci, ngas, vë, zë, ngre, bubullon, vetëtin, kam, jam, them, ulërij etj.

Mbiemrat e këtij tipi përftohen sipas formulës [[nyjë e përparme + [tF] + -shëm]], dmth. tema foljore (dhe pjesore) ruan me konsekuencë një semë themelore të foljes edhe te mbiemri, kurse një semë (a disa sema) mbiemërore këto leksema i marrin përmes morfemave fjalëformuese. Këta mbiemra janë shtrirë në tërë truallin e shqipes, sepse në dallim nga mbiemrat prej pjesoresh në -ur, -r/-rë, -ë, -në, shprehin kuptime semantike të ndryshme, dmth. derisa të parët kanë kuptim kryesisht pësor (i mësuar, i ditur, i lodhur, i lënë, i punuar etj), grupi i dytë me -shëm shpreh kuptime të mundësisë për t’u arritur një gjendje a aftësi, (shprehin modalitet: i mundshëm, i lodhshëm, i kapshëm, i kuptueshëm etj.), p.sh. dru i punuar (dru që është punuar tashmë – kuptim pësor), kurse i punueshëm (dru që mund të punohet, por që është ende i papërpunuar); i mësuar ( një njeri që është mësuar tashmë), kurse i mësueshëm (p.sh. një lëndë mësimore që mund të mësohet, por që nuk është mësuar ende, b. f., nga nxënësi, studenti etj.).

Një grup tjetër mbiemrash të shqipes formohet nga tema foljore dhe prapashtesa -(ë)s. Këta, shprehin kuptime veprore “që bën a kryen diçka”; po shumë syresh përdoren edhe si emra, me kuptimin “ai që bën a kryen diçka”, p.sh.: hapës (hap), djegës (djeg), kamës (kam), pirës (pi), tërheqës (tërheq), vrasës (vras), zgjedhës (zgjedh), mbjellës (mbjell), bërës (bëj), blerës (blej), përgjegjës (përgjigjem) etj. Mirëpo nuk do lënë pa vënë në dukje se në fjalësin e gjuhës shqipe një grup leksemash nga tema foljore janë emra, një grup prej tyre janë mbiemra dhe një çerdhe tjetër mbiemrash dalin njëherazi edhe mbiemra, edhe emra. Pra, kemi lëvizje semantike të së njëjtës temë derivuese dhe morfemës fjalëformuese. Por tema derivuese mbetet e pamodifikuar kudo ku ajo merr pjesë si përbërës semantik dhe fjalëformues.

Nga tema foljore dhe prapashtesa -(ë)s(e)1 janë formuar kryesisht emra sendesh a procesesh sipas funksioneve që kryejnë, b.f.: çelës “që shërben për të hapur diçka të mbyllur”, bërës “një mjet që shërben për të kryer një veprim”, shkues “ai që shkon për të kërkuar dorën e një vajze për një djalë”, grindës (grind), kamës-i “njeri që është i pasur”; përshtatës (përshtat), shtresë (shtroj), kulluese (kulloj), tredhës (tredh), vjelës (vjel), zverdhës (zverdh), mbulesë (mbuloj), urdhëresë (urdhëroj), ndërtesë (ndërtoj), fërgesë (fërgoj), ndenjëse (rri), përsëritës (përsërit), prurës (bie), ndalesë (ndal), tëhollës (tëholloj) etj. Mund të ketë ndonjë përjashtim, por këto leksema të ardhura nga tema foljore janë kryesisht emra, p.sh.:

lyp kal., -a, -ur 1. kërkoj lëmoshë: lypte bukë (para). 2. i bëj dikujt një kërkesë a një lutje; paraqit dëshirën a kërkesën time: i lypi ndihmë (përkrahje, një këshillë); lypi të

1 Prapashtesa -(ë)s(e) është alomorf i prapashtesës -s.

132

falur (ndjesë); i lypi çikën për nuse. 3. bised. kërkoj të gjej diçka, gjurmoj; hetoj: lypte sherr, kush lyp gjen (fj. u.); kush lyp copën e madhe, humbet edhe të voglën [...]. lypës, -i m. sh. -(-it) ai që lyp lëmoshë, përderës. -fem. -e, -ja sh. -e(t). *ti lypës e unë përderës njësoj jemi, të dy nuk kemi.1

Siç u tha më lart, një grup tjetër leksemash të prejardhura nga tema foljore janë

kryesisht mbiemra (mund të ketë ndonjë përjashtim), p.sh.: vërtitës (vërtit), zgjatës (zgjat), zvogëlues (zvogëloj), zhveshës (zhvesh), përthithës (përthith), shqitës (rrëshqas), lëvizës – lëvizor (lëviz), bindës (bind), buçitës, (buças), fluturues (fluturoj), kumbues (kumbon), rrudhës (rrudh), sharës (shaj), shthurës (shthur) tronditës (trondit) etj. Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (2006), këto leksema dalin vetëm si mbiemra, p.sh.:

trondit kal., -a, -ur 1. tund dhe lëkund me forcë diçka: tërmeti tronditi shtëpinë. 2. fig. lëkund; prish: ua tronditën marrëdhëniet dypalëshe; i shkaktoj dikujt një dhembje të madhe shpirtërore; e shqetësoj shumë, e prek thellë: ma tronditën zemrën [...]. tronditës, -e mb. që të trondit: ngjarje tronditëse.

Nga tema foljore formohen njëheri edhe mbiemra dhe emra me tipare foljore. Pra, e njëjta temë foljore formon me prapashtesën -ës(e) dy klasat e ndryshme të fjalëve, p.sh.: korrës-e (mb. em.), djegës (djeg), humbës (humb), përmbledhës (përmbledh), shkrepës (shkrep), lypës (lyp), pasues (pasoj), veprues (veproj), paraqitës (paraqit), thellues (thelloj), rrues (rruaj), rrëshqitës (rrëshqas), mbartës (mbart), mbushës (mbush), sitës (sit), sjellës (sjell), përgjegjës (përgjigje), blerës (blej), hapës (hap), pirës (pi), pritës (pres) tërheqës (tërheq), vrasës (vras), zgjedhës (zgjedh), mbjellës (mbjell), pyetës (pyet), ardhës (vij), marrës (marr), zhveshës (zhvesh), zhytës (zhyt), folës (flas), ardhës (vij), bartës (bart), mbrojtës (mbroj), zmadhues (zmadhoj), ndjekës (ndjek), mbledhës (mbledh), shëtitës (shëtit), lidhës (lidh), përmbledhës (përmbledh), shpues (shpoj), kërkues (kërkoj), vrapues (vrapo), vjedhës (vjedh), fitues (fitoj), zbavitës (zbavit)2 etj. Ja një shembull të shkëputur nga Fjalori i 2006-ës:

djeg kal. dogja, djegur 1. i vë zjarrin diçkaje dhe e bëj shkrumb e hi; e asgjësoj në zjarr a e shkrumboj; e dëmtoj diçka në zjarr, me rrymë, me lëndë gërryese etj.; përcëlloj; përvëloj: djeg drutë (gazin); dogji dorën (buzët); e dogji gjellën (byrekun) e ciknosi a e shkrumboi; e dogji televizorin e prishi rryma elektrike [...] djegës,-e mb. 1. që djeg, që shkakton zjarr: bombë djegëse. 2. që të djeg kur e ha: spec djegës. 3. i djegshëm: lëndë djegëse lëndë që përdoret për t’u djegur. * -, -i m. sh. -i(t)

1 Shih: Fjalori… (2006), vep. cit., f. 577–578. 2 Në Fjalorin e gjuhës shqipe (2006), ky grup i leksemave mbiemra dhe emra del me strukturë të njëjtë, mirëpo shumica e këtij grupi të leksemave në fjalor, së pari, jepet si mbiemër e pastaj si emër. Kjo tregon se këto leksema më dendur përdoren si mbiemra sesa si emra.

133

bot. barishte e viseve të ngrohta, me gjethe vezake që kanë shije djegëse dhe me lule të vogla në vile.

Mbiemrat e mësipërm (dhe emrat) formohen nga tema prodhuese foljore, të cilat

ruajnë edhe te kjo klasë fjalësh kuptimin e veprimit, kështu që edhe mbiemrat (dhe emrat) e formuar prej tyre ruajnë sema themelore foljore edhe te këto klasa leksikore. Të gjithë mbiemrat (emrat) e mësipërm kanë kuptime veprore, si p.sh. mb. hapës ([[tF] + ës]]) – çelës hapës (karakteristikë e një sendi që shërben për të hapur diçka); mjet vrasës, (mjet që shërben për të vrarë dikë). Të gjithë mbiemrat e ardhur nga foljet, në njërën anë ruajnë tipare foljore, kurse në anën tjetër fitojnë një semë të re (që është karakteristike për mbiemrat) dhe një semë tjetër e ndryshojnë, sepse vetëm me anë të lëvizjes së elementeve semantike dhe leksikore, ata mund të formojnë mbiemra me anë të prejardhjes. Po sjellim edhe një shembull tjetër: te mbiemri hapës ruhet një semë e foljes hap (shpreh kuptime veprore, sepse dihet mirëfilli se folja emërton veprim), kurse si element semantik (sema) i ndryshuar i temës foljore del të treguarit e diçkaje që ka aftësi a shërben për të hapur diçka, sepse klasa e mbiemrave është e karakterizuar, në radhë të parë, të tregojë cilësi të një sendi, frymori a dukurie, p.sh. mjet hapës, çelës hapës, ant. mjet mbyllës, çelës mbyllës, makinë korrëse, gjilpërë qepëse etj.

Do theksuar se në shumë fjalorë të shqipes, mjaft mbiemra të nyjshëm e mbase edhe të panyjshëm mungojnë. Prandaj, me të drejtë V. Memishaj bën vërejtjen për mungesën e shumë mbiemrave në fjalorët e shqipes, kur thotë: “Fjalorët shpjegues të shqipes (fjalorët normativë) bëhen tregues të mungesës së shumë mbiemrave, mungesë që do të shihej si mosparaqitje e njësive skajore në vargjet fjalëformuese brenda një çerdheje”1. Këtë mospërfshirje mbiemrash në fjalorët e shqipes do ta plotësojë dukshëm Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (2011) i A. Dhrimos dhe R. Memushajt. Në këtë fjalor, klasa e mbiemrave foljorë dhe emërorë (dhe nga klasa të tjera) pasurohet dukshëm krahasuar me fjalorët e mëparshëm, sepse në të gjenden shumë mbiemra që përdorën dendur si në të folur, ashtu edhe në të shkruar, të cilët mungojnë në fjalorët shpjegues të mëparshëm.

3.5.4 Klasa e mbiemrave me semantikë ndajfoljore

Një klasë e vogël mbiemrash të formuar me rrethshtesim nga ndajfolje del me kuptim ndajfoljor që e trashëgon nga tema derivuese, p.sh.: i këtushëm, i atjeshëm, i atyshëm, i poshtëm, i mesëm, i sotëm, i djeshëm, i nesërm, i vjetshëm, i parvjetshëm, i sivjetshëm etj. Siç duket, këta mbiemra janë me semantikë ndajfoljore, sepse tema fjalëformuese ndajfoljore ruan një semë të ndajfoljes dhe një semë tjetër mbiemërore e fiton kur kalon në klasën leksikore të mbiemrit. Këta mbiemra emërtojnë vend, kohë (rrethanë) si cilësi të një sendi a frymori në raport me vendin dhe kohën, p.sh.: Djemtë e sotëm nuk janë si djemtë e djeshëm. Vajzat e këtushme nuk janë si vajzat e atjeshme. Këta mbiemra, që përbëjnë një klasë më të vogël krahasuar me klasat e mësipërme,

1 V. Memishaj, Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe, Gjirokastër, 1999, f. 114.

134

emërtojnë rrethanën në të cilën gjendet një frymor a send. Nga shembujt duket që te këta mbiemra rrethana vendore dhe kohore gërshetohet me cilësinë e frymorit a sendit në raport me këtë rrethanë. Këtë lidhje të ngushtë semantike të këtyre ndajfoljeve me mbiemrat e prejardhur prej tyre e dëshmon edhe një fakt tjetër: duke qenë se ndajfoljet që emërtojnë vend dhe kohë nuk mund të shkallëzohen, këtë pamundësi e reflektojnë edhe mbiemrat e prejardhur prej tyre, p.sh. nuk mund të thuhet: Kjo ngjarje ndodhi më sot, sikurse nuk mund të thuhet: Kjo ngjarje është më e sotshme ose Kjo shkollë është më këtu, ose Ajo shkollë është më atjeshme. Shkaku që këta mbiemra nuk kanë shkallë, gjendet te semantika e vetë temës fjalëformuese ndajfoljore, e cila nuk mund ta ketë kategorinë e shkallës, prandaj edhe te mbiemri reflektohet pamundësia për të pasur shkallë. Për këtë çështje do të flasim në kreun në vijim, këtu vetëm deshëm të vëmë në dukje lidhjen e ngushtë semantike të dy klasave leksikore.

3.5.5 Klasa e mbiemrave me semantikë numërore Edhe kjo klasë e mbiemrave e prejardhur nga numërorët përbën një çerdhe të vogël

mbiemrash krahasuar me dy klasat e para (nga emrat dhe foljet). Megjithatë kjo klasë përbën një klasë të veçantë të mbiemrave me semantikë të numërorëve. Numërorët rreshtorë vijnë prej numërorëve themelorë, kështu që kjo semantikë të temave të tyre derivuese reflektohet edhe te mbiemrat e formuar prej tyre, p.sh.: garuesi i parë, çmimi i dytë, vendi i tretë etj. Siç duket, në strukturën e sintagmave emërore rreshtorët dalin në funksion të mbiemrave, por me kuptimin e numërorëve, sepse mbiemrat në sintagmat e mësipërme emërtojnë sasi, radhë dhe njëherit, emërtohet cilësia që është karakteristikë e mbiemrit, p.sh.: Gerioni zuri vendin e parë. Arbri mori çmimin e dytë. Alma mori vendin e tretë në kuiz. Pra, vendi (çmimi) i parë, i dytë, i tretë, së pari, tregon radhë, por njëkohësisht edhe cilësi, sepse nuk ka vlerën e njëjtë vendi i parë me të dytin e kështu me radhë. Mbiemrat rreshtorë janë të markuar me një semë që tregon cilësi, përveç semës numërore të ruajtur me konsekuencë edhe te mbiemri i ardhur prej tyre.

3.5.6 Klasifikimi semantik i mbiemrave të përbërë

Kriteret semantike të zbatuara te klasifikimi semantik i mbiemrave të parmë dhe të prejardhur qartësojnë edhe klasifikimin semantik të mbiemrave të përbërë. Mjafton t’i hedhim një sy gramatikës akademike dhe do të shohim se aspekti semantik i kompozitave mbiemërore trajtohet fare pak, për të mos thënë aspak. Te veçoritë morfologjike të mbiemrave cilësorë dhe marrëdhëniorë në këtë vepër jepen këto dallime për këto dy klasa të mëdha semantike: Për klasën e cilësorëve thuhet:

1) Ata mund të jenë fjalë të parme, të prejardhura ose të përbëra: i gjallë, i mirë, i ngjashëm, guximtar, gjakftohtë, zemërmirë etj.

2) Prej tyre mund të formohen emra abstraktë vetish, cilësish, e gjendjesh me prapashtesat -i, -(ë)si, -(ë)ri, -zi etj.: bukuri, lumturi, bardhësi, mirësi, gjallëri, marrëzi etj.

3) Mund të formojnë çifte antonimike: i ri – i vjetër – plak, trim – frikacak etj.

135

4) Kanë kategorinë e shkallës: djalë i urtë – djalë më i urtë etj. 5) Njohin dy llojet e emërzimit, edhe emërzimin e qëndrueshëm, edhe emërzimin

kontekstual: e bukura e dheut; i gjalli me të gjallët; Sokoli kishte blerë dy tablo, më të bukurën ia dhuroi së motrës. Për klasën e marrëdhëniorëve jepen këto veçori:

1) Janë që të gjithë fjalë të prejardhura nga emra që emërtojnë lëndë ose përkatësi, nga ndajfolje kohe dhe vendi a sasie, nga numërorë, folje ose emra vepruesi: i bakërt, gëlqeror, kohor, i djeshëm, i sipërm, i pestë, i nëntë, dëftues, trishtues etj.

2) Prej tyre nuk mund të formohen emra abstraktë. 3) Ata nuk mund të formojnë çifte antonimike. 4) Nuk e kanë kategorinë gramatikore të shkallës (bëjnë përjashtim disa mbiemra

ndajfoljorë): i afërt, i largët, i vonë e ndonjë tjetër). 5) Njohin vetëm emërzimin kontekstual (bëjnë përjashtim disa mbiemra të

prejardhur nga ndajfoljet). Këta mbiemra, kur përdoren me kuptim të përfytyruar kalojnë në mbiemra cilësorë dhe fitojnë edhe aftësinë për t’u shkallëzuar.

Këto veçori dalluese të këtyre dy klasave semantike mbiemërore në të cilat e mbështet klasifikimin e tyre gramatika e sotme, jo se nuk kanë peshë, por mbështetja në konceptet “cilësor” dhe marrëdhënior”, siç është vënë në dukje edhe më lart, nuk jep përfundime të qarta dhe të sakta. Çdo mbiemër emërton cilësi, sepse të emërtuarit e cilësisë është karakteristikë thelbësore e kësaj klase, por krahas cilësisë ata hyjnë në marrëdhënie edhe me një send, frymor a dukuri. Mbështetja e klasifikimit semantik të mbiemrave në këto koncepte semantike bën që çdo studiues që është marrë me ta të ketë luhatje dhe të arrijë në përfundime të gabuara. Për mangësitë në studimet e anës semantike të klasës së mbiemrit ishte i vetëdijshëm edhe A. Dhrimoja, është studiuesi më i thelluar i mbiemrave, i cili, ndër të tjera, thotë: “...Në krahasim me studimet gramatikore, shumë mbrapa ka mbetur trajtimi leksiko-semantik i mbiemrave”1.

Le t’i kthehemi çështjes së ngritur në fillim të këtij paragrafi. Mbiemrat e përbërë, siç u tha më lart, trajtohen fare pak në aspektin semantik. Përveç që thuhet se mbiemrat cilësorë janë edhe fjalë të përbëra dhe jepen dy-tre shembuj, asgjë tjetër nuk trajtohet për aspektin semantik të tyre. Si të thuash, kjo çështje mbetet pezull dhe e patrajtuar dhe lë mundësi për trajtime të ndryshme nga studiues të ndryshëm, duke u bërë shkak për vështirësi e paqartësi për studentët dhe studiuesit e rinj. Sipas klasifikimit semantik të derisotshëm ka mjaft klasa semantike pa u trajtuar dhe kjo e bën të vështirë përcaktimin e klasës apo nënklasës semantike të shumë mbiemrave. Në këtë punim, ndarjen e mbiemrave të përbërë në klasa semantike do ta mbështetim në po ato kritere semantike që përdorëm për mbiemrat e parmë dhe të prejardhur.

Mbiemrat e përbërë, siç dihet, formohen nga bashkimi i dy a më shumë fjalëve në një njësi të vetme leksikore, e cila, si çdo leksemë tjetër, ka kategoritë e veta leksiko-gramatikore. Në njëfarë mënyre, edhe këto janë leksema të prejardhura, por me të vetmin dallim se formohen nga dy a më shumë tema. Në gramatikën e sotme të shqipes njihen dy lloje të kompozitave sipas lidhjeve semantiko-sintaksore: a) kompozitat bashkërenditëse dhe b) kompozitat nënrenditëse. Kjo ndarje mbështetet, siç u tha, në

1 Shih: A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët (I), vep. cit., f. 140.

136

raportet semantike të temave fjalëformuese dhe në llojin e lidhjes së përbërësve të kompozitave, si p.sh.:

a) kompozita bashkërenditëse: historik-kulturor, shqiptaro-amerikan, feudalo-bejlero-tregtar1; brigje-brigje, goropa-gropa, fije-fije etj. b) kompozitat nënrenditëse: 1) emër +emër: gushëpëllumb, mjekërcjap, kokëkungull, zemërlepur; hakmarrës, jetëdhënës, mishngrënës, zjarrfikës etj.2 2) emër + mbiemër: dorëmbarë, flokëverdhë, belhollë, dorëmbarë etj.3 3) mbiemër + mbiemër: gjermanoperëndimor, vietnamezojugor etj.4 4) ndajfolje + emër: keqdashës, largpamës, mirëbërës, dashakeq etj. 5) numëror + mbiemër: njëmujor, treqindvjeçar, disaditor; shumëvjeçar, disakatësh etj. 6) pjesore + ndajfolje: bamirës, dashamir, dashakeq etj.

Me sa kemi mundur të vërejmë, në gramatikën akademike mënyra e fjalëformimit del aty-këtu me ndonjë ndryshim të vogël nga monografia për mbiemrat e A. Dhrimos, i cili është autor edhe i kreut të mbiemrit në të parën.

Të gjitha argumentet e mësipërme i morëm jo për të parë se si janë formuar kompozitat në gramatikën e sotme të shqipes, por për të vënë në dukje se mbështetja në kriteret e gabuara në fjalëformim sjell ngatërrime dhe në aspektin semantik. Siç kemi thënë në kreun e mësipërm, fjalëformimi dhe prejardhja semantike i ngjajnë një medaljeje, e cila ka dy faqe, dhe po preke njërën faqe të kësaj medaljeje, ke prekur edhe faqen tjetër të saj. Kështu që për ndarjen semantike të kompozitave do të përdorim kriteret e njëjta si edhe për klasat e tjera.

Të gjitha kompozitat e shqipes përbëhen, së paku, nga dy sema (si te mbiemrat e prejardhur, ku një semë bart tema dhe një semë prapashtesa fjalëformuese): njëra temë është mbiemërore, kurse tema tjetër mund të jetë emërore, foljore, ndajfoljore, numërore, përemërore. Klasifikimin e mëposhtëm të kompozitave po e japim për arsye praktike: 1) kompozitat mbiemërore me semantikë emërore (emër + emër ose emër + mbiemër); 2) kompozitat mbiemërore me semantikë emërore + foljore; 3) kompozitat mbiemërore me semantikë ndajfoljore + emërore a foljore; 4) kompozitat mbiemërore me semantikë përemërore + emërore; 5) kompozitat mbiemërore me semantikë numërore + emërore.

Sikurse e kemi vënë në dukje në këtë studim, prejardhja morfologjike dhe ajo semantike janë të lidhura shumë ngushtë me njëra-tjetrën, çka do të thotë se këto dy aspekte përbëjnë dy faqe të një medaljeje, kështu që ndërlidhja e tyre jep tërësinë (pra, dy faqet e medaljonit). Për këtë arsye, e shohim të nevojshme t’u referohemi koncepteve

1 Dhrimo, vep. cit., f. 174–175. 2 Po aty. 3 Po aty. 4 Shih: Gramatika (2002), vep. cit., f. 200.

137

“endocentrik” e “ekzocentrik” (të trajtuara në § 3.1.3), sepse na ndihmojnë edhe në klasifikimin semantik të mbiemrave të përbërë. Klasifikimi i kompozitave i mbështetur në kriterin e kokës leksikore, që jep ndarjen e kompozitave në endocentrike dhe ekzocentrike, është më i përshtatshëm sesa klasifikimi sipas mënyrës së lidhjes së temave në kompozita me bashkërënditje dhe me nënrenditje që ndiqet në gramatikën akademike, i cili ka çuar në një klasifikim të ngatërruar të fjalëve të përbëra.

Pra, sikurse për fjalëformimin e kompozitave, ashtu edhe për klasifikimin semantik të tyre ne do t'i përmbahemi qëndrimit të gjuhësisë së sotme, e cila si kriter ndarjeje merr raportet derivuese midis temave të fjalës së përbërë. Duke qenë se qëllimi ynë këtu është ta shohim këtë kategori mbiemrash nga pikëpamja e natyrës së kokës së tyre leksikore, që na qartëson jo vetëm tipat fjalëformues të mbiemrave të përbërë, por na ndihmon edhe për klasifikimin semantik të tyre.

Në § 3.1.3 mbiemrat i klasifikuam në dy grupe të mëdha: 1. kompozita endocentrike dhe 2. kompozita ekzocentrike. Kompozitat endocentrike ndahen më tej në dy klasa: a) klasa e kompozitave endocentrike me raporte bashkërenditëse [mbiemër + mbiemër]: tekniko-shkencor, ekonomiko-industrial, tekniko-shkencor dhe b) klasa e kompozitave endocentrike me raporte nënrenditëse (E, M, Nr, N + M, N): koreanojugor, liridashës, luleshumë, dyvjeçar etj.

Klasa e kompozitave endocentrike me lidhje bashkërenditëse paraqitet e vetme, dmth. nuk ka nënndarje, kurse klasa e kompozitave endocentrike me nënrenditje është mjaft e larmishme. Te kjo klasë kemi veçuar këto nënklasa:

1) kompozita endocentrike me raporte nënrënditëse [emër + mbiemër]: dorëbutë, fatbardhë, kokëmadh;

2) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse [emër + mb. prejpjesor]: pallëlarë, sypatrembur;

3) kompozita endocentrike me lidhje nënrenditëse [num. + mbiemër]: dyvjeçar, trekatësh, dypalësh;

4) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse (ndajf. sasie + mbiemër): shumëkatësh, disaditësh, tripalësh;

5) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse (emër + ndajfolje): hundëpërpjetë, brigjeshumë, kokëjashtë;

6) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse (pjesore + ndajfolje): dashamir, bakeq, ngrënkeq;

7) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse (ndajfolje + emër veprues): keqdashës; largpamës, mirëbërës.

8) kompozita endocentrike me raporte nënrenditëse (emër + emër veprues): jetëdhënës, liridashës, ujëndarës etj.

Kurse klasa e kompozitave ekzocentrike përbën vetëm një tip (emër + emër), por që del mjaft prodhimtar. Ja disa shembuj: kokëkungull, mjekërcjap, gushëpëllumb, bojëvishnje, buzëburbuqe etj. Pikërisht, për kompozita të tilla V. Dresleri thotë se “e kanë kokën jashtë kompozitës”, dhe për këtë arsye “koka e tyre duhet të deduktohet”.

Për lehtësi, po rihapim skemat X-bar të § 3.1.3 të këtyre tipave të kompozitave, që pasqyrojnë më së miri kokën leksikore jo vetëm te fjalëformimi, por edhe në ndarjen semantike të kompozitave sipas temës fjalëformuese:

138

Sikundër shihet, komponenti i dytë (në krahun e djathtë) i kompozitës del gjithnjë

kokë leksikore e markuar me tipare mbiemërore. Kokë leksikore te kompozitat mbiemërore mund të dalë një temë emërore, foljore (dhe prejpjesore), ndajfoljore dhe mbiemërore + elementi i parë një temë emërore, mbiemërore, ndajfoljore e numërore (në raporte endocentrike ose ekzocentrike midis tyre).

Në vijim i do t’i vështrojmë kompozitat mbiemërore (pesë grupet e përmendura më lart) nga aspekti semantik, duke u ndalur te temat që dalin kokë leksikore e mbiemrave të përbërë të markuar me sema mbiemërore.

1) Kompozitat me semantikë emërore (emër + emër ose emër + mbiemër): Në këtë grup semantik përfshihen kompozitat ekzocentrike emër + emër, si:

zemërlepur [zemër + lepur], hundëshkabë [hundë + shkabë], zemërgur [zemër + gur], shpirtkazmë [shpirt + kazmë], sylesh [sy + lesh], gjuhëshpatë [gjuhë + shpatë], gjuhëhelm [gjuhë + helm], gjuhëthikë [gjuhë + thikë], hundëlesh [hundë + lesh], kokëshkëmb [kokë + shkëmb], mjekërborë [mjekër+borë] etj.; dhe kompozitat endocentrike të tipit emër + mbiemër cilësor, mbiemri i të cilave mund të jetë fjalë e parme ose i prejardhur nga një emër: ballëgjerë [ballë + gjerë], dorëgjatë [dorë + gjatë], këmbëgjatë [këmbë + gjatë], kokëfortë [kokë + fortë], meshollë [mes + hollë] etj.; qafërrafshët [qafë + rrafsh-ët], rrezeargjendtë [rreze + argjend-të] etj.

Në këtë klasë semantike të kompozitave mbiemërore hyjnë edhe fjalët e përbëra, që, sipas gramatikës akademike quhen kompozita bashkërenditëse (në kundërvënie me kompozitat nënrenditëse) si: ekonomiko-industrial, tekniko-shkencor, shqiptaro-amerikan; rrecka-rrecka, vargje-vargje, brigje-brigje, gropa-gropa etj.1 Sikundër shihet, kompozitat mbiemërore me semantikë emërore formohen nga dy tema fjalëformuese emërore (nominale), të cilat përbëjnë një klasë semantike më vete. Bashkimi i semave të të dy temave fjalëformuese përbëjnë sememën e këtyre kompozitave mbiemërore me semantikë emërore (emër + emër ose emër + mbiemër). Shtrohet pyetja: si mund të formojnë dy emra një kompozitë mbiemërore kur dihet se emri emërton një send, frymor a dukuri, por jo cilësinë e një sendi a frymori? Në shikim të parë, këto kompozita ndihen të formuara nga dy emra (tema emërore), nëse i shikojmë veç e veç, pra, po qe se i vështrojmë brendapërbrenda strukturës së kompozitës, nuk duket kështu. Ç’është e vërteta, te kompozitat, çështja është edhe më e ndërlikuar krahasuar me mbiemrat e prejardhur, por mbështetja në kritere (parime) të qarta shkencore na mundësojnë që t’i japim përgjigje pyetjes së shtruar më lart.

Fjalët e përbëra të mësipërme me semantikë emërore përbëjnë në shqipe një klasë semantikë më vete. Një vëzhgim i vëmendshëm e i thukët semantik i shoqëruar dhe me kritere shkencore semantike na çojnë drejt zgjidhjes së problemit. Le të marrim disa

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, vep. cit., f. 197–198.

139

fjalë të përbërë nga shembujt e mësipërm për analizë (që përbëjnë një grup më vete brenda kësaj klase), p.sh.: zemërlepur [zemër + lepur], hundëshkabë [hundë + shkabë], zemërgur [zemër + gur]. Te këta mbiemra të përbërë [emërE + emërMb], emri i dytë (në pozicionin e djathtë) si përbërës i kompozitës gjithmonë del me tipare mbiemërore, kurse emri në pozitën e parë (në të majtë) të fjalës së përbërë ruan gjithmonë një semë emërore, p.sh.: zemërlepur (që është frikacak, që e ka zemrën si të lepurit e trembet menjëherë). Te kjo fjalë e përbërë, emri lepur nuk emërton një kafshë gjitare, por një tipar të kësaj kafshe (tiparin e lepurit si kafshë shumë frikacake), që dmth. tregon një cilësi, p.sh. për një njeri frikacak thuhet: Petriti është zemërlepur (= Djalë shumë frikacak si lepuri). Pra, ky tipar i lepurit krahasohet me tiparin e një njeriu (në këtë rast, të Petritit). Po kështu ngjet edhe me fjalët e tjera, si hundëshkabë dhe zemërgur te të cilat tema e dytë e emrit emërton cilësinë e një sendi a gjallese (por, jo frymor apo send), duke e krahasuar me atë të një njeriu: Agimi është hundëshkabë ( Agimi e ka hundën si të shkabës, të kthyer) ose Zana është zemërgur nuk do të thotë se Zana e ka zemrën prej guri, por kjo kompozitë mbiemërore emërton cilësinë e Zanës: e ftohtë si guri, e pashpirt, e pandjeshme, e pamëshirshme etj. (shih te mbiemrat e prejardhur mbiemrin i gurtë [urë e gurtë]). Si të thuash, te të gjitha këto kompozita, cilësia jepet me anë të krahasimit të një tipari të një sendi a frymori me tiparin e një sendi a frymori tjetër me karakteristikë a veçori të ngjashme a të përafërt. Nga këto fakte dhe argumente vijmë në përfundim se ky grup (brenda klasës së kompozitave) ngjan me leksemat e prejardhura mbiemërore te të cilat tema fjalëformuese ruan semën emërore (a semat e klasës nga e ka prejardhjen), kurse prapashtesa fjalëformuese i jep asaj një semë apo disa sema mbiemërore, si: i hekurt, i leshtë, i pambuktë etj. Po kështu ndodh edhe me këtë tip kompozitash, te të cilat tema e parë ruan kuptimin semantik (semat) e klasës nga e ka prejardhjen ajo, kurse tema e dytë u jep atyre kuptim mbiemëror (emërE + emërMb).

Sikurse u tha edhe më lart, formula [emërtE + emërtE = mb. ekzocentrik] nuk mund të përdoret për tipin tjetër të kompozitave brenda kësaj klase të fjalëve të përbëra, sepse në këto kompozita njëri përbërës i kompozitës është mbiemër, që i jep fjalës së përbërë kuptim mbiemëror (sema mbiemërore). Duke qenë se tema mbiemërore që shërben si kokë leksikore e kompozitave të këtij tipi gjendet brendapërbrenda vetë kompozitës, këto fjalë të përbëra janë të tipit endocentrik, b.f.: barkgjerë [bark + i gjerë], derëbardhë [derë + bardhë], gojëkeq [gojë + i keq], cipëplasur [cipë + i plasur], gojëprishur [gojë + i prishur], qafërrafshët, [qafë + i rrafshtë], rrezeargjendtë [rreze + i argjendtë], analumas [an(ë)a + lumas] etj. Për analizën semantike të tyre duhet vështruar me kujdes struktura e kompozitës për të përcaktuar tufën semantike (sememën) të leksemave të këtij tipi. Kompozitat e mësipërme kanë strukturën [tE + M = M], çka do të thotë se kemi dy tufa sememash: një sememë emërore dhe një sememë mbiemërore: [gojëE + i keqM], [qafëE + rrafshëtM], [rrezeE + argjendtëM], [an(ë)aE + malasM], po me dallimin që struktura semantike e kompozitave me kokë një mbiemër prejemëror është më e ndërlikuar. Për ta bërë më të dukshëm dallimin midis strukturave semantike të këtyre dy llojeve të kompozitave të këtij tipi, po japim skemën X-bar të tyre:

140

a) M0 b) M0 E Mb E Mb E Prap Sikurse shihet, tek (a), kompozita formohet nga dy tema: nga një temë emërore në

të majtë dhe një temë mbiemërore jo e prejardhur në të djathtë [tE + tM = tM]. Pra, struktura semantike e kompozitave të tilla si barkgjerë, derëbardhë, gojëkeq, fjalashpër, vetullzi etj., formohet nga bashkimi i një sememe emërore me një sememë mbiemërore, ku përcaktuese për kategorinë leksiko-gramatikore të fjalës së derivuar është semema mbiemërore. Te (b) kemi gjithashtu dy tema, një emërore dhe një mbiemërore, por tema mbiemërore vetë është e prejardhur nga një temë emërore dhe një mbiemërore, kështu që struktura semantike e kompozitave të tilla si cipëplasur, gojëprishur, qafërrafshët, rrezeargjendtë, anamalas etj. paraqitet më e ndërlikuar. Semema e dytë e kompozitave të tilla ka në përbërje të vet sema emërore që i trashëgon nga tema derivuese dhe semën mbiemërore të prapashtesave [-t/ëMb, -tëMb, -asMb], që i japin veçori kategoriale e semantike mbiemërore temës së dytë të kompozitës, pra kemi këtë strukturë: [[tE + [tE + pF] = tM]].

Por, siç u tha më lart, kemi edhe një tufë kompozitash mbiemërore, të cilat duan një shpjegim plotësues për aspektin semantik. Fjala është për kompozitat e tipit tekniko-shkencor, ekonomiko-industrial, shqiptaro-amerikan etj. Këto fjalë të përbëra ndihen të formuara nga dy tema mbiemërore ose emërore, f.v. teknik + shkencor, ekonomik + industrial etj., çka do të thotë se kompozitat e këtij tipi dalin me tema jo të parme, të cilat janë të zbërthyeshme morfologjikisht dhe të motivueshme semantikisht, p.sh. ekonomiko-industrial [ekonom(i) + ik/o - industri + al] etj. Formantet fjalëformuese që u prapashtohen temave emërore te ky tip i kompozitave, u japin atyre veçoritë kategorike të mbiemrit. Ajo që i dallon nga kompozitat e tjera endocentrike, është se paraqesin njëfarë vështirësie në përcaktimin se cili nga përbërësit është kokë leksikore, meqë të dy kanë të njëjtën kategori leksikore me rrjedhojën e derivuar nga bashkimi i tyre. Lidhur me aspektin semantik të kompozitave të tilla lidhëzore vlen zgjidhja e Lieber-it, që i sheh si endocentrike edhe nga pikëpamja sintaksore, edhe nga pikëpamja semantike (për më tepër shih në §3.1.3).

Në rast se mbështetemi në raportet sintaksore midis përbërsve të këtyre kompozitave, është e vërtetë që ato lidhen me bashkërenditje. Por për kuptimin e tyre me peshë është ajo se çfarë trashëgon mbiemri i përbërë i formuar në këtë mënyrë nga koka leksikore e tij, dmth. me peshë janë raportet midis kokës dhe kompozitës së projektuar prej saj. Pra, relevancë më të madhe kanë temat derivuese, të cilat janë përbërëse të tyre dhe së bashku përbëjnë sememën e këtyre leksemave mbiemërore.

Një grup tjetër kompozitash ekzocentrike që paraqiten të vështira për t’u shpjeguar, janë kompozitat mbiemërore të tipit brigje-brigje, kllapa-kllapa, vargje-vargje etj., që formohen nga përsëritja e të njëjtit emër. Rrjedhimisht, do të pritej që nga bashkimi i tyre të formohej sërish një emër, struktura semantike e të cilit do të ishte shumë e dy sememave emërore. Mirëpo rezultati këtu është një mbiemër (e njëjta gjë ndodh edhe

141

me ndajfoljet e tipit copë-copë, palë-palë, valë-valë etj., që formohen nga bashkimi me bashkërenditje i dy temave emërore). Në këto kompozita ekzocentrike të formuara me bashkërenditje, ndryshe nga kompozitat mbiemërore ekzocentrike me nënrenditje të tipit gushëpëllumb, hundëshkabë, kokëkungull, gërshetdegë, mjekërcjap, bojëbizele, bojëgrurë etj., të cilat i shpjeguam në (§ 3.1.3), emri që përsëritet nuk ka asnjë semë mbiemërore. Kështu që përcaktimi i kokës leksikore në këto kompozita mbetet një çështje e hapur për hulumtim, pasi vërtet që, sikurse thotë Dressler-i, këto lloj fjalësh të përbëra e kanë kokën jashtë kompozitës, por është e vështirë të deduktohet.

2) Kompozitat me semantikë emërore + foljore

Kompozitat me semantikë foljore,që përbëjnë një klasë shumë të pasur, kanë si përbërës të dytë një mbiemër prejfoljor, si p.sh.: anëshkruar (i,e) [i + anë + shkruar], besëlidhur (i,e) [i + besë + lidhur] dorëhequr (i,e) [i + dorë + hequr]; anijedrejtues [anije + drejtue + s], baltëpunues [baltë + punue + s], armëpunues [armë + punue + s], artdashës [art + dash + ës]; armëngjeshur [armë + ngjeshur], ballëpërvjelur [ballë + përvjelë], ballulur [ballë + ulur], barkngopur [bark + ngopur], derëhumbur [derë + humbur], dhematës [dhe + mat +ës], farëhedhës [farë + hedhës], gëzimprurës [gëzim + prurë + s], gjakderdhës [gjak + derdh + ës], hijevrenjtur [hije + vrenjtur], jetëhumbur [jetë + humbur], këmbëprerë [këmbë + prerë], lavdidashës [lavdi + dash + ës], llërëpërveshur [llërë + përveshur], mendjeprishur [mendje + prishur], nderbërës [nder + bërë + s], pluhurthithës [pluhur + thith + ës], qumështrrahës [qumësht + rrahur], rrënjëshuar [rrënjë + shuar], syhapët [sy + hap + ët], shpirthumbur [shpirt + humbur], udhëpërshkrues [udhë përshkrue + s], valëpritës [valë + prit + ës], zemërplasur [zemër + plasur], etj., etj.

Si te kompozitat mbiemërore të tipit emër + emër ose emër + mbiemër joprejfoljor, ashtu edhe te kompozitat mbiemërore (emër + mbiemër prejfoljor) vlejnë të njëjtat parime semantike. Përbërësi i parë i kompozitës emërton frymor a send, kurse tema fjalëformuese foljore (a pjesore) e shndërron fjalën e përbërë në leksemë mbiemërore [tEE + tFMb], p.sh.: besëprerë [besë + i prerë] “që të pret në besë, që s’e mban besën e dhënë”; anëshkruar (i,e) [[i + [anë] + shkruar]] “që qëndron në anë të një brinje ose në anë të një këndi” Te të gjitha kompozitat e kësaj klase, përbërësi i dytë i këtyre kompozitave vjen nga tema foljore, po në strukturën e fjalës së përbërë nuk emërton një veprim a gjendje si proces, por tregon veprimin a gjendjen si një cilësi të emrit që është përbërës në pozicionin e parë të kompozitës. Brendapërbrenda strukturës së kompozitës, tema foljore kryen një funksion si të morfemave fjalëformuese mbiemërore të fjalëve të prejardhura. Le t’i kthehemi analizës semantike të tre shembujve të lartpërmendur. Fjala e përbërë “besëprerë” formohet nga emri “besë” dhe pjesorja e mbiemërzuar e foljes pres (prerë). Emri besë është i pamodifikueshëm semantikisht, dmth. nuk i ndryshon semat e tij, kurse tema e pjesores, e cila ka tipare edhe foljore edhe mbiemërore1, pa vështirësi i shton kompozitës sema mbiemërore, duke përcaktuar gjymtyrën që ka përpara në kompozitë dhe duke i dhënë leksemës semantikë mbiemërore bashkë me

1 Shih: Gramatika (2002), vep. cit., f. 331.

142

kategoritë gramatikore karakteristike për mbiemrin. Kompozitat e kësaj klase dalin me raporte nënrenditëse endocentrike.

Po kështu ndodh edhe me grupin tjetër të leksemave të kësaj klase të fjalëve të përbëra, si bukëpërmbysës [[bukë + [përmbys + ës]] “që ha bukën e përmbys kupën, që nuk ia di të mirën tjetrit”, syhapët [[sy + [hap + ët]] fig. që i mban sytë hapur, dmth. “që është gjithnjë i vëmendshëm, që nuk e lë veten të kapet në befasi a të mashtrohet”. Mirëpo këto kompozita, përveç dy temave semantike dhe fjalëformuese kanë edhe një përbërës tjetër – prapashtesën fjalëformuese me semantikë mbiemërore [[tE + [tE + pF]]. Pra, leksema mbiemërore bukëpërmbysës formohet nga tema e emrit bukë, nga tema jo e thjeshtë mbiemërore përmbysës, e derivuar nga folja përmbys me prapashtesën fjalëformuese -ës. Struktura semantike e kësaj kompozite përbëhet nga dy semema: semema emërore e temës së parë dhe semema mbiemërore e temës së dytë, e cila, nga ana e vet, përmban semat e temës foljore dhe semën mbiemërore të prapashtesës, që është përgjegjëse për përkatësin leksiko-gramatikore të përbrësit të dytë të fjalës së përbërë. Prandaj në studimet semantike duhet operuar me konceptin “temë e parme semantike”, e cila edhe pse del si përbërës i temave jo të parme, ruan çdoherë dhe me konsekuencë semën bazë të pandryshueshme edhe te fjalët e prejardhura dhe kompozitat. Edhe këto fjalë të përbëra shpërfaqen me raporte nënrenditëse endocentrike.

