ျပစသမား

Christine Bell ႏင Kimana Zulueta-Fülscher

@ ဒမကေရစနင ေရြးေကာကပြဆငရာ အကအညေပးေရး နငငတကာအဖြ႔ ၂ဝ၁၆ ခႏစမပငျဖစသည။

အငတာေနရငနယ အငဒယာ

စတြနးစေဘာဂ

SE- ၁ဝ၃၃၄၊ စေတာဟမးျမ႕၊ ဆြဒငနငင

ဖနးနပါတ- +၄၆၈ ၆၉၈၃၇ဝဝ

ဖကစ- +၄၆၈ ၂ဝ၂၄၂၂

အးေမးလ- info@idea.int

ဝဘဆက- ww.idea.int

ဤစာအပက Creative Commons Attribute-NonCommercial-ShareAlike 3.0 (CC BY-NC-SA 3.0) licence

ခြငျပခကအရ အလကထေရာနစဖငအေနျဖင ရယႏငပါသည။ စးပြားေရးအကးအျမတအတြက မဟတပါက လြတလပစြာ

ကးယျခငး၊ ျဖန႔ေဝျခငး၊ ပ႔လႊတျခငး၊ အပငးလကျပနလညစစဥ ျပစျခငး၊ ျပျပငေျပာငးလျခငးမား လပေဆာငႏငပါသည။

သငတငေလာကပတေသာ ရညၫႊနးခကေဖာျပေပးၿပး အလားတခြငျပခကျဖင ျဖန႔ေဝရနျဖစပါသည။

ဤခြငျပခကႏင စပလဥး၍ ေနာကထပသရလပါက အငတာနကလပစာ <http://creativecommons.org/licenses/

by-nc-sa/3.0/> တြင ေလလာႏငပါသည။

International IDEA အဖြ႕မ စာအပစာတမးမားသည ႏငငမား၏ အကးစးပြား သ႔မဟတ ႏငငေရး အကးစးပြားတ႔မ

သးျခားလြတလပမႈရပါသည။ ဤစာအပတြင ေဖာျပထားေသာ ႐ႈျမငပမားမာ International IDEA အဖြ႕၊ ယငးအဖြ႕၏

ဘတအဖြ႕ သ႔မဟတ ေကာငစဝငမား၏႐ႈျမငပမားက ကယစားျပသညဟ ယတျပတမဆႏငပါ။

Cover design: International IDEA

ျမနမာဒဇငး- ျမငစးဥး

ISBN : 978-91-7671-244-3 (Print)

ISBN : 978-91-7671-245-0 (PDF)

ေကးဇးတငလႊာ .............................................................................................. ၄

အဓကအၾကျပခကမား .................................................................................... ၅

အႏစခပေဖာျပခက ........................................................................................ ၉

အခနး- ၁။ နဒါနး ........................................................................................... ၁၆

အခနး- ၂။ နငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥမားတြင ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားနင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရ႕ေနာကစစဥျခငး - အယအဆ သေဘာတရား မေဘာင ....................................................................................... ၂ဝ

အခနး- ၃။ နငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥမားတြင ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားနင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရ႕ေနာကစစဥျခငး - အသြငအျပငမားႏင ကစၥရပမား ................................................................................... ၂၇

အခနး- ၄။ ျဖစရပေလလာခကမား - စနေခၚမႈအခကအခရေသာ လပငနးစဥမားက ေလလာျခငး .................................................................................. ၄၃

အခနး- ၅။ နဂး - ျငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရ႕ေနာက စစဥေဆာငရြကျခငးက စမခန႔ခြျခငး ..................................... ၆၅

ရညညႊနးကးကားေသာ စာရြကစာတမးမား ............................................................ ၇၁

ေနာကဆကတြ (က) - ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ........................................ ၈၃

စာတမးျပစသမားအေၾကာငး ............................................................................. ၈၉

International IDEA အေၾကာငး ......................................................................... ၉၁

International IDEA မ ျပစထတေဝေသာ အျခားမဝါဒစာတမးမား ............................. ၉၂

4 International IDEA

ဤစာတမးက ဒဇငဘာလ ၂ဝ၁၅ ခႏစတြင ကငးပခေသာ ပဋပကၡအျပး ဖြစညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျခငး- ဒတယေျမာက အကဒငဘက စကားဝငး၏ ေနာကဆကတြအျဖစ ေရးသား ျပစချခငး ျဖစပါသည။ ထစကားဝငး၏ အဓကအေၾကာငးအရာမာ “နငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥပါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငး - ဘကေပါငးစပါဝငေရး ၾကးပမးခက” ျဖစ သည။ ထစကားဝငးအလပ႐ေဆြးေႏြးပြက ဒမကေရစနင ေရြးေကာကပြဆငရာ အကအည ေပးေရး နငငတကာအဖြ႔ (International IDEA)၊ အကဒငဘက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ဥပေဒစငတာ (The Edinburgh Centre for Constitutional Law)၊ ကမၻာ႔တရားမတေရး အကယဒမ (The Global Justice Academy) ႏင အကဒငဘကတကသလ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥ သေတသနပရဂရမ (the Political Settlements Research Programme of the University of Edinburgh) တ႔က ပးေပါငးကငးပချခငး ျဖစပါသည။

ဤစာတမးက ျပစစဥတစေလာက တနဖးရေသာ မတခကမားေပးခသည Sumit Bisarya အားေကးဇးတငရပါသည။ စာေရးမအၾကမးမားအေပၚ အၾကဉာဏမားေပးခသည Zaid Al-Ali, Tom Ginsburg, Jason Gluck, Charmaine Rodrigues ႏင Cheryl Saunders၊ သေတသ အကအညေပးခသည႕ Sean Molly တ႔အားလညး ေကးဇးတငပါသည။ ေနာကဆးအေနနင ကၽြမးကငမႈဆငရာပ႔ပးေပး၊ တညးျဖတေပးခေသာ David Prater ႏင International IDEA စာတမးတညျဖတထတေဝေရးအဖြ႔အား ေကးဇးတငရပါသည။

ဤစာတမးသည ျဗတန ႏငငတကာ ဖြျဖးတးတကေရးဌာနမ ရနပေငြမတညေသာ ႏငငေရး ေျဖရငးခကလပငနးစဥ သေတသနပ႐ဂရမ၏ အကးရလဒလညး ျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ဤစာအပတြင ေဖာျပထားေသာ ႐ႈျမငပမားမာ ၎ဌာန ႐ႈျမငပမားက ကယစားျပျခငး၊ တာဝန ချခငး မရပါ။

5International IDEA

၁။ ၿငမးခမးေရး ေစစပညႇႏႈငးသမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အၾကေပးသမားသည ႏငငေရး ေျဖရငးခကလပငနးစဥတြင ေရ႕ေနာကအစအစဥ အေရးႀကးပက သတမရပါမည။ သ႔မသာ ပဋပကၡအေျခအေနမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင အပခပသည တညၿငမေသာ စနစသ႔ ေအာငျမငစြာ ကးေျပာငးႏငပါမည။ ႏငငေရးသေဘာတညခကရယျခငး၊ ယၾကညမႈတည ေဆာကျခငးတ႔က ထညသြငး လပေဆာငရန လအပပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥက အဆငဆငလပေဆာငသြားရန လပါသည။ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး၊ ေဆြးေႏြးျခငးတ႔က သးျခားစေဆာင႐ြကႏငေသာလညး ၿငမးခမးေရးတညေဆာကသည လပငနးစဥႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥတ႔က အႏစသာရအားျဖင အျပနအလန ဆကစပေနသညဟ ႐ႈျမငႏငပါသည။ ထလပငနးစဥ နစခလးသည ႏငငေရးေျဖရငးခကအသစ (ဆလသညမာ အာဏာ လကဝယရျခငးႏင စြကငကငသးျခငးဆငရာ သေဘာတညခက) ရရေရး ရညမနးခကျခငး တညပါသည။

၂။ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင ေရ႕ေနာကအစအစဥခမတရာ၌ လပငနးစဥ၏ အဆင အသးသးအတြက လေလာကေသာ အေျခခသေဘာတညခက မညသည အတငးအတာ အထရေၾကာငး စဥဆကမျပတ ဆနးစစသးသပခကအေပၚ အေျခခလက စဥးစားရပါမည။ ႏငငေရးသေဘာတညခက မရလင သ႔မဟတ မခငမာလင ႏငငေရးသေဘာတညခက ရရလာေစေရး ေစစပညႇႏႈငးရန အကအညေပးမည ရငးလငးေသာ အစအစဥ လအပ ပါသည။ ေလးနကစစမနေသာ ေဆြးေႏြးပြမား စတငမျပလပမ ပစခတတကခကမႈမား ရပစျခငးတစမးမး ရရပါမည။ ေနာကဆး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအဆငသ႔ မေရာကရမ သေဘာတညခကမား ရရေရး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြေရးတ႔က အဆငဆင လပေဆာငရမညျဖစေၾကာငးကလညး အသအမတျပရန အေရးႀကးပါသည။

၃။ ေခါငးေဆာငပငးမားက ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥက လေလာကစြာလကချခငး မရဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥက စတငလပေဆာငပါက အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကေသာလညး ႏငငေရးေျဖရငးခကရရရန လေလာကမညမဟတပါ။ ယငး လပငနးစဥမားတြင ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားအေနျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေဆြးေႏြးျခငး မားက ပပးမႈေပးရန ခမတကငသးရမည ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခက မဟာ ဗဟာမားက စဥးစားရပါမည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥ ေဆာင႐ြကေနသည တစခနတညးမာပင ႏငငေရးပငးႏင စစေရးအပငး လပပငခြငအာဏာ ရသမားအၾကား ညႇႏႈငးေပးသမား သေဘာတညခကရရေရး ႀကးပမးသည လပငနးစဥ

6 International IDEA

ဆကလကေဆာင႐ြကႏငရန ပမကယျပန႔စြာ ဖအားေပးေရးကလညး စဥးစားရပါမည။

၄။ ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး ကာလတအတြက လအပခကမားက တစဘက၊ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အစအမမားျဖင ၿငမးခမးေရး ေရရညတညတခငၿမရန ကာလရညအတြက လအပခကမားကတစဘက ႐ႈပေထြးေသာ လတးပေလာ ညႇႏႈငးမႈမားက စမခန႔ခြႏငရပါ မည။ ယငးသ႔ ညႇႏႈငးရာတြင ေကာငးစြာ နားလညသေဘာေပါကမႈ၊ စမခန႔ခြမႈေကာငးမြနမႈတ႔ လအပပါသည။ ေရ႕ေနာကအစအစဥ ခမတေဆာင႐ြကရာတြင ခကခေသာေ႐ြးခယမႈမား က သရနားလညၿပး ေ႐ြးခယႏငရပါမည။