3) Kompozitat me semantikë ndajfoljore + emërore a foljore: Ky tip kompozitash përfshin një numër të madh mbiemrash të përbërë, si:

bashkëpunues [bashkë + punue + s], largpamës [larg + pam + ës], largvajtës [larg + vajt + ës], mirëbërës [mirë + bërë + s], keqdashës [keq + dash + ës], keqinformuar (i,e) [i + keq + informuar], keqpërdorur (i,e) [i + keq + përdorur], keqpërdoruar (i,e) [i + keq + përdoruar], keqpërdorues [keq + përdorur + s], keqtrajtuar (i,e) [i + keq + trajtuar], mirëbesuar (i,e) [i + mirë + besuar], mirëdashës [mirë + dash + ës], mirëfilltë (i,e) [i + mirë + fill + të], mirëmbajtur (i,e) [i + mirë + mbajtur], mirënjohës [mirë + njoh + ës], mirënjohur (i,e) [i + mirë + njohur], mirëpritës, [mirë + prit + ës], mirëpritur (i,e) [i + mirë + pritur], mirëqenë (i,e) [i + mirë + qenë], mirërritur (i,e) [i + mirë + rritur], mirëtrajtuar (i,e) [i + mirë + trajtuar], mirëformuar (i,e) [i + mirë + formuar], bukurtingëllues [bukur + tingëllue +s], bukurzanor/e [bukur + zanor], lehtëbesues [lehtë + besue + s], mbarëkombëtar [mbarë + kombëtar], mbarëshqiptar [mbarë + shqiptar], mbarështues [mbarë + shtue +s], shkurtpamës [shkurt + pam + ës], thjeshtligjërimor [thjeshtë + ligjërim + or], ashtuquajtur (i,e) [i + ashtu + quajtur], lartpërmendur (i,e) [i + lart + përmendur], lartshënuar (i,e) [i + lart + shënuar], larttreguar (i,e) [i + lart + treguar], poshtëshënuar (i,e) [i + poshtë + shënuar], poshtëtreguar (i,e) [i + poshtë + treguar], larghedhës [larg + hedh+ + ës], largpamës [larg + pam + ës], largshikues [larg + shikue + s], largshkrues [lag + shkrue + s], largvajtës [larg + vajt + ës], prapashtesor [prapa + shtes + or], prapaqiellzor [prapa + qiellz + or], prapambetur (i,e) [i + prapa + mbetur], prapambetës [prapa + mbet + ës], prapakthyeshëm (i,e) [i + prapa + kthye + shëm], prapakthyes [ prapa + kthye + s], prapamalas [prapa + mal + as], prapavendosur (i,e) [i + prapavendosur], prapaveprues [prapa + veprue + s], jashtëgjuhësor [jashtë + gjuhë + sor], jashtëfisnor [jashtë + fis + nor], jashtëbuxhetor [jashtë + buxhet + or], jashtëklasor [jashtë + klas + or], jashtëkohshëm (i,e) [i + jashtë + koh + shëm],

143

jashtëkohor [jashtë + koh + or], jashtëligjor [jashtë + ligj + or], jashtëligjshëm (i,e) [i + jashtë + ligj + shëm], jashtëmartesor [jashtë + martes + or], jashtënatyrshëm (i,e) [i + jashtë + natyr(ë) + shëm], jashtënjerëzor [jashtë + njerëz + or], jashtëparlamentar [jashtë + parlament + ar], jashtëqendror [jashtë + qendr +or], jashtëqitës [jashtë + qit + ës], jashtëshkruar (i,e) [i + jashtë + shkruar], jashtëtokësor [jashtë + tok + ësor], jashtëvarur (i,e) [i + jashtë + varur], jashtëzakonshëm (i,e) [i + jashtë + zakon + shëm], brendagjuhësor [brenda + gjuh(ë) + ësor], brendafisnor [brenda + fis + nor], brendaqelizor [brenda + qeliz + or], brendarrokjesor [brenda rrokje + sor], brendashkruar (i,e) [i + brenda + shkruar], brendashkrueshëm (i,e) [i + brenda + shkrue + shëm] etj.

Siç u vu në dukje te klasat e mësipërme të kompozitave, edhe këto kompozita përbëhen nga sema të përziera të kontaminuara semantikisht. Ky kontaminim semantik ndodh si te fjalët e prejardhura, ashtu edhe te fjalët e përbëra. Përzierja e semave në përbërjen e sememave është aftësia e një gjuhe për të krijuar kuptime të reja me anë të njësive leksikore ekzistuese në fjalësin e saj. Kjo përbën ekonominë gjuhësore, e cila e bën më të lehtë dhe më të kapshme njësinë e re semantike dhe leksikore për një folës të gjuhës amtare pa e rënduar kujtesën e tij.

Te kompozitat e kësaj klase, kemi bashkimin e një seme ndajfoljore me një semë foljore, me një semë emërore a mbiemërore. Nga kjo rrjedh se në këtë klasë kemi tri grupe kompozitash: a) [ndajfolje + pjesore], b) [ndajfolje + folje + pF], c) [ndajfolje + emër + pF].

Në grupin e parë (a) bëjnë pjesë kompozitat e tipit i keqpërdorur (dhe të tjera si kjo), të formuara nga një temë ndajfoljore dhe nga një temë mbiemërore, që rrjedh nga një temë e pjesores dhe nyja e përparme i [i + tNdajf + tPj]. Këto kompozita kanë një semë ndajfoljore (keq), një semë prejpjesore (përdorur)1 dhe një semë mbiemërore që bart nyja e përparme i. Nëse krahasojmë kuptimin e fjalëve i përdorur dhe i keqpërdorur, do të shohim se këto dy fjalë, njëra e prejardhur, dhe tjetra kompozitë, dallojnë vetëm në një semë nga njëra-tjetra. Sema që i bën këto dy fjalë të ndryshme, vjen nga tema ndajfoljore.

Le të shohim se si jepet kuptimi i leksemave I PËRDORUR dhe I KEQPËRDORUR në fjalësin e shqipes:

përdorur (i, e) mb. që është përdorur për diçka; që s’është më i ri, i mbajtur: term i përdorur; veshje të përdorura.

keqpërdorur (i, e) mb. që është përdorur keq; i keqtrajtuar. Një grup tjetër kompozitash formohet nga një temë ndajfoljore, një temë e pjesores

së cunguar (ose e pjesores gege) dhe prapashtesës fjalëformuese me semantikë mbiemërore [[tNdajf + [tPj + pF]], p.sh. fjalët e përbëra largvajtës [larg + vajt + ës], keqpërdorues [keq + përdorue + s]. Te këta shembuj kemi një semë ndajfoljore, një semë nga pjesorja e foljes dhe sema mbiemërore e ardhur nga prapashtesa fjalëformuese

1 Pjesorja del me tipare kuptimore dhe gramatikore foljore dhe mbiemërore. (shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, f. 331)

144

-(ë)s. Të gjitha këto sema të kontaminuara së bashku përbëjnë sememën e kompozitës. Po kështu, dhe kjo klasë e kompozitave del me raporte nënrenditëse endocentrike, sepse qendra semantike gjendet brenda vetë strukturës së kompozitës.

Një grup tjetër i fjalëve të përbëra në këtë klasë është edhe tipi i kompozitave i formuar nga një temë ndajfoljore dhe emërore dhe nga prapashtesa fjalëformuese mbiemërore [[tNdajf + [tE + pF]], p.sh.: jashtëtokësor [jashtë + tok(ë) + ësor], prapamalas [prapa + mal + as].

Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe jepen këto kuptime për këto kompozita:

jashtëtokësor,-e mb. lib. që është a që bëhet jashtë Tokës: bota jashtëtokësore; udhëtim jashtëtokësor.

tokësor, -e mb. 1. që lidhet me Tokën, i Tokës: tërheqja tokësore. 2. që lidhet me një truall a me një vend të caktuar; territorial; që bëhet, që ndodhet a që lëviz në tokë. 3) që i takon botës sonë; jetësor.

Po i kundrojmë në aspektin kuptimor këto dy fjalë, sepse na bëjnë të kuptojmë se

dallimi në mes fjalës së përbërë “jashtëtokësor” dhe fjalës së prejardhur “tokësor” është vetëm në një semë. Pra, te kompozita kemi plus një semë të shtuar me kuptim vendor, kurse, në anën tjetër, mungesën e saj te fjala e prejardhur. Mirëpo fjala e prejardhur është e formuar nga një temë e parme emërore (e cila ruan një semë emërore edhe te leksema e prejardhur dhe kompozita) dhe nga një morfemë fjalëformuese me semantikë mbiemërore. Kjo do të thotë se kompozita në fjalë është e formuar semantikisht nga një semë ndajfoljore e një emërore plus një semë mbiemërore. Po kështu edhe prapamalas formohet nga ndajfolja vendore prapa dhe emrit malas (malësor-i), p.sh.: Hasani është prapamalas (njeri që jeton e vepron prapa një mali) ose Genti është anamalas (njëri që jeton rrëzë një mali). Me raporte endocentrike nënrenditëse del dhe kjo çerdhe e kompozitave mbiemërore.

4) Kompozitat me semantikë përemërore + emërore: çdoanshëm (i,e) [[i + [çdo

an(ë)] + shëm]], çdoditshëm (i,e) [[i + [çdo dit] + shëm]], çdofarshëm (i,e) [[i + [çdo far] + shëm]], çdojavshëm (i,e) [[i + [çdo jav] + shëm]], çdollojshëm (i.e) [[i + [çdo lloj] + shëm]], çdollojtë (i,e) [[i + [çdo lloj] + të]], çdonatshëm (i,e) [[i + [çdo nat] + shëm]], çdovitshëm (i,e) [[i + [çdo vit] + shëm]], disavjeçar [[disa + vjeç] + ar]], disamujor [[disa + [muj + or]], disaminutësh [disa + minut + ësh]], disamuajsh [disa muaj + sh]] etj.

Numri i këtyre kompozitave në shqipe është më i vogël dhe, siç shihet nga shembujt e mësipërm, ato formohem kryesisht nga një temë përemërore dhe një temë emërore, por për t’u dhënë veçoritë gramatikore të mbiemrit duhet edhe një përbërës tjetër, prapashtesa fjalëformuese mbiemërore. Nga kjo rrjedh se ky tip i kompozitave formohet nga një semë përemërore plus nga një semë emërore (që dalin sema themelore të pamotivueshme te temat e përmendura) dhe një semë mbiemërore, që fitohet brenda strukturës së kompozitës me anë të rrethshtesës mbiemërore i…-shëm, p.sh.: i çdoanshëm [[i + [çdo + an(ë)] + shëm]] ose disamujor [disa + muj + or] (endocentrike).

145

Sikurse me kompozitat e tipave të tjerë që formohen me kontaminimin e llojeve të ndryshme të semave nga klasa të ndryshme temash, po kështu formohet edhe semema e kompozitave në fjalë. Përemri si temë fjalëformuese emërton sasi frymoresh a sendesh në mënyrë të papërcaktuar, e cila del edhe njëra nga semat e kompozitave në fjalë.

5) Kompozitat me semantikë numërore + emërore: njëditor [një + dit + or],

njëditshëm (i,e) [ i + një + dit + shëm], njëdrejtimësh [një + drejtim + ësh], njëdynymësh [një + dynym + ësht], njëdhomësh [një + dhom + ësh], dykulmor [dy + kulm + or], dykuptimshëm (i,e) [i + dy kuptim + shëm], dykuptimtë (i,e) [i + dy + kuptim + të], dyllojtë (i,e) [i + dy lloj + të], dymuajsh [dy + muaj +ësh], dymijtë (i,e) [i + dy + qind + vjeç + ar], dyqindvjeçar [ dy + qind + vjeç + ar], dyrrethor [dy+ rreth + or], dythelbor [dy + thelb + or], dyvalent [dy + valent], trevalent [tre + valent], dyvjeçar [dy + vjeç + ar], treditor [tre + dit + or], trekëndor [tre + kënd + or], trellojshëm (i,e) [i + tre + lloj + shëm], tremujor [tre + muj + or], katërballor [katër + ball + or], katëranshëm (i,e) [i + katër + an + shëm], katërditor [katër + dit + or], katërfishuar (i,e) [i + katër + fishuar] etj.

Edhe ky tip i kompozitave është i përbërë nga ndërthurja e semave të ndryshme, si: një nga numërori, një tjetër nga emri a mbiemër, p.sh. i njëllojtë [i + [një1 + lloj2] + të3]]. Te kjo kompozitë kemi tri sema (numërore + emërore + mbiemërore).

Leksema mbiemërore VJEÇ, edhe pse sot merret si mbiemër, vjen nga trajta e rrjedhores e emri vit – vjetsh = vjeç – dhe prej saj, me anë të prapashtesës -ar, është formuar mbiemri -vjeçar. Edhe pse sot fjalët vjeç dhe vjeçar, që formohet prej vjeç me parashtesën -ar, merren si mbiemra1, nuk kanë pavarësi semantike si gjithë mbiemrat e tjerë. Në qoftë se shikojmë përndarjen e këtyre fjalëve të ashtuquajtura mbiemërore, do të vërejmë se vjeç mund të përdoret vetëm i paraprirë nga fjala pyetëse sa ose i ndjekur nga një numëror themelor: sa vjeç është, pesë vjeç. Kurse vjeçar, sikundër kategorizohet në fjalorët normativë të shqipes, mund të dalë si element i dytë i një kompozite, që si temë të parë ka një ndajfolje sasie ose një numëror themelor: disavjeçar, pesëvjeçar, dyqindvjeçar.

Të njëjtën përndarje kanë edhe fjalët me -ësh, të cilat nuk mund të përdoren më vete, po vetëm si temë e dytë fjalësh të përbëra, p.sh.: disakatësh, katërkatësh, njëdrejtimësh, shumëplanësh etj. Sikurse shumica e klasave të kompozitave të sipërpërmendura, po kështu edhe kompozitat mbiemërore të këtij grupi janë endocentrike me lidhje nënrenditjeje.

Në përfundim të këtij kreu, mund të arrijmë në përfundimin se ndarja e mbiemrave në klasa semantike (po kjo vlen edhe për klasat e tjera leksikore) mbështetur në kriteret tashmë të njohura në gjuhësinë tradicionale kanë çuar në një klasifikim semantik të paqartë e të pasaktë dhe njëherit mjaft të koklavitur. E njëjta gjë ndodh edhe me tipat e fjalëformimit në gramatikën e sotme të shqipes, e cila si kriter për ndarjen e tipave të

1 Në Fjalorin e gjuhës shqipe (2006), zëri vjeçar paraqitet kështu: “vjéçar,-e fjalëform. gjymtyrë e dytë e fjalëve të përbëra, që tregojnë moshën e dikujt a të diçkaje ose kohëzgjatjen e një periudhe etj. (p.sh. këshilla për trembëdhjetëvjeçarët; bimë dyvjeçare; periudhë disavjeçare). Pra, shihet jo si fjalë e mëvetësishme, po si element fjalëformues kompozitash. Po edhe vjeç ka përndarje të kushtëzuar, vetëm pas përemrit pyetës sa ose pas numërorësh themelorë: sa vjeç mbush? është dyzet vjeçe.

146

prejardhjes (fjalëformimit) merr morfemat fjalëformuese (parashtesa, prapashtesa dhe nyjën). Dhënia e statusit bazë në fjalëformim morfemave fjalëformuese e ka çuar gramatikën e sotme të shqipes në përfundime të gabuara dhe të paqarta. Sepse morfemat, përveç të tjerash, janë përbërës të cilët nuk kanë status të qëndrueshëm semantik, për shkak se e njëjta morfemë mund të dalë, herë si përbërës te një klasë fjalësh, herë në një klasë tjetër leksikore. Kjo është vetëm një arsye pse nuk duhen marrë morfemat fjalëformuese (parashtesat, prapashtesat etj.) si bazë themelore e relevante në fjalëformim. Kurse në aspektin semantik ato domosdo duhet të kenë statusin sekondar, por jo pa rëndësi. Sipas përfundimeve tona, mund të themi se temës fjalëformuese i duhet dhënë statusi themelor a bazë si për prejardhjen (fjalëformimin), ashtu edhe për klasifikimin semantik të klasave të fjalëve. Tema fjalëformuese (si kriter semantik), siç u dëshmua deri më tani, qartësoi, saktësoi edhe thjeshtoi jo vetëm klasifikimin semantik dhe prejardhjen e fjalëve (sipas fjalëformimit), por si do të shihet në vijim, me anë të kritereve të tilla semantike do të shpjegohen qartë e saktë edhe kategoria e shkallës së mbiemrit, funksionet sintaksore të klasës së mbiemrit dhe valenca, që del si karakteristikë jo vetëm e foljes dhe emrit, por edhe e mbiemrit (në gjuhësinë gjenerative). Për gramatikën e një gjuhe është me shumë rëndësi thjeshtësia e sistemit dhe e nënsistemeve të saj, mirëpo, pa shkaktuar ndërlikime. Lidhur me thjeshtësinë në gramatikë, Çomski thotë: “Kur zbulojmë se thjeshtimi i një pjese të gramatikës shpie te thjeshtimi përkatës i pjesëve të tjera, atëherë jemi në rrugë të mbarë”1. Nëse shikojmë trajtimin e çështjeve të deritanishme në këtë studim, krahasuar me trajtimin e këtyre çështjeve në gramatikën tradicionale të shqipes, do të shohim se përveç thjeshtësisë ka edhe saktësi.

1 N. Chomsky (1957), Syntactic Structures, Mouton, Tha Hague • Paris, 1972, f. 56.

KREU IV

FUNKSIONET SINTAKSORE TË MBIEMRIT

4.1 Valenca dhe funksionet sintaksore të mbiemrit

Sikurse vumë në dukje në krye të këtij punimi, edhe aspekti sintaksor i mbiemrit në shqipe është përgjithësisht i studiuar në shkallë të pamjaftueshme. Duke marrë përsipër të hedhim një hap në këtë drejtim, do të nisim me konceptin e valencës, pasi nëpërmjet tij mund të zbulojmë se çfarë mund të drejtojë mbiemri kur shërben si kokë e sintagmave mbiemërore. Siç dihet, teoria e valencës, që lidhet me emrin e studiuesit frëng L. Tenier (L. Tesnière), është zbatuar fillimisht vetëm për foljet. Por më pas teoria e valencës filloi të zbatohej edhe në dy klasa të tjera leksikore (tek emri dhe te mbiemri)1. Shtrirja e zbatimit të kësaj teorie edhe tek emri e mbiemri bëri të mundur shpjegimin e shumë dukurive të cilat as gramatika tradicionale, as ajo strukturore nuk kishin mundur t’i shpjegonin. Prandaj teoria e valencës është përqafuar jo vetëm nga gramatika dhe semantika gjenerative, po dhe nga teoritë e tjera gjuhësore të ditëve tona.

Gjuhësia shqiptare, për arsye jashtëgjuhësore, nuk ka operuar me konceptin e valencës dhe me një varg konceptesh të tjera teorike që në gjuhësinë botërore kanë hyrë që nga vitet ’50 të shekullit të kaluar, gjë që ka bërë që mjaft çështjeve të gramatikës së shqipes të mos u jepet përgjigje e kënaqshme. Vetëm dy dhjetëvjeçarët e fundit ka gjuhëtarë shqiptarë që po e zbatojnë në studimet e tyre konceptin e valencës, por zbatimi i tij mbetet në kuadër të hulumtimeve shkencore vetjake dhe më shumë me vlerë demonstruese. Nga autorët e huaj që janë marrë me shqipen në kohën që gjuhësia shqiptare ishte e mbyllur ndaj arritjeve të gjuhësisë botërore, janë O. Buholci dhe V. Fidleri, të cilët, siç është theksuar në këtë studim, në gramatikën e tyre “Albanische Grammatik” kanë trajtuar sipas teorisë së valencës jo vetëm foljen, por edhe mbiemrin (Buchholz & Fiedler, 1987: 338-342). Përse nuk u ndoq kjo rrugë e nisur nga këta dy studiues gjermanë, për ne mbetet sa e habitshme, aq dhe e paqartë.

4.2 Valenca e mbiemrit

Është pranuar në gjuhësinë bashkëkohore se valencë kanë vetëm tri klasa leksikore, folja, emri dhe mbiemri, që në këtë pikë ndryshojnë nga klasat e tjera. Kjo tregon se këto tri klasa leksikore, përveç dallimeve, kanë edhe ngjashmëri mes tyre. Mirëpo valenca e foljes ndryshon nga valenca e mbiemrit dhe e emrit sa i përket statusit të

1 Disa nga gjuhëtarët që kanë vënë në dukje se valencë, përveç foljes, kanë edhe emri dhe mbiemri, janë Noam Çomski, Rei Xhakendofi, Xhorxho Grafi, Gulielmo Çinkue (Cinque) etj.

148

argumenteve dhe realizimit të tyre. Derisa argumentet janë te folja të domosdoshme për të gjeneruar një fjali gramatikore, te mbiemri dhe emri argumentet dalin me status fakultativ, dmth. nuk janë të domosdoshme. Por ka mbiemra e emra që domosdo kërkojnë shkarkimin e roleve tematike tek argumentet e tyre në pozicione dhe funksione të caktuara në strukturën e fjalisë.

Gjatë këtij studimi bëmë përpjekje për të vënë në dukje se emri, mbiemri dhe folja kanë një korrelacion si në aspektin fjalëformues (morfologjik), ashtu edhe në aspektin sintaksor dhe semantik. Dhënia dhe marrja nga njëra klasë në tjetrën dhe anasjelltas, i bën këto tri klasa me status të veçantë nga klasat e tjera jo vetëm në shqipe, por edhe në gjuhë të tjera. Pasurimi leksikor dhe semantik i ndërsjellë i këtyre tri klasave përbën edhe ekonominë gjuhësore, sepse nga një temë fjalëformuese e një klase formohet një temë jo e parme në një klasë tjetër leksikore. Pastaj ky pasurim leksikor dhe semantik i ndërsjellë i këtyre klasave leksikore sjell edhe lehtësi në kujtesën e folësve të një gjuhe, p.sh.:

1) Zana i ngjan së ëmës. 2) Ngjashmëria e Zanës me të ëmën. 3) E ngjashme [e bija] me të ëmën. Sikundër shihet në shembujt e mësipërm, leksemat NGJASHMËRI dhe I NGJASHËM

vijnë nga folja ngjaj, përkatësisht nga tema fjalëformuese ngja-. Folja ngjaj është dyvalente dhe kërkon dy sintagma emërore (ose një sintagmë emërore dhe një parafjalore) për të shkarkuar rolet tematike. Sikurse duket sheshazi, ka ngjashmëri midis foljes, emrit dhe mbiemrit sa i përket veçorive tematike të tyre. Mirëpo, siç u theksua me lart, argumentet e foljes dallojnë nga argumentet e mbiemrit (dhe emrit).

Në gramatikën gjermane (DUDEN - Die Grammatik, 2009)1 mbiemrat e gjermanishtes, ndahen sipas teorisë së valencës në këto klasa: a) mbiemra zerovalentë, b) mbiemra dyvalentë, c) mbiemra trevalentë. Ja disa shembuj nga kjo gramatikë:

a) Susanne ist klug. (njëvalent); – Suzana është e mençur. b) Die Anwohner (Subjekt) waren den Straßenlärm (Akkusativobjekt) gewohnt. (dyvalent); – Banorët (kryefjala) janë të mësuar me zhurmën e rrugës (kundrinor i zhdrejtë [SP])2. c) Diese beiden Schriftstellerinnen (Subjekt) sind einander (Dativobjekt) in ihrer Fabuelirlust (Präpositionlphrase als Objekt) änhlich3. (trevalent); – Të dy shkrimtaret (kryefjalë) janë të ngjashme me njëra-tjetrën (kundrinor i zhdrejtë [SP]) në fantazinë e tyre (SP si kundrinë).

1 Shih: Duden-Grammatik, vep. cit., f. 361. 2 Në gjermanishte “den Straßenlärm” është kundrinë e drejtë, kurse në shqipe del kundrinë e zhdrejtë [SP]. 3 Po aty.

149

Nga këta shembuj shihet se mes gjermanishtes dhe shqipes ka ngjashmëri, por edhe dallime. Në të dy gjuhët mbiemrat dalin me role tematike të ngjashme, vetëm se ndryshojnë në disa raste argumentet mbi të cilat shkarkohet roli tematik i mbiemrit. Prandaj mendojmë se një ndarje e tillë mund të zbatohet edhe për mbiemrat e gjuhës shqipe.

Më sipër u tha se O. Buholci dhe V. Fidleri janë dy studiuesit e parë të cilët në gramatikën e tyre i kanë trajtuar mbiemrat e gjuhës shqipe sipas teorisë së valencës (Rektion). Lidhur me këtë çështje, ndër të tjera, këta studiues të shqipes vënë në dukje se edhe mbiemrat (ashtu si foljet) kanë reksion (valencë), pra drejtojnë një sintagmë emërore (Nominalgruppe) a një sintagmë parafjalore (Präpositionalgruppe) dhe këto sintagma janë të varura nga reksioni i mbiemrit1. Ata trajtojnë më pas në një paragraf të veçantë sintagmën parafjalore (Präpositionalgruppe), ku ndër të tjetra, vënë në pah se sintagmat parafjalore në kontekste të caktuara sintaksore varen nga reksioni (valenca) e mbiemrave2, p.sh.:

a) i dobët nga shëndeti “gesundheitlich schwach” b) i rreptë ndaj dobësive “unnnachgiebig gegen (über) Schwächen; c) i kursyer në fjalë “wortkarg”; ç) fatal për autorin “fatal für den autor”; d) i ndershëm me shokët “erhrlich gegenüber (den) Freunden”; dh) i përbërë prej shumë pjesësh “aus vielen Teilen bestehend”3. Këtë çështje e vë në dukje edhe R. Memushaj te Gjuhësia gjenerative (2008: 167), i

cili, duke iu referuar L. Haegeman-it4, thotë: “Strukturë tematike kanë edhe emrat, mbiemrat, madje edhe parafjalët”5. Tani duket sikur teoria e valencës dhe teoria e roleve tematike janë e njëjta gjë. Në të vërtetë, këto dy koncepte dallojnë nga njëri-tjetri, sepse parafjala cakton role tematike, po nuk ka valencë.

Nëse heqim një paralele në mes valencës së foljes dhe valencës së mbiemrit, do të vërtetohet se në këtë pikë mes tyre ka ngjashmëri, p.sh.:

a) Fëmija u ngjan prindërve të vet. b) Fëmijë i ngjashëm me prindërit e vet. Në këta dy shembuj shihet se folja dhe mbiemri kanë valencë, prandaj kanë nevojë

për shkarkimin e roleve tematike (semantike), si veprues (agjent), pësues (ecperiencier), temë (pacient), përfitues (beneficiary)6. Kur është fjala për rolet tematike, duhet të kemi parasysh argumentet, që te folja dhe mbiemri, siç u tha më lart, janë me status të ndryshëm. 1 Shih: O. Buchholz–W. Fiedler, Albanische Grammatik, f. 338. 2 Po aty, f. 340–341. 3 Po aty, f. 342–343. 4 L. Haegeman, Introduction to Governement and Binding Theory, Blackwell, Oxford UK § Cambridge

USA, 1994, f. 46–48. 5 R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, f. 168. 6 Po aty, f. 167.

150

Për sa i përket valencës së mbiemrit, duhet vënë në dukje se te kjo klasë leksikore duhen veçuar mbiemrat e prejardhur nga foljet, mbiemrat e prejardhur nga emrat prejfoljorë; mbiemrat e prejardhur nga emra dhe mbiemrat e parmë. Sipas mendimit tonë, valenca dhe rolet tematike të mbiemrave të prejardhur nga folje a emra prejfoljorë dallojnë nga ato të mbiemrave me prejardhje nga një temë emërore dhe mbiemrave të parmë. Ky ndryshim vjen nga tema fjalëformuese. Në qoftë se shikojmë te shembujt e mësipërm rolet tematike të foljes ngjaj dhe të mbiemrit i ngjashëm, shohim se si folja, ashtu edhe mbiemri shkarkojnë dy role tematike mbi argumentet e tyre. Kryefjala dhe kundrinori i zhdrejtë (sipas gramatikës tradicionale) janë dy argumentet e domosdoshme të foljes, ndërsa te mbiemri me temë foljore janë argumente mbi të cilët shkarkohen rolet tematike kryefjalë dhe kundrinor i zhdrejtë i shprehur me sintagmë parafjalore. Ç’dallohet te rolet tematike të foljes dhe të mbiemrit? Së pari, argumentet e foljes janë dy sintagma emërore (njëra në rasën emërore dhe tjetra në rasën dhanore), kurse te mbiemri kemi një sintagmë emërore dhe një sintagmë parafjalore në funksion të argumenteve mbi të cilat shkarkohen rolet tematike. Në qoftë se gjenerojmë strukturën e thellë në fjalinë (a), do të kemi: Fëmija ngjan me prindërit e vet. Që do të thotë se folja jokalimtare ngjaj dhe mbiemri i ngjashëm kanë rrjeta tematike të ngjashme (sintagmë emërore + sintagmë emërore ose sintagmë parafjalore). Kjo vjen si pasojë e temës semantike fjalëformuese të mbiemrit që është e prejardhur nga folja:

a) [kush?] ngjan [(vep.) kujt? (fol. kalimtare) me kë?] b) [kush?] i ngjashëm [me kë?] Dy argumentet e mbiemrit mbi të cilët shkarkohen rolet semantike janë fakultativë

(kurse në funksione të caktuara sintaksore të mbiemrit sintagma parafjalore del argument i detyrueshëm), p.sh.:

a) i lodhur nga puna, i ardhur nga perëndimi, i privuar nga liria, i punuar nga punëtorët, i molisur nga sëmundja; i etur për dije, i interesuar për shkencë, i bashkuar me shokët, i ngjashëm me motrën, i informuar mbi gjendjen, i shpuar me makinë, i kënaqur me përgjigjen, i përshtatshëm për qëllimet tona, i dhënë pas leximit, i kujdesshëm ndaj problemeve, i mposhtur prej armikut, i ulur buzë lumit, i mbjellë rrëzë malit etj.

Mirëpo valencë nuk kanë vetëm grupi i mbiemrave i prejardhur nga foljet. Valencë

kanë edhe mbiemrat e parmë, mbiemrat e prejardhur nga emra dhe nga ndajfolje, si p.sh.:

b) i zi në fytyrë, i lartë me trup, i madh në moshë, , i bukur në pamje, i shpejtë në vrapim, i vjetër nga bashkëmoshatarët, i ngadalshëm në punë, i mirë me shokët, i ndërgjegjshëm me miqtë, i keq në sjellje, i rëndë nga pesha, i lehtë në peshë, besimtar ndaj Zotit, i thellë në mendime, i nevojshëm në punë, i pabesë me shokët, i pastër në shpirt, tradhtar ndaj atdheut, miqësor me të tjerët, i gjallë në punë, i qartë për të tjerët, i sëmurë nga ethet, i dëmshëm për shëndetin etj.

151

c) i hekurt, i drunjtë, i mëndafshtë, i qelqtë, tremujor, drunor, ekipor, popullor, prizrenas, tiranas, gjeografik, i bakërt, i poshtëm, i këtushëm, i atjeshëm, javor, mujor, kohor, vjetor, industrial, ekonomik, studentor, shkollor, politik, teknik etj.

Klasa e mbiemrave të grupit (a) dhe (b) kanë valencë dhe marrin argumente për të

shkarkuar rolet semantike, kurse, sipas mendimit tonë, grupi i mbiemrave (c) nuk ka valencë. Arsyeja se përse këta mbiemra nuk kanë valencë gjendet në aspektin semantik, dmth. nuk ua lejon semantika e tyre, p.sh. mbiemri i drunjtë nuk ka aftësi t’i caktojë role tematike një sintagme emërore a parafjalore.

Mbiemrat e grupit (a), të cilët janë të prejardhur nga foljet dallojnë nga mbiemrat e grupit (b), sepse bartet vlera semantike e foljes përmes temës fjalëformuese edhe te mbiemri, prandaj te ky grup i mbiemrave shpeshherë rolet tematike dalin të domosdoshme në pozicione dhe në funksione të caktuara sintaksore, p.sh.:

a) *Agimi është i interesuar [për kë?] b) Agimi është i interesuar për studime të larta. Nëse në fjalinë (a), nëse nuk na ndihmon konteksti, fjalia del e paplotë

(jogramatikore), sepse bashkëfolësi nuk e di se për çka është i interesuar Agimi. Kurse në fjalinë (b), mbi sintagmën parafjalore [për studime të larta] shkarkohet roli semantik i mbiemrit [i interesuar] duke plotësuar valencën e vet dhe fjalia nuk ka nevojë për kontekstin për të qartësuar se për se është i interesuar Agimi. Në fjalinë Agimi interesohet për studimet e larta, e cila është e gjeneruar në strukturën e thellë, del i njëjti roli tematik si te folja, ashtu edhe te mbiemri i prejardhur prej saj. Kjo tregon se mbiemrat prejfoljorë kanë rrjetë tematike të ngjashme me foljet.

Le të marrim valencën e foljes dhe të mbiemrit dhe rolet tematike të tyre të shkarkuara mbi një fjali kryefjalore a kundrinore (kështu të quajtura tradicionalisht), p.sh.:

a) Agimi tha që do të udhëtojë nesër. b) Është e mundshme që Petriti të udhëtojë nesër. c) *Agimi tha [?] ç) *Është e mundshme [?]. Te shembujt e sipërshënuar, fjalitë (a) e (b) janë gramatikore, kurse fjalitë (c) dhe

(ç) janë jogramatikore. Shtrohet pyetja: Pse dy fjalitë e fundit nuk janë gramatikore? Fjalitë (c) dhe (ç) janë jogramatikore, sepse folja tha dhe mbiemri e mundshme nuk e kanë ngopur valencën e tyre. Folja dhe mbiemri kërkojnë t’i shkarkojnë rolet semantike, në këtë rast, mbi një fjali të varur c) [tha] që do të udhëtojë nesër dhe ç) [e mundshme] që Petriti të udhëtojë nesër. Pra, rolet tematike të foljes dhe të mbiemrit nuk shkarkohen vetëm mbi një sintagmë emërore dhe parafjalore, por edhe mbi një fjali të varur, shërben

152

si argument i foljes dhe i mbiemrit. Këto fjali të varura mbi të cilat shkarkohet roli semantik i foljes dhe i mbiemrit, Xh. Grafi i quan fjali argumentuese1.

Në punimin e Ilka Mindtit me titull “Valenca e mbiemrave eksperiencialë dhe vlerësues” trajtohen fjalitë that- dhe njëherit valenca e mbiemrave, duke vënë në pah se valenca e mbiemrave mund të plotësohet edhe me anë të një fjalie të varur. Tani fjalia e varur del në funksion të argumentit të mbiemrit. Ja disa shembuj të shkëputur nga ky punim:

It was obvious a storm was comming in.2 Ishte e qartë se stuhia po afrohej3. I am also very aware that all this is relative.4 Unë jam shumë i sigurt se e tërë kjo është relative. Fjalitë e varura kryefjalore në anglishte dhe shqipe janë në funksionin e

argumenteve të mbiemrave obvious (e qartë) dhe aware (i sigurt), mbi të cilët shkarkohet roli semantik dhe plotësohet valenca e mbiemrave në fjalë. Në qoftë se i heqim fjalitë argumentuese nga periudha, fjalitë e mbetura bëhen jogramatikore, sepse mbiemrat nuk kanë mbi kë të shkarkojnë rolet tematike dhe kështu të ngopin valencën e tyre, p.sh.:

*It was obvious [?] * Ishte e qartë [?] * I am also very aware [?] *Unë jam shumë i sigurt [?] 5 Për valencën e mbiemrit, në të vërtetë, kërkohet një studim shumë më i thelluar dhe

më gjithëpërfshirës, mirëpo ky trajtim i shkurtër le të mbetet një nismë që kërkon trajtime më të thelluara në të ardhmen. Siç do të shihet në paragrafët vijues, teoria e valencës jep një shpjegim shumë të thukët dhe eksplicit edhe për funksionet e mbiemrit (atributiv e predikativ) dhe për shkallët e tij.

4.3 Funksionet sintaksore të mbiemrave

Sintaksa është disiplinë gjuhësore, e cila bashkë me morfologjinë përbëjnë dy rrafshet më të mëdha të gjuhës. Derisa morfologjia ka për objekt studimi strukturën e fjalës dhe raportet e përbërësve brendapërbrenda saj, sintaksa për objekt studimi ka

1 Shih: G. Graffi, Le strutture del linguaggio. Sintassi, Bologna, 1994, f. 116. 2 I. Mindt, "The valency of experiental and evaluative adjectives", në Th. Herbst, K. G. Votteler (eds.) Valency: Theoretical and Cognitive Issues, Mouton de Gruyter, Berlin . New York, 2007, f. 101. 3 Në anglishte nuk është e nevojshme lidhëza that, kurse në shqipe ajo është e domosdoshme. 4 I. Mindt, "The valency of experiental and evaluative adjectives…", f. 102. 5 Kuptohet kur nuk na ndihmon konteksti. Në rast se konteksti ndihmon dhe qartëson që për çka jam unë i sigurt, atëherë fjalia në shqipe del gramatikore.

153

lidhjet e fjalëve në sintagmë, të sintagmave në fjali dhe lidhjet e fjalive në periudhë. Siç shihet, fjala në sintaksë del si përbërësi më i vogël në gji të njësive sintaksore: sintagmës, gjymtyrës së fjalisë, fjalisë etj.

Siç është vënë në dukje në këtë studim, mbiemri ka status sintaksor të ngjashëm me katër klasat e tjera leksikore. Ai, së bashku me emrin, foljen, ndajfoljen dhe parafjalën, përfshihet në kategoritë leksikore, që do të thotë se del si kokë leksikore e sintagmës. Mbiemri është një klasë leksikore jashtëzakonisht komplekse si në aspektin morfologjik e leksiko-semantik, ashtu edhe në atë sintaksor e stilistik. Sipas mendimit tonë, këto tri aspekte janë tri plane gjuhësore të ndërlidhura ngushtë me njeri-tjetrin në klasën mbiemrit (dhe klasave të tjera). Prandaj mosnjohja apo mostrajtimi i njërit plan gjuhësor në studimin e klasës së mbiemrit sjell paqartësi studimi dhe çon në përfundime të gabuara. Që në kreun hyrës kemi vënë në dukje se mbiemri në të gjitha gramatikat e shqipes del më mirë i hulumtuar në aspektin morfologjik, kurse në aspektin sintaksor dhe semantik më pak krahasuar me emrin dhe foljen.

Pikërisht, pas trajtimit që i bëmë aspektit semantik e morfologjik (fjalëformues) të mbiemrave, këtu do të ndalemi në aspektin sintaksor të tyre. Për këtë, le t’u hedhim një vështrim të shkurtër disa gramatikave të shqipes. Një trajtim të shkurtër për funksionet sintaksore të mbiemrit e gjejmë te gramatika e Gj. Pekmezit “Albanesische Grammatik”, i cili, mbështetur në kriterin sintaksor, mbiemrit i njeh dy funksionet sintaksore: a) funksionin atributiv dhe b) funksion predikativ, p.sh.: dat. sg. ńerin tε mirε, dat. pl. ńiersve tε mirε; gra tε mira (gute Frauen), grave tε mira, tε mirave gra1. Një trajtim më të plotë dhe interesant për funksionet sintaksore të mbiemrit e gjejmë më vonë te gramatika e I. D. Sheperit (Kreu IV – Sindaksa). Sipas Sheperit, mbiemrat dalin në funksion të cilësorit dhe në funksion të atributit2 (kallëzuësit) 3, p.sh.: njëri i madh, udh’ e gjatë (cilësori); e kam librën të mirë, i bleva rrobat të shtrênjta (atributi ose kallëzuësi)4.

Një trajtim të ngjashëm për funksionet sintaksore të mbiemrave e gjejmë te gramatika e K. Cipos, i cili, siç duket, qe mjaft i ndikuar nga gramatika e Sheperit. Edhe ky autor flet shkurtazi për funksionet sintaksore të mbiemrave, por pa sjell ndonjë risi.

Këto funksione i njihen mbiemrit edhe nga autorë të gramatikave të tjera si: O. Myderrizi, J. Rrota, Sh. Demiraj, por nuk gjejmë një trajtim të thelluar të tyre. Demiraj solli risi në gramatikën e shqipes në shumë aspekte, i mbështetur në parime të rrepta shkencore dhe metodologjike, duke i çuar zhvillimet gramatikore të shqipes shumë më përpara. Por funksionet sintaksore të mbiemrit ai i trajtoi shumë shkurtazi, krahasuar me trajtimin e klasifikimit morfologjik dhe semantik të mbiemrave në përgjithësi.

Kjo çështje nuk do të zgjojë as interesimin e gramatikanëve të mëvonshëm. Në gramatikën e L. Njumarkut Standard Albanian (1982) nuk shtrohet fare kjo çështje, kurse një trajtim të shkurtër e gjejmë te Grammatica Albanese (1985) e N. Resulit. Një trajtim serioz për funksionet sintaksore të mbiemrit gjejmë vetëm tek “Albanische Grammatik” (1987) e dy autorëve gjermanë, O. Buchholz – W. Fiedler. Në këtë

1 Shih: Gj. Pekmezi, Albanische Grammatik, vep. cit., f. 116. 2 Siç duket, autori ngatërrohet në termat për funksionet sintaksore të mbiemrit. 3 I. D. Sheperi, Gramatika dhe sindaksa…, vep. cit., f. 149–162. 4 Po aty, f. 151.

154

gramatikë, përveç që trajtohen mjaft mirë këto funksione të mbiemrit krahasuar me pararendësit e tyre, po këtu për herë të parë shtrohet edhe çështja e valencës (Rektion) së mbiemrit në shqipe.

Mirëpo kjo rrugë nuk ndiqet nga Gramatika e gjuhës shqipe (1995, 2002). Në këtë gramatikë (2002), mbiemri klasifikohet në klasa mbështetur sipas dy kritereve – morfologjik dhe semantik, – duke lënë pa trajtuar klasifikimin e mbiemrit sipas kriterit sintaksor1. Mostrajtimi i klasifikimit të mbiemrave sipas parimit sintaksor përbën një mangësi tjetër të gramatikës akademike. Na thotë mendja se një lëshim i tillë nuk është si pasojë e mosnjohjes së kësaj çështjeje nga studiuesit e shqipes moderne, por del si anashkalim për problemin në fjalë. Këtë çështje të lënë pas dore nuk e trajton as A. Dhrimoja te monografia për mbiemrin, i cili mjaftohet vetëm me këtë pohim: “Mbiemri në gjuhën shqipe njeh dy përdorime: si përcaktor (epitet)2 dhe si kallëzuesor (predikat) dhe si i tillë mund të qëndrojë: a) pas emrit të karakterizuar ose b) para emrit të karakterizuar, c) pas dhe para foljes pjesë përbërëse të kallëzuesit.”3 Ky vështrim i shkurtër për këtë çështje tregon se në historinë e gramatologjisë shqiptare ende nuk kemi një studim të thelluar të mbështetur në kritere shkencore për funksionet sintaksore të mbiemrit, pa mohuar se ku më shumë e ku më pak përmenden këto funksione. Por nuk mjafton të thuhet se ky mbiemër është në këtë funksion apo në atë funksion sintaksor, sepse çështja nuk është kaq e thjeshtë dhe e parëndësishme për gramatikën.

Në gramatikat e gjuhëve të tjera europiane, funksioneve sintaksore të mbiemrave u kushtohet vëmendje e veçantë. Njëra nga gramatikat e tilla është gramatika gjermane DUDEN, e cila i kushton kësaj çështjeje vëmendje të theksuar4. Në këtë gramatikë, përveç kësaj çështjeje, trajtohet edhe valenca e mbiemrave, që gramatika e shqipes as që e ka trajtuar (përveç hulumtimeve të veçanta të kohëve të fundit nga studiues të ndryshëm). Nuk do të flasim më gjatë këtu për këto çështje, sepse në paragrafët në vijim do të trajtojmë këto çështje një nga një.