၅။ အားလးသေဘာတညမႈ ရရႏငရန အခနယေဆာင႐ြကေရးကတစဘက လပငနးစဥ လမးေၾကာငး မလြေခာေစရန ေနာကဆးအခန သတမတခကမားအတငး ၿပးစးေရးက တစဘက ဟနခကည ရပါမည။ တစခါတစရ တးတကမႈရရေရး ေဆာင႐ြကရမညဟ ႏငငေရးသေဘာတညခက အထကအေလာက ရေနသညကာလတအတြငး ေျဖရငးေရး လပငနးစဥမား ၿပးစးေစရန တြနးအားေပးေဆာင႐ြကရျခငးမား ရပါသည။ သ႔ေသာ နငင တကာက ခမတေပးေလရသည အခနသတမတခကမားသည သကဆငေသာ အငအားစ မား ကယျပန႔စြာေဆြးေႏြးတငပငရနႏင ပါဝငေဆာင႐ြကရန အခြငအလမးမား မလေလာက ဘ အခနကာလတေတာငးလြနးျခငး ျဖစတတပါသည။ ထအခါ သကဆငသမားသည လပငနးစဥအေပၚ အယအၾကည မရၾကေတာဘ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒျပငပ နညးလမးမား ျဖင ၾသဇာသကေရာကရန လပေဆာငလာၾကတတပါသည။ သတမတခနအတငး ၿပးစးရန ကသာ ကဥးေျမာငးစြာ အဓကထားလပေဆာငပါက ငပကြယေနေသာ ပဋပကၡ ဆကဆေရး မားက မေျဖရငးႏငဘ ကနရေနပါမည။ အခနသတမတခကမားမာ အေရးပါၿပး သတမတ ထားရရန လအပေသာလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥသည ေမာလငမထားေသာ အေျခခစနေခၚမႈ အခကအခမားႏင ရငဆငရသညအခါ ျပနလည စဥးစားႏငေစရန ေျပာငးလြယျပငလြယရေသာ နညးလမးျဖင သတမတထားရသငပါသည။ အခနသတမတခကမားက ပေသဥပေဒ စာခပစာတမးမားတြင ထညသြငးေရးဆြၿပး အမနတကယ လကနာေဆာင႐ြကျခငး မျပႏငပါက (လစလ႐ႈျခငးခရၿပး) ဥပေဒႏငအည စညးမဥးစညးကမးမား ခမတလပေဆာငေရး ကတကဝတျပမႈက ျပစပးေထာငသည ႀကးပမးမႈမား ပကျပားရတတပါသည။ (IDEA 2016a: 20)

၆။ ၿငမးခမးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥမားတြင ႏငငေရး အပငးႏင စစဖကေခါငးေဆာငပငးမား၏ လကခပါဝငမႈ အလအေလာက ရရေရးက တစဘက၊ ပမကယျပန႔ေသာ အမားျပညသ လ႔အဖြ႕အစညးက လကခပါဝငမႈရရေရး (ႏငငေရး ေခါငးေဆာငပငးမားမာ ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကခရသမားျဖစေစျခငးႏင/သ႔မဟတ လပငနးစဥတြင အမားျပညသ တက႐ကပါဝငႏငေစရန ဖြငေပးထားျခငး) က တစဘက ဟနခကညေစရန (ႏင အခနအခါသင ေဆာင႐ြကရန) လအပပါသည။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥမားက တစဆငခငးေဆာင႐ြကျခငးျဖင လပငနးစဥ အေစာပငးတြင တစဆငခငး ႏငငေရးသေဘာတညခက ရယႏငၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

7International IDEA

ေရးဆြသည လပငနးစဥ ဆကလကေဆာင႐ြကစဥ ပမကယျပန႔ေသာ တငပငေဆြးေႏြးမႈမား ျပလပနငပါမည။ ေခါငးေဆာငပငးမား ပါဝငေဆာငရြကမႈရရနနင လပငနးစဥတြင ပမ ကယျပန႔ေသာ ကယစားျပပါဝငမႈရေရး ဟနခကညေစရန ကစၥရပမားမာ အခနအခါသင ေဆာင႐ြကႏငေရး အထးသျဖင ေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပျပလပခနႏင သကဆငေနေလ ရပါသည။ တစခါတစရ ေ႐ြးေကာကပြကငးပေရး ဖအားေၾကာင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြသညကာလ တေတာငးလြနးၿပး ႏငငေရးေျဖရငးခက အနညးဆး တစစတ တစေဒသမ ရရရနပငလင အခနမလေလာကဘ ျဖစႏငပါသည။ ေ႐ြးေကာကပြမား မကငးပဘ သ႔မဟတ ခကခငးမကငးပေသးဘ လပငနးစဥတြင ကယျပန႔စြာ ကယစားျပ ပါဝငမႈ ရေစေရးႏင လ႔အဖြ႕အစညးတစရပလး ပါဝငေစေရး အျခားနညးလမးမား ရာေဖြရန လအပႏငပါသည။

၇။ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကေနသ အဖြ႕အစညး လပဂၢလမားအေနျဖင ႏငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး လပငနးစဥႏစရပလးတြင ရေနသည အေျခခ ႏငငေရးဆကဆေရးမားက နားလညသေဘာေပါကေရး ပမ၍ ႀကးပမး အားထတရန လအပပါသည။ အထးသျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး အေလးအနက ေဆာင႐ြကမႈမရဘ (သ႔မဟတ အနညးငယသာရလက) ပါဝငေဆာင႐ြကသည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြေရး လပငနးစဥက လပေဆာငျခငးျဖစပါက ႏငငတကာ အာမခခက မားျဖင လပငနးစဥက ပပးမႈေပးရန လအပဖြယရာရပါသည။ သ႔ရာတြင မညသည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အစအမမဆ ကာလရညေအာငျမငမႈရရရန ျပညသလထ၏ သေဘာတညမႈ အဆငတစခ လအပေၾကာငးကလညး ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးပြမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ အစအမမားႏင စပလဥး၍ ၾကားဝငေစစပေပးေသာ သ႔မဟတ အာမခခကေပးေသာ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကသမားအေနျဖင သတမသငပါသည။ ပါဝငေဆာင႐ြက လေၾကာငး ပမကယျပန႔ေသာ ေတာငးဆမႈမားရလာပါက လအပသလ ေျပာငးလႏငေစေရး အတြက ပေသမဟတဘ ဖြငထားေသာ ျပငလြယေျပာငးလြယ အစအမမားျဖစရန လအပ ေၾကာငးကလညး သတမရပါမည။ အဆငျမင ႏငငေရးပငးမ လေလာကေသာ သေဘာ တညမႈ ရရေရးကတစဘက၊ ျပညသလထပါဝငေဆာင႐ြကမႈ အလအေလာက ရေစေရးက တစဘက ေဆာင႐ြကရမညျဖစ၍ ႏငငေရး ခငခနေဆာင႐ြကႏငမႈ ေကာငးမြနရန လအပ ပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ႏငငတကာ အဖြ႕အစညးမားအေနျဖင သငတငေလာကပတေသာ အရငးအျမစမားက အသးျပရပါမည။ အထးသျဖင နယေျမေဒသတြငး ပကတအေျခအေန ႐ႈပေထြးမႈမားက နားလညသေဘာေပါကႏငရန လေလာကေသာ အခနကာလျဖင အထးျပ ဝနထမးမားက တာဝနေပး ခန႔အပထားရရန လအပပါသည။

၈။ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင ကဖကယဖကမား (လပငနးစဥတြင မပါဝငဘ ျပငပမာ ေနၿပး အၾကမးဖကမႈမား ဆကလကလပေဆာငျခငးျဖင လပငနးစဥက ပကျပားေအာင လပေဆာငလသမား) ရတတပါသည။ ယငးအပစမားႏင ၎တ႔၏ ေတာငးဆခကမားသည တရားဝငမဟတဟ ယဆသညတင ယငးကဖကယဖကအပစမားက ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင ထညသြငးရန ႀကးပမးသငပါသည။ လပငနးစဥက ပကျပားေအာင

8 International IDEA

လပေဆာငႏငစြမးရသည အဓက အပစမားက တမငဖယထတထားသည လပငနးစဥ ျဖစလင သ႔မဟတ လကေတြ႕ရလဒအားျဖင ၎တ႔ မပါဝငႏငသည လပငနးစဥမား ျဖစေန လင ကဖကယဖကမားႏငစပလဥးသည ဆကဆေရးမားက ေဖာထတၿပး ယငးတ႔က ကငတြယ ေျဖရငးႏငမည မဟာဗဟာမား ခမတေဆာင႐ြကသငပါသည။ ယငးအပစမားက မထညသြငးႏငလင သ႔မဟတ မလကေလာႏငလင ၎တ႔၏ ေတာငးဆခကမားအနက တရားဝငျဖစႏငေသာ ေတာငးဆခကမားက ေဖာထတၿပး အျပသေဘာ ေဆာင႐ြကေပးရန ျဖစပါသည။ ယငးအပစမားက အားေပးေထာကခႏငဖြယရာ ရသမားအေနျဖင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အပါအဝင ႏငငေရးေျဖရငးခကက ကယျပန႔စြာ ေကနပႏစသကမႈ ရေစေရး စမျခငးအားျဖင အျပသေဘာ ေဆာင႐ြကႏငပါသည။ ကဖကယဖကမားက လပငနးစဥတြင ေအာငျမငစြာ ထညသြငးႏငပါက 'လပငနးစဥက အတြငးမ ကဖကယဖက' မလပႏငေစရန မဟာဗဟာမား ခမတေဆာင႐ြကသငပါသည။ ‘လေလာကေသာ အမား သေဘာတညမႈ’ ‘sufficient consensus’ စသည နညးလမးမားက အသးျပျခငးျဖင ပါဝငေဆာင႐ြကႏငမႈ ရသည လပငနးစဥ ျဖစေစၿပး တစခနတညးမာပင အတြငးမ ကဖကယဖကလပသည နညးဗဟာမားေၾကာင လပငနးစဥမား မပကျပားေစရန အကာအကြယေပးႏငပါသည။

9International IDEA

ဤမဝါဒစာတမးတြင ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမမား၌ ပမကယျပန႔ေသာ နငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားအတြငး ျငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအစအမမားက ေရ႕ေနာကစစဥျခငး အေၾကာငး အဓကတငျပထားပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကဆသညမာ လပပငခြငအာဏာ လကဝယထားရပႏင ကငသးပဆငရာ အေျခခ နားလညသေဘာေပါကမႈမားက သေဘာ တညထားျခငး ျဖစပါသည။ ႏငငေရး ေျဖရငးခကရရေရး လပငနးစဥမာ လပေဆာငရမည လပငနးမား ေရ႕ေနာကအစအစဥ အတအကရသညဟ ယဆၾကေလ ရပါသည။ မားေသာ အားျဖင အပစအခတရပစေရး သေဘာတညခက သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကက ဥးစြာ ရယပါသည။ ယငးသေဘာတညခကတြင အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေရးအစအမမား သ႔မဟတ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစပါတညး ပါဝငသညလညး ရပါသည၊ ယငး သေဘာတညခက ရရၿပးေနာကမ ဆကလက၍ စမသညလညး ရပါသည။ ေနာကဆးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင အပခပမည ကာလရညအစအမ တစမးမး ေပၚေပါကလာေစရန အၿပးသတ လပေဆာငပါသည။ ဤယဆခကအရ ႏငငေရးေျဖရငးခကသည ၿငမးခမးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ၏ တစစတတစေဒသအျဖစ ေပၚထြကလာ သညဟ နားလညထားၾကပါသည။ လကေတြ႕တြင ထ႔ထကပလြန၍ မားစြာ႐ႈပေထြးမႈ ရႏင ပါသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အစအမမားသည ကယျပန႔စြာ လကခထားေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကက ထငဟပလက စစဥေဆာင႐ြကထားျခငး မားမဟတဘ ပဋပကၡက ေျဖရငးရနႏင ေရရညတညတခငၿမမည ၿငမးခမးေရးက စတငတည ေဆာကႏငရန ေနာကထပေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမား လအပေနတတပါသည။

ႏငငေရးေျဖရငးခကမားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအစအမမားႏင မတညဘ သးျခားစျဖစသညဟ ယဆမညဆက ယဆႏငေသာလညး ျဖစစဥ တစခတညး၏ အစတအပငးမားအျဖစ ေရ႕ေနာကအစအစဥ တစမးတညးမဟတဘ အမးမး လပေဆာငႏငေသာ ဆကစပလပငနးမားဟလညး ယဆႏငပါသည။ ဥပမာ ေဆြးေႏြးပြတြင ပါဝငေဆြးေႏြးခၾကေသာ အစအဖြ႕ အသးသးအၾကား အေျခခႏငငေရး နားလညမႈက အေျခခ လက ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားခပဆၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမား လပေဆာငျခငး ျဖစႏငေသာလညး ယငးတ႔ႏင ႏငငေရးေျဖရငးခကအၾကား ဆကစပပမာ မားစြာ ကြျပားျခားနားႏငပါသည။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားသည အဓကအားျဖင ပဋပကၡခပၿငမးေစရန ရည႐ြယၿပး ပဋပကၡတြင ပါဝငသမား (အားလးမဟတသညတင) အမားစ ပါဝငသည ေဆြးေႏြးပြမားမ