4.3.1 Funksioni atributiv i mbiemrit

Mbiemri në funksion atributiv (dhe predikativ) historikisht del i qartë dhe i kristalizuar që në shkrimet e para të shqipes. Kjo do të thotë se mbiemri është përdorur në këtë funksion që në zanafillë, sepse vetë ekzistenca e mbiemrit lidhet me këtë funksion sintaksor, i cili shërben për të përcaktuar (modifikuar) një emër. Le të marrim disa shembuj nga veprat e para të shqipes së shkruar, si p.sh.: guur i paçmuem (Ba. f. 3), aar o guur të paçmuom (Bu. R. 351), me një guur të madh (Ba. SC 58), një guur for të bukur e të paçmuom (SC 209), dy edha të mirë (Buz., B 2/147), turmeci i egërë (Buz. 2/47), erë të bukurë (Buz. 2/23), gjella e amblë (Buz. 2/41), djalëth i vogëlë (Bud. DC

1 Sipas këtij kriteri, nuk është bërë klasifikimi i mbiemrave në klasa as në monografinë e A. Dhrimos (Shih: Për shqipen dhe shqiptarët, I, 2008. 2 Siç ngatërrohet K. Cipoja lidhur me termat për funksionet sintaksore të mbiemrave, po kështu ndodh edhe me A. Dhrimon, i cili termin “epitet” e përdor në vend të termit “atribut”. Por semantikisht këto dy terma nuk mund t'i zënë vendin njëri-tjetrit. 3 Shih: A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, I, f. 74. 4 Shih: DUDEN, Die Grammatik, 4, Dudenverlage, Mannheim, Wien, Zürich, 2009, f. 340–360.

155

36), qen i zij (Bud. DC 265), një niegullë e zezë (Bud. DC 256), faqe e zezë (Bu. DC 220), kankë të ree (DC. 269)1, arën e punueme, tokën e trashegueme2. Siç duket në këta shembuj të marrë nga vepra e R. Mulakut, sintagmat emërore a parafjalore janë të formuara nga një emër në funksion të kokës së sintagmës emërore dhe mbiemrit si modifikues (përcaktues). Le të sjellim edhe disa shembuj në vijim të përdorimit të mbiemrit në këtë funksion në shqipen e sotme krahasuar me disa gjuhë simotra, p.sh.: libër i mirë, djalë punëtor, kjo vajzë punëtore, ditë e ftohtë, dukuri interesante, fenomen i pakapshëm, ide e mirë, shkollë elite, vend demokratik, ekonomia bujqësore-ushqimore, shkollimi edukativo-arsimor, teknikat metodike-didaktike etj. Po kështu ndodh edhe në anglishte, frëngjishte, gjermanishte e italishte, p.sh.:

ang.: the yellow fish, a yellow fish, yellow fish; the red flower, a red flower, red flower; the blue car, a blue car, blue car; gjer.: der gelber Fisch, ein gelber Fisch, gelber Fisch; die rote Blume, eine rote Blume, rote Blume; das blaue Auto, ein blaues Auto, blaues Auto3; frëngj .: le poisson jaune, un poisson jaune, poisson jaune; la fleur rouge, une fleur rouge, fleur rouge; la voiture bleue, une voiture bleue, voiture bleue; it .: il pesce giallo, un pesce giallo, pesce giallo; il fiore rosso, un fiore rosso, fiore rosso; l’auto blu, una macchina blu, auto blu; shq.: peshku i verdhë, (një) peshk i verdhë; lulja e kuqe, (një) lule e kuqe; vetura e kaltër, (një) veturë e kaltër.

Në këtë funksion, që është universal për të gjitha gjuhët, mbiemri gjen një përdorim

shumë të dendur, sepse është klasë leksiko-semantike që emërton cilësinë e një sendi, frymori ose vetitë e një gjendjeje a veprimi te një frymor a send. Kjo klasë leksikore duke pasur një semantikë të tillë, kërkon të hyjë në lidhje me një emër brenda sintagmës emërore për t’i realizuar lidhjet e saj sintaksore dhe semantike. Mbiemri në funksion atributiv përshtatet me fjalën e përcaktuar (kokën e SE-së) në numër, gjini (e për mbiemrat e nyjshëm edhe në rasë). Nga kjo kuptojmë se kategoritë gramatikore të mbiemrit nuk janë të mëvetësishme (me përjashtim të kategorisë së shkallës). Nga kjo rrjedh se kategoritë gramatikore të mbiemrit (përveç kategorisë së shkallës) janë tipare të painterpretushme (shih më sipër § 1.3), sepse ndryshimi i numrit, i gjinisë dhe i rasës te mbiemri nuk sjell ndryshime semantike, p.sh.: ditë e ngrohtë – ditë të ngrohta; pëllumb i bukur – pëllumba të bukur; ditën e ngrohtë, pëllumbin e bukur; burrë i mençur – grua e mençur. Në procesin e formimit të një sintagme emërore mbiemri hyn me vlera minus të tipareve të paintepretueshme dhe, duke u lidhur me emrin, vepron operacioni i përshtatjes, që u cakton vlera pozitive këtyre tipareve, dmth. i përshtat mbiemrat në numër, gjini dhe rasë me emrin.

1 Ragip Mulaku, Gjuha e shkrimeve të vjetra shqipe (Shek. XV–XVIII), IAP, Prishtinë, 2012, f. 173, 197, 277, 278. 2 Miranda Kasneci, Fjalëformimi në veprat e Gjergj Fishtës, botimet Ura, Prishtinë, 2016, f. 140. 3 C. Zorach, Ch. Melin, E. A. Kautz, English Grammar for Students of German, Jacqueline Morton, 2009, f. 133.

156

Një veçori tjetër e mbiemrave të shqipes është topika e mbiemrit sipas rendit të fjalëve në fjali. Sipas kësaj veçorie, mbiemrat e shqipes në funksion atributiv dalin zakonisht pas emrit që e përcaktojnë, pra, në anën e djathtë të kokës së sintagmës, që do të thotë se në shqipe, të paktën për mbiemrin, vepron parametri koka majtas. Ky është rendi i zakonshëm sintaksor i mbiemrit në shqipe, p.sh.: një emër të madh, gjerësia elegante, shtëpi e mejtuar, një harmoni e rrallë, çupë e dashur, shpirt i mbyllur, mikeshë ideale, një nxënës serioz, zhvillime romantike, qetësi melankolike (F. Konica, “Dr. Gjilpëra...”, f. 84-85); gjë e gjallë, shpendët e bekuar, një botë e mjerë, (D. Agolli, “Baladë për tim atë dhe për vete”, f. 128, 133,135). acarim i mëparshëm, vajzë e përndezur, vetja e ndërlikuar, qetësi e padurueshme, ngatërresat e mundshme, pjesa teatrale (I. Kadare, “E pangopura”, f.10).

Mirëpo kemi edhe rendin e përkundërt të këtyre përbërësve të sintagmës [mbiemër

+ emër], që del edhe në shkrimet e para të shqipes, siç mund të shihet nga shembujt që vijojnë:

a) te shkrimet e para të shqipes: një i madh profetë duol ndër nee (Buz. 2/181); të madhe luftë; më të madhe dhunë kletë bduom; të lidhun me të forta burgje (Buz. 2/367), zunë të madh peshk (Buz. 2/ 281); një të madh zaa (Buz. 2/346); e madhe nevojë (Bu. SC 21), i madh dimënë (DC 143), me të madh kujdes (DC 16), kjo e madhe Kafshë (DC 47); e bukurë grue (Ba. f. 27), i butë Njerij (f.55), i pëlqyeshim Djalë (f.73) etj.

Duke vrojtuar këta shembuj, të bie në sy se në shkrimet e vjetra mbiemri ndodhet para një emri të pashquar, kryesisht në njëjës. Lidhur me këtë, Sh. Demiraj vëren që “…para se të zhvillohej prirja për ta vendosur mbiemrin rregullisht pas emrit, ky përcaktor edhe në gjuhën shqipe, ashtu si në gjuhët e tjera i.e., duhet të ketë pasur një renditje më të lirë”. Këtë hipotezë ai e mbështet në faktin që “edhe në periudhën e dokumentuar të shqipes mbiemri nuk e ka humbur fare aftësinë për të ndërruar renditjen e tij të zakonshme, duke u përdorur në disa rrethana edhe para emrit për qëllime të caktuara stilistike”1.

Por, duke krahasuar shembujt nga autorët e vjetër dhe nga shqipja e sotme, të bie në sy tek autorët e vjetër emri që ka një mbiemër të paravendosur del në trajtë të pashquar dhe mbiemri nuk ka tregues të shquarsisë. Në shqipen e sotme, mbiemri para një emri zakonisht merr treguesin e shquarsisë të emrit duke dalë formalisht në trajtë të shquar, ndërsa rastet kur mbiemri i paravendosur nuk merr treguesin e shquarsisë të emrit janë të rralla. Kështu, të krahasohen:

Shqipja e vjetër: dimënë i madh � i madh dimënë Shqipja e sotme: Luli i shkretë � i shkreti Lul, nëna e shkretë � e shkreta nënë

1 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, f. 536.

157

Në shqipen e sotme mbizotërojnë sintagmat emërore më mbiemër të pravendosur formalisht të shquar: i shkreti Lul (Migjeni); i ziu bylbyl (Mjeda); fort i ndershmi zotni (H. Mosi); të vetmen temë; i shkreti ati im, të madhen këngë në Tiranë, të shumta zitë e dertet, e madhe stivë, të zëna peng, të qeshura të kota!!!, të vocklat hapa, të shenjtin emër, e njëjta erë e zhurmë, të njëjtat shpresa, i njëjti ankth, e njëjta erë e luftës (D. Agolli, “Baladë për tim atë dhe për vete”, f. 15, 73, 79, 90, 97, 100, 114, 115, 120). Ndërsa sintagmat emërore si ato që gjejmë tek autorët e vjetër janë më të rralla: Ama, të bukur njeri që ka gjetur të pyesë?... Gjithë sherri për atë u bë, ky na e paska marrë shahit! - J. Xoxa, Lumi, II, 60; Të bukur të çkoqitur që kanë për t’u bërë... - po aty 215; O Pilo, O Leks, delni ore! Oho, më ndejtki te gardhi e më bëki sehir? Të bukur punë mashalla! - po aty 218).

Paravendosjen e mbiemrit janë rrekur ta shpjegojnë disa gramatikanë, ndër të cilët i

pari është K. Cipoja, i cili pyetjes se “ku e ka vendin mbiemri cilësonjës”, i jep këtë përgjigje:

“Natyra e gjuhës ja ka caktuar vëndin pas emrit, andaj thomi: shtëpi e bardhë; lule e merme; dele e butë. Po kur e lypin rrethanat, munt të dalë e të rrijë edhe përpara emrit. Këto rrethana janë: 1) konteksti vetë, 2) dispozitat psikologjike të shkrimtarit, 3) nevoja për të vënë në dukjë një cilësi, 4) kur çfaqim habi a dhëmbje, p.sh. Me të bukurën gjuhën tonë munt të çfaqim mendime […], të bukur kalë kish blerë […], e mjera nënë se ç’pa me sy […]

Që ta thomi shkurt, mbiemrat me kuptim të fytyruar, zakonisht, dalin përpara emrit; ata me kuptim të mirëfilltë rrinë, përgjithësisht, pas emrit.”1

Prania e nyjës të mbiemri i paravendosur e shpie Cipon në përfundimin se mbiemri ka trajtë të pashquar dhe të shquar.

Mirëpo Sh. Demiraj për këtë çështje ka një qëndrim tjetër nga Cipoja. Për këtë problem, ai, ndër të tjera, thotë: “Përsa i takon trajtës, mbiemrat si fjalë, që tregojnë një cilësi të emrit qoftë drejt për drejt qoftë tërthorazi, nuk mund të kenë dallime trajte (të shquar dhe të pashquar). Prandaj si mbiemra ata nuk duhet të marrin nyje të sprasme. Mirëpo, kur përdoren përpara emravet logjikisht të shquar, ata mund të përdoren edhe me nyje të sprasme, veçse në raste të tilla emrat formalisht përdoren të pashquar, d.m.th. pa nyjet e sprasme përkatëse, megjithatë ajo këtyre u përket. P.sh. O moj Shqypni, e mjera Shqypni, kush të ka qitun me krye në hi?”2. Sikundër shihet, Demiraj del shumë i qartë dhe i saktë në trajtimin e çështjës në fjalë.

Për këtë çështje shprehet edhe A. Dhrimoja, i cili, ndër të tjera, thotë: “Ndërsa mbiemri tregon një tipar që mund t’u përkasë sendeve më të ndryshme, pra, ka kuptim leksiko-gramatikor mbiemëror, mbiemri i emërzuar përdoret i mëvetësishëm. Ai tashmë nuk tregon asnjë tipar që mund t’u përkasë sendeve të ndryshme, asnjë tipar që i përket një sendi të caktuar, por përmes tiparit ai emërton drejtpërsëdrejti vetë sendin që ka tiparin e dhënë. Pra, ai fiton kuptimin themelor leksiko-gramatikor të emrit,

1 K. Cipo, Gramatika e gjuhës shqipe, f. 73. 2 Shaban Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, vep. cit., f. 68.

158

sendorësinë...”1 Dhrimoja del shumë i qartë për këtë çështje, sepse mbiemri i emërzuar e tkurr kuptimin semantik mbiemëror, duke emërtuar tani një frymor a send sipas cilësisë a tiparit që e karakterizon vetë atë, p.sh.: Të keqes nuk mund t’i thuash e mirë; Të mirit nuk mund t’i thuash i keq etj.

Kur mbiemri zë pozicionin para emrit brenda strukturës së sintagmës emërore, duhet patjetër që të emërzohet, pra, të marrë edhe kategorinë gramatikore të shquarsisë. Megjithëse këtu kemi të bëjmë me shquarsi formale, pasi kategoritë e tjera, numrin dhe gjininë, i merr nga emri, ndërsa semantikisht kuptimit themelor mbiemëror i shtohet një semë stilistiko-emocionore, mbiemri i paravendosur mund të përdoret edhe më vete, duke marrë edhe funksionet sintaksore dhe vlerat semantike të emrit që pëson elipsë. P.sh., të krahasohen:

a) E mjera grua kishte luftuar gjatë gjithë jetës…

I ziu plak kishte heq e vuajtur shumë.

b) E mjera kishte luftuar gjatë gjithë jetës… I ziu kishte heq e vuajtur shumë.

Në shembujt në b), emri mungon, por kuptimi i fjalisë nuk cenohet, me kusht që

konteksti ta bëjë të qartë se për kë a për çfarë bëhet fjalë, dmth. emri që ka rënë, të jetë përmendur më parë. Këtu kemi të bëjmë me emërzim kontekstor, që duhet dalluar nga emërzimi i vërtetë i mbiemrit. Emri i ardhur nga emërzimi i mbiemrit, në dallim nga mbiemri i emërzuar nga konteksti, i kryen funksionet sintaksore i vetëm, si gjithë emrat e tjerë, dmth. mund të dalë po në ato funksione sintaksore që del edhe emri, p.sh.: I keqi është me fat; E mira është pa fat. Të mirin është vështirë ta gjesh; Të keqes i ndihet era nga larg; Të keqen edhe po e gjete në rrugë, mos e merr.

Është me interes të analizohet sintagma mbiemërore sipas teorisë X-bar me tre nivele projektimi, p.sh.:

(a) SD'' (b) SD'' (c) SD''

D' D' D'

D0 SE'' D0 SE'' D SE'' E M E M M E një botë e mjerë -i Lul i shkretë -i i shkret(ë) Lul një botë e mjerë Luli i shkretë i shkreti Lul

Skemat X-bar të këtyre sintagmave shpërfaqin qartë lidhjen sintaksore të përbërësve të tyre, duke treguar topikën e fjalës së përcaktuar dhe të fjalës përcaktuese si dhe funksionin sintaksor atributiv të mbiemrit. Në sintagmat emërore (a) dhe (b) mbiemri që del në funksion atributiv zë vend pas emrit që e përcakton; kurse në SE (c)

1 Shih: A. Dhrimo, Mbiemri në gjuhën shqipe, f. 125.

159

mbiemri del para emrit (kokës së sintagmës emërore), ndërkohë që nyja shquese bën dy lëvizje: në fillim, nga emri te mbiemri, pastaj nga pozicioni fundor te mbiemri del në pozicion nistor të sintagmës.

Të dy pozicionet e emrit brenda sintagmës emërore (pas emrit dhe para emrit) dalin që në shkrimet e para të dokumentuara dhe në shqipen e sotme. Por përdorimi i mbiemrit pas emrit është topika e natyrshme e kësaj klase leksikore dhe përbën një nga parametrat gjuhësorë që e dallojnë gjuhën shqipe nga anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja dhe gjuhë të tjera, në të cilat mbiemrat në funksion atributiv zënë vend para emrit në strukturën e sintagmës emërore (për këtë shih shembujt më lart).

Siç dihet, sintagma emërore nuk del vetëm në funksion të kryefjalës, por mund të dalë edhe në funksione të tjera në fjali. Funksionet e sintagmës emërore kushtëzohen nga valenca e foljes (folja njëvalente, dyvalente, trivalente), p.sh.:

1) Nxënësi i mirë punon. 2) Mësuesi e shpërbleu nxënësen e mirë me një dhuratë. 3) Gerioni fle në krevatin e vogël.

Siç shihet, sintagma emërore [emër + mbiemër] në këta tre shembuj ka funksione të ndryshme. Në shembullin e parë kemi sintagmën emërore [nxënësi i mirë] në funksion të kryefjalës (vepruesit), kurse mbiemri brenda sintagmës del në funksion atributiv, sepse jep një cilësi, tipar a veçori të një frymori. Në shembullin e dytë (2) kemi një fjali tjetër ku sintagma emërore [nxënësen e mirë] del argument në funksion të kundrinorit të drejtë (përfituesi). Në fjalinë e tretë (3) kemi sintagmën emërore [në krevatin e vogël] në funksion të rrethanorit të vendit. Në të gjitha këto sintagma emërore, mbiemri shpërfaqet në funksion atributiv, pavarësisht se ç’funksion sintaksor kryen sintagma emërore në fjali. Funksioni sintaksor (atributiv) i mbiemrit mbetet i pandryshuar. Siç kemi thënë më lart, mbiemri në këtë funksion hyn në lidhje sintaksore vetëm me emrin, p.sh.:

a) sintagma emërore (emër + mbiemër) në funksion të kryefjalës:

Një deriçkë e mbyllur nga dy anët me rreze... (J. Xoxa, Lulja e kripes, I, f. 177); Djali i vogël, sa herë që e rrihte i ati, qeshte (J. Xoxa, Lulja..., f. 224); Një veprimtari e ethshme kishte shpërthyer ndër komunistët dhe patriotët antifashistë.. (J. X., Lulja ..., f. 252); Gurrëshoshasit e vegjël, kur dolën nga stani i dhive kujtuan se hynë në një botë tjetër (K. Jakova, Fshati midis ujërave, I, f. 58); Njeri i pafe, që rreh priftënt, njeri ngatërrestar (K. Jakova, Fshati..., I,, f. 119); Oda e madhe e shtëpisë së kryetarit ishte mbushur qoshe më qoshe me njerëz (D. Agolli, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, f. 91); Njerëz të çiltër! - tha ai duke përveshur mëngët e këmishës. (D. Agolli, Shkëlqimi..., f. 103) etj.

b) sintagma emërore (emër + mbiemër) në funksion të kundrinorit :

Besa e burrave nuk u jepet grave të bukura (K. Jakova, Fshati midis..., I, f. 83); Ai shikoi shokun e vet, agronomin e heshtur, në cep të tavolinës (K. Jakova, Fshati... I., f. 83); Dr. Gjilpëra shikonte qytetin e varfër... (F. Konica, f. 107); Një mustaqe e

160

pakrehur, dhe një ballë e rrudhur e mbuluar me një qeleshe të zezë, i jepnin ngjyrën e fundit kësaj fytyre qesharake e të frikshme. (Konica, f. 109) etj.

Sikundër shihet nga këta shembuj, mbiemri në funksion atributiv qëndron gjithnjë

pranë emrit (në të djathtë apo në anën majtë të tij) në strukturën e sintagmës. Pavarësisht se në ç’funksione sintaksore del sintagma emërore [emër + mbiemër], te mbiemri në funksion atributiv nuk ndryshon asgjë, ai ruan vetëm një raport sintaksor dhe kjo lidhje sintaksore realizohet vetëm me kokën e sintagmës emërore a parafjalore.

Lidhur me funksionin atributiv të mbiemrit, Xh. Grafi, ndër të tjera, thotë: “Që mbiemrat nuk janë argumente, është mjaft e qartë, sepse prania e tyre nuk kërkohet detyrimisht nga një emër apo nga një folje”.1 Këtë mendim e ilustron me dy shembuj:

a) Lisi është rrëzuar. b) Lisi i madh është rrëzuar.

për të cilët vëren: “Në fjalinë (a), sintagma emërore në rolin e kryefjalës (lis) nuk përmban një mbiemër, po është aq gramatikore sa fjalia (b), ku është i pranishëm një mbiemër”2. Duke qenë se mbiemri është në funksion atributiv, ai del thjesht si një modifikues i emrit dhe prania e tij nuk është e detyrueshme. Çështja ndryshon kur mbiemri del në funksion predikativ, sepse mbiemri në këtë funksion ka një lidhje të dyfisht. Në njërën anë, lidhet me emrin që e përcakton, kurse, në anën tjetër, hyn në lidhje predikative me kallëzuesin foljor.

4.3.2 Mbiemri në përdorim epitetik

Siç është vënë në dukje në kreun hyrës, mbiemri del si një klasë leksikore mjaft e ndërlikuar dhe mjaft me peshë jo vetëm për morfologjinë e semantikën, por edhe për sintaksën. Ky karakter i ndërlikuar i mbiemrit shfaqet jo vetëm kur ndalemi në valencën e tij ose në natyrën e kategorive të tij, por edhe në funksionet e tij. Kjo tregon se mbiemri është një klasë leksikore e vështirë për t’u trajtuar. Në paragrafin e mësipërm (§ 4.3.1) folëm për funksionin atributiv të mbiemrit, dhe më poshtë do të flasim për funksionin predikativ tij. Mirëpo çështja ndërliqet kur, krahas këtyre dy funksioneve (koncepteve) sintaksore, shtohet dhe koncepti “epitet”. Në gramatikat e shqipes nuk gjejmë ndonjë trajtim të thelluar as për këtë koncept. Disa gramatikanë janë rrekur të trajtojnë funksionin atributiv, predikativ dhe epitetik, por nuk kanë arritur t'i trajtojnë si duhet e sa duhet, sepse aq lejonin mundësitë dhe tradita. Kështu që këto hulumtime mbetën sipërfaqësore dhe shpesh të shoqëruara me ngatërrime konceptore (siç ndodh me Cipon, Dhrimon3 e ndonjë tjetër), të cilët i

1 Shih: G. Grafi, Sintaksa, f. 153. 2 Po aty. 3 Dhrimoja te monografia për mbiemrin thotë: “Mbiemri në gjuhën shqipe njeh dy përdorime:” si përcaktor (epitet) dhe si kallëzuesor (predikat)” dhe jep disa shembuj: si ia ban i shkreti Lul, e bukur dhe bujare zonjë, tym i rëndë dhe mbytës, Asht e flaktë dëshira e Dilës, e ftohtë në krye etj. (Për shqipen dhe shqiptarët, vep. cit., vëll. I, f. 74). Sikundër shihet, Dhrimoja ngatërrohet në koncepte e pastaj për pasojë

161

përziejnë funksionet sintaksore (atributiv dhe predikativ) të mbiemrit me funksionin kur ai del si epitet. Dallimin e saktë mes funksioneve sintaksore dhe stilistikore të mbiemrit e jep Xh. Lloshi në veprën Stilistika e gjuhë shqipe dhe pragmatika (2001:70), i cili për këtë çështje thotë: “Mbiemri është ajo që thotë gramatika. Epiteti është një mbiemër plus vlerësimin, vështrimin dhe veprimin e ligjëruesit, ose epiteti = mbiemër + subjekti i ligjëruesit”1. Pra, duke u nisur nga ky përkufizim i Lloshit, arrijmë në përfundimin se funksioni atributiv dhe predikativ i mbiemrit është i rrafshit sintaksor (gramatikor), kurse funksioni i mbiemrit si epitet është i natyrës stilistikore (figurative). Nga kjo rrjedh se dy funksionet e para të mbiemrit që i studion gramatika janë funksione të rendit sintaksor, kurse funksioni i mbiemrit epitetik është me karakter stilistikor, sepse mbiemri (qoftë në funksion atributiv, qoftë në funksion predikativ) mund të jetë edhe epitet, në qoftë se del me kuptim konotativ (figurativ). Mbiemrin me vlera epitetike e gjejmë në krijimet letrare, në letërsinë gojore, në gojën e folësit të shqipes etj. Me funksionin e mbiemrit si epitet merret në këtë rast stilistika, sepse mbiemri epitetik shpreh kuptime ekspresivo-stilistikore (me kuptim emocional-vlerësues + subjekt). Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980) jepen këto shpjegime për termat “epitet” dhe “atribut”: atribut, -i m. sh. -e(t) 1. libr . veti thelbësore, e domosdoshme dhe e përhershme e një sendi a e një dukurie: atribut i materies. Atribut i brendshëm i materies. Atribut i një shoqërie. 2. Veti karakteristike, tipar i përhershëm. I jep atributin që i takon. 3. kryes. sh. zyrt. Të drejtat e cilësitë për të kryer një detyrë ose funksion shtetëror. Me atributet e një qeverie të përkohshme. epiteti, -i m. sh. -e(t) 1. let. fjalë përcaktuese pranë emrit të një qenieje, të një sendi etj., që shpreh një tipar karakteristik ose rrit shprehësinë e ligjërimit; emër që i ngjitet dikujt për ta lavdëruar ose për ta fyer. Epitet i bukur (i goditur, i zgjedhur). Epitet fyes (përbuzës). 2. gram. mbiemër cilësor, që lidhet drejtpërdrejt me emrin e përcaktuar, pa ndërmjetësinë e ndonjë foljeje.

Siç shihet, për termin “atribut” shpjegohen kuptime të përgjithshme që nuk kanë lidhje me gramatikën, kurse kuptimi si koncept gramatikor mungon. Ndërsa për termin “epitet” fjalori jep dy kuptimet në të cilat mund të përdoret, si koncept i fushës së letërsisë dhe si koncept gramatikor. Por shpjegimi “mbiemër cilësor” që i bëhet në këtë kuptim, në të vërtetë vlen si për mbiemrin në funksion atributiv, edhe për mbiemrin në funksion epitetik, për më tepër që epiteti mund të shprehet edhe me një emër2, pra në këtë pikë edhe fjalori pasqyron mangësinë e gramatikës.

ngatërrohet edhe në dhënien e shembujve ku disa mbiemra dalin në funksion vetëm atributiv, ndonjë si atributiv dhe epitet, e disa të tjerë në funksion predikativ. Kjo vjen nga pasoja e mospërcaktimit të saktë të të koncepteve gjuhësore atributiv, epitet, predikativ. 1 Xh. Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, SHBLU, Tiranë, 2001, f. 70. 2 Shih: F. Leka, Fjalor i termave të letërsisë, Infbotues, Tiranë, 2013, f. 129.

162

Mbiemri, për të dalë në funksion të epitetit, duhet të ketë kuptim konotativ (metaforik), dmth. kuptim figurativ shprehës-emocional. Kështu që, si rrjedhojë, me studimin e (mbiemrit) epitetit merret stilistika gjuhësore, e cila për objekt studimi ka organizimin gjuhësor dytësor1. Në këtë rast, siç u vu në dukje më lart, mbiemri duhet doemos të ketë kuptim konotativ (figurativ), p.sh. vullnet i hekurt, pyll i shqetësuar, det i egërsuar, dhomë e heshtur, ëndërr e prerë, dëshirë e vrarë, etj. Të gjithë mbiemrat e përmendur janë epitete, sepse vullneti nuk mund të jetë i hekurt (sepse është emër abstrakt), po me këtë folësi jep një vlerësim subjektiv, b.f. për një njëri që ka vullnet shumë të fortë, njeri i pamposhtur; po kështu edhe te pyll i shqetësuar: pylli nuk mund të shqetësohet (kemi plus figurën e personifikimit), kurse mbiemri i shqetësuar del epitet (kuptim metaforik). Mbiemri epitetik, sipas nesh, realizon dy lidhje: a) një lidhje sintaksore (në funksion atributiv ose predikativ) dhe b) një lidhje stilistikore në funksion epitetik (metaforik). Sikundër shihet, mbiemri epitetik nuk ka fare të bëjë me sintaksën (gramatikën), sepse nuk është me rëndësi për lidhjet sintaksore (sintagmën), nëse mbiemri jepet me kuptim të figurshëm apo jo. Kështu që epiteti (mbiemrin metaforik) në sintaksë duhet trajtuar si çdo mbiemër tjetër me funksion atributiv (a predikativ). P.sh., për kancelaren gjermane A. Merkel figurativisht thuhet: Zonja e hekurt e Gjermanisë. Në këtë rast mbiemri e hekurt për sintaksën konsiderohet mbiemër në funksion atributiv, kurse për stilistikën mbiemër epitetik (që dmth. fig. grua e zonja, e fortë, guximtare, e paluhatshme etj.). Dhe si rrjedhim, del se çdo mbiemër epitetik është njëherit dhe atribut, por jo çdo mbiemër në funksion atributiv mund të jetë epitet. Një shpjegim të mirë për këtë çështje e jep Fjalori enciklopedik i gjuhës kroate (1969), në të cilin thuhet: “çdo epitet është atribut, por nuk është epitet çdo atribut”2.

Mbiemri si epitet mund të jetë i paemërzuar dhe i emërzuar, mund të dalë pas emrit, por pa përjashtuar edhe topikën para emrit, p.sh.: Akil këmbëshpejti me anë të anasjellës (inversionit) mund të dalë edhe në pozicion para emrit që përcakton: këmbëshpjeti Akil; ose Luli i shkretë, i shkreti Lul, Haxhi kokëmadhi, Artë qaramania etj. Për pozicionin e mbiemrit flet Xhevat Lloshi, i cili, ndër të tjera, thotë: “Vendi i mbiemrit pas emrit është i detyrueshëm në shqipen, prandaj anasjella e mbiemrit bie mjaft në sy. Tashmë me ngarkesë emocionale dalin rregullisht para emrit si: i ziu, i shkreti, i gjori, i varfri, i mjeri [...] i madhi Naim, i shtrenjti atdhe etj.”3

Kjo dukuri ndodh edhe me mbiemrin në funksion predikativ, i cili për të qenë mbiemër predikativ-epitetik, përveç lidhjes së dyfishtë sintaksore që ka, duhet të ketë dhe kuptim figurativ (konotativ, metaforik), pra duke u shpërfaqur si përftesë (stilemë). Le të marrim disa shembuj me mbiemër [± epitet] në dy funksionet sintaksore të tij, p.sh.:

a) Dita e mirë shihet në mëngjes [[+ Mbatributiv] [– Mbepitetik]], b) Flamuri është i sinqertë [+ Mbpredikativ] [– Mbepitetik]], c) Deti i egërsuar gjëmonte pa pushim [[+ Mbatributiv] [+ Mbepitetik]], ç) Dallgët e detit bëhen të egra [[+ Mbpredikativ] [+ Mbepitetik]]. 1 Po aty, f. 8. 2 R. Simeon, Enciklpoedijski rječnik lingvističkih naziva, Vëll. I, Matica Hrvatska, Zagreb, 1969, f. 315. 3 Xh. Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe..., vep. cit., f. 91–92.

163

Nga këta shembuj duket qartë se mbiemrat në funksion atributiv ose predikativ

mund të shoqërohen ose jo edhe me funksionin epitetik, duke na dhënë kështu katër mundësi. Ajo që vlen për rastet kur mbiemri krahas funksionit gramatikor del edhe me funksion epitetik, është se funksioni stilistik i intereson stilistikës, e cila ka për objekt kuptimet e figurshme të fjalëve, por jo gramatikës, që është indiferente ndaj kuptimeve konontative.

4.3.3 Funksioni predikativ i mbiemrit

Funksioni tjetër sintaksor i mbiemrit është funksioni predikativ, i cili del më i ndërlikuar se funksioni atributiv, sepse mbiemri në funksion predikativ krijon një korrelacion sintaksor të dyfishtë: një lidhje sintaksore e realizon me një sintagmë emërore në funksion të kryefjalës a të kundrinorit, kurse lidhjen e dytë e bën me kallëzuesin (foljen). Kjo lidhje e dyfishtë e mbiemrit në funksion predikativ kushtëzohet nga valenca e foljes, sepse jo me të gjitha foljet mbiemri mund ta realizojë këtë funksion në fjali, p.sh. me foljet emëroj – emërohem, gradoj – gradohem, ngarkoj – ngarkohem, propozoj – propozohem, mbaj – mbahem, iki, ndiej, kërkoj, fut – futem, zë – zihem, shkruaj, vesh – vishem etj. mund të realizohet përcaktori kallëzuesor me sintagmë emërore (emër), por jo me një mbiemër, p.sh.:

Agimi u emërua drejtor, mësues. *Agimi u emërua i mirë. Petriti u gradua kapiten. *Petriti u gradua i sjellshëm Ky student u propozua asistent *Ky student propozohet i suksesshëm Tre shembujt e shënuar me yllth janë struktura predikative jogramatikore, sepse

semantika e foljeve në fjalitë e dhëna kërkon të plotësohen me emra në funksion predikativ a në funksion të adjunktëve (plotës). Ky grup foljesh dhe të tjera si këto nuk marrin plotësorë të shprehur me mbiemër, sepse mbiemri nuk ka aftësi të dalë në funksion të argumentit (aktantit); në funksion të argumenteve të foljes mund të dalin sintagma emërore a sintagma parafjalore ose një fjali (në funksion të argumentit), të cilat e ngopin valencën e foljes.

Për mbiemrat në funksion atributiv Xh. Grafi thotë se nuk mund të jenë argumente, pasi “prania e një modifikuesi nuk është e detyrueshme”1. Por ky pohim nuk vlen për mbiemrat në funksion predikativ, për të cilët Grafi pohon: “Funksioni tjetër që mund të marrë mbiemri është ai i kallëzuesorit dhe në këtë rast prania e tij është e detyrueshme”2. Në rastin e parë, mbiemri bashkohet me emrin në një sintagmë emërore si modifikues i kokës, i cili edhe mund të mungojë e megjithatë sintagma mbetet gramatikore. Kështu, fjalia Pashë një shtëpi të mirë mbetet gramatikore edhe po t’i hiqet mbiemri atributiv, gjë që vlen jo vetëm për gjuhën shqipe, siç mund të shihet nga këta shembuj:

1 G. Graffi, Sintaksa, Dituria, Tiranë, 2003, f. 153. 2 Po aty.

164

shqip Pashë një shtëpi të mirë Pashë një shtëpi ang. I saw a good house I saw a house gjerm. das gutes Zuhause das Zuhause ital. Ho visto una buona casa Ho visto una casa rus. Ja videl novyj dom Ja videl dom

Kurse në rastet kur del si kallëzuesor, mbiemri predikativ është i domosdoshëm,

pasi pa të fjalia bëhet jogramatikore. Kjo vlen jo vetëm për rastet kur mbiemri del pas një foljeje në veprore ose pësore, po edhe kur del si kallëzues emëror pas foljes ndihmëse jam. P.sh., të krahasohen ndërtimet në (a) dhe në (b):

a) Shikimin e kishte të pastër *Shikimin e kishte Djemtë ndiheshin shumë të gëzuar *Djemtë ndiheshin b) Shtëpia është e mirë *Shtëpia është Midis shembujve në (a) dhe atij në (b) gramatika bën një dallim, duke i quajtur

mbiemrat pas foljeve kuptimplota kallëzuesorë, kurse ata pas foljes ndihmëse jam kallëzues emërorë1. Megjithatë ky dallim nuk është aq i thellë sa duket dhe kjo e ka vënë në dyshim konceptin e kallëzuesorit. Kështu, R. Memushaj, duke u nisur nga lidhjet e këtyre mbiemrave me foljet, i sheh të dy rastet si pjesë të kallëzuesit të përbërë. Kuptimi i foljes në këto ndërtime është i paplotë, kështu që kuptimi i kallëzuesit del nga mbiemri (ose nga emri që përdoret me të njëjtin funksion), i cili është i domosdoshëm2. Kjo sjellje e mbiemrave në ndërtimet folje + mbiemër është tipike për mbiemrat në funksion predikativ, gjë që e vë re edhe M. Çeliku, i cili vë në dukje se në rastet e mbiemrave që quhen kallëzuesorë foljet me të cilat përdoren “janë të shkuptimësuara; ato kanë nevojë të domosdoshme të plotësohen semantikisht nga përbërësit vijues”3.

Edhe në gjuhët simotra i.e. mbiemri në funksion predikativ është i domosdoshëm; siç mund të shihet edhe nga këta shembuj, foljet nuk mund të qëndrojnë më vete, gjë që përbën një provë më shumë se mbiemri është pjesë e kallëzuesit:

ang. The house is good *The house is gjerm. Das Haus ist gut *das Haus ist ital. Casa è buona *Casa è rus. Dom nov “shtëpia është e re” *Dom4 Më lart, vumë në dukje foljet të cilat nuk i lejojnë mbiemrit të marrë funksion

predikativ, ndërkohë që funksioni atributiv i mbiemrit nuk kushtëzohet nga valenca e foljes, sepse, në këtë funksion, mbiemri krijon raporte sintaksore brendapërbrenda

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 2, f. 241. 2 R. Memushaj, Bukuria e gjuhës, 3, Podgoricë, 2008, f. 106–107. 3 Çeliku, M., Sintaksë e gjuhës shqipe, Ilar, Tiranë, 2012, f. 30. 4 Shembujt për mbiemrat atributivë dhe predikativë janë marrë nga G. Graffi, Sintassi, f. 97.

165

sintagmës emërore. Në gramatikën akademike thuhet: “Në funksion të përcaktorit kallëzuesor mbiemri ka një përdorim më të gjerë se emri. Rrethi i foljeve që pranojnë përcaktorë kallëzuesorë të shprehur me mbiemër, sidomos i foljeve që tregojnë veprimtari, është shumë më i gjerë sesa i foljeve që pranojnë përcaktorë kallëzuesorë të shprehur me emër. Folje të tilla, si: dëgjoj, dëgjohem, dorëzoj, dorëzohem, derdhem, dergjem, flas, flak, flakem, gjëmoj, hapem, hesht, ha, hahem, jetoj, kaptoj, loz, lëviz, mendoj, mendohem, mbyt, mbytem, mbush, mbushem ndez, ndizem, ndërtoj, pres (preva) pritem, pyes, pyetem, përpëlitem, psherëtij, përgjigjem, shtrihej, shtrihem, shkëlqej, shpëtoj, shpërndaj, shpërndahem, tingëllon, tund, tundem, vështroj, xixëllon, zvarrit, zvarritem etj. pranojnë përcaktorë mbiemra”1. Në këtë grup hyjnë edhe foljet jam, kam, bëj, bëhem, dukem, mbetem, çmoj, çmohem, akuzoj, akuzohem, merrem , rri, tregoj tregohem, hiqem, mbes/mbetem, qëndroj etj. Ja disa shembuj të mbiemrave në funksion predikativ të shkëputur nga shkrimet e para të shqipes dhe në shkrimet e shqipes së sotme: a) Buzuku: Shëgjetët e dmujtunit janë fort të mprehuna (2/17), E u t ap krypë asaj qi anshtë e ligë (2/123), përse vertutja e Tinëzot ish me i shëndoshunë (271), Ati anshtë mā i madh se u (265); Budi: ashtë ma i madh e i gjanë sa gjithë rrethi i shekullit (DC, 19), ashtë ma i lee e i dobë (DC, 108); Bogdani: Maria, motra e Mojsiut, e pikëlluar qëndroi në breg të lumit ose Maria, motra e Mojsiut qëndroi e pikëlluar në breg të lumit (ÇP, f. 331), Davidi, duke parë madhështinë e këtij, u bë trim. (ÇP, 357), Agje do të thotë i gëzueshëm (ÇP, 463) etj.. b) Ajo ndihej shumë e gëzuar midis gjirit të familjes së re; Shikimin e kishte të rëndë, por tregohej mjaft i përzemërt; Nga lodhja e ditës trupin e kishte të plogësht; Dëshironte të dukej sa më elegante, por në sy të të tjerëve u duke qesharake; Pamja e jashtme e tregonte më të ri; Shoku Zylo ishte shumë i informuar (D. A. f. 67); Disa thonë se shoku Zylo e bën këtë për t’u dukur më i rëndësishëm (D. A. f. 77; Agimi tregohet i sinqertë. Ajo mund të kishte qenë më e sinqertë, mendoi për Migenën; Ndoshta po tregohej i padrejtë (I. K., f. 25); Veçse këtë herë ai zymtim iu duk i ndryshëm (I. K., f. 25); Nesër mos u gdhi i gjallë (I .K., f. 51); Hetuesi rrinte si i mbërthyer mbi ndenjëse ( I. K., f. 61); Tregoheshin tepër të kujdesshëm (I. K. f. 65); Vetëm ai s’paskësh të drejtë të dinte ç’ndodhte? (I. K., f. 67); Akti dukej i kritikueshëm (I. K., f. 76), Mbrojtja i ishte dukur e mirë (I. K., f. 79); Vrasësi rri i palëvizur (I. K., f. 81); Ngela në vend si i ngrirë (I. K., f. 85); Migena ende s’ishte bërë e gjallë (I. K., f. 93); Mollëzat i kishte të lagura nga lotët (I. K., f. 95); Ajo u përgjigj e qetë (I. K., f. 96) etj.

Domosdoshmëria e mbiemrit në funksion predikativ e bën atë një lloj argumenti të

brendshëm, që së bashku me foljen i caktojnë kryefjalës rolin tematik të argumentit të jashtëm, i cili, ndryshe nga mbiemri predikativ, mund edhe të mungojë.

1 Gramatika e gjuhës shqipe, 2, f. 246–247.

166

Nga shembujt e mësipërm, shihet se marrëdhënia e predikativitetit është një raport sintaksor ndërvarësie. Kjo ndërvarësi nuk krijohet vetëm midis sintagmës emërore në funksion të kryefjalës dhe kallëzuesit foljor, por edhe midis përcaktorit kallëzuesor të shprehur me mbiemër që së bashku me foljen përbën sintagmën foljore. Krahasuar me marrëdhënien kokë – modifikues (SE) që realizon marrëdhënie atributive, b.f. [MigenaK e sinqertëMOD (SE)]; kurse marrëdhënia treshe [Subj + kallëz + MbPREDIKATIV] realizon marrëdhënie predikative, p.sh. [Migena kishte qenë e sinqertë].