10 International IDEA

ထြကေပၚလာသည ရလဒျဖစပါသည။ သ႔ေသာ သေဘာတညခကပစမာမ (က) ပစခတ တကခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ အျခားေသာ ေဆြးေႏြးပြမစတငမ သေဘာတညခကမား (ခ) ပဋပကၡျဖစရသည အဓကအေၾကာငးရငးမားက ေျဖရငးထားေသာ ၿငမးခမးေရးမေဘာငသေဘာ တညခကမား (ဂ) အေကာငအထညေဖာေရး သေဘာတညခကမား စသညျဖင အမးမး ျဖစႏငပါသည။ ပစခတတကခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား၊ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား၊ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရ႕ေနာကအစအစဥ အမးမးျဖင ႐ႈပေထြးစြာ ေပါငးစပလပေဆာင ၾကရေလရပါသည။

လပငနးစဥက ပစခတတကခကမႈရပစေရး/ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကျဖင စတငသည ျဖစေစ၊ မစတငသညျဖစေစ သကဆငေသာ အစအဖြ႕မားအေနျဖင အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအမ တစမးမးခမတၿပး ကန႔သတထားေသာ အခနကာလတစခအတြငး အာဏာစြကင ကငသးပက သတမတေလ ရပါသည။ အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအမအမားသည ေလာတ ေလာရေသာ ဥပေဒမေဘာငကသာ ခမတေပးႏငသည။ ထ႔သ႔ခမတရာတြင မလ ဥေပဒမေဘာင အျပငက လပေဆာငျခငးရသလ လကရဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေဘာငအတြငးကလညး လပ ေဆာငျခငးရပါသည။ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပ႒ာနးႏငမ ေနာကထပၾကားအဆင တစဆငအေနျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးမားလညး ရပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးျဖင ပမရငးလငးေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စဖြ႕ပက ေဖာေဆာငႏငၿပး ဥပေဒအရပရပအေပၚ လႊမးမးႏငပါသည။ ေ႐ြးေကာကပြမားလညး ကငးပ ႏငပါသည။ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငး ေရးဆြျပ႒ာနးႏငရန လမးျပ ေျမပလညး ျဖစႏငပါသည။

၁၉၉ဝ ျပညႏစ ေနာကပငးတြင ထခကလြယေသာအေျခအေနမားႏင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ နယေျမေဒသမား၌ 'အၿပးသတ' ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးၿပးစးသည အထ ေဆာင႐ြကႏငခေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ ၂၃ ခ ရခပါသည (အခနး ၃ တြင ေလလာႏငပါသည)။ ယငးလပငနးစဥမားက ေလလာဆနးစစခကအေပၚ အေျခခလက ဤ စာတမးတြင ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပ ေယဘယအားျဖင ေလးမးက ေဖာထတတငျပထား ပါသည။

၁။ တစစတတစေဒသ ၿငမးခမးေရး (သ႔မဟတ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး) သေဘာတညခကမား (အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအမမား မပါဝင) ဥးစြာရယၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေဟာငးက အေျခခကက ျပနလညျပငဆငျခငး

ဤေရ႕ေနာကအစအစဥတြင လကနကကငအဖြ႕မား (non-state actors) က ဖကသမးျပး ႏငငေတာ၏ ဥပေဒႏင ႏငငေရးစဖြ႕ပမားတြင ၎တ႔က ေပါငးစညးထညသြငးႏငေရးက အဓက ထားသည အပစအခတတကခကမႈ ရပစေရးသေဘာတညခကမားပါဝငသည။ ပမကယျပန႔စြာ ဒမကေရစ ကငသးေရး၊ လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ေပါငးစညးပါဝငေရး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

11International IDEA

ျပျပငေျပာငးလေရးအတြက ကတကဝတမားလညး ပါဝငေလရပါသည။ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး သေဘာတညခကရယၿပး တက႐ကဆကလက၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနး နငရနအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ေဆြးေႏြးမႈမား မစတငမ ႏငငေရးပငးႏင စစေရး အပငး ပဋပကၡရပစေရး သေဘာတညခက ရယႏငရမညအျပင ၾကားကာလတြင အပခပ ႏငသည အဖြ႕အစညးစနစပငး မေဘာငရႏငၿပး ျဖစရပါသည။ ထ႔အျပင ပဋပကၡျဖစစဥတစခလး အတြငး၌ ႏငငေတာသည လကနကကငအဖြ႕အစညးမားႏငသာမက ပမကယျပန႔ေသာ တးတကသည လမႈလႈပရားမႈမားႏငပါ ေျပလညမႈရရေရး ႀကးပမးသည အေနအထားျဖစရန လအပပါသည။ ဤေရ႕ေနာကအစအစဥ၏ အားနညးခကမာ အားေကာငးေသာ စစဖက ပါဝင ေဆာင႐ြကသမားသည ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး ပါဝငညႇႏႈငး ေဆြးေႏြးရာ၌ အနာဂတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ပသဏၭာနအေပၚ ၾသဇာသကေရာကမႈ မားျပားလြနးျခငး ျဖစႏင ပါသည။ ထ႔အျပင ႏငငေရးေျဖရငးခက၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပျပငေျပာငးလေရးမာ ေယဘယသေဘာသာပါဝငၿပး အမနတကယ မျပျပငျခငး ျဖစႏငပါသည။

၂။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားက (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ထညသြငး၍ ျဖစေစ၊ သးျခားသေဘာတညခက ခပဆ၍ျဖစေစ) ဥးစြာျပလပၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး

ဤေရ႕ေနာကအစအစဥျဖင ေဆာင႐ြကရာတြင ပဋပကၡၿပးေနာက ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမား၌ ပစခတတကခကမႈရပစေရး/ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ရယသညမား လညး ရပါသည။ 'အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား' ကလညး ထညသြငးေလရပါသည။ သ႔မဟတ ဆကလကေဆာင႐ြကေလရပါသည။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားတြင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥအရ ဆကလကေဆာင႐ြကရမည အဆငမားက ေဖာျပထားေလ ရပါသည။ ေနာကဆးအၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြၿပးစးသညအထ လပငနးစဥ ပါဝငသညမားလညး ရပါသည။ အားေကာငးေသာ ဥပေဒမေဘာင မရပါက ႏငငတကာ အသက အဝနးအေနျဖင အာမခသမားအျဖစ ပပးမႈေပးရန လအပေလရပါသည။ ဤေရ႕ေနာကစစဥပက ေ႐ြးေကာကပြကငးပျပလပၿပးေနာက အၾကမးဖကမႈျဖစပြားသည ႏငငမားတြင အသးျပေလ ရပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသညလပငနးစဥ မစတငႏငမ အာဏာလစဟာ ခကက ခကခငးျဖညဆညးေပးရန လအပသညအခါတြငလညး အသးျပပါသည။ အားနညးခက မာ အကးအေျပာငးႏငငေရးအစအမသည လကငငး 'ေျပလညေစေရး' ေျဖရငးခက ျဖစၿပး ဒမကေရစနညးက အစဥအလာတရားဝငျဖစမႈ နညးပါးပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ စဥးစားေဆြးေႏြးျခငးႏင အားလးသေဘာတညခက တညေဆာကျခငးအတြက အခနယ ေဆာင ႐ြကမညအစား ေ႐ြးေကာကပြလငျမနစြာ ကငးပရနသာ ဖအားေပးမႈမား ျဖစေပၚလာတတပါသည။

12 International IDEA

၃။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးျဖင (ဥးစြာ ၿငမးခမးေရး / ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး သေဘာတညခက ရယသညမားလညး ရပါသည) ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကသဖြယ အသးျပၿပး အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးႏငရန လပေဆာငျခငး

ဤပစက အသးျပသညအခါ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးၿပးသည အခနအထ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ေရ႕တနးမ ပါဝငပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမျပ႒ာနးမ ၿငမးခမးေရး သ႔မဟတ ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကမား ရခႏငေသာလညး ယငးတ႔တြင အကး အေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား မပါဝငပါ။ ဤအစအစဥျဖင ေဆာင႐ြကျခငး၏ အားသာခကမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက ေယဘယသတမတခကမားႏင စပလဥး၍ ႏငငေရးပငးႏင စစေရးအပငး ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားအၾကား သေဘာတညႏငရန အေထာကအကျပၿပး အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမတငမ ပစတစမးမးျဖင ေ႐ြးေကာကပြ ကငးပႏငျခငး၊ တစခနတညးမာပင ပမကယျပန႔သည ပါဝငေဆာင႐ြကေရးလပငနးစဥ လပ ေဆာငႏငျခငး ျဖစပါသည။ အားနညးခကမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက၏ အေရးပါေသာ အစတ အပငး အမားအျပားမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသညအခါမ လပေဆာငရန ကနရ ေနၿပး ပါဝငေဆာင႐ြကေသာ လပငနးစဥျဖင ခကခေသာကစၥရပမားတြင သေဘာတညမႈ မရရ ႏငသညအခါ သ႔မဟတ အဓကအေရးပါေသာ ႏငငေရးပငး ပါဝငေဆာင႐ြကသမား လပငနးစဥ တြင ဆကလကမပါဝငေတာေသာအခါ အခကအခမားႏင ၾကေတြ႕ရႏငျခငး ျဖစပါသည။

၄။ အမတစဥ ၂ ႏင အမတစဥ ၃ က တစနညးနညး ေပါငးစပေဆာင႐ြကျခငး၊ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား လပေဆာငၿပး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးလက ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မၾကမးေရးဆြျခငး

ဤေရ႕ေနာကအစအစဥတြင ဥးစြာပစခတတကခကမႈ ရပစေရး/ၿငမးခမးေရး သေဘာတည ခကမားရယၿပး အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအမမားပါဝငေသာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ရယပါသည။ ထ႔ေနာက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးပါသည။ မားေသာအားျဖင ပဋပကၡၾကာျမငစြာ ျဖစပြားခ ၿပးေသာႏငငမားတြင ဤပစျဖင လပေဆာငၾကပါသည။ အဖြ႕အစညးစနစ မေဘာင အားနညး ေသာ သ႔မဟတ မရေသာအေျခအေနတြင အဆငဆင ေဆာင႐ြကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥမားက အသးျပၿပး ႏငငေရးပငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ပးေပါငး ေျဖရငး ခကရယျခငး ျဖစပါသည။ ဤေရ႕ေနာက အစအစဥျဖင ေဆာင႐ြကပါက အားသာခကမာ ခကခငး အစးရဖြ႕ႏငၿပး ႏငငေရးေျဖရငးခကက ထငဟပေပၚလြင ေစသည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြေရး လပငနးစဥက တစဆငခငးလပေဆာငႏငျခငး ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ယငး ပကတအေျခအေနမား၌ နယေျမေဒသအႏ႕အျပားတြင ပဋပကၡျဖစပြားၿပး ႏငငေတာ ယႏရားမား ပကျပားေနေလရရာ ဤပစျဖင ေဆာင႐ြကသညအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခက ရရ ရနခကခသညက ေတြ႕ရတတပါသည။ ဤပစျဖင ေဆာင႐ြကၿပး ထြကေပၚလာေသာ ဖြ႕စညးပ

13International IDEA

အေျခခဥပေဒမားသညလညး ကယျပန႔စြာအေျချပသည သေဘာတညခကက မထငဟပဘ ထေရာကမႈမရသညက ေတြ႕ရပါသည။

ယငးပစေလးခမာ ပဋပကၡမ ၿငမးခမးေရးသ႔ ကးေျပာငးပ ေလးမးက ေယဘယခြျခားေဖာျပ ျခငးျဖစၿပး ပစတစခတညးတြင လပငနးစဥ၏ ၾကာျမငခန၊ ခပဆရေသာ သ႔မဟတ ခပဆရန လအပေသာ သေဘာတညခက အေရအတြက၊ သေဘာတညခကမားတြင ပါဝငေသာ အေၾကာငးအရာတ႔ ကြျပားျခားနားပါသည။ အေရးႀကးဆး ကြျပားျခားနားခကမာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြသညလပငနးစဥႏင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥတ႔အၾကား ဆကစပပ မား မတညျခငး ျဖစပါသည။

လစဗား၊ ဆမာလယာႏင ယမငတ႔တြင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမား အလြန႐ႈပေထြး ၿပး မၿပးစးေသးဘ ေဆာင႐ြကေနဆျဖစပါသည (အခနး ၄ တြင အေသးစတ ေဖာျပထားပါသည)။ ယငးလပငနးစဥမားကၾကညပါက လပေဆာငခကမား ေရ႕ေနာကအစအစဥမာ ေ႐ြးခယေဆာင ႐ြကျခငးမဟတဘ အျခားပကတအေျခအေနမားက တ႔ျပနေဆာင႐ြကရငး ေပၚထြကလာျခငးျဖစ ပါသည။ ထ႔အျပင ယငးႏငငမား၏ အေတြ႕အၾကက ၾကညျခငးျဖင ၿငမးခမးေရးတညေဆာက ျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး လပငနးစဥမားကတစဘက၊ အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥကတစဘက ယငးႏစဘကအၾကား ဆကစပမႈအလြနအေရးပါေၾကာငး သျမငႏငပါသည။ ယငးႏငငမားက ေလလာပါက (က) ႏငငေရးေျဖရငးခကတညေဆာကျခငးမာ ႐ႈပေထြးေၾကာငး (ခ) တစဆငၿပးတစဆင တစေျဖာငတညး လပေဆာငသြားႏငျခငးမာ ျဖစ႐းျဖစစဥမဟတဘ ျခြငးခကျပရမည ရားပါးေသာ ျဖစစဥျဖစေၾကာငး (ဂ) ႏငငတစႏငင အတြက မညသည ေရ႕ေနာကအစအစဥသည အသငေတာဆးျဖစေၾကာငး ဆးျဖတရာတြင ပကတအေျခအေန အရပရပက ထညသြငးစဥးစားရနလအပေၾကာငး ေတြ႕ရရပါသည။ ပကတ အေျခအေန အရပရပဆရာတြင ပဋပကၡ၏ သေဘာသဘာဝႏင အတငးအတာ၊ လႈပရားေဆာင႐ြက ေနသမားအနက ပါဝငႏငမညသမားႏင မပါဝငႏငမညသမား၊ အဖြ႕အစညးစနစ မေဘာင၏ ခငမာမႈ အတငးအတာ၊ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈအတငးအတာ၊ လပငနးစဥက ပပးႏင ေသာ သ႔မဟတ လြေခာေစႏငေသာ အေရးပါသညအလညအေျပာငးကာလမား ေပၚေပါကျခငး တ႔ ပါဝငပါသည။

ထ႔အျပင အသငေတာဆးေရ႕ေနာကအစအစဥက ေ႐ြးခယရာ၌ အေထာကအကျပႏငသည ကာလတႏင ကာလရည လအပခက ၆ ရပ၊ ယငးတ႔ႏင ဆကစပသည လပငနးစဥေပၚမတည ေသာ အေၾကာငးအခက ၆ ရပတ႔က ဤစာတမးတြင ေဖာထတတငျပထားပါသည။ ယငး လအပခကမားမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက (ႏင ႏငငေရးေျဖရငးခက ေပၚေပါကႏငရနႏင ေရရည တညတႏငရန ျဖစႏငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင အပခပသညစနစတစရပ) ရရေရး ႀကးပမးရာတြင သကဆငသမားအေနျဖင သတမရမည အတးအေလာ ညႇႏႈငးရနအခကမား အျဖစလညး ႐ႈျမငႏငပါသည။ ယငးသ႔ အတးအေလာ ညႇႏႈငးရသည အေၾကာငးမာ ႏငငေရး ေျဖရငးခက ရရေရးအတြက တကပြဆငႏႊေနေသာအပစမားအၾကား သေဘာတညခကရရရန လအပသညမနေသာလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထေရာကမႈရရနႏင တရားဥပေဒ စးမးမႈ

14 International IDEA

အတြက ပမကယျပန႔ေသာ မအားျဖင ကတကဝတျပမႈမား လအပျခငးေၾကာင ျဖစပါသည။ ယငးလအပခက ႏစပငးမာ တစခါတစရ ဆန႔ကငဘကျဖစေနတတပါသည။ အတးအေလာ ညႇႏႈငးရမည ကစၥရပမားတြင ေအာကပါတ႔ ပါဝငပါသည။

၁။ လအပသည ၿငမးခမးေရးက ဖနတးျခငးႏင ေရရညတညတႏငေသာ ၿငမးခမးေရးက တညေဆာကျခငး - ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမား မစတငႏငမ အၾကမးဖကမႈမား ရပစရနလအပပါသည။ တဖန အခ႕ေသာ သကဆငပါဝငသမားက လကနကမစြန႔မ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင ကတကဝတျပ ျပ႒ာနးေပးရန ေတာငးဆျခငး မား ရပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး ၾကားခအစအမမား ျပလပျခငးႏင/သ႔မဟတ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးျဖင လကနကကင အဖြ႕မားအတြက လေလာကေသာ အာမခခကမားရေစေရးက တစဘက၊ ေနာငအခါ ႏငငေရး ေျဖရငးခကက ပမကယျပန႔ေစရနႏင ပမနက႐ႈငးေစရန လပေဆာငႏငေစေရးကတစဘက ဟနခကည ေစႏငပါသည။

၂။ ယာယသေဘာတညခကႏင အတညျပ (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ) ျပ႒ာနးခက - သေဘာ တညခကမား တညတခငမာမႈရေၾကာငး ႏငငေရး/စစေရး လႈပရားေဆာင႐ြကေနသမား ယၾကညလကခေစရန ေဆာင႐ြကျခငးႏင ေနာငအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဖြ႕ၿဖးတးတက ႏငရနအတြက လေလာကသည ေျပာငးလြယျပငလြယရေစေရး လအပခကတ႔က ဟနခက ညေစရပါမည။