Në fillim të këtij paragrafi u tha se mbiemri në këtë funksion ka aftësi të krijojë lidhje sintaksore (përcaktore) me një sintagmë emërore në rasën emërore dhe kallëzore dhe në të njëjtën kohë të lidhet sintaksorisht me kallëzuesin foljor (foljen). Nga kjo rrjedh se funksioni predikativ i mbiemrit është dyfarësh:

a) funksion i kallëzuesorit të kryefjalës (predikativi i kryefjalës) dhe b) funksion i kallëzuesorit të kundrinorit të drejtë (predikativi i kundrinorit të

drejtë), p.sh.: a) shq. Zana është e sjellshme. gjerm. Peter ist höflich. ang. Peter is courteous. it. Peter è cortese. b) shq. Zana e ka veturën të shpejtë. gjerm. Peter hat das schnellste Auto. ang. Peter has the fastest car. it. Pietro ha la macchina più veloce. Sikundër shihet qartazi, te shembujt (a) kemi kallëzuesorin e kryefjalës, sepse

mbiemri në këtë funksion përcakton kryefjalën (pra, jep një tipar, karakteristikë të kryefjalës) dhe hyn në raporte rrethanore me kallëzuesin foljor. Kurse te shembujt (b), mbiemri përcakton kundrinorin (pra, jep një veçori, tipar a karakteristikë të objektit). Si kur del në funksion të kallëzuesorit të kryefjalës, ashtu edhe kur del si kallëzuesor i kundrinorit, mbiemri, kur është i nyjshëm, përshtatet në numër, gjini dhe në rasë. Për t’u vënë në dukje, është se nyja e mbiemrit në funksion të kallëzuesit të kundrinës së drejtë, merr nyjën të dhe jo e. Këtë gjë e vë në dukje edhe Justin Rrota, i cili, ndër të tjera, thotë: “Këqyr, si ndrron në nye atributi i thjeshtë prej atributit predikativ, kur ky të jét nji adjektiv a pjestore. P.sh. Kanë ardhë të gjithë djemtë e armatisunë (atribut i thjeshtë). Kanë ardhë djemtë të gjithë t’ armatisunë (atribut predikativ) etj.1 Lidhur me këtë çështje shprehen edhe autorët e doracakut “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”, të cilët, kur flasin për përdorimin e nyjave të përparme të mbiemrit, thonë: “Mbiemri i nyjshëm që vjen pas një kundrinori të drejtë të shprehur me një emër në kallëzore të shquar, merr nyjën e, kur është përcaktor, dhe nyjën të, kur ka funksion kallëzuesor.”2

1 J. Rrota, Sintaksi i shqipes, Botime Françeskane, Shkodër, 2005, f. 29. 2 A. Kostallari, E. Lafe, M. Totoni, N. Cikuli, Gjuha letrare shqipe, Prishtinë, 1984, f. 86.

167

Ky ndryshim i nyjës vjen si pasojë e lidhjes së tërthortë të mbiemrit kallëzuesor me sintagmën emërore të përcaktuar prej tij. Pikërisht, është lidhja e dyfishtë që e kushtëzon një gjë të tillë. Një veçori tjetër e mbiemrit në funksion atributiv dhe atij në funksion kallëzuesor është edhe topika e tij në raport me sintagmën emërore (emrin): kur është në funksion atributiv ai domosdoshmërisht duhet të jetë pranë emrit që e përcakton, kurse kur del në funksion predikativ është në distancë, bën përjashtim kur është në funksion të kallëzuesorit të kundrinës së drejtë (që mund të dalë afër kokës dhe larg saj), p.sh.:

Përcaktor Kallëzuesor Zana kishte veturën e shpejtë Zana e kishte veturën të shpejtë Të shpejtë e kishte veturën Zana Veturën e kishte të shpejtë.1

I dua mollët e ëmbla I dua mollët të ëmbla Të ëmbla i dua mollët Mollët i dua të ëmbla

Një çështje tjetër që e shohim të nevojshme dhe të arsyeshme të diskutohet, është

çështja e ngritur nga disa autorë se a duhet të ekzistojë si gjymtyrë e fjalisë përcaktori kallëzuesor. Kështu, siç u vu në dukje më sipër, Memushaj kallëzuesorin e sheh si pjesë e kallëzuesit të përbërë, pra nuk e pranon si gjymtyrë të veçantë të fjalisë. Edhe M. Çeliku në veprën Sintaksa e gjuhës shqipe (2012) ngre dyshimet e veta për ekzistencën e përcaktorit kallëzuesor, i vetëdijshëm, se lidhur me këtë çështje, autorë të ndryshëm kanë qëndrime të ndryshme. Për këtë, ndër të tjera, autori thotë: “Argumentet anojnë në të mirë të mosnjohjes së kallëzuesorit si gjymtyrë e dytë e veçantë e fjalisë dhe të njohjes së tij si ndërtues a pjesë e kallëzuesit emëror e të fjalive këpujore. Sipas këtij koncepti, fjalitë këpujore shtohen, sepse në radhën e tyre përfshihen jo vetëm ato që përmbajnë foljen këpujë jam, por edhe disa folje të tjera të shkuptimësuara, gjithashtu këpujore, si: kam, bëj, dukem, emërohem, gjej, mbes, ndjehem, shpallem etj.: Koha ishte e freskët. Lojtari dukej i lodhur. Ai ndjehej më i ri, Qyteza dukej e përgjumur. Këmbët i kishte të rënda etj.”2

Qëndrimi ynë për këtë çështje është i ndryshëm nga qëndrimet e autorëve që e mohojnë përcaktorin kallëzuesor për shumë arsye, të cilat po i vëmë në dukje në vijim.

Së pari, nëse e zhbëjmë përcaktorin kallëzuesor (predikativin) dhe ia bashkëngjitim kallëzuesit të përbërë apo kallëzuesit emëror, me këtë zhbëjmë funksionin predikativ të mbiemrit (dhe zhbëjmë këtë funksion në përgjithësi). Mirëfilli dihet se kësaj çështjeje në gjuhët e ndryshme europiane e më gjerë i kushtohen studime sistematike e të thella shkencore.

1 Në shqipe, kryefjala mund të mos shprehet fonetikisht, por ajo është e nënkuptuar. Ky është një parametër që e dallon shqipen në këtë pikë nga anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja etj., ku kryefjala domosdoshmërish duhet të realizohet fonetikisht, përndryshe fjalia është jogramatikore. 2 M. Çeliku, Sintaksa e gjuhës shqipe, ILAR, Tiranë, 2012, f. 30.

168

Së dyti, qoftë në gjermanishte, qoftë në anglishte folja jam në këto gjuhë konsiderohet folje që krijon marrëdhënie predikative me një mbiemër, emër etj., p.sh. te gramatika DUDEN, në paragrafin “Nur prädikativ gebrauchte Adjektive” (Mbiemri i përdorur vetëm në funksion predikativ). Sipas kësaj gramatike, me foljet jam “sein”, bëhem “werden”, qëndroj “bleiben” del marrëdhënia sintaksore e kallëzuesorit të kryefjalës (Subjektsprädikative), kurse me foljen bëj “machen” del marrëdhënia sintaksore e kallëzuesorit të kundrinorit të drejtë (Objektsprädikative), si p.sh.:

Das ist klar (Kjo është e qartë) Die Suppe ist heiß (Supa është e nxehtë) Er ist daran schuldig. (Ai është fajtor për këtë) Der Tag war neblig1 (Dita është e mjegullt /me mjegull/). Das Farrad ist kaputt2. (Motoçikleta është e prishur). Së treti, mbiemri në funksion predikativ është gjymtyrë e pavarur e fjalisë, që në

konstrukte të caktuara sintaksore del i domosdoshëm në fjali. Kurse mbiemri në funksion atributiv nuk është gjymtyrë e pavarur dhe mungesa e tij nuk e bën fjalinë jogramatikore, p.sh.:

a) Tringa e vogël i ka flokët të gjatë. b) Tringa i ka flokët të gjatë. c) *Tringa e vogël ka flokët [?]. ç) Tringa i ka [?] të gjatë. Në fjalinë (b), mbiemri në funksion atributiv mungon, por fjalia është po aq

gramatikore sa fjalia (a); në fjalinë (c), mungesa e mbiemrit në funksion predikativ bën që fjalia të shndërrohet në fjali jogramatikore; kurse në (ç) fjalia është gramatikore, me kusht që kuptimi i mbiemrit-predikat të bëhet i qartë nga konteksti.

Së katërti, kallëzuesi emëror, sipas nesh, do të duhej të përfshihej në kuadër të kallëzuesorit (predikativit), sepse, shtrohet pyetja: a nuk krijohen raporte predikativiteti (kallëzuesie) edhe në fjalitë që në gramatikën akademike dhe në gramatikën e M. Çelikut konsiderohen kallëzues emërorë, p.sh.:

djali u bë i mirë; Ai u emërua nëpunës; Jeta është e shkurtër; Ajo është shumë e tronditur; Koha s’ka qenë e mirë; Ato janë mosmirënjohëse; unë jam shqiponja dhe ju jeni krahët e mi; Kush je ti?; Kjo tokë është e popullit; Ai është si i shtëpisë; Dhe një këlysh nepërke mund të ishte i bukur3.

Në qoftë se i referohemi teorisë së valencës dhe roleve tematike, atëherë duhet të

vëmë në dukje se folja jam është njëvalente, ajo shkarkon një rol dhe vetëm një rol

1 Kurse në funksion atributiv ky mbiemër jepet në fjalinë Es war ein nebliger Tag (Ishte një ditë e mjegullt /me mjegull/). 2 DUDEN, Die Grammatik, f. 358–360. 3 Vep. cit., f. 189–193.

169

tematik mbi sintagmën emërore në funksion të kryefjalës. Kurse një mbiemër, emër, përemër etj. mund të dalë si plotës a adjunkt i domosdoshëm, sepse e kërkon semantika e foljes jam që të modifikohet a plotësohet prej tyre. Kjo ndodh, b.f., edhe me foljen shkoj e të tjera si kjo, p.sh.:

a) *Astriti shkoi [?]1. b) *Agimi është [?] Astriti shkoi në Tiranë. Agimi është në Prizren. Astriti shkoi me makinë. Agimi është i sjellshëm. Astriti shkoi i trishtuar. Agimi është me shokët. Kryefjala Astriti në shembujt (a) është argument i foljes shkoi, kurse sintagmat në

Tiranë, me makinë, i trishtuar (kallëzuesor) etj. janë plotës, ose adjunktë, dhe të njëjtin funksion kanë këto sintagma edhe te shembujt (b).

Në Gramatikën akademike (vëll. 2, 2002) thuhet: “Si këpujë përdoret folja jam, e cila në këtë përdorim ka kuptimin mjaft abstrakt të ekzistencës së një karakteristike. Për këtë arsye funksioni i saj kryesor është të shprehë kallëzuesinë: mënyrën, kohën e vetën”2. Me sa duket, formulimi nuk mëton të jetë shumë i qartë për këtë çështje, sepse folja jam emërton të qenët e diçkaje, të ekzistuarit e një sendi, frymori a dukurie (fenomeni). Sipas nesh, këtu nuk ka asgjë, që këtë folje e bën abstrakte. Pastaj çdo folje e zgjedhueshme ka për funksion të shprehë predikativitetin: mënyrën, kohën e vetën. U munduam t’i japim përgjigje pyetjes së ngritur më lart për këtë çështje. Natyrisht se zgjidhja është e përkohshme, po jo e parëndësishme për shqipen e sotme.

Në paragrafin e fundit të këtij studimi shkencor do të trajtojmë shkallët e mbiemrit. Si do të shihet në vijim, teoria e valencës do të argumentojë e do të shpjegojë më qartë edhe shkallët e mbiemrit, sepse edhe shkallët e mbiemrit lidhen me valencën.

4.4 Lidhja e funksioneve të mbiemrit me tiparet sem antike të tij

Funksioni atributiv dhe funksioni predikativ i mbiemrit, siç është vënë në dukje në paragrafin e mësipërm, kushtëzohet nga valenca e mbiemrit dhe valenca e foljes. Funksionet sintaksore (atributiv e predikativ) i mundësojnë mbiemrit si klasë leksikore më vete të krijojë lidhjet e veta sintaksore me fjalë të tjera. Këto funksione nxjerrin në shesh peshën dhe rëndësinë që ka mbiemri në marrëdhëniet morfosintaksore dhe semantike në gjuhë. Siç është vënë në pah, funksioni atributiv dhe funksioni predikativ del në kushte të caktuar sintaksore të kushtëzuara nga valenca e mbiemrit dhe valenca e foljes për funksionin predikativ. Mbiemri në funksion atributiv hyn në lidhje sintaksore me një emër, të cilin e modifikon dhe së bashku më të ndërton sintagmën emërore, p.sh.:

1 Vetëm kur na ndihmon konteksti fjalia Ai shkoi mund të jetë gramatikore. Ose me foljen jam, p.sh.: – Mirëdita! A jeni profesor Genti? Po. Unë Jam. Në këtë rast, folja jam nuk ka nevojë të plotësohet dhe fjalia është gramatikore, falë ndihmës së kontekstit. 2 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 189.

170

a) Shtëpia botuese e librit universitar është e njohur në Shqipëri. Partia Demokratike e Kosovës është formuar pas vitit 1999. Bari i shkurtër i livadheve i jepte fushës një pamje të mrekullueshme. Zëri i mekur i Teutës nuk dëgjohej nga larg. Lumenjtë kryesorë të Kosovës janë pakësuar nga uji. Funksionet elementare themelore e aparatit të të folurit janë funksione

biologjike. Në krah kishte një plagë të madhe të lidhur me fasha.1 Dita e parë e pushimeve kaloi shumë mirë. Një vlerësim i madh historik ka ardhur2 nga studiuesit e historisë. Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë ka pasuruar fondin e saj me tituj të rinj. Gruaja e bukur nisi të qeshte me mospërfillje.3 Mbi malin e Tomorit dolën dy re të bardha. Një mustaqe e pakrehur, dhe një ballë e rrudhur e e mbuluar me një

qeleshe të zezë, i jepnin ngjyrën e fundit kësaj fytyre qesharake e të frikshme4 .

b) Një mjek duhet të jetë i shëndoshë (F. Konica, Dr. Gjilpëra Nga Petërsburgu lajmet qenë të rralla dhe të shkurtra. Ky barbar fjalët i kish të paka, dhe të matura5 E kishin zemrën të ngrirë.6 Rreziku i gripit të shpendëve do të vazhdojë të jetë i pranishëm edhe gjatë këtij

viti7. Shqipërinë disa e quajnë fatkeqe, disa përkundrazi, një yll . Drejtori kishte mbetur si i shashtisur. Djali dukej i mëzitur.8 Derën e lanë të hapur . Mjeku duket i lodhur nga puna e përditshme.9 Ky student është jashtëzakonisht i mirë. Studenti dukej i interesuar për studime. Nxënësit ishin të etur për dije. Mësuesi dukej i rreptë me fëmijët. Sikundër shihet, grupi (a) dhe grupi (b) i shembujve të mësipërm shpërfaq dy

funksionet sintaksore të mbiemrit (funksionin atributiv dhe predikativ).

1 R. Memushaj, Shqipja standarde, Toena, Tiranë, 2008, f. 110. 2 Mehmet Çeliku, Tekste ushtrimesh për sintaksën e shqipes standarde, ILAR, Tiranë, 2008, f. 96–97. 3 M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Gramatika praktike e gjuhës shqipe, ILAR, Tiranë, 2007, f. 423. 4 Faik Konica, Vepra, 1, Rilindja, Prishtinë, 1997, f. 109. 5 Faik Konica, Vepra, 1, Rilindja, Prishtinë, 1997, f. 82, 85, 108. 6 M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Gramatika praktike e gjuhës shqipe, ILAR, Tiranë, 2007, f. 430. 7 Mehmet Çeliku, Tekste ushtrimesh për sintaksën e shqipes standarde, ILAR, Tiranë, 2008, f. 118. 8 Mehmet Çeliku, Tekste ushtrimesh për sintaksën e shqipes standarde, ILAR, Tiranë, 2008, f. 115–116 9 Mehmet Çeliku, Sintaksa e gjuhës shqipe, ILAR, Tiranë, 2013, f. 109.

171

Le të trajtojmë grupin (a) të fjalive ku mbiemri del në funksion atributiv. Te fjalitë e grupi (a) kemi sintagmat emërore: [shtëpia/ botuese/ e librit/ universitar], [Partia/ Demokratike/ e Kosovës], [bari/ i shkurtër/ i livadheve], [zëri/ i mekur/ i Teutës], [funksionet/ elementare/ themelore/ e aparatit/ të të folurit], [një plagë/ të madhe/ të lidhur/ me fasha], [një vlerësim/ i madh/ historik], [një mustaqe/ e pakrehur/, dhe një ballë/ e rrudhur/ e e mbuluar/ me një qeleshe/ të zezë] etj. Të gjitha këto sintagma janë në funksion të kryefjalës ose kundrinorit të drejtë (mund të dalin edhe në funksione rrethanore dhe përcaktore). Kokë e këtyre sintagmave janë emrat [shtëpi], [partia], [bari], [zëri], [funksionet], [një plagë], [një vlerësim] dhe [një mustaqe + një ballë], kurse mbiemrat dhe emrat e tjerë që dalin në funksion të modifikuesit të kokës së sintagmës emërore, të cilët, siç kemi vënë në dukje në paragrafin e sipërm, së bashku me kokën përbëjnë sintagmat e mësipërme. Mbiemri në këto raporte sintaksore del në funksion atributiv, i cili përshtatet me kokën e sintagmës që e modifikon në numër, gjini (dhe në rasë mbiemrat e nyjshëm).

Mungesa e mbiemrit në funksion atributiv nuk bën që fjalia të jetë jogramatikore, ajo vijon të jetë po aq gramatikore se edhe më parë. Heqja e mbiemrit në funksion atributiv mënjanon dhënien e një tipari, karakteristike të emrit që e përcakton. Pra, mbiemri në këtë funksioni sjell një të dhënë (informacion si cilësi, tipar) duke e modifikuar atë dhe së bashku përbëjnë një tërësi të vetme sintaksore (të quajtur tradicionalisht gjymtyrë). Kjo e dhënë nxjerr në shesh se mbiemri në këtë përbërje sintaksore është i varur vetëm nga emri dhe mungesa e tij nuk sjell jogramatikalitet.

Krahasuar me funksionin atributiv, funksioni predikativ i mbiemrit dallon në shumë pikëpamje. Së pari, mbiemri në këtë funksion del si njësi më vete sintaksore, së dyti, funksioni predikativ i mbiemrit, siç kemi vënë në dukje, realizon dy lidhje sintaksore. Në njërën anë, lidhet me kryefjalën dhe kundrinorin e drejtë duke e modifikuar njërin ose tjetrin dhe, në anën tjetër lidhet njëkohësisht në raporte rrethanore me kallëzuesin foljor (foljen). Kjo lidhje e dyfishtë sintaksore e bën mbiemrin në këtë funksion të domosdoshëm. Kjo karakteristikë e funksionit predikativ të mbiemrit e bën që të dallojë nga funksioni atributiv. Në qoftë se shembujt (b) të mësipërm, i vështrojmë me kujdes do të shohim se funksioni predikativ kushtëzohet kryekëput nga valenca e foljes. Pastaj mbiemri në këtë funksion shpeshherë realizon valencën e vet duke u plotësuar nga një sintagmë parafjalore, p.sh.:

Djali ishte i dhënë pas shëtitjeve. *Djali ishte i dhënë [?] Vajza ishte e barabartë me të tjerat *Vajza ishte e barabartë [?] It was obavious a strom was comming in.1 *It was obavious [?] Ishte e qartë se stuhia po afrohej2. *Ishte e qartë [?] I am also very aware that all this is relative.3 *I am also very aware [?] Unë jam shumë i sigurt se e tërë kjo është relative. *Unë jam shumë i sigurt [?]

etj.

1 Shih: Ilka Mindt, "The valency of experiental and avaluative adjectives", art. cit, f. 101–116. 2 Në anglishte lidhëza that nuk është e nevojshme, kurse në shqipe ajo është e domosdoshme. 3 Po aty, f. 2.

172

Mbiemri në funksion predikativ ka një topikë të lirë në shqipe, dmth. mund të lëvizë për arsye sintakso-stilistikore dhe ekspresive nga një pozicion në pozicionin tjetër në fjali. Çka do të thotë se edhe në këtë pikë dallon nga funksioni atributiv në të cilin mbiemri del me topikë (vendqëndrim) të palëvizshme.

4.5 Lidhja e formave morfologjike me semantikën e m biemrit

Në kreun hyrës të këtij studimi kemi vënë në pah se kategoria e shkallës së mbiemrit trajtohet gati-gati nga të gjitha gramatikat e shqipes, duke filluar që nga gramatika e parë (e Da Leçes). Pas Da Leçes, K. Kristoforidhi në gramatikën e vet e trajton mjaft mirë kategorinë e shkallës (por te gramatika e Samiut nuk trajtohet fare kategoria e shkallës së mbiemrave) dhe më pas kjo kategori vijon të trajtohet edhe në gramatikat e Gjergj Pekmezit, I. D. Sheperit, O. Myderrizit, K. Cipos, J. Rrotës, Sh. Demirajt, L. Njumarkut, N. Resulit, O. Buchholzit–W. Fiedlerit, te monografia e A. Dhrimos për mbiemrin, te gramatika akademike dhe në të tjera tekste universitare e parauniversitare të gjuhës shqipe. Pra, kategoria e shkallës së mbiemrit në historinë e gramatologjisë shqiptare del e trajtuar sistematikisht (me ndonjë përjashtim), ku më pak e ku më shumë, në çdo gramatikë e shqipes. Nuk do të flasim veç e veç për trajtimin e bërë te secila gramatikë, sepse këtë çështje e ka trajtuar në këtë aspekt mjaft mirë A. Dhrimo. Ne do të ndalemi kryesisht në trajtimin e kategorisë së shkallës së mbiemrit në aspektin e lidhjeve të formave morfologjike (shkallët, si tipar semantik plus që përftohen gjatë eptimit) me semantikën e mbiemrit. Pra në këtë syth të këtij studimi, preokupimi ynë është ta trajtojmë këtë kategori gramatikore në raport me semantikën e mbiemrit, duke u mbështetur në teorinë e valencës, e cila na lejon të argumentojmë dhe të shpjegojmë më mirë edhe shkallët e mbiemrit.

Mbiemri si klasë leksikore e ndryshueshme fjalësh ka kategoritë leksiko-gramatikore të numrit, gjinisë, rasës (mbiemrat e nyjshëm) dhe të shkallës. Në Gramatikën akademike (2002) për kategorinë e shkallës thuhet:

“Shkalla e mbiemrit shpreh masën në të cilën shfaqet një cilësi e caktuar te send i dhënë. Këtë kategori gramatikore e kanë vetëm ata mbiemra cilësorë, semantika e të cilëve lejon që tipari i emërtuar prej tyre të shprehet në masë të ndryshme. Mbiemrat e tjerë cilësorë, semantika e të cilëve nuk lejon ta shprehin në masë të ndryshme cilësinë e dhënë (duke përjashtuar këtu kuptimet e tyre të fytyruara), nuk mund të shkallëzohen. Nga ana tjetër, mbiemrat marrëdhëniorë, kur përdoren në kuptim të fytyruar, kalojnë në cilësorë, prandaj shkallëzohen, por për ata më e zakonshme është shkalla krahasore e sipërisë.”1

A. Dhrimoja e trajton këtë çështje në shumë aspekte dhe më thellësisht si te monografia për mbiemrin, edhe në Gramatikën akademike. Sipas tij, mbiemrat mbështetur në kundërvënien semantike të masës së cilësisë kanë këto shkallë: a) shkallën pohore, b) shkallën krahasore dhe c) shkallën sipërore2.

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2002, vep. cit., f. 175. 2 A. Dhrimo, Për shqipen dhe shqiptarët, vëll. 2, Infbotues, Tiranë, 2008, f, 87.

173

Pak më poshtë, ai thotë: “Kategoria e shkallës për mendimin tonë është thjesht morfologjike dhe morfosintaksore”1 dhe, pak më tutje, shton: “Çdo shkallë ka (ose duhet të ketë) një formë të caktuar. Përdorimi i një shkalle në vend të një tjetre merret vesh nga marrëdhëniet sintaksore të formës përkatëse dhe nga arsyetimi logjik, kurse forma e secilës shkallë lidhet drejtpërdrejt me morfologjinë (me treguesit morfologjikë përkatës)”2. Ajo që thuhet për shkallët e mbiemrit nga Dhrimoja është e saktë dhe e argumentuar mjaft mirë nga autori. Mirëpo nuk pajtohemi me mendimin e autorit se kategoria e shkallës është “thjesht morfologjike dhe morfosintaksore”. Sipas mendimit tonë, kategoria e shkallës së mbiemrit përveç karakterit të saj morfosintaksor, karakterizohet edhe nga aspekti semantik, i cili e kushtëzon këtë kategori gramatikore, qoftë të atyre mbiemrave që kanë mundësi të shpërfaqjes së saj në tri shkallë, qoftë të mbiemrave të cilët kanë aftësi të shfaqen vetëm në shkallën krahasore ose në sipërore, qoftë të mbiemrave të cilëve semantika e tyre nuk ua lejon të shkallëzohen, dmth. që dalin vetëm në shkallën pohore, duke dhënë kështu vetëm një tipar, karakteristikë a veti të një sendi, frymori a dukurie pa mundësi krahasimi (shkallëzimi).

Sipas mendimit tonë, kjo çështje duhet vështruar në aspektet: a) morfologjik, b) sintaksor dhe c) semantik. Mbështetja në këto tri aspekte sjell adekuaci përshkruese dhe shpjeguese në trajtimin e kësaj kategorie. Për të arritur këtë qartësi e saktësi, do të mbështetemi në teorinë minimaliste të gjenerativizmit, e cila, siç kemi vënë në dukje disa herë më sipër, kategoritë gramatikore i ndan sipas asaj që kushtëzohen nga gjymtyrët me të cilat lidhet apo janë tipar i vet një klase gramatikore fjalësh..

Duke e parë nga ky këndvështrim kategorinë gramatikore të shkallës në raport me tri kategoritë e tjera të mbiemrit, del se kategoritë e mbiemrit nuk kanë status të njëjtë: kategoritë e numrit, të gjinisë dhe të rasës janë të paintepretueshme, për shkak se varen nga përshtatja e mbiemrit me emrin që përcakton; ndërsa kategoria e shkallës është e interpretueshme, sepse buron nga semantika e vet kësaj pjese të ligjëratës. Ja disa shembuj të tipareve të painterpretueshme të mbiemrit (numri, gjina dhe rasa):

1. a) Shkolla e mirë e ka oborrin të pastër dhe të bukur. b) Shkollat e mira e kanë oborrin të pastër dhe të bukur. c) Shkollën e mirë e duan të gjithë.

2. a) Spitali i mirë shihet nga shërbimi që kryen. b) Spitalet e mira shihen nga shërbimet që kryejnë. c) Spitalin e mirë e vizitojnë shumë pacientë. Në këta shembuj shihet se gjinia e mbiemrit i mirë ndryshon sipas gjinisë së emrit,

në 1a mbiemri del në gjininë femërore, kurse në 2a në gjininë mashkullore; edhe numri i këtij mbiemri varet nga numri i emrit: në 1a e 2b mbiemri del në numrin njëjës, ndërsa në 2a e 2b mbiemri del në numrin shumës; po kështu, edhe rasa e këtij mbiemri buron nga përshtatja e tij në rasë me emrin: në 1a e 1b dhe 2a e 2b mbiemri është në rasën

1 Po aty, f. 87. 2 Po aty, f. 88.

174

emërore, sepse emri që përcakton është në rasën emërore, në 1b e 2b emri është në rasën kallëzore dhe mbiemri merr rasën e tij.

Këto tri kuptime gramatikore të mbiemrit – gjinia, numri dhe rasa – janë sintaksore, në terminologjinë bashkëkohore tipare të painterpretueshme; ato shprehin raporte sintaksore të fjalëve në fjali pa sjellë ndryshime semantike te mbiemri. Në shembujt e sipërpërmendur, mbiemri merr tri tiparet e painterpretueshme (kategori gramatikore), sepse një gjë e tillë diktohet nga emri me të cilin mbiemri hyn në lidhje sintaksore. Këto lidhje midis emrit dhe mbiemrit që e përcakton, realizohen me anë të përshtatjes, që në teorinë minimaliste quhet rregulla PËRSHTAT. Kjo rregull “i shuan tiparet e painterpretueshme”, duke kuptuar me këtë që “njëra gjymtyrë e sintagmës merr treguesit gramatikorë që i imponon gjymtyra tjetër. Lidhja midis dy gjymtyrëve vendoset në kuadrin e c-komandës, e cila nënkupton raporte të llojeve të ndryshme mes dy nyjave motra”1.

Ndryshe nga kategoritë gramatikore të gjinisë, numrit dhe rasës, kategoria e shkallës nuk varet nga përshtatja me emrin, çka duket nga ajo që mbiemri i mirë mund të përdoret në të tria shkallët me një formë të caktuar të emrit (shkolla e mirë/më e mirë/shumë e mirë). Pra, kategoria e shkallës del si një tipar karakteristik i klasës së mbiemrit (dhe ndajfoljes). Po “në rast se ndryshimi i kuptimit gramatikor shoqërohet me një ndryshim semantik të formës së fjalës, kemi të bëjmë me tipare të interpretueshme”2, çka do të thotë se kategoria e shkallës përbën një tipar të interpretueshëm të mbiemrit. Kjo vërteton atë që thamë më lart se aspekti semantik është parim relevant në të cilin duhet mbështetur domosdo kur trajtojmë kategorinë e shkallës së mbiemrit. Pa këtë aspekt, përfundimet për kategorinë e shkallës nuk do të jenë të sakta dhe të argumentuara bindshëm shkencërisht.

A. Dhrimoja vë në dukje se një numër mbiemrash nuk e kanë kategorinë e shkallës. Për këtë çështje ai thotë: “Duhet theksuar se këtë aftësi nuk e kanë që të gjithë mbiemrat e një gjuhe, por vetëm emrat cilësorë (përfshirë këtu edhe mbiemrat që tregojnë një tipar lëndor a përkatësor në kuptimin e tyre të figurshëm)… Kurse mbiemrat cilësorë që tregojnë një tipar absolut, nuk janë të aftë për t’u shkallëzuar, semantika e tyre nuk i lejon ta shprehin cilësinë në gradë a shkallë në përjashtim të kuptimit të tyre të figurshëm), khs. i verbër, i çalë, i asgjësuar, i çmendur, i vdekur”3. Por ai shton se “në kuptimin e tyre të figurshëm shumë nga mbiemrat marrëdhëniorë që tregojnë një tipar lëndorë a përkatësorë, mund të shkallëzohen”4.

Dhrimoja ka të drejtë kur thotë se kategorinë e shkallës nuk e kanë të gjithë mbiemrat, por nuk saktëson e as nuk qartëson në mënyrë eksplicite se cilët grupe (nënklasa) të mbiemrave nuk kanë aftësi të shkallëzohen. Ai mbështetet në ndarjen e mbiemrave në cilësorë dhe marrëdhëniorë, po mbështetja në koncepte të tilla nuk siguron qartësi përshkruese të gramatikës (për këtë shih krerët II, III). Shtrohet pyetja: Cilët janë ata mbiemra që nuk kanë kategorinë e shkallës dhe cilët janë faktorët që nuk lejojnë mosshfaqjen e kësaj kategorie te ky grup mbiemrash? Përgjigjja mund të jepet

1 R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, vep. cit., f. 192. 2 R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, vep. cit., f. 194. 3 Shih: A. Dhrimo, vep. cit., f. 87. 4 Shih: A. Dhrimo, vep. cit., f. 87.

175

duke u mbështetur në parimin semantik: një numër jo i vogël mbiermrash nuk e kanë kategorinë e shkallës, sepse tipari i cilësisë që shënojnë nuk mund të shkallëzohet, pra është semantika e tyre që nuk e lejon shkallëzimin e tiparit.

Nënklasat e mbiemrave që nuk mund të shkallëzohen (me përjashtim të kuptimeve konotative), janë:

a) një numër mbiemrash me prejardhje emërore (tradicionalisht të quajtur

marrëdhëniorë): i drunjtë, i qelqtë, i hekurt, i bakërt, i artë, i argjendtë, i kristaltë; katëror, kohor, vjetor, javor, mujor, pranveror, veror, dimëror, përvjetor, ditor, i përjavshëm, i përvitshëm, i përditshëm, i përnatshëm, i mbinatyrshëm; plastik/e, rrugor, molekulor, qelizor; shumëditor, jashtëtokësor, jashtëparlamentar, pasuniversitar, bimor, bashkiak, pasdoktoral, paraushtarak, parashkollor; prizrenas/e, tiranas/e, vlonjat/e, opojar/e, tropojar/e,oparak/e, prishtinas/e, tetovar/e, preshevar/e, çam/e; i pafëmijë, i pavend, i pastrehë, i paatdhe, i pafre, i pashkollë, i pashtëpi, i pakatandi, i papërlyer, i papërkulët, i padorë, i padatuar, i paderë, i padokumentuar, i padry, i paemër, i pafarë, i pafejuar, i pamartuar, i palindur, i pavdekshëm, i pavdekur, i pafilluar, i pafismë, i pafjalë, i pafrymë, i pagrua, i paburrë, i papaguar, i pagjini, i pajetë, i pakëmbë, i paduar, i duar, i pakënd, i pakrahë, i pakusht, i pamotër, i pavëlla, i paprind, i pamashkull, e pamobiluar, i pamotër, i panyjë, i panjeri, i papunë, i paburgosur, i pastoli, i pashoq (që nuk mund të krahasohet me askënd), i pashpirt (mund të krahasohet kur merr semantikë konotative), i pakundshoq (jashtë çdo krahasimi, shih fjalorin), i pavdirë etj.

b) një numër mbiemrave të prejardhur nga folje: i fejuar, i martuar, i posalindur, i lindur, i vdekur, i çalë, i asgjësuar, i verbër, i çmendur, i ardhshëm, e shkuar, i nënshkruar, i lartshënuar, i poshtëshënuar, i larttreguar, i rrumbullakët; i paraqitur, i padhunueshëm, i pamartuar, i palindur, i pafejuar, i pavdekur, i paemërtuar, i pafolur, i pafshehur, i paftuar, i pagabuar, i pagjobitur, i pagjykuar, i pahelmët, i patjetërsueshëm, i pajtuar, i pakapur, i paketuar, i palakueshëm, i pakurdisur, i palodhur, i papunësuar, i pakyçur, i palegalizuar, i palemë, i palesuar, i papërmendur, i papushtueshëm, i porsadalë, i porsaardhur, i porsaemëruar, i porsaçelur. porsalindur, i porsazgjedhur, i poshtëshënuar, i pranishëm, i papranishëm, i pabotuar, i papublikuar, e pambjellë, i pastrehuar, i paregjistruar,

c) mbiemrat rreshtorë: i parë, i dytë, i tretë, i katërt, i pestë, i gjashtë, i shtatë, i tetë, i nëntë, i dhjetë, katror/e etj.

ç) një numër mbiemrash të prejardhur nga ndajfoljet e vendit dhe të kohës, p.sh.: i këtushëm, i atjeshëm, i atyshëm; i sotëm, i djeshëm, i nesërm, i pasnesërm, i vjetshëm, i përvjetshëm, i mbrëmshëm, i përmotshëm, i përjavshëm, i përmuajshëm, i përjetshëm, i përditshëm etj.

d) ndonjë mbiemër me gjenezë mbiemërore, si p.sh.: i rrumbullakët, i stërlashtë etj. Mbiemrat e sipërpërmendur nuk mund të shkallëzohen, sepse, sikundër thamë pak

më sipër, semantika e tyre nuk lejon që të bëhet shkallëzimi i cilësisë së tyre, b.f. nuk mund të thuhet: *më ditor, tepër ditor, shumë ditor; më i këtushëm, aq i këtushëm, tepër i këtushëm; *më i parë, aq i parë, tepër i parë; as nuk mund të thuhet, më i drunjtë, shumë i *drunjtë, tepër i drunjtë; më i sotëm, aq i sotëm, tepër i sotëm; më katror, aq

176

katror, *tepër katror; më pasuniversitar, aq pasuniversitar, tepër pasuniversitar; më i lindur, *aq i lindur, tepër i lindur; më i lartshënuar, aq i lartshënuar, tepër i lartshënuar etj.

Të gjithë mbiemrat e grupeve (a), (b), (c), (ç) të prejardhur nga tema fjalëformuese emërore, foljore, numërore nuk mund të japin cilësi të shkallëzuara të një sendi a të frymori (me ndonjë përjashtim kur mbiemri përdoret në kuptim konotativ). Arsyeja e pamundësisë së këtyre mbiemra për ta paraqitur një cilësi të sendit a të frymorit të shkallëzuar rrjedh, siç u tha, nga semantika e tyre që përcaktohet nga tema fjalëformuese. Në qoftë se një emër, folje a ndajfolje emërton diçka si absolute e të “ngirë”, dmth. pa mundësi ndryshimi a zhvillimi, atëherë edhe mbiemri i prejardhur nga këto tema fjalëformuese, që tiparet themelore semantike i trashëgon nga tema fjalëformuese, nuk ka mundësi të japë një tipar të shkallëshkallshëm. Për shembull, një emër lënde kur është një masë absolute lëndore nuk mund të shkallëzohet, b.f. emri dru nuk ka zhvillime, ndryshime që e bëjnë lëndën më shumë ose më pak lëndore. Për shembull, nuk mund të thuhet *Kjo karrige është shumë prej druri ose *Kjo karrige është pak e drurit, tjetër gjë është kur themi Kjo karrige është prej drurit; karrige druri . Dy shembujt e fundit janë gramatikorë, sepse përbërja lëndore e karriges është vetëm nga druri. Ky tipar semantik përmes temës fjalëformuese transferohet edhe te mbiemri i prejardhur prej saj, p.sh. nuk mund të thuhet kjo tryezë është më e drunjtë se tryeza tjetër, ngase tryeza ose është e drunjtë ose nuk është fare e tillë; ose nuk mund të thuhet kjo gotë është më e qelqtë se ajo tjera, sepse gota, o është e qelqtë, o nuk është fare e tillë. Kur mbiemrat janë me prejardhje nga tema të tilla, atëherë pamundësojnë që mbiemri i prejardhur nga to të paraqesë një tipar të shkallëzuar të një sendi, frymori a dukurie, sepse tema emërore (foljore, numërore a ndajfoljore) si përbërës bazë nuk lejon as te mbiemri mundësinë që cilësia të paraqitet e shkallëzuar (në krahasore, sipërore), p.sh.:

a) Tavolina e drunjtë është më e përshtatshme Tavolina është e drunjtë *Kjo tavolinë është më e drunjtë se ajo tjetra.

*Kjo tavolinë është tepër e drunjtë. b) Zana është vajzë e fejuar. *Tringa është vajzë më e fejuar *Tringa është po aq e fejuar sa Zana. c) Guri zuri vendin e parë *Guri zuri vendin më të parë se Astriti. ç) Gazeta e sotme kishte lajme interesante. *Kjo gazetë është më e sotme se ajo tjera d) Populli shqiptar është i stërlashtë *Populli shqiptar është shumë i stërlashtë

177

Nga këta shembuj shihet sheshazi se mbiemrat me të zezuara (dhe të gjitha grupet e

mbiemrave të mësipërm) nuk kanë mundësi të krijojnë kundërvënie shkallë pohore – krahasore a sipërore, sepse e japin cilësinë, tiparin e një sendi, frymori, dukurie a veprimi si cilësi absolute dhe të pakrahasueshme, pra tipari jepet i pakrahasueshëm.

Faktorët që nuk lejojnë një kundërvënie mes shkallëve si kategori gramatikore janë: a) tiparet semantike që mbiemri i prejardhur trashëgon nga temë fjalëformuese; b) tipari semantik i disa parashtesave që mbiemrit të formuar prej tyre i japin kuptim absolut, duke e bërë një leksemë që emërton një cilësi të emrit a frymorit në mënyrë të pakrahasueshme, pra tipar jashtë çdo krahasimi, p.sh.:

Djali i papunë bridhte rrugëve. *Djali është pak [shumë, tepër] i papunë. Populli shqiptar është i stërlashtë. *Populli shqiptar është shumë (pak, tepër, jashtëzakonisht] i stërlashtë. Përpjekjet e shumëhershme nuk e zgjidhën problemin e kamotshëm. *Përpjekjet ishin tepër [më, jashtëzakonisht] të shumëhershme për zgjidhjen e

problemit. Ky aspekt kuptimor i mbiemrave të këtij lloji në fjalorët shpjegues të shqipes është

përkufizuar drejt, p.sh.:

jashtëzakonshëm (i) -me (e) mb. 1. që i kapërcen kufijtë e zakonshëm dhe bën përshtypje të veçantë; shumë i madh; i pazakonshëm e i padëgjuar, i rrallë: ngjarje e jashtëzakonshme; njeri i jashtëzakonshëm; me rëndësi të jashtëzakonshme [...];

pazakonsh/ëm (i), -me (e) mb. jo i zakonshëm; i padëgjuar; i jashtëzakonshëm: vështirësi të pazakonshme (i pazakontë);

pashoq (i, e), mb. që s’e ka shokun; i pashembullt, i paparë, i pakrahasueshëm (po kështu edhe pakundshoq (i, e));

mbinatyrsh/ëm (i), -me (e) mb. që është më shumë se i natyrshëm; që nuk shpjegohet me ligjet e natyrës; i jashtëzakonshëm: qenie (forca) të mbinatyrshme; përpjekje të mbinatyrshme1.

Edhe nga këta pak shembuj shihet se një numër mbiemrash të prejardhur nga një

temë jo e parme + parashtesë (jashtë-, mbi-, pa- etj.) nuk kanë mundësi të marrin kategorinë e shkallës, sepse morfema parashtesore e shndërron mbiemrin e formuar prej saj në një leksemë që emërton një cilësi të pakrahasueshme (cilësi sipërore e brendshme që del nga semantika e vetë leksemës). Duke qenë kështu, ky tip mbiemrash nuk shkallëzohet dhe nuk shoqërohet me tregues gramatikorë (specifikues) të shkallës, sepse cilësia e emërtuar prej tyre është e pakrahasueshme, p.sh.:

Ky student është i jashtëzakonshëm.

1 Shih: Fjalor i gjuhës shqipe, 2006, f. 418,766, 737, 762.

178

Ky studiues është i pakundshoq. Fuqia e Zotit është e mbinatyrshme. Ashtu si grupi i mbiemrave me prejardhje emërore, po kështu edhe një varg

mbiemrash prejfoljorë nuk mund të shkallëzohen, sepse tipari i veprimit i shprehur prej tyre është absolut, p.sh. nuk mund të thuhet *Petriti është më i lindur se Agroni; *Kjo marrëveshje është më e nënshkruar se marrëveshja e dikurshme. Semantika e temës fjalëformuese nuk lejon që mbiemri i formuar prej tyre të shkallëzohet. Ky aspekt semantik i temës fjalëformuese mbetet i pamotivueshëm semantikisht (mbase me ndonjë përjashtim që mund të mos e kemi hetuar ne), p.sh.:

Kjo karrige është e drunjtë * kjo karrige është më e drunjtë se ajo tjetra. Ky student është i këtushëm. * Ky student është më i këtushëm se ai tjetri. Ndeshja e parë fillon nesër. * Ndeshja më e parë fillon nesër. Ka form katrore. * Ka formë më katrore1. Djali ka lindur në shtator. *Djali i madh është më i lindur se i vogli. Mbiemrat me prejardhje semantike emërore, foljore, ndajfoljore (sipas Dhrimos,

mbiemra marrëdhëniorë) mund të japin cilësi, veti, tipare a një karakteristikë të shkallëzuar kur vetë tema fjalëformuese, qoftë tek emri, qoftë te folja a ndajfolja e jep një send, frymor, veprim a rrethanë të krahasueshme dhe valenca semantike e tyre del e shkallëshkallshme (me gradacion), p.sh.:

Demokracia në disa vende ballkanike është më e brishtë se demokracia në Slloveni.

Në disa shtete të Ballkanit ka më pak demokraci. Suedia dhe shtetet tjera skandinave janë shtete përfundimisht demokratike.

Kosova është shtet më demokratik se Serbia. a) industri e zhvilluar, industri më e zhvilluar, industri tepër e zhvilluar

Gjermania është vend më industrial sesa shtetet e tjera europiane. Kosova është vend jo aq industrial se shtetet e tjera të Ballkanit. b) ecte ngadalë, ecte më ngadalë, ecte mjaft ngadalë, ecte shumë ngadalë. Agimi ishte më i ngadalshëm se Petriti. Zana ishte po aq e ngadalshme sa edhe Teuta. Genti qe jashtëzakonisht i ngadalshëm në fillim të garës.

1 Nuk mund të thuhet se kjo derë është më e drunjtë, sepse dera apo diçka tjetër, ose është e drunjtë, ose nuk është e drunjtë. Kjo vlen edhe për mbiemrin i këtushëm që jep si tipar vendin, i cili semantikisht nuk jep mundësi që të shkallëzohet (më i këtushëm, aq i këtushëm, tepër i këtushëm). Pra, një frymor a send, ose është i këtushëm, ose nuk është nga ky vend. Pra tregon prejardhje ose të qenit e diçkaje në një vend të caktuar. Kjo vlen edhe për shembujt (mbiemrat) e tjerë.

179

Përmes këtyre shembujve argumentohet se përmbajtja semantike e temës fjalëformuese (emërore, foljore dhe ndajfoljore) bart të njëjtat vlera semantike (valencë) edhe te mbiemrat e prejardhur prej saj, sepse, siç kemi thënë shumë herë në këtë studim, tema fjalëformuese mbetet e pamotivueshme semantikisht edhe si përbërës bazik fjalëformues te mbiemri. Nëse koncepti “demokraci”, “industri” a “ngadalë” mund të zhvillohet apo ka mundësi të ndryshojë gjendjen e tij varësisht sipas kushteve, mundësive a sipas rrethanave, atëherë ai përcaktohet nga fjalë përcaktuese që tregojnë shkallën e zhvillimit, ndryshimit (ka një gradacion). Atëherë, valenca semantike e këtyre temave fjalëformuese lejon që edhe te mbiemri të realizohet kategoria e shkallës.

Siç u tha më lart, shqipja ndryshon nga anglishtja, gjermanishtja e gjuhë të tjera si këto, sepse shkallët e mbiemrit i realizon në mënyrë analitike, dmth. me anë të ndajfoljeve dhe pjesëzave, të cilat një cilësi në pohore e shndërrojnë në shkallën krahasore ose në sipërore. Kurse tek anglishtja dhe gjermanishtja kategoria e shkallës së mbiemrit formohet me anë të morfemave (trajtëformuese) të krahasores dhe sipërores, p.sh.:

Pohore Krahasore Sipërore Studenti është i mirë Ky student është më i mirë Ky student është shumë i mirë

Duke qenë se shqipja shkallët e mbiemrit i formon në mënyrë analitike, atëherë le

të paraqesim mbiemrin dhe realizimin e shkallës së tij me anë të pemës së sintagmës:

Sipas teorisë X-bar, sintagmat mbiemërore, ashtu si të gjitha sintagmat e tjera,

mund të kenë tre përbërës: kokën, plotësorin e saj dhe specifikuesin. Por jo të gjitha sintagmat mbiemërore dalin me të tre përbërësit. Nga këta, prania e plotësorit varet nga konteksti, kurse prania e specifikuesit varet nga shkalla e mbiemrit. Kështu, sintagmat mbiemërore me kokë një mbiemër në shkallën pohore mund të kenë ose vetëm kokën, ose kokën dhe plotësorin p.sh. e mbuluar (çati e mbuluar), e mbuluar me kashtë (çati e

180

mbuluar me kashtë), por nuk mund të kenë specifikues, sepse nuk e lejon semantika e mbiemrit apo sepse konteksti e kërkon mbiemrin në shkallën pohore. Kurse mbiemrat me kokë një mbiemër në shkallën krahasore ose sipërore kanë patjetër specifikues, por jo medoemos plotësor, në varësi nga valenca e kokës mbiemërore. Si specifikues të sintagmave mbiemërore shërbejnë fjalët e shkallës: më, shumë, tepër, mjaft, aq, kaq, me të vërtetë, jashtëzakonisht, tmerrësisht, ndërsa plotësorë të tyre sintagma parafjalore ose ndajfoljore.

Shkalla pohore nuk do të ekzistonte si koncept, po qe se nuk do të kishte kundërvënie mes saj dhe shkallës krahasore a sipërore, gjë që e kanë vënë në dukje edhe A. Dhrimoja e autorë të tjerë. Këtë gjë të njohur po e përsëritim thjesht për të qenë të qartë në vijim këtij sythi. Çdo mbiemër pa dallim është i specializuar për të emërtuar një cilësi, tipar, veti a karakteristikë të një sendi, frymori a dukurie: atdheu ynë është i bukur, malet tona qëndrojnë krenare, shqiptari është bujar, derë e drunjtë, derë e hekurt, unazë e artë, djalë i sjellshëm, vend demokratik, popull liridashës, trojet shqiptare, qytetarët prizrenas, studiuesit tiranas, klerikët shkodranë, fëmija i lindur, bukë e pjekur, nxënës i sjellshëm, udhë e gjerë, gara e parë, fituesi i dytë etj. Në të gjithë këta shembuj cilësia, vetia a karakteristika e sendit, frymorit, dukurisë a veprimit jepet me anë të mbiemrit si një veçori jashtë çdo krahasimi, pra si tipar, cilësi a karakteristikë e pakrahasueshme.

4.5.1 Shkalla krahasore

Në qoftë se një mbiemër ka aftësi të përdoret në shkallën krahasore, ngaqë e lejon semantika e tij, themi se ky mbiemër ka shkallë, pra mund të shprehë cilësinë, vetinë a një karakteristikë të një sendi, frymori a dukurie të krahasuar me cilësinë e një frymori, sendi a dukurie tjetër (ose të krahasuar me vetveten). A. Dhrimoja i thellon studimet lidhur me këtë çështje: “Në thelb, – shkruan ai, – në shkallën krahasore të mbiemrit krahasohen cilësi (të njëjta ose të ndryshme) të sendit (a sendeve) për nga shkalla e tyre... Te dy sendet që përbëjnë gjymtyrët e krahasimit duhet të kenë detyrimisht të njëjtin tipar, prandaj kur ato dy sende krahasohen lidhur me këtë tipar, kjo duhet kuptuar kështu: tipari i dhënë krahasohet për nga shkalla e tij te njëri dhe te tjetri send (a element krahasimi), për të parë te cili element ky tipar është në një shkallë më të lartë se te tjetri”1.

Sikundër duket, autori vë në dukje qartazi se si realizohet shkalla krahasore e mbiemrit, se duhet të ketë dy gjymtyrë krahasimi (emra të krahasueshëm me njëri-tjetrin për nga cilësitë, vetitë) etj.

Kategoria e shkallës është tipike për mbiemrin dhe ndajfoljen në shumë gjuhë indoeuropiane. Edhe në këto gjuhë në këtë shkallë cilësia jepet si diçka absolute dhe jashtë çdo krahasimi, p.sh. në gjermanishte dhe anglishte2:

1 Po aty, f. 91. 2 Në gjuhën angelze dhe gjermane, shkallët e mbiemrit formohen në tri mënyra: a) me anë të eptimit, b) në mënyrë analitike (me sepcifikues) dhe c) në mëynrë të parregullt (supletive).

181

sh. pohore: Das Buch ist dick sh. krahasore: Das Buch ist dicker Das dickere Buch sh. sipërore: Das Buch ist am dicksten Das sickste Buch1 pohore: fat, thin, dim, fit, hot krahasore: fatter, thinner, dimmer, hottest sipërore: fattest, thinnest, dimmest, fittest2 Por, në dallim nga anglishtja, gjermanishtja etj., që shkallën krahasore (e sipërore) e

realizojnë në mënyrë sintetike (me anë të morfemave trajtëfomuese, në mënyrë supletive dhe analitike), shqipja shkallën krahasore (dhe sipërore) e realizon në mënyrë analitike, dmth. me anë të specifikuesve (ndajfoljeve: aq, kaq, pak, mjaft, edhe, shumë, jashtëzakonisht, tepër, fort, së tepërmi etj.) dhe lidhëzave [specifikues + mbPO (+ lidhëza)]. Në vijim të ilustrojmë me shembuj shkallën krahasore në shqipe, p.sh.:

a) Shpresa është studente më e mirë se Teuta. (shkalla krahasore e sipërisë relative [më + mbiemër në pohore]);

b) Kjo i dukej atij më e bukura simfoni, që kishte dëgjuar gjatë gjithë jetës. (shkalla krahasore e sipërisë absolute [më + mbiemërSUB]

3;

c) Ballabani ishte aq trim dhe i zoti në luftë sa Skënderbeu4. (shkalla krahasore e barazisë [aq + trim (dhe i zoti) + sa].

ç) Agroni ishte më i shkurtër se shoku i tij. (shkalla krahasore e ultësisë [ më + mbPO (+ se)]. Siç duket nga shembujt, shkalla krahasore ndahet në këto nënlloje: a) krahasore e

ultësisë, b) krahasore e barazisë, c) krahasore e sipërisë relative dhe ç) krahasore e sipërisë absolute. Ne nuk do të merremi veç e veç për secilën, sepse, siç thamë më lart, këto janë trajtuar hollësisht nga A. Dhrimoja.

Më sipër folëm për shkallët që kushtëzohen nga semantika e mbiemrit dhe, po ashtu vumë në dukje se ka emra cilësia e të cilëve nuk mund të shkallëzohet (kur emërtohet si diçka absolute). Ky aspekt semantik i emrit është shumë me rëndësi për shkallët e mbiemrit. Së pari, tema fjalëformuese e këtyre emrave nuk lejon që as mbiemri i prejardhur të shkallëzohet, p.sh. i pakundshoq, i pashoq, i pashtëpi etj. Mirëpo shkallët e mbiemrit lidhen ngushtë edhe me semantikën e specifikuesve, dmth. të fjalëve që formojnë në mënyrë analitike shkallët e mbiemrave. Nga kjo del se për realizimin e shkallëve të mbiemrit duhen hulumtuar tre përbërësit prej të cilëve formohet kjo kategori gramatikore [specifikuesi + mbiemriPO + emri a emrat (cilësia e të cilëve krahasohet)]5.

1 Die Grammatik,4, DUDEN, vep. cit., f. 367. 2 Jashar Kabashi, English Grammar - Morphology, UP, Prishtinë, 2000, f. 301. 3 SUB = i emërzuar (i substantivuar). 4 Shembull i marrë nga monografia e Dhrimos, f. 102. 5 PO = shkalla pohore e mbiemrit (shkurtesë).

182

Në qoftë se nuk mbahet parasysh aspekti semantik i tre përbërësve, mund të vijmë në përfundime të gabuara dhe, po ashtu, në ndërtime strukturore të shkallëve të mbiemrit të pasakta dhe të paqarta.

Si detyrë tjetër në këtë studim na mbetet të qartësojmë aspektin semantik të specifikuesve, të cilët në mënyrë analitike në shqipe formojnë shkallët e mbiemrit. Le të vëmë në dukje aspektin kuptimor të specifikuesve të shkallës një nga një, sipas përkufizimit të dhënë në Fjalorin e gjuhës shqipe (2006), p.sh.:

1) më pj. shërben për të formuar shkallën krahasore të mbiemrave ose të ndajfoljeve: është më i mirë (më i vogël) se dikush a diçka; më herët; më në fund në fund të fundit; më të rrallë shumë rrallë; është më së i bindur është shumë i bindur.(FGJSH, 2006: 620).

2) aq ndajf. 1. në atë masë, sasi a shkallë sa e dimë ose sa është e thënë; 2) përdoret me shkallën krahasore të mbiemrave e të ndajfoljeve me kuptim përforcues: aq më mirë (më keq). (2006: 46).

3) kaq ndajf. 1. në këtë sasi a masë që është përmendur; në një shkallë a masë më të madhe se ç’mendohet: kaq rrojti; edhe një herë kaq; kaq më dhëmbi sa....; kaq sa (lidh.). (2006: 441);

4) pak ndajf. 1. në shkallë jo të lartë, në masë jo të vogël; jo aq sa duhet; jo gjatë; kund. shumë: pak a shumë në një farë mase, deri diku; prodhon pak; ndenji pak; pak ae .... jo vetëm që ...., nuk mjafton që....; pak e nga pak ca nga ca, dalëngadalë; 2. përpara një mbiemri a një ndajfoljeje tregon shkallë jo të lartë të cilësisë, të veprimit a të gjendjes ose bën dallimin në një krahasim: pak i zbehtë; pak larg; pak më i fortë se tjetri; pak më mirë se.(2006: 735);

5) shumë ndajf. 1. në një sasi të madhe; në një shkallë të lartë, fort; mjaft; kund. pak: pak a shumë në njëfarë mase; punon shumë; i dhemb shumë; e dua më shumë se ti; aq më shumë sidomos, veçanërisht, aq më tepër, madje... pj. përdoret për të formuar shkallën sipërore ose një shkallë të lartë të cilësisë, të një veprimi a të një gjendjeje; mjaft: shumë afër (larg); mbahet shumë rëndë; janë shumë miq janë miq të ngushtë. (2006: 1065);

6) edhe pj. përdoret për të theksuar kuptimin e një fjale, të një togfjalëshi ose të një fjalie: edhe sot e kësaj dite. (2006: 238);

7) tepër ndajf. 1. më shumë nga ç’duhet; më shumë: foli tepër; / (në shkallën krahasore) në një shkallë më të lartë e më me forcë: ishte më tepër një qortim sesa një këshillë. 2. pj. tregon një shkallë më të lartë të cilësisë, të veprimit a të gjendjes: tepër kërkues (i suksesshëm). (2006: 1083);

8) fort ndajf. 1. me forcë të madhe; me tërë forcën; shtrënguar me forcë: e goditi fort; mbaj (lidh) fort. 2. shumë: shkëlqen fort. 3. me zë të lartë: fol fort. pj. shumë. (2006: 288);

9) jashtëzakonisht ndajf. shumë; tej mase, tepër: jashtëzakonisht i madh; jashtëzakonisht ngadalë (shpejt). (2006: 418) etj.

183

10) hiç pakufi. bised. 1. asgjë: s'ka hiç fare, . -, -e mb. bosh: punë hiçe.

Shkalla krahasore, siç u tha më lart, formohet në mënyrë analitike [specifikues + mbPO (+ lidhëza)]. Nga kjo rrjedh se ndajfolja (e ndonjë pjesëz dhe ndonjë përemër) del si komponent themelor për ndërtimin e shkallës krahasore dhe sipërore. Specifikuesit, qofshin ndajfolje a pjesëza, qoftë ndonjë përemër (disa prej këtyre sepcifikuesve shoqërohen dhe me lidhëza) shkallën pohore e shndërrojnë në krahasore dhe sipërore. Sigurisht, disa specifikues ndërtojnë krahasoren, kurse disa të tjerë shkallën sipërore, sepse këto fjalë shërbyese kanë kuptime semantike që cilësinë mund ta paraqesin në shkallë të ndryshme (të krahasueshme ose në shkallë të lartë e të pakrahasueshme). Në qoftë se marrim pjesëzën më si specifikues të shkallës krahasore, mund të themi se pjesëza më semantikisht shënon shkallën më të lartë të cilësisë, por gjithnjë duke pasur për bazë krahasimin e cilësisë (së një sendi a sendeve dhe frymorëve) a të gjendjes në mes të dy gjymtyrëve të krahasuara ku njëra prej tyre ka cilësinë në një shkallë më të lartë se tjetra. Ndërsa specifikuesi aq e jep cilësinë e një frymori a sendi të barabartë me cilësinë e një frymori a sendi tjetër me të cilin krahasohet. Le ta ilustrojmë këtë çështje me anë të pemës së sintagmës:

Duke qenë se shqipja nuk e ndërton shkallën krahasore dhe sipërore në mënyrë

sintetike, ajo shfrytëzon mënyrën analitike për të formuar këto dy shkallë. Në këto dy lloje strukturash të shkallëzimit specifikuesi i shkallës përmes kuptimit semantik të tij ndërton, siç u tha më lart, shkallën krahasore dhe sipërore. Në paragrafin në vijim do të trajtojmë shkallën sipërore, duke u rrekur të shqyrtojmë disa çështje që na janë dukur me interes për këtë shkallë.

4.5.2 Shkalla sipërore

Derisa te shkalla krahasore cilësia e një sendi jepet duke e krahasuar me cilësinë e një sendi tjetër; te shkalla sipërore cilësia jepet në një shkallë aq të lartë sa nuk mund të krahasohet. Struktura e shkallës sipërore është [specifikues + mbiemërPO]. Fjalët specifikuese të shkallës sipërore janë: (ndajfoljet) shumë, tepër, jashtëzakonisht, fort, absolutisht, fare, krejt, sa, thellësisht, mjaft, tmerrësisht, çuditërisht, bukur, më të vërtetë, thjesht, hiç, aspak etj. dhe lidhëzat [specifikues + mbPO (+ lidhëza)]. Pra, janë specifikuesit e shkallës sipërore që japin cilësinë a gjendjen e një sendi a frymori në një shkallë shumë të lartë që del jashtë çdo krahasimi, dmth. cilësi e pakrahasueshme, p.sh. si specifikues i tillë del ndajfolja jashtëzakonisht e cila ka kuptimin: shumë, tepër, tej mase. Këtë kuptim semantik e ruan edhe si specifikues i shkallës sipërore, por e

184

shndërruar në fjalë shërbyese. Leksema ndajfoljore jashtëzakonisht si ndajfolje del e pa shkallëzuar, sepse tregon cilësi a gjendje të një cilësie shumë të lartë e të pakrahasueshme (cilësi që nuk mund të krahasohet), e cila po këtë kuptim e ruan edhe si specifikues i shkallës, por me ndryshime në funksionet sintaksore.

Dita e sotme është jashtëzakonisht e nxehtë. Shkolla “Loyola Gymnasium” është tepër e mirë. Vajza jonë është shumë e bukur. Pjetri duket fort i dëshpëruar. Sa i mirë ishte djali që takuam. Zgjidhja e çështjes ishte fare e qartë. Qëllimet e tij qenë krejt të qarta. Në ligjërimin popullor ndeshim edhe një ndërtim tjetër të sipërores me fjalë shkalle

emra, p.sh.: Kishte veshur një këmishë gjak të kuqe; Faqet e saj janë mollë të kuqe; Në trup ishte akull i ftohtë; Nga nervoziteti u bë limon i verdhë etj. Këtë mënyrë të formimit të shkallës sipërore e trajtojnë Sh. Demiraj dhe A. Dhrimo. Ky i fundit për këtë, ndër të tjera, thotë: “Kjo mënyrë shkallëzimi është në zanafillë të gjuhës së folur popullore, por po gjen një përdorim gjithnjë e më të gjerë edhe në gjuhën letrare, p.sh. Mbetet shega dyllë e mveshur (Asdreni, Psallme, 129); Të ëmël mjaltë rrushtë si ngaherë (po aty, f. 24); Krahët të zbuluar, të bardhë qumësht (F. Gjata, Këneta, 32) etj.”1 Siç shihet, shkalla sipërore formohet përmes krahasimit të pashprehur, ku si specifikues të shkallës krahasore dalin emrat akull, dyllë, gjak, limon, mjaltë, mollë, qumësht etj., të cilët i japin cilësinë e sendit të karakterizuar nga mbiemri në shkallën sipërore, por duke u transformuar kuptimi semantik i tyre.

Specifikuesi i shkallës (duke dhënë diçka si të krahasueshme a si diçka tepër të lartë në cilësi) në këtë funksion, humb disa veçori të ndajfoljes kur del si përbërës analitik i kategorisë së shkallës, p.sh.: Agimi punon shumë. Në këtë fjali shumë del si ndajfolje dhe plotëson foljen (kokë të sintagmës), pra del si plotësor i sintagmës foljore. Kurse në fjalinë Astriti duket shumë i lodhur leksema shumë nuk e plotëson foljen (pra nuk del si plotësor i saj), por shpërfaqet si përbërës i shkallës sipërore (specifikues), duke përcaktuar mbiemrin i lodhur. Siç kemi vënë në dukje dhe sikurqë do të shihet në vijim, teoria X-bar është ajo teori e cila na ndihmon edhe në rastin në shqyrtim për të shpjeguar çështjen në fjalë, duke dhënë saktësisht funksionin dhe kuptimet e çdo përbërësi në strukturën e saj, p.sh.:

1 Vep. cit., po aty, f. 112.

185

Kur flasim për shkallën sipërore na shkon mendja gjithmonë për një cilësi të një

sendi a frymori që del në shkallë të lartë (cilësi absolute). Vetë koncepti “sipërore” është kalk i lat. superlativus “më i lartësuari”1. Lidhur me shkallën sipërore, Sh. Demiraj thotë: “Mbiemri në shkallën sipërore shërben për të shprehur cilësinë në një shkallë të lartë. Shkalla sipërore është dy farësh, relative dhe absolute”2. Kurse A. Dhrimoja për këtë çështje shkruan: “Pra, përderisa pranohet, qoftë edhe vetëm për nga kuptimi shkalla sipërore në kuptimin pozitiv, duhet të pranojmë edhe një sipërore në kuptimin negativ, më të drejtë një shkallë ultësore (a ultësie) të mbiemrit”3. Çështja e ngritur nga Sh. Demiraj dhe më pas e mbështetur edhe nga Dhrimoja është e drejtë dhe e arsyeshme që do një trajtim të mëtejshëm shkencor.

Shkallën sipërore të cilësisë së një sendi a frymori të shprehur nga mbiemri e perceptojmë si një cilësi ekskluzive të një sendi a frymori. Mirëpo cilësia mund të jetë, siç thotë Dhrimoja, pozitive dhe negative, çka do të thotë se cilësia në shkallën sipërore mund t’u takojë dy poleve: si diçka shumë e mirë dhe si diçka shumë e keq. Nga kjo rrjedh se kemi një cilësi pozitive në një shkallë shumë të lartë e të pakrahasueshme dhe një cilësi negative në një shkallë tepër të lartë dhe jashtë çdo krahasimi. Ashtu siç kemi dy cilësi skajshmërisht të kundërta në shkallën krahasore (shkalla krahasore e ultësisë dhe shkalla krahasore e sipërisë absolute), po kështu do të duhej të jenë dy llojet e cilësisë në sipërore (cilësitë pozitive dhe cilësitë negative).

Në qoftë se kundrojmë me kujdes fjalitë e mëposhtme, del në shesh se hipoteza jonë është e drejtë, p.sh.:

1 Mikel Ndreca, Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja, Rilindja, Prishtinë, 2000, f. 666. 2 Sh. Demiraj, Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1971, f. 74. 3 Vep. cit., po aty, f. 114.

186

Zana nuk duket hiç e zonja; Ai është aspak punëtor; Miku qe shumë i mirë; Sunduesi i popullit shqiptar qe shumë i keq; Suksesi i studenteve në provim është tepër i lartë; Suksesi i maturantëve është tepër i ulët. Duke u mbështetur në faktet e mësipërme, del se edhe shkalla sipërore është

dyllojëshe: a) sipërore pozitive dhe b) sipërore negative. Po të krahasojmë dy fjalitë me njëra-tjetrën: 1) Ai duket hiç i zoti dhe 2) Ajo duket shumë e zonja, do të vërejmë se specifikuesit e shkallës hiç/shumë e modifikojnë cilësinë e frymorit të emërtuar nga mbiemri i zoti/e zonja, duke e paraqitur te shembulli i parë si cilësi të lartë negative [sipërore negative], kurse në fjalinë e dytë (2) si cilësi e lartë pozitive (sipërore pozitive). Qoftë cilësia pozitive, qoftë cilësia negative janë në shkallën sipërore dhe që të dyja dalin si cilësi jashtë çdo krahasimi, por në opozicion semantik ndërmjet tyre.

Në këtë syth të këtij studimi, rrahëm disa çështje të kategorisë së shkallës, të cilat i kemi parë si të nevojshme për t’u trajtuar. Çështjet e tjera për kategorinë e shkallës së mbiemrit janë trajtuar nga A. Dhrimoja, kështu që nuk u morëm me to, me qëllim që t’u ikim përsëritjeve apo çështjeve tashmë të trajtuara.

* *

*

Duke e përfunduar këtë punim monografik për mbiemrin, mund të themi se jemi përpjekur të ndriçojmë aspekte të kësaj kategorie që nuk janë trajtuar sa duhet ose që nuk janë trajtuar kënaqshëm në studimet e posaçme kushtuar mbiemrit dhe në gramatikat e shqipes. Natyrisht, nuk mëtojmë se e kemi trajtuar çdo gjë shterueshëm, pasi kaq na ka lejuar koha dhe mundësitë në këtë studim. Sidoqoftë, jemi munduar që në këtë studim çështje të ndryshme të klasës së mbiemrit t’i trajtojmë duke u mbështetur në teori bashkëkohore. Jemi të vetëdijshëm se përfundimet tona në këtë punim janë të përkohshme, por jo të parëndësishme për gjuhësinë e sotme shqiptare. Themi se përfundimet tona janë të përkohshme, sepse në shkencë nuk ka të vërteta absolute, aq më tepër që trajtimi varet nga shkalla e zhvillimit të shkencës gjuhësore dhe nga shkalla e njohjes së arritjeve të gjuhësisë bashkëkohore nga studiuesi. Themi se janë jo të parëndësishme, sepse jemi përpjekur të kapërcejmë trajtimet që i janë bërë mbiemrit nga studiues të mëhershëm, të cilët e kanë trajtuar këtë pjesë të ligjëratës me aq sa i kanë lejuar mundësitë, koha dhe tradita kur jetuan.

187

PËRFUNDIME

Objekt i punimit “Sintagma mbiemërore në gjuhën shqipe (Vështrim semantiko-sintaksor)” është bërë klasa leksikore e mbiemrit. Në zgjedhjen e kësaj teme jemi shtyrë nga një ide paraprake se në studimet tona të derisotme aspekti semantik dhe sintaksor të mbiemrit janë cekur fare pak. Në këtë sipërmarrje u nxitëm edhe nga fakti që studimi i fundit dhe i vetëm monografik për mbiemrin është kryer para gati një gjysmë shekulli, si dhe nga bindja se duke e parë këtë kategori leksiko-gramatikore në dritën e teorisë së sotme gramatikore, sidomos të semantikës dhe të gramatikës gjenerative, do të mund të jepnim ndihmesën tonë sado modeste për një njohje më të thellë të mbiemrit në gjuhën shqipe.

Për të arritur këtë qëllim, së pari, i kemi hedhur një vështrim panoramik traditës gramatikore shqiptare, që nga fillimet e deri në ditët tona, për të parë gjendjen e studimeve të mbiemrit. Kjo mënyrë qasjeje na ka ndihmuar të zbulojmë të arriturat e gjuhësisë shqiptare në studimin e kësaj klase leksikore dhe të veçojmë ngecjet, trajtimet e përcipta si dhe ato që nuk mbështeten nga faktet gjuhësore. Duke pasur një njohje pak a shumë të plotë të mbiemrit përgjatë zhvillimit të tij në shqipen e shkruar dhe duke pikasur mangësitë e trajtimeve në gramatikat dhe në studimet e deritanishme për mbiemrin, kemi krijuar një pamje të qartë të çështjeve që kanë nevojë për studime të mëtutjeshme më të thelluara.

Vështrimi sistematik i objektit tonë të studimit na ka bindur se trajtimi i mbiemrit në dritën e teorisë së sotme gramatikore është një kusht i nevojshëm dhe i domosdoshëm për të sjellë diçka të re në studimin jo vetëm të kësaj kategorie leksikore, po të të gjitha kategorive leksikore dhe dukurive gjuhësore të shqipes. Se sa kemi arritur të sjellim diçka të re në këtë punim monografik, këtë ua lëmë në dorë lexuesve të specializuar, në radhë të parë specialistëve të gramatikës.

Studimi “Sintagma mbiemërore në gjuhën shqipe (Vështrim semantiko-sintaksor)”

përbëhet nga katër krerë, nga përfundimet në shqip e anglisht dhe bibliografia. Kreu i parë merret me historinë e trajtimeve të mbiemrit në gramatologjinë

shqiptare, duke nisur me “Osservazioni Grammaticali nella Lingua Albanese” të Da Leçes e duke vijuar me gramatikat e paraluftës dhe ato të pasluftës, të botuara në Shqipëri e jashtë saj. Në këtë mënyrë kemi arritur të vëmë në pah ndihmesat e gramatikave të shqipes dhe të gramatikanëve që janë marrë me studimin e kësaj pjese të ligjëratës në gjuhën tonë. Por, me gjithë arritjet në studimin e kësaj kategorie, kurrsesi nuk mund të mëtohet që mbiemri është trajtuar shterueshëm në të gjitha aspektet e tij, pa folur pastaj për zhvillimet e reja në këtë klasë fjalësh, si në aspektin e inventarit, duke arritur që mbiemri të përbëjë një të katërtën e leksikut të shqipes, dhe në kthimin e disa gjedhe mbiemrash më shumë prodhimtare. Nga shqyrtimi i historisë së trajtimit të mbiemrit na rezulton se është studiuar shumë mirë aspekti morfologjik, qoftë kategoritë eptimore, qoftë mënyrat dhe gjedhet fjalëformuese të mbiemrit. Por janë parë në një shkallë të pamjaftueshme aspekti semantik dhe sintaksor i tij.

188

Në paragrafin e fundit të këtij kreu kemi ngritur çështjen e vetë termit “mbiemër”, që fillimisht është cekur nga A. Dhrimoja. Aty kemi shpjeguar pse ky emërtim edhe neve na duket i papërshtatshëm, duke u shprehur në të mirë të termit ndajemër. Megjithatë, tradita e përdorimit të këtij termi është aq fort e ngulitur në traditën tonë gramatikore, saqë nuk ngrenë peshë as argumentet morfologjike e semantike dhe as shembulli i gjuhëve të tjera.

Në kreun e dytë Mbiemrat sipas prejardhjes jemi rrekur të trajtojmë klasën e mbiemrit nga pikëpamja e fjalëformimit. Përgjithësisht, mbiemri është parë nga autorët e gramatikave tona si një klasë leksikore më e thjeshtë se emri dhe folja, prandaj në gramatikat tona të deritanishme (me përjashtim të monografisë së A. Dhrimos) ka zënë një hapësirë më të vogël. Në të vërtetë, mbiemri është një klasë leksikore mjaft e ndërliqur si në aspektin morfologjik e sintaksor, po ashtu dhe në atë semantik, për arsye se del me tipare të përziera, prandaj ka nevojë për studime më të thelluara.

Në këtë studim kemi vënë në dukje se ka pak leksema që janë tema thjesht mbiemërore, shumica e mbiemrave kanë prejardhje kryesisht emërore dhe mbiemërore. Kjo do të thotë se, krahas emrit dhe foljes, mbiemri është një klasë fjalësh me inventar të hapur. Si rrjedhim, për nga inventari mbiemrat në shqipe vijnë pas emrit e ndoshta mund të kenë po aq njësi sa edhe folja. Kështu, “Fjalori drejtshkrimor” (2011) i Dhrimo–Memushajt ka 19 mijë mbiemra nga 70 mijë fjalë gjithsej; kurse botimi i fundit i këtij fjalori (2015) ka 77 mijë njësi leksikore, pra dhe më shumë se 20.000 njësi leksikore, mbiemrat përbëjnë më shumë se një të katërtën e leksikut të shqipes.

Ashtu si dhe në gjuhë të tjera indoeuropiane, edhe në shqipe mbiemrat mund të formohen nga emra, nga folje, nga ndajfolje, nga numërorët, po edhe nga vetë mbiemrat; nga ana tjetër, nga mbiemrat mund të formohen, emra, folje e ndajfolje. Pikërisht për këtë arsye, këto katër klasa fjalësh kanë lidhje të shumëfishta; sidomos lidhje shumë të ngushta kanë me njëri-tjetrin emri, folja dhe mbiemri. Këto tri klasa fjalësh të ndryshueshme, sikundër kemi vënë në dukje, dalin me tipare të përziera. Këtë kontaminim semantik në mes të klasave të fjalëve e sjell tema fjalëformuese, e cila në fjalët e reja të një klasë tjetër leksikore të derivuara prej saj ruan një semë (a sema) të klasës leksikore së cilës i përket, ndërkohë fjala e formuar prej saj fiton sema të reja që e futin zakonisht këtë fjalë të re në një klasë tjetër leksikore. Kjo qasje jona na çoi drejt një rruge tjetër, krahasuar me qasjen që ka gramatika tradicionale, në trajtimin e këtyre çështjeve.

Duke u mbështetur në dy tiparet binare [± emër] dhe [± folje], të cilat përdoren në gramatikën gjenerative për të karakterizuar klasat leksikore të fjalëve, mbiemri del si klasë leksikore me tipare emërore [+ E] dhe foljore [+ F]. Arsyeja pse mbiemri del si kategori leksikore me tipare emërore dhe foljore është se si temë fjalëformuese më së shumti del emri ose folja. Sipas nesh, ky element fjalëformues bart vlera semantike (sema) të pamotivueshme, dmth. edhe te mbiemri ruan vlera semantike të klasës nga ka ardhur. Kështu, prejardhja, së bashku me rrafshin semantik dhe funksionet sintaksore përbëjnë një lidhje treshe që mundëson trajtimin e shumë çështjeve të aspektit semantik të klasës së mbiemrave. Duke kundruar klasën e mbiemrave në këto aspekte kemi vënë në pah se emri, folja dhe mbiemri, në njërën anë kanë tipare të përbashkëta, kurse, në anën tjetër dallohen nga njëri-tjetri për sa u përket vlerave pozitive ose negative të

189

këtyre tipareve. Tiparet pozitive dhe negative të këtyre tri klasave leksikore i kemi dhënë me anë të skemës (1) paragrafi § 2.2, të cilën këtu po i paraqesim me anë të kësaj tabele:

Emri Prejardhja Kokë e SE-së Valenca Role tematike

Folja Prejardhja Kokë e SE-së Valenca Role tematike

Mbiemri Prejardhja Kokë e SM-së Valenca Role tematike

Sikundër shihet, emri, folja dhe mbiemri: a) rrjedhin nga tema derivuese

(rrjedhoja), b) kanë aftësi të dalin në funksion të kokës së sintagmës, c) kanë valencë dhe d) caktojnë role tematike. Këto karakteristika e bëjnë mbiemrin me tipare emërore dhe foljore. Por, edhe pse midis mbiemrit, emrit e foljes ka ngjashmëri, mbiemri nga dy klasat e tjera ka ndryshime të tilla që e bëjnë këtë klasë të dallueshme dhe të pavarur nga të tjerat. Këto ndryshime janë të aspektit leksiko-morfologjik, sintaksor (funksional) dhe semantik.

Më pas kemi trajtuar ato pika që këto tri klasa leksikore i afrojnë dhe njëherazi i bëjnë të ndryshme nga njëra-tjetra:

a) Si tipar i përbashkët i foljes, emrit dhe i mbiemrit del valenca. Mirëpo valenca e foljes dallon nga valenca e emrit dhe mbiemrit, sepse argumentet e foljes janë të domosdoshme, kurse argumentet e emrit dhe të mbiemrit janë fakultative (ndonëse ka edhe përjashtime), p.sh.:

a) Besa i dhuron shokut një libër. b) Shqetësimi për mikun është i natyrshëm. c) Zana është e etur për dije.

Leksemat dhuroj, shqetësoj dhe e etur (folje, emër, mbiemër) kërkojnë që të plotësohet valenca e tyre me argumentet përkatëse: për foljen [SENom + SEDat + SEAk] (Besa, shokut, një libër); për emrin [SPAk] (për mikun); për mbiemrin [SPAk] (për dije). Nga tri valencat e foljes DHURON, e dyta dhe treta duhet të plotësohen medoemos me argumentet [SEAk] e [SEDat], që duhet të jenë të shprehura fonetikisht, ndërsa e para mund të mos shprehet fonetikisht; në rast se mungon njëri nga argumentet, fjalitë *Besa i dhuron shokut dhe *Besa i dhuron shokut një libër rezultojnë jogramatikore. Kurse argumentet e emrit dhe të mbiemrit mund të mungojnë dhe, megjithatë, fjalia vijon të jetë gramatikore. Pra, valenca del si një veçori që i bashkon këto tri klasa leksikore, por edhe i dallon për sa i përket domosdoshmërisë së plotësimit të saj. Koncepti i valencës, në gramatikën akademike nuk gjen zbatim dhe, pikërisht, mbështetja në teorinë e valencës për studimin e mbiemrit përbën një nga risitë e këtij punimi.

b) Mbiemri së bashku me emrin dhe foljen kanë aftësi të dalin në funksion të kokës së sintagmës (shih tabelën 1, f. 64). Kjo veçori e këtyre tri klasave të fjalëve i afron, mirëpo në të njëjtën kohë i bën të dallueshme nga njëra-tjetra dhe njëkohësisht i diferencon nga klasat e tjera të fjalëve. Veçoritë afruese dhe dalluese të këtyre tri klasave të fjalëve i kemi vënë në dukje me anë të teorisë X-bar:

190

1)

2)

Siç shihet nga skemat X-bar (1/a, b, c), koka të sintagmave të mësipërme janë shall

(emër), plaçkitën (folje) dhe i plaçkitur (mbiemër), të cilat argumente të tyre kanë sintagmat [prej leshi], [hajdutët, qytetin] dhe [nga hajdutët]. Folja e plotëson valencën e vet me dy argumente (subjekt + pësues), të cilat janë të detyrueshme, kurse emri dhe mbiemri i plotësojnë valencat e veta me sintagma parafjalore. Pra, veçori e përbashkët e emrit, foljes dhe mbiemrit është se dalin në funksion të kokës; dallimi qëndron tek argumentet, që te folja janë të detyrueshme, kurse te mbiemri e emri janë fakultative.

Kurse përmes skemës X-bar (2/a, b) kemi vënë në dukje elementin fjalëformues (baza derivuese), e cila në këto dy sintagma është e njëjtë. Tema foljore ngja-, që shërben si temë fjalëformuese e mbiemrit “i ngjashëm” ruan sema foljore, ndërkohë që i ngjashëm fiton sema të tjera mbiemërore në klasën e mbiemrit. Kokat e sintagmave të mësipërme ngjan dhe i ngjashëm duhet me doemos të plotësohen me argumente për të ngopur valencën e vet, p.sh.: I ngjan babait (nënës, së motrës etj); I ngjashëm me babain (me nënën, motrën etj), përndryshe rezultojnë sintagmat e pakuptimta *tepër i ngjan (?) dhe *tepër i ngjashëm (?).

Ky tipar e bën mbiemrin me tipare të përziera me foljen dhe ky kontaminim tiparesh vjen si pasojë e temës fjalëformuese foljore, prej së cilës është formuar. Prandaj si kuptimi i foljes e po kështu edhe kuptimi i mbiemrit shfaqin “ngjashmëri” të një veprimi si gjendje dhe të një cilësie të një sendi apo frymori me një tjetër.

Mbiemri si klasë fjalësh del edhe me tipare emërore [+ emër]. Kjo veçori e këtyre dy klasave leksikore është vënë në dukje në punimin tonë përmes skemave:

191

3)

Skema X-bar dëfton se të gjitha sintagmat emërore të mësipërme (3/a), (3/b), (3/c) kanë strukturë të njëjtë, sepse secila prej tyre ka si kokë leksikore një emër, i cili u cakton role tematike argumenteve të tij. Te të tri sintagmat (3/a, b, c), kokë leksikore është emri shall, që merr si modifikues te (3/a) dhe (3b) përkatësisht mbiemrat i leshtë dhe leshtak; ndërsa te sintagma (3c) emri merr si modifikues sintagmën parafjalore [SP [P

prej [E leshi]]]. Në paragrafin § 2.3 (kreu II) i kemi trajtuar mbiemrat nga pikëpamja e prejardhjes.

Kjo çështje është trajtuar që nga Hani (1854) e gramatika e Dozonit (1878) e deri më sot, por, me gjithë arritjet e derisotme të gramatikës tradicionale, prejardhja do parë si një çështje që do një trajtim më të thelluar shkencor. Në kuptimin klasik, prejardhja në gramatikën tradicionale është parë si çështje kryekëput e morfologjisë; po një qëndrim i tillë na duket jo i drejtë, pasi prejardhja nuk është vetëm çështje e fjalëformimit. Në këtë studim kemi vënë në dukje se, aty ku ka prejardhje morfologjike (fjalëformuese), njëherazi, ka edhe prejardhje semantike dhe të dy këto aspekte duhen parë si dy faqet e një medaljeje.

Ndonëse në gramatikat tona përbërësit e prejardhjes (fjalëformimit) konceptohen saktë dhe përkufizohen qartë (rrënjë, temë, parashtesë, prapashtesë, nyjë), megjithatë shkarjet e pasaktësitë vijnë si pasojë e parimeve në të cilat mbështetet derivimi. Në gramatikën akademike thuhet: “Sipas llojit të ndajshtesës fjalëformuese dhe sipas mënyrës së bashkimit të saj me temën, dallohen llojet e prejardhjes”. Në bazë të llojit të morfemave ndajshtesore që u shtohen temave fjalëformuese, marrin emërtimet, sipas gramatikës në fjalë, tipat e prejardhjes së mbiemrave. Një kriter i tillë që ndiqet si në monografinë “Mbiemrat në gjuhën e sotme shqipe” (1966) dhe në kreun e mbiemrit të gramatikës akademike (1976), që kanë autor A. Dhrimon, ndiqet e njëjta rrugë për klasifikimin e tipave të prejardhjes, gjë që ka çuar në përfundime të pasakta dhe herë-herë të luhatshme e të paqarta.

Prandaj tipizimi i prejardhjes duke marrë për bazë morfemat ndajshtesore na është dukur një qasje e gabuar e gramatikave tona. Pikërisht, në këtë pikë kemi kërkuar çelësin e problemit. Si shembull kemi marrë mbiemrin e prejardhur [i + jashtë + zakon + shëm], që lë dy mundësi interpretimi: a) mbiemër i formuar me infiksin -jashtë- nga mbiemri i zakonshëm ose b) mbiemër i formuar me nyjëzim, parashtesim dhe prapashtesim (shih § 2.3). Kjo paqartësi në gramatikën akademike del, b.f. te mbiemrat e tipave: a) i papunë dhe i punuar, b) i përpunuar dhe i përpiktë, që aty përfshihen në të njëjtin tip fjalëformimi. Mirëpo, sipas nesh, si mbiemrat e tipit (a) që kanë rrugë të ndryshme derivimi, ashtu edhe ata të tipit (b) janë tipa rrjedhojash të ndryshëm nga

192

njëri-tjetri. Sikundër duket, trajtimi i mbiemrave të prejardhur me elementet pa, për etj. paraqet vështirësi të rendit konceptor. I pari që vë në dukje këtë çështje është E. Hysa e më pas edhe L. Buxheli (shih f. 79). Përtej këtyre vështirësive të fushës së fjalëformimit, ka edhe probleme të tjera që kërkojnë zgjidhje.

Si zgjidhje të problemit ne shohim që ndarja e mbiemrave në klasa sipas tipit të prejardhjes të mos mbështetet në kriterin e ndajshtesës, po në temën fjalëformuese. Karakteristikë e përbashkët e dy përbërësve (temës prodhuese dhe ndajshtesave) është se veprojnë si bashkaktorë në formimin e fjalëve. Mirëpo, përveç kësaj së përbashkëte, ata ndryshojnë dukshëm nga njëri-tjetri në aspektin semantik. Ky ndryshim qëndron në atë se ndajshtesat janë morfema kuptimi i të cilave mund të konkretizohet brenda strukturës së fjalës, kurse tema fjalëformuese edhe e vetme ka semantikë të pavarur. Domethënë, ato veprojnë mbi njëra-tjetrën në mënyrë të ndërsjellë. Pra, tema fjalëformuese u jep kuptim e funksion morfemave ndajshtesore, kurse ndajshtesat modifikojnë temën fjalëformuese, sa herë që hyjnë në lidhje strukturore me temën fjalëformuese, pra brendapërbrenda strukturës së leksemës.

Prandaj, në vend që të flasim për fjalëformim me parashtesa, me prapashtesa, me nyjëzim, me nyjëzim, parashtesim dhe prapashtesim njëherazi dhe me konversion, në punimin tonë kemi folur për klasa të prejardhura nga emra, folje, mbiemra dhe ndajfolje, duke u nisur varësisht nga përkatësia leksiko-gramatikore e temës prodhuese. Si rrjedhim, kemi folur për këto klasa mbiemrash të prejardhur në shqipe:

a) klasa e mbiemrave të prejardhur nga emra, b) klasa e mbiemrave të prejardhur nga folje, c) klasa e mbiemrave të prejardhur nga ndajfolje, ç) klasa e mbiemrave të prejardhur nga numërorë, ç) klasa e mbiemrave të prejardhur nga mbiemra. Sipas temave fjalëformuese që marrin pjesë në derivimin e mbiemrave në shqipe,

një klasë e madhe mbiemrash kanë prejardhje emërore, p.sh. i pander [i + pa + nder], besnik [bes(ë) + -nik], i zjarrtë [i + zjarr + -të] (shih § 2.2.1); një klasë tjetër po aq e madhe mbiemrash kanë prejardhje foljore, p.sh.: i lodhshëm [i + lodh + -shëm], qortues [qortue + -s] etj. (shih § 2.2.2). Një klasë e vogël mbiemrash vijnë nga tema numërore dhe ndajfoljore, p.sh.: çmimi i parë, vendi i dytë (shih § 2.2.3); i sotëm [i + sot + -ëm], i këtushëm [i + këtu + -shëm], i ngadalshëm etj. (për më tepër shih § 2.2.4).

Parapëlqyem këtë mënyrë klasifikimi të mbiemrave të prejardhur që merr si kriter bazë temën derivuese së cilës i shtohen formantet fjalëformuese, jo vetëm se kështu mbiemrat mund të klasifikohen më lehtë dhe të përshkruhet më mirë semantika e tyre; një arsye tjetër e këtij parapëlqimi është edhe mënyra si klasifikohen mbiemrat sipas prejardhjes në gramatikat e gjuhëve të tjera. Kështu, në gramatikat gjermane dhe angleze etj., me sa kemi mundur të hetojmë, nuk praktikohet klasifikimi i prejardhjes së fjalëve që ndjek gramatika tradicionale e shqipes.

Një arsye tjetër pse klasifikimin e mbiemrave të mbështetur në kriterin e mjetit fjalëformues e quajmë jo adekuat, ka të bëjë me luhatjet në klasifikimin e mbiemrave të prejardhur me pa- dhe për-, si i papunuar, i pander, i pandershëm, i përditshëm, i

193

përhershëm etj., ku këto elemente shihen nga disa si parashtesa e nga disa të tjerë si brendashtesa (infikse); e njëjta gjë vërehet edhe te mbiemrat e nyjshëm me -ëm, -shëm dhe -të, si i sotëm, i ndershëm, i përpiktë etj., që nga disa shihen si prapashtesa e nga të tjerë si element i dytë rrethshtesash (cirkumfiksesh). Madje, mbështetja në kriterin e mjetit fjalëformues, ka sjellë ngatërrime në trajtimin e disa tipave të fjalëformimit, si në rastin e mbiemrave vetëbartës, vetëndalues, vetëmohues etj., të cilët i njëjti autor i sheh herë si prejardhje më parashtesim, herë si kompozita (shih § 2.3.2 të këtij punimi).

Duke marrë si kriter klasifikimi temën fjalëformuese, këto luhatje e dallime midis autorësh në klasifikimin e mbiemrave (dhe jo vetëm të mbiemrave) mënjanohen. Kjo mënyrë vështrimi na ka lejuar që derivimin e mbiemrit ta paraqesim në një mënyrë më logjike, dhe për këtë arsye edhe më të thjeshtë, duke marrë si nivel të parë të klasifikimit përkatësinë leksikore të temës fjalëformuese dhe pastaj si nivel të dytë llojin e mjetit fjalëformues. Sipas nivelit të parë kemi klasat e mbiemrave të prejardhur, kurse sipas nivelit të dytë kemi nënklasat, ose tipat e prejardhjes për çdo klasë. Sikurse e kemi vënë në dukje në këtë krye, mënjanimi i kriterit që për bazë në klasifikimin e mbiemrave sipas prejardhjes merr ndajshtesat, dhe mbështetja në temën fjalëformuese sjell qartësi e saktësi, mënjanon luhatjet e ngatërrimet në klasifikim, zvogëlon nënklasat e prejardhjes dhe i thjeshton ato. Kjo vjen ngaqë referimi te kategoria leksikore e temës të shpie menjëherë te pjesët e ligjëratës, që janë kategori gramatikore universale, të cilat mësohen që në vitet e para të shkollimit.

Në kreun e tretë “Vështrime mbi semantikën e mbiemrit”, formimi i mbiemrave shihet në dritën e trajtimit që i bëhet fjalëformimit në morfologjinë gjenerative. Mbështetja në parimet e morfologjisë gjenerative zbardh shumëçka në fushën e fjalëformimit dhe njëkohësisht mënjanon lajthitjet e pasaktësitë që shfaqen në morfologjinë tradicionale në fjalëformim. Sipas nesh, një vështrim i integruar, ku sintaksa, morfologjia dhe semantika plotësojnë njëra-tjetrën, arrin të shpjegojë më mirë çdo dukuri edhe në fushën e formimit të fjalëve. Pikërisht, mungesa e vështrimit të integruar nga të tria këto aspekte ka bërë që çështja e fjalëformimit në gramatikat tona të shtrohet krejt ndryshe, duke çuar shpesh në përfundime të shoqëruara me luhatje e pasiguri.

Për një vështrim të integruar të të tri aspekteve – morfologjik, sintaksor e semantik – mbiemrat jo të parmë i kemi ndarë fillimisht në dy klasa të mëdha, në mbiemra të nyjshëm e të panyjshëm dhe pastaj sipas mjetit fjalëformues. Sipas kësaj ndarjeje, që është mjaft e thjeshtë dhe praktike, te mbiemrat e nyjshëm kemi dalluar këto nënklasa: (a) mbiemra të nyjshëm prejpjesorë, (b) mbiemra të nyjshëm nga një sintagmë emërore, (c) mbiemra të nyjshëm me prapashtesa, (ç) mbiemra të nyjshëm me brendashtesa dhe (d) mbiemra të nyjshëm me rrethshtesa.

Në nënklasën e mbiemrave të nyjshëm prejpjesorë, si i ditur, i dalë, i tharë, i shkolluar, i habitur etj., kokë e rrjedhojës është nyja e përparme, e cila i ndryshon temës prodhuese kategorinë leksikore, duke dhënë një mbiemër. Koka e kësaj nënklase mbiemrash ndodhet në të majtë, si në skemën (4a). Në nënklasën e dytë hyjnë mbiemrat e nyjshëm të cilët formohen nga nyja e përparme dhe një sintagmë parafjalore [[i]Ny + [SP]], p.sh.: i pabesë [[i]Ny + [pa + besë]SP]], i panjeri [[i]Ny + [pa + njeri]SP]], i padije [[i] Ny + [pa + dije]SP]] etj. Këtë tip mbiemrash e kemi parë si një nënklasë të veçantë

194

mbiemrash të prejardhur të nyjshëm, ndryshe nga gramatika akademike, e cila ka qasje tjetër, por që del e pasaktë (shih (§ 3.1.1b). Skema X-bar e këtij tipi mbiemrash jepet në (4b):

4)

Nga katër mundësitë teorike të formimit të një fjale, dy me kokën leksikore majtas

dhe dy me kokën djathtas, për formimet me kokën majtas është pranuar a priori vetëm njëra mundësi, ajo kur djathtas është një fjalë e vetme, dhe është vënë në dyshim mundësia që në gjuhën shqipe plotësor i parashtesës-kokë të jetë një sintagmë1. Por nëntipi (4/b) mendojmë se provon që edhe në shqipe ekzistojnë fjalë të prejardhura me kokën në të majtë dhe në të djathtë një sintagmë. Pra, në këtë pikë, mendimi i mësipërm nuk qëndron. Mospajtimi ynë për këtë çështje buron nga ajo që nyjën e përparme, e cila njëfjalëzon sintagmat parafjalore, ne e marrim si njëfarë parashtese, pavarësisht se shkruhet ndaras.

Një vend të dukshëm u kemi kushtuar në këtë krye mbiemrave të prejardhur që në gramatikën akademike shihen si formime me parashtesim, si i paaftë, i pasjellshëm, i parafundit, i prapambetur, i tejdukshëm, i sapolindur, i posablerë, i porsaçelur, i lartpërmendur, i gjithëpushtetshëm, i jashtëzakonshëm, i shumëpërfolur, i vetëquajtur etj.2 Ndryshe nga tradita e derisotme, këta mbiemra që krijohen nga ndërkallja e një parashtese apo ndajfoljeje, parafjale a përemri midis nyjës së përparme dhe një teme mbiemërore, ne i shohim si formime me brendashtesim. Pra, elementi që futet midis nyjës së përparme dhe trupit të mbiemrit, pavarësisht se në raste të tjera sillet si parashtesë apo si temë (gjithë-, jashtë-, lart-, para-, prapa-, porsa-, sapo-, shumë-, tej-, etj), duhet para si brendashtesë. Në këtë mënyrë, zgjidhen edhe qëndrimet e ndryshme që mbahen në gramatikë për të njëjtin element, duke e quajtur herë parashtesë e herë temë e parë e kompozitave mbiemërore3. Struktura e leksemave me këto formante bëhet e qartë nga skema X-bar e tyre:

5)

1 Shih: R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, vep. cit., f. 210. 2 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 2, vep. cit., f. 185–187. 3 Kështu, për shembull, në Gramatika e gjuhës shqipe, 2, 2002, mbiemrat i shumëndritur, i shumëdëshiruar etj. shihen si formime me parashtesim (f. 187), kurse i shumanshëm shihet si mbiemër i përbërë (f. 200).

195

Po kështu, trajtimi ynë i një klase tjetër mbiemrash, si i sjellshëm, i ndershëm, i artë, i lartë etj. dhe i përciptë, i përditshëm etj., është i ndryshëm nga ai që u është bërë deri më sot. Tradicionalisht, mbiemrat e grupit të parë shihen si formime “me prapashtesim dhe nyjëzim”1, kurse ata të grupit të dytë si formime “me nyjëzim, parashtesim e parashtesim njëherazi”. Sipas nesh mbiemrat e prejardhur të të dy grupeve janë formime me rrethshtesim (cirkumfisim), dmth. tema fjalëformuese e tyre futet midis nyjës së përparme dhe prapashtesës.

Skemat X-bar të këtyre dy nëntipave janë: 6)

Nga këto skema shihet qartë se emri që shërben si temë fjalëformuese ndërkallet në trupin e rrethshtesës. Dallimi i vetëm midis rasteve në (6/a) dhe (6/b) është se te (6/a) element i majtë i rrethshtesës është nyja e përparme, ndërsa te (6/b) elementi i majtë i rrethshtesës përbëhet nga nyja dhe parashtesa. Për këtë arsye, ne i kemi parë këto dy grupe mbiemrash të prejardhur si dy nëntipa të formimeve me rrethshtesim, ndryshe nga trajtimi tradicional i tyre si një tip më vete formimesh me nyjëzim, parashtesim e prapashtesim njëherazi.

Në skemat shihet fare qartë se si kokë leksikore e rrjedhojës mbiemërore në të dy nëntipat dalin rrethshtesat (nyja, parashtesa dhe prapashtesa), të cilat bazës prodhuese i ndërrojnë përkatësinë leksiko-gramatikore. Rrethshtesat bartin një semë leksiko-gramatikore dhe një semë semantike mbiemërore, që u shtohen semave të temës fjalëformuese.

Mbiemrat e panyjshëm, të cilët i kemi trajtuar në § 3.1.1, janë më të varfër në gjedhe e skema fjalëformuese, prandaj edhe kanë zënë më pak vend në punimin tonë se mbiemrat e nyjshëm dhe mbiemrat e përbërë. Për mbiemrat me prapashtesim kemi vënë në dukje se formohen kryesisht nga një temë emërore, foljore e ndajfoljore, të cilave prapashtesa ua ndërron si kuptimin, edhe kategorinë leksikore, ndonëse ka edhe mbiemra të formuar me prapashtesim nga tema mbiemërore. Kurse derivimi parashtesor përbën një tip krejt të ndryshëm nga i pari, qoftë për sa i përket temës, e cila është një mbiemër, edhe për sa i përket funksionit të parashtesës, e cila, siç kemi vënë në dukje, formon një leksemë të re, po pa ia ndërruar kategorinë leksikore temës fjalëformuese.

Skemat X-bar të këtyre dy nëntipave janë: 7)

1 Shih: Gramatika e gjuhës shqipe, 2, vep. cit., f. 192 dhe 197.

196

Siç shihet nga skemat, në rastin e formimeve parashtesore (7/a), koka leksikore e mbiemrit të prejardhur është djathtas, dmth. në këtë nëntip fjalëformimi parashtesa nuk e ka aftësinë t’ia ndryshojë kategorinë leksikore temës mbiemërore së cilës i paravendoset, p.sh.: stërbujar [[stër- + [bujarM]] M, jofetar [[[jo + [[fe] + -tar]]M]M, pasgjuhor [[[pas + [[gjuh(ë)] + -or]]M]M etj. Ajo vetëm u shton temave (që mund të jenë të parme, të prejardhura ose të përbëra), një semë me kuptim antonimik ose me kuptime të tjera, si marrëdhënie kohore, vendore dhe nuanca të tjera semantike, si p.sh.: kombëtar > jo-kombëtar, mirënjohës > mos-mirënjohës, gjuhor > pas-gjuhor, mbetës > prapa-mbetës, vajtës > tej-vajtës etj. Ndërsa në rastin e formimeve prapashtesore (7/b), prapashtesa jo vetëm që u shton temave (që mund të jenë të parme, të prejardhura ose të përbëra) me të cilat bashkohet sema semantike mbiemërore, por edhe një semë gramatikore, duke ua ndryshuar kategorinë gramatikore, p.sh. p.sh.: arushan [[arush(ë)]E + -an]]M, bindës [[bind]F + -ës]]M, sipëror [[sipër]N + -or]]M etj. Pra, ndryshe nga parashtesat, prapashtesat shërbejnë si kokë leksikore e mbiemrit të prejardhur.

Këta dy nëntipa fjalëformimi janë shumë prodhues jo vetëm në shqipe, po edhe në gjuhë të tjera. Nëntipi i parë (prejardhja prapashtesore) është tipik dhe i vetmi për gjuhët që kanë vetëm prapashtesa, si turqishtja etj.; nëntipi i dytë (prejardhja parashtesore) është tipike dhe e vetmja për gjuhët që kanë vetëm parashtesa; kurse gjuhët që kanë edhe parashtesa edhe prapashtesa, siç janë gjuhët indoevropiane, i njohin të dy mënyrat, po me mbizotërim diku të njërit e diku të tjetrit nëntip.

Në këtë krye jemi ndalur gjatë sidomos te mbiemrat e formuar me përbërje, të cilët paraqesin më shumë probleme jo vetëm për shkak të numrit të madh të nëntipave që përmban ky tip fjalëformimi shumë prodhues në shqipe, por edhe për shkak të trajtimit që u është bërë në punimet për kompozimin, në monografinë e Dhrimos dhe në gramatikën akademike. Ndryshe nga tradita jonë gramatikore, që i ndan fjalët e përbëra në kompozita me lidhje bashkërenditëse dhe me lidhje nënrenditëse, ne jemi nisur nga tema që shërben si kokë leksikore, duke ndarë mbiemrat e përbërë në endocentrikë dhe ekzocentrikë. Koncepti ynë për këta dy tipa kompozitash është në vijën e konceptit blumfildian, i ndjekur edhe nga drejtimet e mëvonshme të gjuhësisë botërore, pra i ndryshëm nga ai i gjuhëtarëve tanë, të cilët ndër kompozitat ekzocentrike futin edhe kompozita endocentike, si buzëmadh, shamikuqe, jetëgjatë, buzëhollë, lëkurëtrashë etj.1

Quhen endocentrike ato kompozita qendra semantike e të cilave gjendet brenda vetë kompozitës; përkundrazi, përkufizohen si ekzocentrike ato kompozita që karakterizohen nga zhvendosja e qendrës jashtë kompozitës. Pra, kompozitat endocentrike në të gjitha gjuhët e kanë kokën brenda kompozitës, kurse kompozitat ekzocentrike e kanë kokën jashtë kompozitës, ose më saktë, koka e tyre duhet të deduktohet. Ky dallim lejon të klasifikohen tipat e ndryshëm të kompozitave në bazë të llojit të raporteve sintaksore që kanë përbërësit e tyre me njëri-tjetrin dhe prandaj e kemi bërë edhe ne pjesë të analizës fjalëformuese të fjalëve të përbëra.

Pra, ne si kryesore në studimin e mbiemrave të përbërë kemi marrë llojin e lidhjes sintaksore midis kokës leksikore dhe temës tjetër të kompozitës që shërben si plotësor i kokës. Kjo mënyrë analize jemi të bindur se lejon një përshkrim më sistemor dhe më

1 Shih: A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese", art. cit., f. 116.

197

shterues të mbiemrave të përbërë. Megjithatë, nuk e kemi shpërfillur ndarjen tradicionale në kompozita mbiemërore me nënrenditje dhe me bashkërenditje, vetëm se këtë ndarje e kemi përdorur si kriter të rendit të dytë. Kështu, brenda nënklasës së kompozitave endocentrike, kemi dalluar kompozitat me bashkërenditje dhe ato me nënrenditje; të njëjtën gjë kemi bërë edhe për kompozitat ekzocentrike.

Kompozitat mbiemërore endocentrike me lidhje bashkërenditëse nuk paraqesin ndonjë problem sa i përket mënyrës së fjalëformimit, sepse përbëhen nga dy komponentë të barasvlershëm, si p.sh.: tekniko-shkencor, fantastiko-shkencor. Ky tip i kompozitave trashëgon kategorinë leksikore të përbërësve, çka do të thotë se qendra semantike e tyre gjendet brendapërbrenda vetë kompozitës. Si kokë leksikore e tyre shërben elementi i dytë. Në këtë përfundim kemi arritur duke u mbështetur jo në përkatësinë gramatikore të temës, sepse të dy temat e kompozitës janë mbiemra, po në lidhjen kuptimore midis dy përbërësve, ku i dyti përcakton të parin.

Në kompozitat mbiemërore endocentrike me bashkërenditje kemi përfshirë edhe kompozitat mbiemërore të mbipërbëra shpirt-e-zemërmadh, krahabishtshkulë, etj. dhe zemërkrund-e-gërdhu, gjuhëhelm-e-thikë etj., ku secili prej përbërësve përmban dy tema. Ndryshimi midis dy grupeve është se te grupi i parë (shpirt-e-zemërmadh) secili nga përbërësit është një mbiemër endocentrik, te grupi i dytë (këmbë-e-dorargjend), çdonjëri nga përbërësit është kompozitë ekzocentrike. Por, meqenëse secili përbërës është mbiemër, atëherë edhe mbiemri i mbipërbërë është kompozitë endocentrike, me kokë mbiemrin e dytë.

Ndërsa kompozitat mbiemërore endocentrike me bashkërenditje janë të pakta dhe tipike për gjuhën e shkruar e, për këtë arsye, të reja, kompozitat mbiemërore endocentrike përbëjnë një nëntip të dokumentuar herët në shqipe dhe shumë më prodhues e më veprues, si në ligjërimin e folur dhe në atë të shkruar. Në kompozitat endocentrike me lidhje nënrenditëse si përbërës i parë mund të shërbejnë emri, mbiemri, folja (pjesorja), numërori dhe ndajfolja, kurse si përbërës i dytë mbiemri, emri, pjesorja dhe ndajfolja, kështu që dalin shumë më të larmishme sesa kompozitat mbiemërore me lidhje bashkërenditëse.

Në varësi nga lloji i përbërësve, kompozitat endocentrike me lidhje nënrenditëse i kemi ndarë në këto nënklasa:

1) kompozita [EMËR + MBIEMËR]: dorëbutë, fatbardhë, kokëmadh etj.; 2) kompozita [EMËR + MB. PREJPJESOR]: pallëlarë, sypatrembur etj.; 3) kompozita [NUMËROR + MBIEMËR]: dyvjeçar, trekatësh, dypalësh etj.; 4) kompozita [NDAJF. SASIE + MBIEMËR]: shumëkatësh, tripalësh etj.; 5) kompozita [EMËR + NDAJFOLJE]: hundëpërpjetë, brigjeshumë, kokëjashtë etj.; 6) kompozita [PJESORE + NDAJFOLJE]: dashamir, bakeq, ngrënëkeq etj.; 7) kompozita (NDAJFOLJE + EMËR VEPRUESI): keqdashës; largpamës etj.; 8) kompozita (EMËR + EMËR VEPRUESI): jetëdhënës, liridashës, ujëndarës etj. Ajo që është e ndryshme në punimin tonë, është se mbiemrat e përbërë të formuar

nga një emër + ndajfolje (nënklasa 5), pjesore + ndajfolje (nënklasa 6) dhe emër + emër vepruesi (7), ne i shohim si kompozita endocentrike, duke u nisur nga ajo që ndajfolja

198

është shumë e afërt me mbiemrin, pasi, ashtu si mbiemri, tregon edhe ajo cilësi; e njëjta gjë vlen edhe për nënklasën (7), pasi emrat e vepruesit kanë një semë mbiemërore, gjë që duket në atë që shumë syresh dalin edhe si emra, edhe si mbiemra (më hollësisht, shih § 3.1.3a).

Pema derivuese e kompozitave me nënrenditje mund të dalë me variante, në varësi të përbërësve të tyre: nëse këta janë fjalë jo të parme, atëherë pema do të ketë më shumë nivele. Ne kemi dalluar në tre tipa skemash X-bar të kompozitave endocentrike me nënrenditje:

8)

Pema më e thjeshtë është ajo me dy nivele (8/a), e kompozitave të formuara nga bashkimi i dy temave të thjeshta, si p.sh. mbiemrat fatbardhë, brigjeshumë, bakeq etj. Kurse pemët me tri nivele (8/b) dhe (8/c) i hasim në kompozita njëra nga temat e të cilave është fjalë e prejardhur: tipi me skemën (8/b) përfaqësohet nga fjalë të përbëra që përbërësin e parë e kanë një fjalë të prejardhur, emër a mbiemër, kurse kokën e kanë një fjalë të parme, si p.sh. durimmadh [[dur(o) +im] + [madh]]; te (8/c) mbiemri që shërben si kokë e kompozitës është i prejardhur, p.sh. zemërplagosur [[zemër] [plag(ë) + osur]] etj., kurse përbërësi i parë është një temë e thjeshtë.

Siç vënë në dukje studiuesit e kësaj fushe, në gjuhët e botës, kompozitat endocentrike janë më të pëlqyeshme se ato ekzocentrike, sepse lejojnë që të kuptohet më lehtë koka. Edhe në gjuhën shqipe klasa e kompozitave ekzocentrike (emër + emër) del e vetme, por mjaft prodhimtare në formimin e mbiemrave, p.sh. mjekërcjap, kokëkungull, gushëpëllumb etj.

Kompozitat ekzocentrike janë trajtuar edhe në gjuhësinë tonë nga K. Cipoja, që i quan “bahuvrihi”, dhe nga A. Kostallari, që u ka kushtuar një punim të gjatë. Por, siç kemi vënë në dukje në § 3.1.3, në shembujt që japin këta autorë i përziejnë kompozitat e vërteta ekzocentrike me kompozitat endocentrike. Kështu, sipas Kostallarit, kompozitat mbiemërore ekzocentrike formohen nga këto kombinime: 1) emër + emër, 2) emër + mbiemër, 3) emër + [pjesore +-(ë)s], 4) emër + pjesore, 5) numëror + emër (në rrjedhore të pashquar shumës), 6) ndajfolje + emër (në rrjedhore të pashquar shumës)1. Në të vërtetë, nga këto gjashtë mundësi vetëm kombinimet emër + emër japin kompozita mbiemërore ekzocentrike; të gjitha kombinimet e tjera japin kompozita endocentrike.

Një koncept bazë me të cilin kemi operuar në këtë punim, është koncepti i kokës leksikore, i zbatuar për herë të parë në studimet për mbiemrin në gjuhën shqipe. Duke u mbështetur në këtë koncept, mendojmë se kemi arritur të shpjegojmë si duhet rolin e formanteve që marrin pjesë në formimin e mbiemrave, po edhe vetë strukturën semantike të mbiemrave të prejardhur e të përbërë. Duke i parë formantet fjalëformuese 1 A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese", art. cit., f. 95–134.

199

nga pikëpamja e asaj se mund të shërbejnë ose jo si kokë leksikore e mbiemrave të derivuar, kemi arritur në përfundimin se roli i tyre nuk është i njëjtë. Kështu, parashtesat janë formante që nuk kanë aftësi të ndryshojnë përkatësinë leksiko-gramatikore të temës fjalëformuese. Te mbiemrat e formuar me parashtesim, parashtesa vetëm modifikon temën mbiemërore, duke i shtuar asaj një semë që, përgjithësisht, i jep mbiemrit të formuar prej saj kuptim antonimik, p.sh.: p.sh.: përfillës → mospërfillës, shqiptar → antishqiptar, tokësor → nëntokësor, natyror → mbinatyror, ujor → nënujor, politik → apolitik, alkoolik → joalkoolik, historik → parahistorik, shkollor → parashkollor etj.

Si kokë leksikore në formimin e mbiemrave dalin: a) nyja e përparme (kur me anë të saj formohet një mbiemër nga një klasë tjetër leksikore), b) prapashtesat, c) rrethshtesat dhe d) tema e dytë e mbiemrave të përbërë. Një kokë leksikore bart dy sema: një semë leksiko-gramatikore (me vlerë klasifikuese) dhe një semë mbiemërore, kurse tema fjalëformuese ruan së paku një semë themelore të saj të trashëguar prej klasës leksikore nga e ka prejardhjen ajo.

Në vijim, përmes tabelave janë paraqitur prapashtesat, rrethshtesat, nyjat dhe parashtesat që dalin ose jo në funksion të kokës leksikore të mbiemrave të prejardhur. Tabela nr. 1.

Prapashtesë + temë derivuese

Shembuj Kokë leksikore

-ac/ -acel + E, F dorac, mundac, bërdhac1, butac, barkacel Po -ac/ak + E eracak, ferracak, frikacak, rrenacak Po -acuk/- acuq + E, F rrjepacuk, belbacuk, varfacuk, verdhacuq Po -aç + E, F buzaç, gungaç, gojaç, pjekaç, dërrmaç Po -ak + E, M guhak, gushak, vezak, burrak, hollak Po -al/-ial/-ual + E, M racional, kuqal, territorial, ritual, gradual Po -alec/-alac + E, N barakalec, bishtalec, gungalec, shkurtalac Po -alash + E, M kuqalash, pordhalash, Jo -aluk/-aluq + E, M trashaluk, trashaluq, dredhaluk, trashaluk Jo -anik + M, F prishanik, qelbanik, trashanik Po -an + E, M belban, shkretan, shytan, zeshkan/korean Po/Jo -ian/-jan + E europian, vegjetarian, vejan, shkupjan Po -ant + E protestant, interesant, alarmant, Po -arak/-anak + E, F bredharak, dredharak, hundanak, frikanak Po -anjos/-anjoz + E, M tekanjoz, zhulanjos, puçërranjos, pisanjos Po -aq + E, F, M harraq, hutaq, ngelaq, shurdhaq, mjeraq Po -ar + E, F bankar, mesjetar, legjendar, kuvendar Po -arak + E fusharak, gjysmarak, hundarak, zgjebarak Po -arash + E dhëmbarash, gjumarash, mëngjarash, Po -arec + E plakarec Jo

1 Merita Hysa, Struktura e morfemave të shqipes në dritën e fonologjisë leksikore,(tezë doktorate), Tiranë, 2014, f. 62.

200

-aroq + F kalbaroq Po -aruq + E plakaruq Jo -arush + E, M laparush, gjatarush, plakarush Jo -ash/-arash + E gjumash, qurrash, mëngjarash, gojash Po -atak + E rrafshatak, leshatak, brinatak, mishatak Po -avec/-ovec + E, F qurravec, grindavec, baltovec, baltovec1 Po -avel + E, M bardhavel, shurdhavel, qurravel, copavel Po -avik + F grindavik, ndyravik, Jo -aviq + E, F lagaviq, ndyraviq, shurraviq, Po -cak/-acak + E, F doracak, ardhacak, anëcak, bredhacak Po -ç + E, F hundç, krymç, kalbç, pshurrç, ndezç Po -ec + E burrec, bishtec, goglec, hundec Po -esk + E studentesk, gazetaresk, donkishotesk Po -lan/-ëlan/alan + E, N zogëlan, kuqalan, zhagëlan, copëlan Po -ërak/-arak + F hidhërak, çmendarak, dredharak Po -(ë)sor + E malësor, gjaksor, ballësor, tokësor Po -ëror + E atëror, botëror, shtetëror Po -(ë)sh + E ditësh-e, katësh-e, palësh-e, muajsh-e Po -in + E dalmatin, alpin, Po -iq + E, M barkiq, guriq, gogliq, zgavriq, thatiq Po -ist + E optimist, shovenist, terrorist Po -iv + E federativ, kursiv, objektiv, sportiv Po -(a)gan + E laragan, bishtagan Po -k/-ik/-tik/-atik + E, F akademik, magjik, korrik, argotik, aziatik Po -lak/-ëlak/-alak +E, M bubulak,dredhalak, buzëlak, kuqalak Po -laq/-alaq + E, M, F, N prapalaq, shkurtalaq, barkalaq, humbalaq Po -li/-ali/-lli/-i/-alli + E nomuzli, sevdalli, qejfli, cingali, bojali Po -lor/-alor/-ulor + E pikëlor, cërkalor, bishtulor Po -losh/alosh/-ëlosh + M bardhëlosh, kuqalosh, Jo -llor/-ullor +N, M bardhëllor, agullor, verdhullor, rezëllor Jo -man/aman/-oman + E grekoman,toroman, cucaman, rashaman Jo -mel/-amel +E. gogomel, zhelemel, zhbiramel, ukamel Po -nak/-anak + E, F drunak, lojnak, fikanak, ikanak, fisanak Po -nik/-anik + E fisnik,dhallanik, faranik, sojnik Po -nor/-anor + E amënor, fisnor, drunor, leckanor, brinor Po -njak/-anjak + M binjak, gjunjak, verdhanjak, varfanjak, Po -njar/-anjar/-onjor + F zilinjar, grindanjar, lozonjar, lypanjar, Po -njos/-anjos + E, F grindanjos, burbunjos, pisanjos Po -oç + E mjekroç, marroç, buzoç, brinoç Po -ok/-lok/-ëlok + E, M balok, babëlok, bardhok, ballok, qafalok Po -or + E femëror, diellor, arbëror, shoqëror Po

1 M. Hysa, po aty, f. 68.

201

-osh/-oshe + E, M bukurosh, djalosh, larosh, laroshe Po -ot/-iot/-jot + E epirot, janinjot, qipriot, himarjot, fanarjot Po -oz/-os + E qeros, laparos, kaproz, nervoz, luksoz Po -rak/-arak/-ërak + E, F bishtarak, bredharak, britmarak, hidhërak Po -ror/-ëror + E botëror, ashtëror, shtazëror Po -s/-ës/-es + E, F veprues, shkrues, matës, vrasës, korrës Po -sor/-ësor + E, F gjakësor, malësor, ballësor, kalbësor Po -stik/-istik/-astik + E fantastik, operistik, bombastik, diagnostik Po -(ë)sh + E njëbërthamësh, njëaktësh, njëkatësh Po -tak/-atak +E buzëtak, tultak, brinatak, gjethatak Po -tan/-atan + E krutan, llapatan Po -tar/-atar/ -ëtar + E tregtar, amtar, kombëtar, lajkatar, arkëtar Po -tik/-atik/-etik + E fonematik, morfematik, argotik Po -tor, -ëtor, -ator + E, F fajtor, shërbëtor, gaztor, leshator, murator Po -uk + E laruk, picërruk, çaluk, vjeshtuk Po -ullor + E, M agullor, verdhullor Po -uq + E, N gërmuq, repuq, zbardhuq, belbuq Po

Tabela nr. 2. Rrethshtesat

Rrethshtesë + temë derivuese

Shembuj Kokë leksikore

i ... -ë + E, F, N i baltë, i ashtë, i balë, i mjaftë, i kotë, i dalë Po

i ... -shëm + E, F, N i ndershëm, i sjellshëm, i djeshëm Po

i ... -(ë)t(ë) + E, F, N i hekurt, i artë, i lagët, i hapët, i largët Po

i ... -(ë)m(ë) + E, F, N i fisëm, i mesëm, i pasmë, i tepërm, i afërm Po

i ... -emë + E, M, F i akullemë, i shpërbemë, i bardhemë Po

i ...-(ë)llemë/-ullemë + M i bardhëllemë, i verdhëllemë, i verdhullemë1 Jo

i ...-remë/-ërremë + M i bardhëremë, i kuqërreme2 Jo

i ... -ër + E, M, N i shtrembër, i shurdhër, i verbër, i shkurtër Po

i ... -shtë +E, M, F, N i ligshtë, i mbrapshtë, i lagshtë Po

i ... -sht/-ësht +E, F,N i amshësht, i prapshtë, i lagësht, i lëngësht Po

Tabela nr. 3. Nyjat

Nyjë + Pjesore, Nyjë + Ndajf., Nyjë + SP, Nyjë + (SP) + sufiks/rrethshtesë

Shembuj Kokë leksikore

i + Pjesore i afruar, i hapur, i lënë, i lyer, i tharë Po

i + Ndajfolje i fortë, lartë, i shpejtë, i drejtë, i mirë, i keq Po

1 M. Hysa, vep. cit., f. 161. 2 Po aty, f. 172.

202

i + SP (pa + E) i pander, i pashtëpi, i pabesë, i pafjalë, i pafëmijë, i pabukë, i pamend, i pafe

Po

i + për + SP + sufiks i përfushtë, i përbashkët, i përpiktë, i përkohshëm, i përbotshëm, i përciptë

Po

Tabela nr. 4. Parashtesat

Parashtesë + temë derivuese

Shembuj Kokë leksikore

a-/an- + E, M amoral, analfabet, aton, apolitik, Jo/Po1

anti- + E antishqiptar, antidemokratik, antiajror Jo

ç-/sh-/zh- +F i çarmatosur, i shkujdesur, i zhvendsosur Jo

de-/dez-+ V i deformuar, deformues, i deformueshëm Jo

i-/im-/-in + M imoral, ilegal, inorganik, impuls, ireal Jo

jo- + E joakoolik, joantagonist, jobujqësor Jo

mbi- + E mbidialektor, i mbidheshëm, mbiemëror Jo

mos- + E mospërfillës, mosmiratues, mosbesues Jo

ndër- + E, F ndërmjetës, ndërdialektor, i ndërdymë Jo

nën- + E, F nëndhes, nënligjor, nënrenditës, nënshtrues Jo

pa- + F i papunuar, i pasjellshëm, i pamatur Jo

pan- + E panamerikan panballkanik, paneurpoian Jo

para-/par- +E, F pararendës, i parvjetëm, paramendues Jo

pas- + E, F, N pasardhës, paslehonor, pasndjekës Jo

për- + E, F, N i përmiellt i përhapur, i , i përtejmë, Jo

posa-/porsa- + F i posalindur, i porsaardhur, i porsadalë Jo

prej- + E, F i prejardhur, prejfoljor, prejmbiemëror Jo

pro- + E proamerikan, proshqiptar, progrek, prosllav Jo

prapa-/mbrapa- + F prapambetës, prapavajtës, i prapavënë Jo

sapo- + F i sapoardhur, i sapoformuar, i sapokrijuar Jo

s-/z- + F i sforcuar, sfocues, i skamur, i skuqur, Jo

stër- + E, F, N stërgjyshëror, i stërholluar, i stërkeqët Jo

shpër- + M, i shpërfytyruar, i shpërhapur, shpërndarës Jo

tej- + E, F, tejbartës, tejçues, tejdetas, i tejdukshëm Jo

Në paragrafin § 3.2 të kreut të tretë jemi rrekur të trajtojmë lidhjet e tipareve

semantike me elementet fjalëformuese. Aspekti semantik i komponentëve fjalëformues të mbiemrave në gramatikat e shqipes dhe në punimet për këtë pjesë të ligjëratës është trajtuar fare pak; sidomos në mënyrë të pamjaftueshme janë prekur çështjet e

1 Në të shumtën e rasteve këto dy parashtesa nuk dalin si kokë leksikore e rrejdhojës mbiemërore, mirëpo bëjnë përjashtim mbiemrat aton, amoral dhe analfabet e ndonjë tjetër ku këto parashtesa (a-/an-) u shtohen temave emërore duke formuar mbiemra, pra dalin si koka leksikore të prejardhjes.

203

interferencës semantike që ushtrojnë tema fjalëformuese dhe morfemat ndajshtesore, gjë që ka ardhur nga mbështetja për klasifikimin e mbiemrave te formantet fjalëformuese.

Në këtë punim ne jemi mbështetur jo te formantet fjalëformuese, po te tema fjalëformuese, që duhet vlerësuar si përbërës thelbësor i kuptimit të fjalës. Ajo bart kuptimin themelor të leksemës, kurse morfemat ndajshtesore dalin si modifikuese të temës prodhuese. Duke marrë si komponent bazë temën fjalëformuese, qoftë te prejardhja morfologjike, qoftë te prejardhja semantike, u jepet zgjidhje më e saktë këtyre çështjeve. Në këtë mënyrë, do të kemi vetëm tri klasa mbiemrash të prejardhur: a) mbiemra me prejardhje emërore, b) mbiemra me prejardhje foljore dhe c) mbiemra me prejardhje ndajfoljore, të cilave mund t’u shtojmë si një klasë të katërt mbiemrat rreshtorë. Vetë ky grupim e bën të qartë se përbërës themelor i strukturës semantike të mbiemrit të prejardhur është tema fjalëformuese, ndërsa kuptimet e formanteve janë përbërës dytësorë, po gjithsesi të domosdoshëm për formimin e një fjalë të re. Ata i shtojnë sema të tjera temës prodhuese, duke ia ndryshuar kësaj, në më të shumtën e rasteve, kategorinë leksikore.

Më tej, në sythet § 3.3 dhe § 3.4 të kreut të tretë jemi ndalur në klasifikimin semantik të mbiemrave. Për ne ndarja e mbiemrave në cilësorë dhe relativë apo marrëdhëniorë, që ndiqet në studimet për mbiemrin dhe në gramatikat e shqipes, ka sjellë ngatërrime grupesh dhe ka lënë jashtë klasifikimit mjaft grupe mbiemrash, pra nuk e ka lehtësuar përshkrimin e kësaj pjese të ligjëratës.

Për këto arsye, që i kemi shtjelluar me hollësi në sythin § 3.4, ne kemi hequr dorë nga ky klasifikim dhe në sythin § 3.5 kemi paraqitur një klasifikim tjetër semantik të mbiemrave, të mbështetur në kritere të tjera nga ato të ndjekura deri tani. Si kriter bazë kemi marrë temën fjalëformuese, e cila te përqindja dërrmuese e klasës së mbiemrave vjen nga klasa të tjera (emra, folje, ndajfolje, numërorë e përemra). Klasifikimi semantik i mbiemrave mbështetur në këto kritere, zvogëlon numrin e klasave, mënjanon luhatjet në ndarjen e tyre, thjeshton e lehtëson dukshëm çështjen, por edhe jep një adekuaci përshkruese për secilën klasë, pa lënë ndonjë klasë mbiemrash jashtë klasifikimit semantik.

Duke marrë si kriter bazë temën fjalëformuese, mbiemrat e gjuhës shqipe i kemi ndarë në këto klasa:

1) mbiemra me semantikë mbiemërore: i mirë, i ëmbël, i madh, i zi, i hollë etj.; 2) mbiemra me semantikë emërore: detar, hënor, i artë, i ndershëm, i pabesë etj. 3) mbiemra me semantikë foljore: i ditur, i hapët i lodhshëm, korrës, veprues etj. 4) mbiemra me semantikë ndajfoljore : i sotëm, i këtushëm, i paktë, i plotë etj.; 5) mbiemra me semantikë të numërorëve: i parë, i tretë, i pestë etj. Kjo ndarje është më e thjeshtë. Analizës së këtyre pesë klasave të mbiemrave u janë

kushtuar pesë sytha të punimit, në të cilat analizohen me hollësi semantika e mbiemrave të prejardhur të këtyre klasave dhe dallimet semantike midis llojeve të përafërta të tyre, shoqëruar me shembuj të marrë nga fjalorët normativë të shqipes, po edhe me vërejtje ndaj këtyre fjalorëve për të bërë dallimet semantike midis disa grupeve të mbiemrave të përafërt, po që nuk mund t’ia zënë vendin njëri-tjetrit në fjali.

204

Për vetë problematikën që paraqesin, mbiemrave të përbërë u kemi kushtuar një syth të veçantë (§ 3.5.6). Kriteret semantike të zbatuara në klasifikimin semantik të mbiemrave të parmë dhe të prejardhur, i kemi zbatuar edhe në klasifikimin semantik të mbiemrave të përbërë, pasi, në njëfarë mënyre, edhe këta janë leksema të prejardhura, por me dallimin se formohen nga dy a më shumë tema.

Në varësi të temave që shërbejnë si kokë leksikore e tyre, kemi dalluar: (a) kompozita me semantikë emërore, (b) kompozita me semantikë foljore + emërore, (c) me semantikë ndajfoljore + emërore a foljore, (d) me semantikë përemërore + emërore dhe (e) me semantikë numërore + emërore. Në të gjitha këto klasa përgjegjëse për semantikën mbiemërore të kompozitës është tema e dytë, e cila, edhe kur nuk është mbiemër, po emër, pjesore a mbiemër më -(ë)s, e jep cilësinë në mënyrë të ndërmjetuar.

Ndarja edhe e mbiemrave të përbërë në endocentrikë dhe ekzocentrikë nuk është me rëndësi vetëm për fjalëformimin, po edhe për klasifikimin semantik të mbiemrave të përbërë. Ndryshe nga mbiemrat e prejardhur, te të cilët koka leksikore mund të jetë edhe djathtas edhe majtas, në varësi nga pozicioni i mjetit fjalëformues dhe i aftësisë së tij për të ndryshuar kategorinë leksikore të mbiemrit, te kompozitat koka leksikore ndodhet gjithmonë djathtas.

Kjo nuk është veçori vetëm e shqipes. Në gjuhën gjermane, gjithashtu, kompozitat mbiemërore e kanë kokën në të djathtë1, p.sh.:

1) kompozita mbiemër + mbiemër: [Mb[balu]+[Mb[rot]]Mb, [Mb[grün]+[ [Mb[weiß]]Mb, [Mb[deutsch]+[ [Mb[-französische]]Mb; 2) emër + mbiemër: [E[rang]+[ [Mb[hoch]], [Mb[fabrik]+[neu]Mb; 3) emër + particip I: [Mb[benzin]+[Pj[freissend]]Mb, [Mb[humor]+[ Pj[ sprühend]]Mb, [Mb[zukunfts]+[ Pj[weisend]]Mb, 4) emër + particip II: [Mb[wasser]+[Pj[gekühlt]Mb, [Mb[praxiser]+[Pj[probt]]Mb, etj. Në vijim po i jap edhe disa skema gjenerative2:

9)

Edhe në gjuhën angleze ndodh e njëjta dukuri si në shqipe dhe gjermanishte, dmth. edhe në këtë gjuhë koka leksikore del në anën e djathtë të kompozitës mbiemërore. Ja disa shembuj: awe inspiring [N[awe]+[Pj[-inspiring]]Mb, full fledged [N[full]+[ Pj[-fledged]]Mb, age-old [E[age]+[Mb[-old]]Mb, goat-headed [E[goat]+[Mb[-headed]]Mb

3 etj. Me këtë analizë të semantikës së kompozitave mbiemërore jemi përpjekur të

zbulojmë një aspekt pak të ndriçuar të kësaj klase mbiemrash. Megjithatë, jemi të

1 https://de.wikipedia.org/wiki/Komposition_%28Grammatik%29. 2 http://fak1-alt.kgw.tu-berlin.de/call/linguistiktutorien/morphologie/morphologie%20k3.html. A = Adjektiv, N= Name, V = Verb, k = Kopf “kokë” . 3 https://is.muni.cz/th/358465/fss_b/bachelor_thesis.pdf., f. 30-32.

205

vetëdijshëm se, me gjithë synimin për ndriçimin e këtij problemi, kjo përpjekje jona mbetet vetëm një nismë, e cila mund të shërbejë si nxitje për një studim të thelluar të këtyre kompozitave. Kështu, për të përmendur vetëm një nga problemet e mbetura pa përgjigje në këtë punim, është ai i kompozitave ekzocentrike të tipit brigje-brigje, kllapa-kllapa, vargje-vargje etj., kokën leksikore të të cilave nuk kemi arritur ta përcaktojmë, për shkak se elementi i dytë nuk ka asnjë semë mbiemërore. Po ka edhe çështje të tjera që lidhen me kompozitat mbiemërore të cilat kanë nevojë për rishqyrtime e thellime.

Në kreun e katërt “Funksionet sintaksore të mbiemrit” jemi marrë me aspektin sintaksor të mbiemrit, që është pak i trajtuar në gramatikat dhe studimet për këtë pjesë të ligjëratës. Në këtë krye janë cekur një rreth i gjerë problemesh, duke filluar nga valenca, e duke vijuar me funksionet dhe shkallët e mbiemrit. Nga këto, valenca nuk është trajtuar fare, funksionet sintaksore të mbiemrit janë trajtuar aty-këtu, por jo mjaftueshëm dhe me ngatërrime konceptore, ndërsa kategoria e shkallës e trajtuar më mirë. Vështrimet dhe analizat tona për këto aspekte i kemi mbështetur në shpjegime teorike, me krahasime me gjuhë të tjera simotra i.e dhe me mjaft shembuj.

Së pari, jemi ndalur shkurt te teoria e valencës. Trajtimi i mbiemrit mbështetur në këtë teori bashkëkohore sjell shpjegime dhe përshkrime eksplicite për aspektin morfologjik, sintaksor dhe semantik të tij. Sikurse folja, dhe mbiemri ka valencë, dmth. ka aftësi për të drejtuar gjymtyrë të tjera. Gjatë këtij studimi bëmë përpjekje për të vënë në dukje se emri, mbiemri dhe folja kanë një korrelacion si në aspektin morfologjik (fjalëformues), ashtu edhe në aspektin sintaksor dhe semantik. Por, ndryshe nga folja, mbiemri ka aftësi t’u shkarkojë role tematike vetëm sintagmave parafjalore, dmth. jo drejtpërdrejt emrit, po nëpërmjet parafjalëve. P.sh., në fjalinë Djali është i ngjashëm me të atin kemi sintagmën mbiemërore i ngjashëm me të atin, që ka si kokë mbiemrin i ngjashëm, kurse si komplement të kokës sintagmën parafjalore me të atin. Kjo fjali do të bëhej jogramatikore, po qe se do të mungonte sintagma parafjalore: *Djali është i ngjashëm. Ky mbiemër, për nga valencat është identik me foljen ngjan në fjalinë: Djali i ngjan të atit. Kjo do të thotë se mbiemri ka valenca identike me ato të foljes që shërben si temë fjalëformuese e tij. Kjo është e vërtetë për mbiemrat prejpjesorë dhe mbiemrat e prejardhur nga emrat foljorë, të cilët i trashëgojnë këto valenca nga temat foljore prej të cilave rrjedhin. Mirëpo valenca kanë edhe emrat dhe mbiemrat e parmë, mbiemrat e prejardhur nga emra dhe nga ndajfolje. Por valencat e mbiemrave prejfoljorë ndryshojnë nga ato të mbiemrave të parmë dhe të mbiemrave të prejardhur nga emra. Dallimi midis tyre është se rolet tematike te mbiemrat prejfoljorë janë të domosdoshme, kurse te mbiemrat e parmë, prejemërorë e prejndajfoljorë janë fakultative. Por ka një klasë mbiemrash, të ashtuquajturit mbiemra marrëdhëniorë, që nuk kanë valencë si i hekurt, tremujor, drunor, ekipor, prizrenas, gjeografik, i poshtëm, i këtushëm, javor, industrial, politik etj. dhe arsyeja e mungesës së valencës është se nuk ua lejon semantika e tyre.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i mbiemrit është funksioni sintaksor. Ky funksion është cekur aty-këtu në gramatikat e gjuhës shqipe, si te gramatika e Gj. Pekmezit, ku autori dallon funksionin atributiv dhe predikativ të mbiemrit, të gramatika e I. D. Sheperit, Myderrizit, K. Cipos etj., po sidomos te gramatika e Fidler-Buholcit, të cilët i

206

trajtojnë më mirë këto funksione. Por në gramatikën akademike (pjesa I) këtij funksioni nuk i është kushtuar asnjë rresht, ndërkohë që funksionet sintaksore të emrit po aty janë trajtuar në disa faqe. Në trajtimet që u janë bërë funksioneve sintaksore hetohen herë-herë ngatërrime në koncepte dhe në parime, sepse përzihen funksionet sintaksore me funksionin stilistikor të epitetit (për më shumë shih § 4.3.1, § 4.3.2 dhe § 4.3.3).

Në punimin tonë funksionet sintaksore të mbiemrit i kemi trajtuar në një syth me tre nënsytha, kushtuar përkatësisht funksionit atributiv, epitetik dhe predikativ.

Për funksionin atributiv të mbiemrit kemi dhënë shpjegime, duke vënë në pah të gjitha karakteristikat e një mbiemri në këtë funksion. Në këtë funksion, mbiemri në fjali kryen rolin e përcaktorit të emrit. Ai hyn në lidhje sintaksore me emrin, të cilin e modifikon dhe së bashku më të ndërton sintagmën emërore. Pra, mbiemri del si plotësor i kokës së sintagmës, duke u përshtatur në numër, gjini, rasë (me përjashtim të mbiemrave të panyjshëm, që nuk kanë rasë) me emrin që përcakton. Duke i hedhur një vështrim diakronik përdorimit të mbiemrit, kemi vënë re sintagmat emërore me mbiemër të paravendosur te të cilët ka ndodhur një ndryshim për sa i përket treguesit morfologjik të trajtës. Kështu, tek autorët e vjetër mbiemri i paravendosur del pa këtë tregues dhe emri që e ndjek është në trajtë të pashquar, p.sh. një i madh profetë duol ndër nee (Buz. 2/181); zunë të madh peshk (Buz. 2/ 281); një të madh zaa (Buz. 2/346); e madhe nevojë (Bu. SC 21); i madh dimënë (DC 143), me të madh kujdes (DC 16), kjo e madhe kafshë (DC 47) etj. Kurse në shqipen e sotme mbiemri i paravendosur del në trajtë të shquar, p.sh. i shkreti Lul (Migjeni); i ziu bylbyl (Mjeda); fort i ndershmi zotni (H. Mosi); të vetmen temë; i shkreti ati im, të madhen këngë në Tiranë, (D. Agolli); Të bukur punë mashalla! (J. Xoxa) etj.

Fakti që mbiemri i paravendosur merr treguesin e shquarsisë të emrit që vjen pas, përbën një dukuri interesante. Ne jemi munduar ta analizojmë këtë dukuri me anë të skemës X-bar, gjë që e kemi bërë për mbiemrin në sintagma si një botë e mjerë dhe Luli i shkretë, por nuk jemi të sigurt te paraqitja që i kemi bërë në skemën X-bar sintagmës i shkreti Lul.

Të dy pozicionet e mbiemrit brenda sintagmës emërore – pas emrit dhe para emrit – dalin si në shkrimet e para të dokumentuara dhe në shqipen e sotme. Por pozicioni i prapavendosur emrit është topika më e natyrshme e mbiemrit në shqipen e sotme. Prapavendosja e mbiemrit përbën një nga parametrat gjuhësorë që e dallon gjuhën shqipe nga anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja dhe gjuhë të tjera, në të cilat mbiemrat në funksion atributiv zënë vend para emrit në strukturën e sintagmës emërore. Në punimin tonë jemi ndalur edhe në përdorimin epitetik të mbiemrit, që ne e kemi quajtur “funksion epitetik”. Ky përdorim i mbiemrit është përmendur në gramatikat e shqipes dhe studimet për mbiemrin, por e ngatërrojnë me funksionin atributiv. Në trajtimin e përdorimit të mbiemrit në funksion epitetik ne jemi mbështetur në dallimin e bërë nga Xh. Lloshi midis funksioneve sintaksore dhe stilistike të mbiemrit, i cili thotë: “Mbiemri është ajo që thotë gramatika. Epiteti është një mbiemër plus vlerësimin, vështrimin dhe veprimin e ligjëruesit, ose epiteti = mbiemër + subjekti i ligjërues.” Nisur nga ky përkufizim i goditur dhe shumë i qartë, kemi arritur në përfundimin se funksioni atributiv dhe predikativ i mbiemrit i përkasin rrafshit sintaksor (gramatikor), kurse funksioni i mbiemrit si epitet është i natyrës stilistikore (figurative). Nga kjo

207

rrjedh se funksioni epitetik i mbiemrit është me karakter stilistikor, sepse mbiemri (qoftë në funksion atributiv, qoftë në funksion predikativ) mund të jetë edhe epitet, në qoftë se del me kuptim konotativ (figurativ). Pra, në të vërtetë, duhet folur jo për funksion epitetik, po për përdorim epitetik të mbiemrit.

Funksioni predikativ del shumë më i ndërlikuar se funksioni atributiv, sepse mbiemri në këtë funksion është dyfarësh: a) kallëzuesor i kryefjalës dhe b) kallëzuesor i kundrinorit të drejtë. Nga ana tjetër, mbiemri në funksion predikativ (kallëzuesor) krijon një lidhje edhe me kallëzuesin foljor. Si rrjedhim i raporteve të tilla, mbiemri në funksion predikativ ka dy lidhje: një lidhje përcaktore me kryefjalën ose kundrinorin e drejtë dhe një lidhje predikativiteti me kallëzuesin foljor. P.sh.

Kjo lidhje e dyfishtë e mbiemrit në funksion predikativ vjen si rrjedhim i valencës

së foljes (shih § 4.3.2). Si rrjedhim i lidhjes me një folje, mbiemri në funksion predikativ është i domosdoshëm, pa të fjalia është jogramtikore, ndryshe nga mbiemri në funksion atrubutiv, që është fakultativ. Domosdoshmëria e mbiemrit në funksion predikativ e bën mbiemrin një lloj argumenti të brendshëm, që së bashku me foljen i caktojnë kryefjalës rolin tematik të argumentit të jashtëm.

Lidhur me qëndrimin e mbajtur nga disa gjuhëtarë të cilët e vënë në diskutim statusin e kallëzuesorit si gjymtyrë e fjalisë, ne jemi të mendimit se zhbërja e përcaktorit kallëzuesor, do të thotë edhe zhbërje e funksionit predikativ të mbiemrit; veç kësaj, me këtë kategori operohet edhe në gramatikat e gjuhëve të tjera, si të gjermanishtes, anglishtes etj. Në mbështetje të mendimit tonë, kemi sjellë edhe një numër argumentesh të tjera (më hollësisht, shih § 4.3.3).

Në sythin 4 të kreut të katërt jemi ndalur në shqyrtimin e lidhjes së funksioneve të mbiemrit me tiparet e tij semantike, duke zbuluar dallimet midis mbiemrit në funksion atributiv dhe atij në funksion predikativ, nga të cilët kryesorët janë domosdoshmëria e topika e lirë në fjali e kallëzuesorit për kundër karakterit fakultativ dhe topikës së ngurtë të mbiemrit atribut.

Sythi i fundit i këtij kreu (§4.5) merret me trajtimin e disa çështjeve të semantikës së shkallës krahasore dhe sipërore të mbiemrit, duke anashkaluar çështjet e shtjelluara mjaft mirë në gramatikën tradicionale. Pamundësinë e një grupi mbiemrash për të pasur shkallë, e kemi lidhur me valencën. Është valenca e temës fjalëformuese ajo që nuk lejon të bëhet shkallëzimi i cilësisë, p.sh.: i drunjtë, i hekurt, i sotëm, i këtushëm, i djeshëm, i parë, i fejuar, i martuar, i vrarë, i vdekur etj.

Një çështje tjetër që kemi trajtuar në këtë syth, është kuptimi pësor dhe vepror i mbiemrave të nyjshëm prejpjesorë. Ky dallim semantik mes mbiemrave të nyjshëm pjesorë është bërë edhe më parë. Sipas mendimit tonë, mbiemrat prejpjesorë kanë kuptim pësor, sepse pjesorja e së kryerës emërton një veprim që është përfunduar, prandaj kjo semë ruhet edhe te mbiemrat e formuar prej saj. Kundërvënia [± pësor] [± vepror] realizohet mes mbiemrave prejpjesorë të nyjshëm që kanë kuptim pësor [+

208

pësor] [–veprore] dhe mbiemrave të panyjshëm të prejardhur nga pjesorja e së tashmes1 plus prapashtesa -(ë)s [+ vepror] [–pësor], p.sh.:

a) mbiemrat e nyjshëm prejpjesorë [+ pësorë]: i shkolluar, i pasur, i ditur, i shëtitur, i lodhur, i dalë, i sjellë, i lënë, i zënë etj.

b) mbiemrat a panyjshëm të ardhur nga pjesorja e së tashmes [+ vepror]: korrës, punues, shpues, djegës, veprues, shkrues, vrapues, kalues, depërtues etj.

Te mbiemrat e nyjshëm prejpjesorë cilësia e një veprimi a e një gjendjeje jepet si tipar i një sendi a frymori që e ka pësuar veprimin (një veprim a gjendje që jepet si cilësi), kurse te mbiemrat e panyjshëm prejpjesorë + -(ë)s emërtohet cilësia (aftësia) vepruese e një sendi e frymori.

Si një çështje me interes për trajtim e kemi parë edhe kundërvënien semantike mes mbiemrave të tipit i hapët / i hapur, i lagët / i lagur etj., që në fjalorët e gjuhës shqipe dalin si leksema sinonime. Këta dy tipa mbiemrash të nyjshëm ne i shohim si leksema jo plotësisht të ngjashme semantikisht me njëra-tjetrën: te mbiemrat prejpjesorë kemi tipar semantik të fituar [+pësor], kurse te mbiemrat prejfoljorë me prapashtesën -(ë)t(ë) kemi tipar semantik të trashëguar [–pësor] (shih f. 110). Për këtë çështje mendojmë se kërkohet një studim shkencor shumë më i thelluar në të ardhmen.

* *

*

U munduam që në këto “Përfundime” të paraqesim shkurt arritjet dhe risitë e studimit tonë, por edhe problemet që mbeten të hapura, pasi jemi të vetëdijshëm se nuk i kemi shteruar të gjitha çështjet që shtron kjo temë e gjerë. Shpresojmë që në të ardhmen t’u rikthehemi çështjeve që kanë mbetur të hapura, për disa prej të cilave jemi shqiptuar në këtë punim. Por mbiemri është një klasë e madhe leksikore dhe me inventar të hapur, që ngre para studiuesit jo pak probleme të rrafsheve morfologjik, sintaksor e semantik, të cilat kërkojnë vëmendjen e specialistëve të këtyre fushave pranë instituteve dhe departamenteve të albanologjisë.

1 Sikurse është vënë në dukje në këtë studim, pjesorja e së tashmes është ruajtur vetëm te mbiemrat e nyjshëm me prapashtesën -(ë)t(ë) e të panyjshëm dhe tek emrat veprues me prapashtesën -(ë)s. Ajo nuk gjëllin në sistemin foljor të shqipes së sotme.

CONCLUSIONS

The monograph “The adjective paradigm in the Albanian language (The Semantic-

Syntactic Overview)” focuses on the lexical class of the adjective. When I chose this topic I was urged by a preliminary idea that in our current studies, the semantic and syntactic aspects of the adjective are mentioned very little in our grammatical studies. In this venture I was also urged by the fact that the only monograph about the adjective was carried out nearly half a century ago, as well as by the conviction that seeing this lexical-grammatical category in the light of today’s grammatical theory, especially of semantics and generative grammar, we could give our modest contribution for a deeper understanding of the adjective in Albanian.

In order to achieve this goal, first of all, we have presented in this study a panoramic overview of the Albanian grammatical tradition, from the beginning to date, to delve into the actual state of studies of the Albanian adjective. This kind of approach has helped us to discover the achievements made by the Albanian linguistics in the study of this lexical class, to highlight the delays, superficial treatments, as well as those that are not endorsed by linguistic facts. Having, more or less, a complete knowledge of the adjective along its development in the written Albanian and detecting shortcomings of treatments in grammars and in the studies about the adjective, we created a clear view of the issues that need further and deeper studies.

The systematic overview of our object of study has persuaded us that the treatment of Adjective in the light of today’s grammatical theory is a necessary and indispensable condition in order to bring something new to the study not only of this lexical category, but also of other linguistic phenomena of the Albanian language. How much we have managed to bring something new in this monographic thesis, we leave this to the judgement of the qualified readers, primarily specialists of grammar.

The study “The adjective paradigm in the Albanian language (The Semantic-

Syntactic Overview)” consists of four chapters, the conclusions and bibliography. The first chapter deals with the history of treatments of the Adjective in Albanian

grammatology, starting with “Osservazioni Grammaticali nella Lingua Albanese” (Roma, 1716) of F. M. da Lecce and followed by the prewar and postwar grammars, published in Albania and abroad. In this way we have succeeded in pointing out the contributions made by the Albanian grammars and grammarians who have dealt with studies of this part of speech. But, despite of all these achievements in the study of this category, one cannot say that the Albanian adjective is thoroughly studied in all its aspects, not to mention the fact of the new emergence in this class of words, both in terms of inventory, i.e. the adjective constituting a quarter of the Albanian vocabulary, and the reoccurrence of some types of more productive adjectives. In examining the

210

history of treatment of the adjective, we conclude that from its morphological aspect, either flexional categories or the manner of word-formation, the adjective has been comprehensively studied. Its semantic and syntactical aspects, however, are insufficient treated.

In the last paragraph of this Chapter we raise the issue of the very concept of “adjective” which originally was discussed by A. Dhrimo. We explain why this denomination also seems to us inappropriate, arguing in favor of the term “ndajemër” (adjacent to noun). However, the tradition of the use of this term (mbiemër = surname) is so firmly established in our grammatical tradition, that neither morphological/ semantic arguments nor the example of other languages are worth discussing.

In the second Chapter we treat the adjective category in terms of word-formation. Generally, in comparison with other grammatical category of noun and verb , the adjective has been superficially dealt with by authors of our grammars. With the exception of A. Dhrimo’s monograph on adjective, this category occupies a smaller space, in these grammars. In fact, the adjective is a very complicated lexical class both from its morphological and syntactic point of view, as well as from its semantic aspect, because it comes with mixed features, and therefore there is a need for more in-depth studies.

In this study we also note that there are only few derivational lexemes from the simple adjectival stems. The majority of the adjectives basically derive from nouns and verbs. This means that, besides the noun and the verb, the adjective is a class of words with an opened inventory. Consequently, judging by its inventory, the Albanian adjectives take a second place immediately after the noun. The adjective could have as many units as the verb. Thus, “The Orthographic Dictionary” (2011) of Dhrimo–Memushaj has 19 thousand adjectives from 70 thousand words in total; whereas, the last edition of this Dictionary (2015) with more than 77 thousand lexical units, has more than 20 thousand units of adjectives. Thus, the adjectives make up more than a quarter of the Albanian vocabulary.

As in other Indo-European languages, the Albanian adjectives can be formed from nouns, verbs, adverbs and numerals, but also by the adjectives; likewise, nouns, verbs and adverbs can also be formed from adjectives. That is why these four classes of words have multiple connections; especially the noun, the verb and the adjective have very close connections with one another. These three classes of variable words, as we have noted, come with mixed features.

The responsible factor for this semantic contamination between these classes of words is the word-formation stem, which in new words of another lexical class preserves a seme of the lexical class where it belongs. In the meantime the word derived from it obtains new semes that usually introduce this new word in another lexical class. This approach led us toward our next step, to compare this approach with the traditional grammar in dealing with these issues.

Relying on the two binary features [± Noun] and [± Verb], which are used in Generative Grammar to characterize lexical classes of words, we conclude that the adjective occurs as a lexical class with noun [+N], and verbal [+V] features. The reason why the adjective comes like a lexical category with noun and verb features is because

211

its word-formation stem frequently serves both the noun and the verb. According to our view, this basic word-formation element carries unmotivated semantic values (semes), i.e. the adjective also preserves the semantic values of the class from where it comes from.

Thus, the derivation, together with the semantic stratum and syntactic functions comprise a triple bond which makes it possible to interpret many issues of semantic aspect of the adjective. Contemplating the class of adjectives we have highlighted that the noun, the verb and the adjective, in one side have common features, whilst on the other side they differ from one another in terms of positive or negative values of these features. The positive and negative features of these three lexical classes are presented by the following table: scheme (1) paragraph § 2.2:

Noun Derivation Head of NP Valence Thematic Role (Theta)

Verb Derivation Head of VP Valence Thematic Role (Theta)

Adjective Derivation Head of AP Valence Thematic Role (Theta)

As it may be seen, the noun, the verb and the adjective: a) come from derivative stems (derivation), b) they have the ability to come in the function of the head of phrases, c) they have a valence and d) determine thematic roles. These features make the adjective with nominal and verbal characteristics. But, although there are similarities among the adjective, the noun, and the verb, the adjective differs from the other two classes because there are many differences that make this category different and independent from others. These differences are of the lexical-morphological, syntactic (functional), and semantic nature.

Furthermore, we discuss the points in common and the points of difference between these three lexical classes:

a) The valence, it appears, is the point in common between the verb, the noun, and the adjective. The valence of the verb, however, is different from that of the noun and the adjective, because the corroboration of the verb is indispensable, whilst that of the noun and the adjective is optional (although there are exceptions), e.g.:

a) Besa i dhuron shokut një libër.

b) Shqetësimi për mikun është i natyrshëm.

c) Zana është e etur për dije.

Lexemes dhuroj, shqetësoj, and e etur (verb, noun, adjective) require supportive

evidence to complete their valence: for the verb [SENom + SEDat + SEAcc.] (Besa, shokut, një libër); for the noun [SPAcc.] (për mikun); for the adjective [SPAccu.] (për dije). From the three valences of the verb DHURON, the second and the third should necessarily be complemented [[SEAcc] e [SEDat] that should be phonetically expressed, whilst the first one may not be expressed phonetically; in case one of the two internal complements is

212

missing, the sentences: *Besa i dhuron shokut and *Besa i dhuron shokut një libër, is non-grammatical.

Although the noun and the adjective complements may be missing, the sentence still continues to be grammatical. So, the valence emerges as a feature that unites these three lexical classes, but it also differentiates them in terms of the necessity of its expression. The concept of the valence in the Academic Grammar does not apply, thus the use of the theory of the valence to study the adjective is one of the novelties of this monograph.

b) The adjective together with the noun and the verb have the ability to appear in the function of the head of the phrase (see Table 1, p. 64). This feature of these three classes of words brings them closer to each-other, but at the same time makes them different, and at the same time it differentiates them from other classes of words. The common and distinctive features of these three classes of words have been highlighted by using the following X-bar trees:

1)

2)

As it is seen from the X-bar schemes (1/a, b, c), the heads of the above-mentioned phrases are; shall (noun), plaçkitën (verb) and i plaçkitur (the adjective), with their corresponding phrasal complements [prej leshi], [hajdutët, qytetin], and [nga hajdutët]. The verb fills its valence, with two complements (subject + recipient), which are mandatory, whereas the noun and the adjective complete their valences with prepositional phrases. So, a common feature between the noun, the verb and the adjective is that they have the function of the head; the difference being in the use of the complements: with the verb the complements are mandatory, whilst with the adjective and the noun they are optional.

Through the X-bar scheme (2/a, b), the word-formation element (derivative base) is underscored, which in these two phrases is the same. The verbal stem ngja-, which

213

serves as the word-formation stem of the adjective “i ngjashëm” retains the verbal seme, meanwhile i ngjashëm obtains other adjectival semes in the class of the adjective. The heads of the above phrases ngjan and i ngjashëm should necessarily have complements in order to fill up their valence, e.g.: I ngjan babait (nënës, së motrës etj); I ngjashëm me babain (me nënën, motrën etj). While *tepër i ngjan (?) and *tepër i ngjashëm (?) are considered ungrammatical.

This makes the adjective acquire mixed characteristics, because they derive from the verbal stem from which it is coined. Therefore, the meaning of the verb as well as the meaning of the adjective show “similarity” between one another of an action, state, or quality of an object or creature.

The adjective as a class of words becomes apparent even with noun features [+ noun]. Through the following schemes, this paper points out the common feature between these two classes of words:

3)

The X-bar tree shows that the above noun phrases (3/a), (3/b) and (3/c) have the same structure, because each of them has a noun as the lexical head, which gives thematic roles to its arguments. The lexical head of these three phrases (3/a, b, c) is the noun shall, which at (3/a) and (3b) takes as a modifier adjectives i leshtë, and leshtak; respectively; whereas at (3c) the noun takes as its modifier the prepositional phrase [PP [P prej [N leshi]]].

In the paragraph § 2.3 of the second Chapter, the adjectives are treated from the point of view of their derivation. This issue has been identified since J. Hahn (1854) and A. Dozon’s Grammar (1878). Notwithstanding the present achievements of traditional grammar, the derivation of adjectives needs a further comprehensive scientific treatment. In its classical sense of the traditional grammars, the derivation is purely seen as a matter of Morphology. Such an approach is, however, not correct, since derivation is not only a matter of word-formation. This study, therefore, underscores the fact that invariably there is morphological derivation (word-formation), at the same time there is semantic derivation and both of these aspects should be seen as two sides of the same medal.

Although in our grammars the components of the derivation (word-formation) are accurately studied and clearly defined (the root, the stem, the prefix, the suffix, the pre-positional article), still there are lapses and inaccuracy as a consequence of inappropriate principles on which the derivation is based. The Academic Grammar emphasizes: “The types of derivation are distinguished according to the type of derivational morphemes and to the manner of their union with the stem”. According to

214

the said Grammar, types of adjectival derivations take their denominations based on the type of affixal morphemes that are added to the derivative stems. Such a criterion is followed both in the monograph: “Adjectives in the Modern Albanian Language” (1966) and in the chapter on adjectives of the Academic Grammar (1976), written by the same author (A. Dhrimo). Following this incorrect approach for the classification of types of derivation, has often led to occasionally volatile and uncertain conclusions.

Moreover, the classification of derivation by taking into consideration the affixal derivational morphemes seemed to be a wrong approach of our grammars. It is precisely this point of view which has been strongly emphasized in this study. As an example we have taken the derived adjective i jashtëzakonshëm that gives two possibilities of interpretation: a) this adjective is formed with the infix -jashtë- from the adjective i zakonshëm [[i + [jashtë] + zakonshëm]], or b) with an article, a prefix and a suffix [i + jashtë + zakon + shëm] (see § 2.3). This ambiguity in the Academic Grammar comes out at adjectives of the following types: a) i papunë and i punuar, b) i përpunuar and i përpiktë, which in this grammar are included within the same type of word-formation. It is our view, however, that the adjectives of the type (a) which have different derivation forms, as well as those of type (b) have different origins from each other. As it seems, the treatment of the derivation of adjectives by the prefixes pa, për etc. present difficulties of the conceptual manner.

The first to have pointed this out was E. Hysa, to be followed later on by L. Buxheli (see p. 79). Besides the word-formation difficulties, there are also other problems that need to be resolved.

As a solution to the problem is the division of the adjectives into classes according to the type of derivation, should not be based on the criterion of the affix morphemes, but on the word-formation stem. A common characteristic of the two components (derivational stem and affixes) is that they act as co-actors in the coinage of new words. Nevertheless, besides this common characteristic, they differ widely from one another semantically. This difference stands in the fact that affixes are morphemes whose meaning can be materialized within the structure of the word, whereas the word-formation stem even single has an independent semantics. That is, they act mutually upon each other. So, the word-formation stem gives to affixal morphemes the meaning and the function, whilst affixes modify the word-formation stem, whenever they enter into the structural link with the word-formation stem, within the structure of the lexeme.

Therefore, instead of talking about prefixal and suffixal word-formation, or word-formation with prefixes, with suffixes, with articles, with articles, prefixes and suffixes at the same time, and with conversion, we have talked about classes derived from nouns, verbs, adjectives and adverbs, depending on the lexico-grammatical category of the productive stem. We have, therefore, already discerned the following classes of derived adjectives in Albanian.

a) Adjective derived from nouns, b) Adjective derived from verbs c) Adjective derived from adverbs, ç) Adjective derived from numerals,

215

d) Adjective derived from adjectives. According to the word-formation stems which take place in the derivation of

Albanian adjectives, a large class of them have a nominal origin, e.g.: i pander [i + pa + nder], besnik [bes(ë) + -nik], i zjarrtë [i + zjarr + -të] (see § 2.2.1); another large class of adjectives have verbal origin, e.g.: i lodhshëm [i + lodh + -shëm], qortues [qortue + -s] etj. (see § 2.2.2). And a small class of adjectives derive from numeral and adverbial stems, e.g.: çmimi i parë, vendi i dytë (see § 2.2.3); i sotëm [i + sot + -ëm], i këtushëm [i + këtu + -shëm], i ngadalshëm etj. (for more see § 2.2.4)

We prefer this way of classification of derivative adjectives that takes as a criterion the derivational stem to which word-formation formants are added, not only because the adjectives can be easily classified, and their semantics can be better described but also because this approach is the way how the adjectives are classified according to their origin in the grammars of other languages. Thus, as much as we could investigate, the German and English grammars, etc., they do not practice the classification of the origin of words in the same manner as the traditional Albanian grammar.

Other reasons why the classification of adjectives, endorsed on the criterion of the word-formation means, which we consider inadequate, are fluctuations in the classification of adjectives coined with the suffixes pa- and për-, as in: i papunuar, i pander, i pandershëm, i përditshëm, i përhershëm etc., where these elements are seen by some as prefixes, and by others as infixes. Same can be said about the adjectives with the post-positional articles -ëm, -shëm and -të suffixes, e.x. i sotëm, i ndershëm, i përpiktë etc., which from some of students of morphology are seen as suffixes and from other as the second component of circumfixes. What’s more, the endorsement of the criterion of the word-formation formants, has brought about confusion in the treatment of certain word-formation types, as in the case of adjectives vetëbartës, vetëndalues, vetëmohues etc. The very same author sometimes treats them as suffixal derivations, and sometimes as compounds (see § 2.3.2 of this paper)

Taking the word-formation stem as a criterion of classification, we avoid these fluctuations in the classification of adjectives (and not only the adjectives). This way of observation has allowed us to represent the derivation of the adjective in a more logical manner, and for this reason even more simple, by taking as the first level of classification the lexical relationship of the word-formation stem and then as the second level the type of word-formation means. According to the first level, we have the derived adjectives classes, whilst according to the second level we have the subclasses or types of origin for each class.

As we have highlighted in this chapter, we should avoid the criterion which is based on affixes for the classification of adjectives according to their origin, and endorse the principle of word-formation stem. This brings clarity and precision by making them simpler, avoids fluctuations in their classification and reduces derivational subclasses of adjectives. This is because referring to the lexical category of the stem immediately leads to the parts of speech, which are universal grammatical categories taught since the first years of schooling.

216

In the third Chapter “The overview upon the semantics of the adjective”, the derivation of adjectives has been seen in the light of the treatment of word-formation in the generative morphology. Endorsing the principles of the generative morphology throws light upon many problems in the field of word-formation and, at the same time, avoids errors and inaccuracies of the traditional morphology as concerns the word-formation. According to us, an integrated view, where the syntax, morphology and semantics complement each other, is the best way to better explain every phenomenon even in the field of word-formation. Namely, the lack of an integrated view from all of these three aspects is the cause of the totally different treatment of word-formation in our grammars, leading to disputable conclusions.

For an integrated overview of the three aspects – morphological, syntactic and semantic – we have primarily separated the derived adjectives into two major classes, first the adjectives with and without articles and second the adjectives deriving from the word-formation means. According to this division, which is quite simple and practical, we have distinguished the following subclasses for the adjectives with articles: (a) participial adjectives, (b) adjectives deriving from a noun phrase, (c) adjectives formed with suffixes (d) adjectives formed with infixes, and (d) adjectives formed with circumfixes.

In the subclass of adjectives derived from participial stems, such as i ditur, i dalë, i tharë, i shkolluar, i habitur etc., the head of the adjective is the pre-positioned article, which changes the lexical category of the derivational stem, resulting in an adjective. The lexical head of adjectives of this subclass is on the left, as in the scheme (4a).

The second subclass comprises the adjectives with articles, derived from preposing the article to a prepositional phrase [[i]Art + [PP]], e.g.: i pabesë [[i]Art + [pa + besë]SP]], i panjeri [[i]Art + [pa + njeri]PP]], i padije [[i] Art + [pa + dije]PP]] etc. This type of adjectives has been treated as a special subclass of the derived adjectives with articles, differently from the Academic Grammar, which has another approach, but appears to be incorrect (see (§3.1.1b). The X-bar schemes of this type of adjectives are given in (4b):

4)

Of the four theoretical possibilities in forming a word, two with lexical head on the left and two with the head on the right, the derivations with the head on the left is accepted apriori only one option, the one on the right is only a word, while the possibility that in the Albanian language the complement of the suffix-head may be a phrase is ruled out1. We are of the opinion that the subtype (4b) is a proof that that in Albanian also do exist derived words with the head on the left, and a phrase on its right. Our disagreement on this issue comes from the fact that the pre-positional article which turns the pre-positional phrase into one word, we consider it as a kind of prefix, despite the fact that it is not written solid.

1 See: R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, op. cit., p. 210.

217

A prominent place in this chapter has been given to the derived adjectives, which in the Academic Grammar are seen as deriving from prefixes, such as i paaftë, i pasjellshëm, i parafundit, i prapambetur, i tejdukshëm, i sapolindur, i posablerë, i porsaçelur, i lartpërmendur, i gjithëpushtetshëm, i jashtëzakonshëm, i shumëpërfolur, i vetëquajtur etc.1 In contrast with today’s tradition, these adjectives that are created by interposing a prefix, an adverb, a preposition or a pronoun between the pre-positioned article and the adjectival stem, we consider them to be derivations by infixation. So, the element which is inserted between the pre-positioned article and the body of the adjective, despite the fact that in other cases it behaves like a prefix or stem (gjithë-, jashtë-, lart-, para-, prapa-, porsa-, sapo-, shumë-, tej-, etc), should be seen as an infix. In this manner, various stances kept in the grammar for the same element, calling them prefixes or first stem of adjectival compositions, are resolved2. The structure of lexemes with these formations becomes clear by their X-bar schemes:

5)

Similarly, our treatment of another class of adjectives, such as i sjellshëm, i ndershëm, i artë, i lartë etc. and i përciptë, i përditshëm etc., is different from the traditional treatment. Traditionally, the adjectives of the first group are seen as derivations “with suffixation and a pre-positioned article”3, whilst those in the second group as formations “with a pre-positioned article, a suffix and a prefix simultaneously appended”. According to us, the derived adjectives of the two groups are formations with circumfixion, i.e. their word-formation stem is inserted between the pre-positioned article and the suffix. X-bar schemes of these two subtypes are the following:

6)

From these schemes it is clearly seen that the noun which serves as a word-formation stem is interposed in the body of the circumfix. The only difference between the cases in (6a) and (6b) is that in (6a) a left element of the circumfix is a pre-positioned article, whereas in (6b) the left circumfix element consists of the article and

1 See: Gramatika e gjuhës shqipe, 2, op. cit., p. 185–187. 2 Thus, for example, in “Gramatika e gjuhës shqipe, 2” (2002), the adjectives i shumëndritur, i shumëdëshiruar etc. are seen as prefixal derivations (p. 187), while i shumanshëm is considered a composed adjective (p. 200). 3 See: Gramatika e gjuhës shqipe, 2, op. cit., p. 192 and 197.

218

the prefix. This is the reason why we have classified these two groups of derivative adjectives into two subtypes of circumfixal derivations. This classification is different from traditional treatment which considers them as a type of derivations with a pre-positioned article or with an pre-positioned article, prefix and suffix simultaneously.

In the schemes given above it is clearly seen that the lexical head in these two types of adjectives is a circumfix (the article, the prefix and the suffix), which change the grammatical category of the production stem. Circumfix suffixes carry a lexico-grammatical seme and an adjectival semantic seme, which are added to the semes of word-formation stem.

The non-article adjectives which were treated in § 3.1.1, are poorer in types and word-formation schemes, therefore they are less highlighted in our paper in comparison with the articled and compound adjectives. As regards the adjectives with suffixes, we have noted that they are mainly coined by a noun, verbal or adverbial stem, whose suffixes change not only the meaning, but also their lexical category, even though there are also adjectives formed with suffixes by adverbial stems. Meanwhile, in relation to the stem, the prefixal derivation is of a different type, compared to the first, either because it is an adjective, or because of the function of the prefix. As we have pointed out, it forms a new lexeme, without changing the lexical category of its word-formation stem.

This difference between these two types can be seen in these X-bar schemes: 7)

In the case of prefixal derivations (7a), the lexical head of the adjective is on the

right, i.e. in this subtype of word-formation the prefix does not have the ability to change the lexical category of the adjectival stem to which it is affixed e.g.: [[stër- + [bujar Adj]] Adj, [[[jo- + [[fe] + -tar]]Adj]Adj, [[[pas + [[gjuh(ë)] + -or]]Adj]Adj etc. It only adds to the stems (which could be in front, derivative or compound), a seme with antonymic or other meanings, as time or place relations, as well as other semantic nuances, such as e.g.: kombëtar > jo-kombëtar, mirënjohës > mos-mirënjohës, gjuhor > pas-gjuhor, mbetës > prapa- mbetës, vajtës > tej-vajtës etc. Whilst in the case of suffixal derivations (7b), the suffix not only adds semantic adjectival semes to the stems (which can be simple, derived or compound) which is joined with it, but also a grammatical seme, changing their grammatical category, e.g.: [[arush(ë)]N + -an]]Adj, [[bind]V + -ës]]Adj, [[sipër]N + -or]]Adj etc. So, different from prefixes, suffixes serve as a lexical head of the derived adjective.

These two subtypes of word-formation are more productive not only in Albanian, but also in other languages. The first subtype (suffixal derivation) is typical and used only in languages that have only suffixes, such as Turkish, etc.; the second subtype (prefixal derivation) is typical for languages that have only prefixes; while languages which have prefixes and suffixes, such as the Indo-European languages, recognize both

219

types, but with the dominance somewhere of one type and somewhere of another subtype.

In this chapter we have dwelved deeper into compound adjectives especially, which present more problems not only because of their large number of subtypes containing this very productive way of word-formation in Albanian, but also because of their in-depth treatment in Dhrimo’s monograph and in the Academic Grammar. In contrast to our grammatical tradition that divides adjectival composites words into coordinate and subordinate compounds, we have been based on the concept of the lexical head, dividing the compound adjectives in endocentric compounds and exocentric ones. Our concept for these two types of composites is in the line with the Bloomfildean concept, followed by subsequent directions of the world linguistics. In contrast, regarding the adjectival composites our linguists include the endocentric within the same group of exocentric compounds, such as buzëmadh, shamikuqe, jetëgjatë, buzëhollë, lëkurëtrashë etc.1

Those compounds whose semantic center is within the composite adjective are called endocentric; by contrast, those compounds which are characterized by shifting the center outside the compound, are defined as exocentric. So, endocentric compound in all languages have the lexical head inside the compound, whereas exocentric compounds have their head outside them, or more exactly their head should be deducted. This distinction allows for the classification of different kinds of composites based on the type of syntactic rapports that their components have with each other. This is the reason why we have made these two concepts an integral part of our analysis of the adjectival word-formation.

Thus, we have concluded that the most important element in studying the compound adjectives is the type of syntactic connection between lexical head and the stem of the compound, which serves as a complement of its head. We are convinced that this manner of analysis allows for a more systematic and exhaustive description of the adjectival compounds. However, we have not ignored the traditional separation of adjectival composites in compounds, formed with subordination and compounds formed with coordination, but we use this division as a criterion of the second order. Thus, within the subclass of endocentric compounds, we have distinguished compounds with coordination and those with subordination, and the same thing has been done for exocentric compounds.

Adjectival endocentric compounds by coordination do not present any problem according to their word-formation, because they consist of two equivalent components, such as e.g.: tekniko-shkencor, fantastiko-shkencor etc. This type of compounds inherits the lexical category of their components, which means that their semantic center is located within the compound itself. The second element is taken as their lexical head. We have not arrived at this conclusion, based on the grammatical affiliation of the stem, because the two stems of the compound are adjectives, but on the semantic link between the two components, where the second element defines the first.

1 See: A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese", op. cit., p. 116.

220

In the endocentric adjectival compounds we have included also complex adjectival compounds of the type shpirt-e-zemë rmadh, krahabishtshkulë, etc., and zemërkrund-e-gërdhu, gjuhëhelm-e-thikë, etc., where each of constituents contains two stems. The difference between these two groups is that in the first group (shpirt-e-zemërmadh) each of the constituents is an endocentric adjective, while at the second group (këmbë-e-dorargjend) each constituent is an exocentric compound. But, since each component is an adjective, then the complex composed adjective is an endocentric compound, with the second constituent determines the first one.

While the endocentric adjectival compounds with coordination are typically few and typical only for the written language, and therefore new, endocentric adjectival compounds contain a subtype documented long time ago in Albanian, very much productive and active in the spoken language, as well as in writing. In contrast, the endocentric compounds by subordination have a more diverse nature than adjectival compounds with coordination. In the adjectival compounds with coordination, the first compound may serve a noun, an adjective, a verb (participle), a numeral, and an adverb, whereas as a second element is a noun, a participle, and an adverb. Consequently, this type has a more diverse nature.

Depending on the type of constituents, we divide endocentric compounds with subordination in the following subclasses:

1) compound [NOUN + ADJECTIVE]: dorëbutë, fatbardhë, kokëmadh etc.;

2) compound [NOUN + PARTICIPIAL ADJ.]: pallëlarë, sypatrembur etc.;

3) compound [NUMERAL + ADJECTIVE]: dyvjeçar, trekatësh, dypalësh etc.;

4) compound [QUNATITY ADV . + ADJECTIVE]: shumëkatësh, tripalësh etc.;

5) compound [NOUN + ADVERB]: hundëpërpjetë, brigjeshumë, kokëjashtë etc.;

6) compound [PARTICIPLE + ADVERB]: dashamir, bakeq, ngrënëkeq etc.;

7) compound [ADVERB + NOMINA AGENTIS]: keqdashës, largpamës etc.;

8) compound [ADVERB + NOMINA AGENTIS]: jetëdhënës, liridashës, ujëndarës… What makes our study different is the fact that the compound adjectives formed by

a noun + adverb (subclass 5), participle + adverb (subclass 6) and noun + nomina agentis (7), are classified as endocentric compounds, based on the data that adverbs are very similar with adjectives, because both of them show quality; the same applies to the subclass (7) because nomina agentis have an adjectival seme, because many of them serve as nouns and adjectives (for more details, see § 3.1.3a).

The derivation tree of compounds with subordination may appear with variations, depending on their components: if these components are derived words, then the tree will have more levels. We have distinguished three types the X-bar trees of endocentric compounds schemes with subordination:

221

8)

The simplest tree is the one with two levels (8a), of the compounds formed by merging of two simple stems, such as adjectives fatbardhë, brigjeshumë, bakeq etc.; whilst the trees with three levels (8b) and (8c) are found in compounds whose one of the stems is a derived word: the (8b) type is represented by compound words whose first component is a derived word, a noun or an adjective, whereas the head is a non-derived word, e.g.: durimmadh [[dur(o) + im] + [madh]]; at the (8c) type the adjective that serves as a compound head is a derived word, e.g.: zemërplagosur [[zemër] [plag(ë) + osur]], whilst the first compound is a simple stem.

As it is noted by researchers of this field, in languages of the world, the endocentric compounds are more preferable to exocentric ones, because it is easier to understand the head. Even in Albanian language the class of exocentric compounds (noun + noun) occurs isolated, with no subtypes, but it is quite productive in derivation of adjectives, e.g.: mjekërcjap, kokëkungull, gushëpëllumb, etc.

Exocentric compounds have also been treated in our linguistics. K. Cipo calls them “bahuvrihi”, and A. Kostallari has dedicated a long paper to them. But, as we noted in § 3.1.3, in the examples given by them, these authors mix real exocentric compounds with endocentric compounds. Thus, according to Kostallari, exocentric adjectival compounds are formed by these combinations: 1) NOUN + NOUN, 2) NOUN + ADJECTIVE, 3) NOUN + [PARTICIPLE + -(ë)s], 4) NOUN + PARTICIPLE, 5) CARDINAL NUMBER

+ NOUN (in the plural indefinite of ablative), 6) ADVERB + NOUN (in the ablative of plural indefinite)1. In fact from these six possibilities only the combinations noun + noun give exocentric adjectival compounds; all other combinations give endocentric compounds.

The basic concept of this paper is the lexical head, applied for the first time in studies for the adjective in Albanian language. Relying on this concept, we think we have properly explained the role of components that participate in the derivation of adjectives, and even the semantic structure of compound adjectives. Seeing the formants of word-formations in terms of whether they can be used or not as the lexical head of derived adjectives, we have come to a conclusion that their role is not the same. Thus, prefixes are formants which do not have the ability to change the lexico-grammatical category of the word-formation stem. The affix only modifies the adjectival stem of the adjectives. formed by affixation, adding to it a seme which generally gives to the derived adjective an antonomic meaning, e.g.: përfillës → mospërfillës, shqiptar → antishqiptar, tokësor → nëntokësor, natyror → mbinatyror, ujor → nënujor, politik → apolitik, alkoolik → joalkoolik, historik → parahistorik, shkollor → parashkollor etc.

1 A. Kostallari, "Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese", op. cit., p. 95, 134.

222

In coining adjectives, the following serve as their lexical heads: a) the pre-positioned article (when this forms an adjective from another lexical class), b) suffixes, c) circumfixes and d) the second stem of the compound adjectives. A lexical head carries two semes, a lexico-grammatical (with classification value) and an adjectival seme, whereas the word-formation stem retains at least a basic seme inherited by the lexical class which it pertains to.

In addition, these tables present suffixes, circumfixes, articles and prefixes that may or may not function as the lexical head of derived adjectives. Table nr. 1. Suffixes

Suffix + Derivative stem Examples Lexical head

-ac/-acel + N, V dorac, mundac, bërdhac1, butac, barkacel Yes -ac/ak + N eracak, ferracak, frikacak, rrenacak Yes -acuk/- acuq + N, V rrjepacuk, belbacuk, varfacuk, verdhacuq Yes -aç +N, V buzaç, gungaç, gojaç, pjekaç, dërrmaç Yes -ak + N, A guhak, gushak, vezak, burrak, hollak Yes -al/-ial/-ual + N, A racional, kuqal, territorial, ritual, gradual Yes -alec/-alac + N, Ad barakalec, bishtalec, gungalec, shkurtalac Yes -alash + N, A kuqalash, pordhalash, No -aluk/-aluq + N, A trashaluk, trashaluq, dredhaluk, trashaluk No -anik + A, V prishanik, qelbanik, trashanik Yes -an + N, A belban, shkretan, shytan, zeshkan, korean Yes/No -ian/-jan + N europian, vegjetarian, vejan, shkupjan Yes -ant + N protestant, interesant, alarmant, Yes -arak/-anak + N, V bredharak, dredharak, hundanak, frikanak Yes -anjos/-anjoz + N, A tekanjoz, zhulanjos, puçërranjos, pisanjos Yes -aq + N, V, A harraq, hutaq, ngelaq, shurdhaq, mjeraq Yes -ar + N, V bankar, mesjetar, legjendar, kuvendar Yes -arak + N fusharak, gjysmarak, hundarak, zgjebarak Yes -arash + N dhëmbarash, gjumarash, mëngjarash, Yes -arec + N Plakarec No -aroq + V Kalbaroq Yes -aruq + N Plakaruq No -arush + N, V laparush, gjatarush, plakarush No -ash/-arash + N gjumash, qurrash, mëngjarash, gojash Yes -atak + E rrafshatak, leshatak, brinatak, mishatak Yes -avec/-ovec + N, V qurravec, grindavec, baltovec, baltovec2 Yes

1 M. Hysa, Struktura e morfemave të shqipes në dritën e fonologjisë leksikore (doctoral thesis), Tiranë, 2014, p. 62. 2 M. Hysa, ibidem, p. 68.

223

-avel + N, A bardhavel, shurdhavel, qurravel, copavel Yes -avik + V grindavik, ndyravik, No -aviq + N, V lagaviq, ndyraviq, shurraviq, Yes -cak/-acak + N, V doracak, ardhacak, anëcak, bredhacak Yes -ç + E, F hundç, krymç, kalbç, pshurrç, ndezç Yes -ec + N burrec, bishtec, goglec, hundec Yes -esk + N studentesk, gazetaresk, donkishotesk Yes -lan/-ëlan/alan + N, Ad zogëlan, kuqalan, zhagëlan, copëlan Yes -ërak/-arak + V hidhërak, çmendarak, dredharak Yes -(ë)sor + N malësor, gjaksor, ballësor, tokësor Yes -ëror + N atëror, botëror, shtetëror Yes -(ë)sh + N ditësh-e, katësh-e, palësh-e, muajsh-e Yes -in + N dalmatin, alpin, Yes -iq + N, A barkiq, guriq, gogliq, zgavriq, thatiq Yes -ist + N optimist, shovenist, terrorist Yes -iv + N federativ, kursiv, objektiv, sportiv Yes -(a)gan + N laragan, bishtagan Yes -k/-ik/-tik/-atik + E, F akademik, magjik, korrik, argotik, aziatik Yes -lak/-ëlak/-alak +N, A bubulak,dredhalak, buzëlak, kuqalak Yes -laq/-alaq + N, A, V, Ad prapalaq, shkurtalaq, barkalaq, humbalaq Yes -li/-ali/-lli/-i/-alli + N nomuzli, sevdalli, qejfli, cingali, bojali Yes -lor/-alor/-ulor + N pikëlor, cërkalor, bishtulor Yes -losh/alosh/-ëlosh + A bardhëlosh, kuqalosh, No -llor/-ullor+ N, A bardhëllor, agullor, verdhullor, rezëllor No -man/aman/-oman + N grekoman,toroman, cucaman, rashaman No -mel/-amel +N. gogomel, zhelemel, zhbiramel, ukamel Yes -nak/-anak + N, V drunak, lojnak, fikanak, ikanak, fisanak Yes -nik/-anik + N fisnik,dhallanik, faranik, sojnik Yes -nor/-anor + N amënor, fisnor, drunor, leckanor, brinor Yes -njak/-anjak + A binjak, gjunjak, verdhanjak, varfanjak, Yes -njar/-anjar/-onjor + V zilinjar, grindanjar, lozonjar, lypanjar, Yes -njos/-anjos + N, V grindanjos, burbunjos, pisanjos Yes -oç + N mjekroç, marroç, buzoç, brinoç Yes -ok/-lok/-ëlok + N, A balok, babëlok, bardhok, ballok, qafalok Yes -or + N femëror, diellor, arbëror, shoqëror Yes -osh/-oshe + N, A bukurosh, djalosh, larosh, laroshe Yes -ot/-iot/-jot + N epirot, janinjot, qipriot, himarjot, fanarjot Yes -oz/-os + N qeros, laparos, kaproz, nervoz, luksoz Yes -rak/-arak/-ërak + N, V bishtarak, bredharak, britmarak, hidhërak Yes -ror/-ëror + N botëror, ashtëror, shtazëror Yes -s/-ës/-es + N, V veprues, shkrues, matës, vrasës, korrës Yes -sor/-ësor + N, V gjakësor, malësor, ballësor, kalbësor Yes

224

-stik/-istik/-astik + N fantastik, operistik, bombastik, diagnostik Yes -(ë)sh + N njëbërthamësh, njëaktësh, njëkatësh Yes -tak/-atak +N buzëtak, tultak, brinatak, gjethatak Yes -tan/-atan + N krutan, llapatan Yes -tar/-atar/ -ëtar + N tregtar, amtar, kombëtar, lajkatar, arkëtar Yes -tik/-atik/-etik + N fonematik, morfematik, argotik Yes -tor, -ëtor, -ator + N, V fajtor, shërbëtor, gaztor, leshator, murator Yes -uk + N laruk, picërruk, çaluk, vjeshtuk Yes -ullor + N, A agullor, verdhullor Yes -uq + N, V, Ad gërmuq, repuq, zbardhuq, belbuq Yes

Table nr. 2. Circumfixes

Circumfix + Derivative Stem

Examples lexical Head

i ... -ë + N, V, Ad i baltë, i ashtë, i balë, i mjaftë, i kotë, i dalë Yes

i ... -shëm + N, V, Ad i ndershëm, i sjellshëm, i djeshëm Yes

i ... -(ë)t(ë) + N, V, Ad i hekurt, i artë, i lagët, i hapët, i largët Yes

i ... -(ë)m(ë) + N, V, Ad i fisëm, i mesëm, i pasmë, i tepërm, i afërm Yes

i ... -emë + N, A, V i akullemë, i shpërbemë, i bardhemë Yes

i ...-(ë)llemë/-ullemë + A i bardhëllemë, i verdhëllemë, i verdhullemë1

No

i ...-remë/-ërremë + A i bardhëremë, i kuqërreme2 No

i ... -ër + N,A, Ad i shtrembër, i shurdhër, i verbër, i shkurtër Yes

i ... -shtë + N, A, V, Ad i ligshtë, i mbrapshtë, i lagshtë Yes

Table nr. 3. Articles

Article + Participle/ Adverb/PP, Article + (PP) + Suffix (Circumfix)

Examples lexical Head

i + Participle i afruar, i hapur, i lënë, i lyer, i tharë Yes

i + Adverb i fortë, lartë, i shpejtë, i drejtë, i mirë, i keq Yes

i + PP (pa + N) i pander, i pashtëpi, i pabesë, i pafjalë, i pafëmijë, i pabukë, i pamend, i pafe

Yes

i + për + PP + suffix i përfushtë, i përbashkët, i përpiktë, i përkohshëm, i përbotshëm, i përciptë

Yes

1 M. Hysa, op. cit., p. 161. 2 Ibidem, p. 172.

225

Table nr. 4. Prefixes

Prefix + derivative Stem Examples lexical Head

a-/an- + N, A amoral, analfabet, aton, apolitik, No/Yes1

anti- + N antishqiptar, antidemokratik, antiajror No

ç-/sh-/zh- +V i çarmatosur, i shkujdesur, i zhvendsosur No

de-/dez- + V i deformuar, deformues, i deformueshëm No

i-/im-/-in + A imoral, ilegal, inorganik, impuls, ireal No

jo- + N joakoolik, joantagonist, jobujqësor No

mbi- + N mbidialektor, i mbidheshëm, mbiemëror No

mos- + N mospërfillës, mosmiratues, mosbesues No

ndër- + N, V ndërmjetës, ndërdialektor, i ndërdymë No

nën- + N, V nëndhes, nënligjor, nënrenditës, nënshtrues No

pa- + V i papunuar, i pasjellshëm, i pamatur No

pan- + N panamerikan panballkanik, paneurpoian No

para-/par- +N, V pararendës, i parvjetëm, paramendues No

pas- + N, V, Ad pasardhës, paslehonor, pasndjekës No

për- + N, V, Ad i përmiellt i përhapur, i , i përtejmë, No

posa-/porsa- +V i posalindur, i porsaardhur, i porsadalë No

prej- + N, V i prejardhur, prejfoljor, prejmbiemëror No

pro- + N proamerikan, proshqiptar, progrek, prosllav No

prapa-/mbrapa- + V prapambetës, prapavajtës, i prapavënë No

sapo- + V i sapoardhur, i sapoformuar, i sapokrijuar No

s-/z- + V i sforcuar, sfocues, i skamur, i skuqur, No

stër- + N, V, Ad stërgjyshëror, i stërholluar, i stërkeqët No

shpër- + V i shpërfytyruar, i shpërhapur, shpërndarës No

tej- + N, V tejbartës, tejçues, tejdetas, i tejdukshëm No

In the paragraph § 3.2 of the third Chapter we have delt with the connections of the

semantic features with the word-formation elements. In Albanian grammars and in the works about this part of speech, the semantic aspect of the word forming components of adjectives has been treated very little; especially the semantic interferences between word-formation stems and derivational morphemes, a corollary of the classification of adjectives based on the word-formations formants, has also been insufficiently covered.

As it was pointed out earlier in this monograph, our classification is not based on the formants of word-formation, but on the word-formation stem, which should be evaluated as an essential component of the meaning of the word. That is the carrier of

1 Generally, the prefix a-/an- does not behave like a lexical head of the adjectives deriving from them. Nevertheless, in aton, amoral, and analfabet etc. these two suffixes are added to noun stems, as a result adjectives derive from them, and thus they behave like a lexical head.

226

the basic meaning of lexeme, whilst derivational morphemes act as modifiers of the derivative stem. Taking the component of the word-formation stem as a premise for the morphological derivation, or for the semantic derivation is the only way to give a correct solution to these issues. As a result, we will have only three classes of derived adjectives: a) adjectives with noun origin, b) adjectives with verbal derivatives, and c) adjectives with adverbial origin, which we could add to them as a fourth class, the cardinal adjectives. This grouping itself makes clear that the basic component of the semantic structure of the derived adjective is the word-formation stem, whilst the meanings of formants are secondary components, but by all means indispensable to coin a new word. They add other semes to the productive stem, and in most cases, they change the lexical category.

Further, in the subdivisions § 3.3 and § 3.4 of the third Chapter we dwelve on the semantic classification of adjectives. In our opinion, the division of adjectives in qualitative and relational adjectives, which is upheld by the studies on adjective and in the Albanian grammars, has brought about confusion of groups and has left outside classification many groups of adjectives. This has, therefore, not facilitated the description of this part of the speech.

For reasons, as discussed in detail in subdivision § 3.4, we have deliberately avoided this classification, and in subdivision § 3.5 have presented another semantic classification of adjectives, based on different criteria from those followed up to now. As a basic criterion we have taken the word-formation stem, which to the overwhelming percentage of the class of adjectives derives from other classes (nouns, verbs, adverbs, numerals and pronouns). The semantic classification of adjectives based on these criteria, reduces the number of classes, avoids fluctuations and uncertainties in their division and significantly facilitates and simplifies the issue, giving also an adequate description, without leaving any class of adjectives outside the semantic classification.

Taking as a basis the word-formation stem, the adjectives of the Albanian language are divided into the following classes:

1) adjectives with adjectival semantics: i mirë, i ëmbël, i vogël, i zi, i hollë, etc.;

2) adjectives with noun semantics: detar, hënor, i artë, i pabesë, etc.;

3) adjectives with verb semantics: i ditur, i hapët i lodhshëm, korrës, etc.;

4) adjectives with adverbial semantics: i sotëm, i këtushëm, i ngadalshëm, etc.;

5) adjectives with numeral semantics: i parë, i tretë, i pestë, etc. This division is much simpler. There are five subdivisions of this paper, devoted to

the analysis of these five classes of adjectives, where the semantics of derived adjectives of these classes and the semantic differences between their approximate types are analyzed in details. They are also accompanied with examples taken from the Albanian normative dictionaries, and, with remarks on these dictionaries in order to distinguish the semantic differences between some groups of similar adjectives, which cannot otherwise be used interchangably in the sentence.

227

A special subdivision is also dedicated to the problems of compound adjectives (§ 3.5.6). The semantic criteria applied in the semantic classification of non-derived and derived adjectives, has also been applied in the semantic classification of compound adjectives, since, in one way, they are also derived lexemes, but with the distinction that they are formed by combining two stems, according to the formula A + B, which means that either A, or B may itself be a compound.

Likewise, the division of adjectival compounds in endocentric and exocentric is very important not only for the word-formation, but also for the semantic classification of compound adjectives. Differently from derived adjectives, to which the lexical head can be on the right or on the left, depending on the position of the word-formation means and the ability to change the lexical category of the adjective, in compounds the lexical head is always placed on the right.

This is not only the feature of Albanian. In German also adjectival compounds have the head on the right1, e.g.:

1) Compound adjectives + an adjective: [Adj[Balu] + [Adj[rot]] Adj; [Adj[grün] + [[Adj [Weiss]]Adj; [Adj[deutsch] + [[Adj[-französische]]Adj; 2) noun + noun: [N[range] + [[Adj [Hoch]]Adj, [Adj[factory] + [neu]Adj; 3) Name + participle The [Adj[petrol] + [Part[freissend]]Adj.;[Adj.[humor] + [Part[sprühend]]Adj; [Adj.[zukunfts] + [Part[weisend]]Adj., 4) Noun + participle II: [Adj[Wasser] + [Part[gekühlt]Adj [Adj [praxiser] + [Part[Probe]]Adj etc. Find also some generative schemes2:

9)

In English also, the same phenomenon as in Albanian and German is met, i.e. even in this language the lexical head comes on the right of the adjectival compound, e.x.: awe inspiring N[awe]+[Part[-inspiring]]Adj, full fledged [N[full]+[ Part [fledged]]Adj, age-old [N[age]+[ Adj[-old]] Adj, goat-headed [N[goat]+[ Adj[-headed]]Adj etc.3

In analysing the semantics of adjectival compounds we have endeavored to discover a less enlightened aspect of this class of adjectives. However, we are aware that, despite the aim to elucidate this problem, our endeavor remains only an initiative, which may serve as an incentive for an in-depth study of these compounds. Thus, to mention only one of the problems remaining unanswered in this paper, that of exocentric compounds of the type brigje-brigje, kllapa-kllapa, vargje-vargje etc., whose lexical head we couldn’t manage to define, because their second element has not any

1 https://de.wikipedia.org/wiki/Komposition_%28Grammatik%29. 2 http://fak1-alt.kgw.tu-berlin.de/call/linguistiktutorien/morphologie/morphologie%20k3.html. A = Ad-jektiv, N = Name, V = Verb, k = Kopf “kokë”. 3 https://is.muni.cz/th/358465/fss_b/bachelor_thesis.pdf., p. 30–32.

228

adjectival seme. But there are also other issues related to compound adjectives that need a deeper analysis.

In the fourth Chapter “Syntactic functions of the adjective” we have dealt with the syntax aspect of adjectives, which is less treated in grammars and studies as a part of speech. A wide range of problems are mentioned in this chapter, starting from the valence, and continuing with functions and degrees of the adjective. Of these, only the category of the degree is treated better, the valence is not treated at all, while the syntactic function of the adjective is treated a little bit, but not sufficiently enough and contains conceptual confusions.

Our observations and analysis regarding these aspects are based on theoretical explanations, compared with other similar indo-european languages and illustrated with many examples.

We have briefly touched upon the valence theory. The treatment of the adjective based on this contemporary theory results in explicit explanations and descriptions about the morphological, syntactic and semantic aspect. Not only the verb, but also the adjective has a valence, i.e. it has the ability to govern other parts of speech. In this study we have maintained that the noun, the adjective and the verb have a correlation not only in the morphological aspect (word-formation), but also in their syntactic and semantic aspect. But, unlike the verb, the adjective has the ability to give thematic roles only in the prepositional phrases, i.e. not directly in nouns, but indirectly by prepositions. For example, in the sentence Djali është i ngjashëm me të atin, the adjectival phrase i ngjashëm me të atin, has as its head the adjective i ngjashëm, whereas as the complement of the head the prepositional phrase me të atin. This sentence would be ungrammatical without the prepositional phrase: *Djali është i ngjashëm. This adjective, regarding the valence, is identical with the verb ngjan in the sentence: Djali i ngjan të atit. This means that the adjective has identical valences with the verb, serving as its word-formation stem. This is true for both the pre-verbal adjectives and adjectives deriving from verbal nouns. They inherit these valences from the verb stems, where they derive from. However, there is also valence in the non-derived nouns and adjectives, as well as the adjectives deriving from nouns and adverbs. But the valences of the above-mentioned adjectives differ from those of non-derived adjectives and adjectives deriving from nouns. The difference between them is that the thematic roles of the verbal adjectives are indispensable, whereas those of the non-derived, nominal and pronominal adjectives are optional. But there is also a class of adjectives, the so-called relative adjectives, such as i hekurt, tremujor, drunor, ekipor, prizrenas, gjeografik, i poshtëm, i këtushëm, javor, industrial, politik etc., that do not have a valence, because this is not allowed by their semantics.

Another significant aspect of the adjective is its syntactical function. This function is mentioned sometimes in grammars of the Albanian language, such as the grammar of Gj. Pekmezi, whose author distinguishes attributive and predicative functions of the adjective; in Sheperi’s, Myderrizi’s, Cipo’s etc. grammars, but especially in the Fiedler-Buchholc’s grammar, who treats these functions better. Contrary to these, in the Academic Grammar (Morfologjia e gjuhës shqipe, 1) not a single sentence is dedicated to this function, whereas the syntactical functions of the noun are treated only in few

229

pages. In their interpretation of syntactical functions there are cases of confusions in concepts and principles, because here and there the syntactical functions are mixed with the stylistic functions of the epithet (for more information, see § 4.3.1 and § 4.3.2).

In our monograph the attributive, epithetic, and predicative functions of the adjective is given enough space. We have given explanations concerning the attributive, indicating all the characteristics of the adjective in this function. Here the adjective carries out the role of the noun modifier. It enters in syntactical relations with the noun it modifies and together with it forms a noun phrase. So, the adjective occurs as a complement of the head of the phrase, adapting itself in number, gender, and case (with the exception of non-article adjectives because they do not have the category of case) with the noun which it defines.

From the diachronic viewpoint, we have also analysed the use of adjective, especially the noun phrases with pre-position adjectives where there is a morphological difference in the definite-indefinite indicators. In the writings of the old Albanian authors, the pre-position adjective appears without this indicator and the noun that follows it is in the indefinite form, e.g.: një i madh profetë duol ndër nee (Buz. 2/181); zunë të madh peshk (Buz. 2/ 281); një të madh zaa (Buz. 2/346); e madhe nevojë (Bu. SC 21); i madh dimënë (DC 143), me të madh kujdes (DC 16), kjo e madhe kafshë (DC 47) etc. whereas, today, the pre-position adjective is used in a definite form, e.g.: i shkreti Lul (Migjeni); i ziu bylbyl (Mjeda); fort i ndershmi zotni (H. Mosi); të vetmen temë; i shkreti ati im, të madhen këngë në Tiranë, (D. Agolli); Të bukur punë mashalla! (J. Xoxa) etc.

An interesting phenomenon in present Albanian writings is the use of pre-position adjective in a definite form of the noun that follows it. We have tried to analyze this phenomenon using the X-bar scheme, which we have done for the adjective in phrases such as: një botë e mjerë and Luli i shkretë, but we are not so sure about the presentation in the X-bar scheme of the phrase: i shkreti Lul.

Both positions of the adjective within the noun phrase following or preceding the noun occur in the first documented writings as well as in the contemporary Albanian. The back position of the adjectives, however, is its most natural topic in contemporary Albanian. Back position of the adjective constitutes one of the language parameters that distinguishes Albanian from English, German, French and other languages, where the adjectives in the attributive function precedes the noun in the structure of the NP.

In our paper we have also touched upon the epithetic usage of the adjective, which we call “epithetic function”. This use of the adjective is mentioned in the Albanian grammars and in the studies about the adjective, but they confuse it with the attributive function. In our treatment of the adjective, used in epithetic function, we have relied on the difference shown by Xh. Lloshi between syntactic and stylistic functions of the adjective. He says: The adjective is the way grammar defines it. The epithet is an adjective plus the assessment, observation, an action of the speaker, or epithet = adjective + the emotional association of the speaker.” Starting by this clear definition, we have arrived at the conclusion that the attributive and predicative function of the adjective belong to the syntactical field (grammar), whilst the function of the adjective as an epithet has a stylistic character. From this we conclude that the epithetic function

230

of the adjective has a stylistic character, because the adjective (no matter whether it is used in an attributive or predicative function) may also be an epithet, if it it is used in a connotative (figurative) meaning. As a matter fact, one must not speak about the epithetic function, but the epithetic use of the adjective.

The predicative function of the adjective is more complex than its attributive one, because in this function the adjective has two roles to play: a) predicate of the subject and b) predicate of the direct object. On the other hand, the adjective in the predicate role creates also a connection with the verb. As a result of such rapports, the adjective in the predicative function has two relationships: a determinative connection with the subject or the direct object, and a predicate connection to the verb predicate, e.g.:

This double interconnection of the adjective in the predicative function is due to the

valence of the verb (see § 4.3.2). As a result of the connection with a verb, the adjective in the predicative function is indispensable, without it the sentence is not grammatical, differently from the adjective in the attributive function, which is optional. The need of the adjective in its predicative function turns it into a kind of internal complement. Together with the verb, the adjective gives the subject the thematic role of the external complement.

Regarding the view of some linguists who have doubted the status of the predicative adjective as a member of the sentence, we think that dismantling the predicative of its determinant would also mean to undo its predicative function; in addition, other languages, such as German, English, etc., also operate in the same way with this category. To support our opinion, we have brought a number of other arguments (for more details, see § 4.3.3).

In the § 4 of the fourth chapter we examine the connections between the functions and the semantic features of the adjective, revealing the differences between the adjective in the attributive function and its use in the predicative function. The main difference between these two functions is: the indispensability and the free topic in the sentence is a feature of predicate adjective, as against the optional character and the fixed topic of the attributive adjective.

The last subdivision of this chapter (§ 4.5) deals with the treatment of some semantic issues related to the comparative and superlative degree of the adjective. We have deliberately avoided those issues because they have been elaborated quite well in the traditional grammar. The inability of a group of adjectives to have the grammatical category of degree is connected with their valence. It is the valence of word-formation stem that does not allow the gradation of the quality in such adjectives as: i drunjtë, i hekurt, i sotëm, i këtushëm, i djeshëm, i parë, i fejuar, i martuar, i vrarë, i vdekur, etc.

The passive and active meaning of participial articled adjectives has also been treated in this subdivision. This semantic distinction between articled participial adjectives has also been made before. According to our opinion, the participial adjectives have a passive meaning, because the participle in Albanian expresses an

231

action that is completed in the past, therefore this seme is also preserved in the adjectives deriving from it. The opposition [± passive] versus [± active] is accomplished between articled participial adjectives that have a passive meaning [+ passive, –active] and non-articled adjectives deriving from the present participle1 plus the suffix -(ë)s [+ active, –passive], e.g.:

a) Articulated participial adjectives [+ passive]: i shkolluar, i pasur, i ditur, i shëtitur, i lodhur, i dalë, i sjellë, i lënë, i zënë, etc.

b) Unarticulated adjectives deriving from present participle [–passive]: korrës, punues, shpues, djegës, veprues, shkrues, vrapues, kalues, depërtues, etc.

In the articled participial adjectives the quality of an action or a state is given as a feature of a thing or a human that is the doer of the action (an action or state that is given as a quality), whereas in the non-articled adjectives deriving from the present participle + -(ë)s the acting quality (ability) of a thing or human being is denoted.

Of interest is also the treatment of the semantic opposition between the adjectives of the type: i hapët, i lagët etc. vs. hapur, i lagur etc., that in the normative dictionaries of Albanian language are described as synonymous lexemes. According to us, these two types of articled adjectives are lexemes semantically not completely similar with each other: in the participial adjectives we have an obtained semantic feature [+ passive], whilst in the pre-verbal adjectives by the suffix -(ë)t(ë) there is an inherited semantic feature [–passive] (see p. 110). As regards this issue, however, we think that there is a need for further studies.

* *

*

In these Conclusions, we have not only made efforts to briefly present the

achievements and innovations of our research, but have also raised the problems yet to be solved. We are quite aware that all issues discussed in this wide topic, have not been fully exhausted. We hope that in the future we might come back again to research the questions that remain open, because there are more issues to be resolved than those we have already treated in this monograph. The adjective is a large lexical class, with an opened inventory. It raises a number of issues, problems of the morphological, syntactic and semantic character, which require the joint efforts of independent researchers with Institutes and Departments of the Albanian language.

1 As it is put in light in this monograph, the present participe has been preserved only at the articulated adjectives with -(ë)t(ë) suffix and the unarticulated adjecitves with the -(ë)s suffix. It is not alive in present day Albanian.

BIBLIOGRAFIA

Adger, D., Core Syntax: A Minimalist Approach, Oxford University Press, Oxford, 2003. Agalliu, F., Memushaj, R., Reso, M., Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 1986. Agalliu, F., Çështje të morfologjisë së gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1988. Ajeti, I., Kërkime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë, 1978. Ajeti, I., Studime gjuhësore në fushë të shqipes, I, Rilindja, Prishtinë, 1982. Ajeti, I., Studime gjuhësore në fushë të shqipes, II, Rilindja, Prishtinë, 1985. ASHSH, Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë, 1976. ASHSH, Fjalori i gjuhës shqipe, Tiranë, 2006. ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe, Vëll. 1, Tiranë, 2002. ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe, Vëll. 2, Tiranë, 2002. ASHSH, Gjuha e sotme letrare shqipe, Tiranë, 1973. ASHSH, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. I,

Tiranë, 1972. ASHSH, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. III,

Tiranë, 1989. ASHSH, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, Tiranë, 1976. Baker, M., C. Lexical Categories Verbs, Nouns, and Adjectives, University Press,

Cambridge, 2003. Belluscio, G., Rrokaj, Sh., Fjalor krahasues i termave të gjuhësisë, Arbëria, Tiranë, 2011. Beqiraj, Xh., Probleme të përshtatjes në gjini të përcaktorëve të emrave të dygjinishëm,

Ndihmesa shkencore të prof. Rami Memushajt, Triptik, Vlorë, 2014. Beqiraj, Xh., Sintagma parafjalore, Kumtesat, Konferenca vjetore e shkencës “Java e

shkencës 2012”, MASHT, Prishtinë, 2012. Beqiraj, Xh., Vështrim mbi sistemin foljor të së folmes së Opojës, IAP, Prishtinë, 39/2009. Beqiraj, Xh., Adjectives as a word class with nominal and verbal features, Green Verlag,

Munich – Deutschland, 2013. Blanchus, F., Dictionarum latino-epiroticum, Botime Çabej, Tiranë, 2006. Bloomfield, L., Language, Henry Holt, New York, 1933. Buchholz, O., Fiedler, W., Albanische Grammatik, Verlag Enzyklopädie, Leipzig, 1987. Buxheli, L., Modelet e caktimit rasor në gjuhën e sotme shqipe, Neraida, Tiranë, 2007. Buxheli, L., Formimi i foljeve në gjuhën e sotme shqipe, ASHSH, Tiranë, 2008. Chomsky, N., (1965), Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge, Massachussets, 1972. Chomsky, N., The Minimalist Program, The MIT Press, Cambridge. London, 1995. Chomsky, N., Gjuha dhe problemet e njohjes, Toena, Tiranë, 2007. Chomsky, N., Syntactic Structures, Mouton de Gruyter, Berlin - New York, 2002. (përk.

M. Ymeri, A. Çepani, N. Chomsky, Strukturat sintaksore, Dituria, Tiranë, 2011. Cipo, K., Gramatika shqipe, Tiranë, 1949. Cipo, K., Sintaksa, Tiranë, 1952.

233

Çabej, E., Studime gjuhësore, III, Rilindja Prishtinë, 1987. Çeliku, A. Koherenca tekstore, Libra Universitar, Shkup, 2005. Çeliku, M., Çështje të shqipes standarde, Tiranë, 2009. Çeliku, M., Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën shqipe, SHBL, Tiranë, 2000. Çeliku, M., Sintaksë e gjuhës shqipe, Ilar, Tiranë, 2012. Çeliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R., Gramatika praktike e gjuhës shqipe, ILAR,

Tiranë, 2007. Çeliku, M., Sintaksa e gjuhës shqipe, ILAR, Tiranë, 2013. Çeliku, M., Tekste ushtrimesh për shqipen standarde, ILAR, Tiranë, 2008. Da Leçe, F. M., Osservacion grammaticali nella lingua albanese, Roma, 1716. Daka, P., Bibliografi e studimeve dhe e artikujve për gjuhën shqipe, (1945-1974), ASHSH,

Tiranë, 1975. Dançetoviç, V., Sufiksi dimunitiv i emnave të gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1960. Demiraj, Sh., Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1961. Demiraj, Sh., Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe, Tiranë, 1972. Demiraj, Sh., Gjuhësi Ballkanike, ASHSH, Tiranë, 2004. Demiraj, Sh., Gramatika historike e gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1988. Demiraj, Sh., Probleme dhe disa figura të shquara të saj, Globus R, Tiranë, 2003. Dixon, R. M., Aikhenvald, W., Alexandra, Y., Adjective Classes, Oxford, University Press,

New York, 2004. Dozon, A., Manual de la Langue Chkype ou Albanaise, Paris, 1878. Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, IAP, Prishtinë, 1974. DUDEN, Die Grammatik, Dudenverlag, Manheim, Wien, Zürich, 2009. DUDEN, Das Synonymwörterbuch, Dudenverlag, Mannheim, Zürich, 2010. Dykro, O., Todorov, C., Fjalor enciklopedik i shkencave të ligjërimit, Rilindja,

Prishtinë,1984. Dhima, Th., Çështje të sintaksës së gjuhës shqipe, Gjirokastër, 2012. Dhrimo, A., Memushaj, R., Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Infbotues, Tiranë, 2011. Dhrimo, Agalliu, F., Angoni, E., Demiraj, Sh., Hysa E., Lafe, E., Likaj, E., Gramatika e

gjuhës së sotme letrare shqipe (Morfologjia), Prishtinë, 1989. Dhrimo, A., Edmond, T., Eshref, Y., Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, EDFA, Tiranë,

2007. Dhrimo, A., Fjalor gjermanisht-shqip, Toena, Tiranë, 2003. Dhrimo, A., Për shqipen dhe shqiptarët, vëll. 1-2, Infbotues, Tiranë, 2008. Elezi. P.–Dodbiba, L., Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1959. Fillmore, Ch. J., A valency dictionary of English, International Journal of Lexicography

Advance Access published, 2008, doi:10.1093/ijl/ecn037. Fjalori shqip-serbokroatisht, Rilindja, Prishtinë, 1981. Floqi, S., Çështje të teorisë së togfjalëshit në shqipen e sotme, SF, Tiranë, 1968, nr. 1. Frashëri S., Shkronjëtore e gjuhësë shqipe, Bukuresht, 1886 (ribot., Prishtinë, 1979). Graffi, G., 200 Years of Syntax: A Critical Survey, John Benjamins Publishing Company,

2001. Graffi, G., Ç’është gramatika gjenerative, Toena, Tiranë, 2008. Graffi, G., Sintassi, Bologna, 1994 (përkth. B. Topalli, Sintaksa, Dituria, Tiranë, 2003).

234

Großwörterbuch Deutsch als Fremdsprache, Langenscheidt KG, Berlin und München, 2008.

Gortan, V., Gorski, O., Paush, P., Gramatika latine, Rilindja, Prishtinë, 1988. Gjinari, J., Shkurtaj, Gj., Dialektologjia, SHBLU, Tiranë, 2000. Haegeman, L., Introduction to Governement and Binding Theory, Blackwell, Oxford UK

& Cambridge USA, 1994. Hahn, von J. Beiträge zu einer Grammatik des toskischen Dialekt, Albanische Studien,

Heft II, Jena, 1854. Herbst, Th., Votteler G. Katrin, Valency - Trends in Linguistics, Mouton de Gruyter, Berlin

- New York, 2007. Hoxha, Gani, Gjuha italiane (në teori e praktikë), I, Prizren, 1995. Hysa E., Formimi i emrave me ndajshtesa në gjuhën shqipe, ASHSH, Tiranë, 2004. Hysa, M., Struktura e morfemave të shqipes në dritën e fonologjisë leksikore (tezë

doktorate), Tiranë, 2014. Islami, Sh., Gjergj Fishta – Gjuhë dhe stil, Vëll. I, IAP, Prishtinë, 2012. Islami, Sh. Gjuha dhe identiteti, Toena, Tiranë, 2008. Ismajl, R., Drejtshkrimet e shqipes, ASHAK, Prishtinë, 2005. Ismajli, R. Gjuhë dhe etni, Prishtinë, 1991. Jashari, A., B., Kryeziu, Gjuhë amtare, Prishtinë, 2011. Kabashi, J., English grammar - Morphology, Prishtinë, 2000. Kasneci, M., Fjalëformimi në veprat e Gjergj Fishtës, Ura, Prishtinë, 2016. Kastrati, J., Historia e gramatologjisë shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1980. Koleci, F., Frazat relative të shqipes, Tiranë, 2013. Koleci, F., Turano, G., Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes, shblu, Tiranë, 2011. Kostallari, A., Gjuha e sotme shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj,

ASHSH, Tiranë, 1973. Kostallari, A., Parime themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, SF,

1968, nr. 2. Kostallari, A., “Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes” në Studime mbi leksikun

dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. I, IGJL, Tiranë, 1972. Kostallari, A., “Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese” në Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. I, IGJL, Tiranë, 1972. Kostallari, A., Kostallari, A., “Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe” në

Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. I, IGJL, Tiranë, 1972.

Kostallari, A., “Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes” në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Vëll. I, IGJL, Tiranë, 1972.

Kristoforidhi, K., Vepra I, SILVER, Elbasan, 2001. Kristoforidhi, K., Aλβανικηκσ γλωσσης, εν Kωνσταντινουπλει, 1882. Leonard, N., Standard albanian, Stanford University Press, California, 1982. Lexicon of linguistics, Untrecht University, 2001. Likaj, E., Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (Morfologji historike), SHBLU, Tiranë,

2003.

235

Lyons, J., Hyrje në gjuhësinë teorike, Dituria, Tiranë, 2001. Lloshi, Xh., Njohuri për stilistikën e gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1988. Lloshi, Xh., Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, SHBLU, Tiranë, 2001. Memisha, V., Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe,

Gjirokastër, 1999. Memisha, V., Studime për fjalën shqipe, QSA, Tiranë, 2011. Memushaj R., Shqipja standarde, Toena, Tiranë, 2008. Memushaj, R., “Tri koncepte themelore të sintaksës moderne”, SF, 1–2, Tiranë, 2008. Memushaj, R., Gjuhësia gjenerative, SHBLU, Tiranë, 2008. Memushaj, R., Gjuha shqipe në shtratin e Prokrustit, Infbotues, Tiranë, 2012. Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2002. Memushaj, R., Gjuha shqipe 2 (për klasën e dytë të gjimnazit të përgjithshëm), ETMM ,

Podgoricë, 2008. Memushaj, R., Për shqipen standarde, vëll. I-II, Infbotues, Tiranë, 2012. Memushaj, R., Morfologjia e eptimit të shqipes standarde, Infbotues, Tiranë, 2012. Mindt, I., The valency of experiental and evaluative adjectives, në Th. Herbst, K. G.

Votteler (eds.) “Valency: Theoretical and Cognitive Issues”, Mouton de Gruyter, Berlin . New York, 2007.

Mita, J., Hyrje në sintaksën gjenerative, Shpresa, Prishtinë, 2005. Mujaj, H., Stilistika gjuhësore në epikën kreshnike, Faik Konica, Prishtinë, 2003. Mujaj, H., Semiotika dhe zhvillimet e saj, Faik Konica, Prishtinë, 2011. Mulaku, Latif, K. Ahmet, Gramatika e gjuhës shqipe (Fonetikë - Morfologji), Rilindja,

Prishtinë, 1990. Mulaku, R., Gjuha e shkrimeve të vjetra shqipe (Shek. XV-XVIII), IAP, Prishtinë, 2012. Mulaku, R., Parashtesat e prapashtesat e gjuhës shqipe në shkrimtarët e vjetër (SHEK.

XV-XVIII), IAP, Prishtinë, 1998. Myderrizi, O., Gramatika e Re e Shqipes, Tiranë, 1944. Ndreu, K., Fjalor spanjisht - shqip, EDFA, Tiranë, 2009. Nuhiu, V., Ndikime ndërgjuhësore, Rilindja, Prishtinë, 1990. Pekmezi, Gj., Grammatik der albanesischen Sprache, Wien, 1908. Prifti, S., Sintaksa, Prishtinë, 1971. Radford, A., Transformational Grammar, Cambridge University Press, Cambridge, 1992. Raka, Fadil, Historia e shqipes letrare, Prishtinë, 1997. Resuli, N., Grammatica Albanese, Patron editore, Bologna, 1985. Riza, S., Vepra 1, ASHAK, Prishtinë, 1996. Riza, S., Vepra të zgjedhura, ASHSH, Tiranë, 2009. Rrota, J., Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Botime Françeskane, Shkodër, 2006. Rrota, J., Sintaksi i shqipes, Botime Françeskane, Shkodër, 2005. Simeon, R., Enciklopedijski rječnik lingvističkih naziva, I, Matica Hrvatska, Zagreb, 1969. Štekauer, P., Lieber, R., Handbook of Word-formation, Published by Springer, The

Netherlands, 2005. Sheperi, I. D., Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, Vlorë, 1927. Topalli, T., Sintaksa e fjalisë, ISA, Shkodër, 2011. Turano, G., Dipendenze sintattiche in albanese, Unipress, Padova, 1995.

236

Turano, G., Memushaj, R., Koleci, F., Theoretical and empirical studies in Albanian syntax, Published by LINCOM GmbH, Muenchen, 2012.

Thomai, J., Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, EDFA, Tiranë, 2009. Veselaj, Nuhi, Foljet më -o- në gjuhën shqipe, Dardania Sacra,3, Prishtinë, 2002. Xanoni, A. M., Gramatika shqyp, Shkodër, 1909. Xhuvani, A., Çabej, E., Studime gjuhësore, III, Rilindja, Prishtinë, 1987. Xhuvani, A., Për pastërtinë e gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1968. Xhuvani, A., Vepra I, II, Tiranë, 1980. Zorach, C., Melin, Charlotte, K., Elizabeth, A., English Grammar for Students of German,

Jacqueline Morton, 2009. Zymberaj, Xh., Ndërtimet sintaksore në poezinë e Naim Frashërit, Libri Shkollor,

Prishtinë, 2006. Zymberi, A., Leksiku bujqësor e blegtoral i të folmeve shqipe të Malit të Zi, Prishtinë,

1996. Zymberi, A., “Asnjanësit në Fjalorin e Frang Bardhit” (kumtesë), Frang Bardhi – 400

vjetori i lindjes, IAP, Prishtinë, 2007. Zymberi, A., Fjalor popullor, MASHT, Prishtinë, 2014. Weigand, G., Albanesische Grammatik im Sudgegischen Dialekt (Durazzo, Elbasan,

Tirana), Leipzig, 1913.