၃။ အလငအျမန ေဆာင႐ြကရျခငးႏင အခနယေဆာင႐ြကျခငး - ပဋပကၡတြင ပါဝငေနသ မားသည ႏငငေရးေျဖရငးခကအသစအတြက သတမတခကမားက လြယလငတက သေဘာတညခက မရေသာအခါ တစဆငခငး ေဆာင႐ြကသည ခဥးကပပက အသးျပရပါ မည။ ဤခဥးကပပကငသးေသာ အခါ အေျပာငးအလအတြက အခြငအလမးေပၚေပါကသည တေတာငးေသာကာလအတြငး အကးအေျပာငး အစးရစဖြ႕ပမားမ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေပၚေပါကသညအထ အျမနအဆန ေဆာငရြကျခငးႏင အားလးသေဘာ တညခကရယရန အခနယ ေဆြးေႏြးညႈနႈငးျခငးတ႔က ဟနခကညေစရပါမည။

၄။ ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးႏင ေခါငးေဆာငပငးမားအခငးခငး သေဘာတညခကရယျခငး - ေနာငအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငက ဆကလက အေကာငအထညေဖာႏငရန အတြက ႏငငေရးပငးႏင စစေရးအပငးတ႔မ လကခရန လအပသကသ႔ ကယျပန႔စြာ ျပညသ လထ ပါဝငေဆာင႐ြကရနလညး လအပပါသည။ ႏစမးစလးရရရန လပငနးစဥအဆင အသးသးတြင နညးလမးအမးမးျဖင ေဆာင႐ြကရပါမည။ ပကတအေျခအေနေပၚမတည လက လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ကယျပန႔စြာ ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးထက ေခါငးေဆာငပငးမား ပါဝငျခငးက ဥးစားေပးရန လအပႏငပါသည။

၅။ ကဖကယဖကမားက ထညသြငးျခငးႏင ဖယထတထားျခငး - ကဖကယဖက(လပႏငသ)မား၏ သေဘာသဘာဝႏင ဆးဝါးမႈေပၚမတညလက လပငနးစဥ မပကျပားေစေရး ေရး႐ႈ လက ယငးအပစမားက ထညသြငးျခငး သ႔မဟတ ဖယထတထားျခငး၏ အကးဆကမားက

15International IDEA

အကျဖတရန လအပႏငပါသည။

၆။ ႏငငတကာ အာမခခကမားႏင ျပညတြငးလပငနးစဥအျဖစ ျပညတြငးမပငလပေဆာငျခငး - အဖြ႕အစညးစနစအေနအထားေပၚ မတညလက နယေျမေဒသတြငး လႈပရားေဆာင႐ြက ေနသမား ယၾကညစတခမႈ ရေစေရးအတြက ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥက ႏငင တကာက ပပးေပးရန လအပႏငပါသည။ သ႔ရာတြင 'ျပညတြငးလပငနးစဥအျဖစ ျပညတြငး မပင လပေဆာငျခငး' ဟ လပငနးစဥမားက ျပညတြငးေထာကခမႈ မညသ႔ တညေဆာကႏင မညျဖစေၾကာငး ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကသမားအေနျဖင အေလးဂ႐ျပရပါမည။

လပငနးစဥ စဖြ႕စစဥပမာ ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက အသႏငယဥလက ေ႐ြးခယ လပေဆာငျခငးမဟတဘ ျဖစစဥကပင သ႔သေဘာသေဆာငသြားျခငး ျဖစႏငပါသည။ သ႔ေသာ မညသညစဖြ႕စစဥပျဖင လပေဆာငသညျဖစေစ လပငနးစဥအားလးတြင အားသာခက အားနညးခကမား ရမညသာျဖစေၾကာငး သတမရနႏင အားနညးခကမားက အသအမတျပ နားလညၿပး နညးပါးသကသာေစရန အေရးႀကးပါသည။

16 International IDEA

ဤမဝါဒစာတမးတြင အၾကမးဖကပဋပကၡ ျဖစပြားေသာ နယေျမေဒသမား၌ ႏငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥမားတြင ေရ႕ေနာကစစဥ လပေဆာငသည ကစၥရပက အဓကေဆြးေႏြး ထားပါသည။ ပဋပကၡမ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးလက အကးအေျပာငး ျပလပရာတြင ပမနအားျဖင တရားဝငၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမသစ သ႔မဟတ အမားအျပား ျပနလညျပငဆငထားေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမတ႔ ပါဝင ေလ ရပါသည။ ယငးအစအမမားသည ေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား (က) ႏငငေရးႏင ဥပေဒ အဖြ႕အစညးစနစမား အာဏာက မညသ႔ရရကငသးမညျဖစေၾကာငး အေသးစတေဖာျပခက (ခ) ႏငင၏ အေျခချဖစသည ျပညသလထႏင အစးရအၾကား လမႈသေဘာတညခက ျဖစသည သေဘာတညထားေသာ လပပငခြငအာဏာ ရရကငသးပ ေဖာျပခကထြကေပၚလာရန ႀကးပမး ျခငး ျဖစပါသည။ ဤ လပပငခြငအာဏာ ရရကငသးပ ေဖာျပခကသည ပဋပကၡ ျဖစေနသမား အေနျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခကအသစရရၿပး အၾကမးဖကပဋပကၡ ခပၿငမးေစရန ရည႐ြယပါသည။

ႏငငေရးေျဖရငးခက ရရရနႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမသစမားခမတရန သတမတ ထားေသာ ေရ႕ေနာကအစအစဥျဖင လပငနးစဥရသညဟ ယဆေလရပါသည။ ၿပးျပညစေသာ အေကာငးဆးလပငနးစဥဆပါက ဆန႔ကငဘက ေခါငးေဆာငပငးမား အတတကြ ညႇႏႈငး ေဆြးေႏြးၿပး ပးေပါငးေဆာင႐ြကေရး အေျခခမေဘာငရယျခငး၊ ဆကလက၍ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကရယျခငး၊ ၾကားျဖတအပခပမည အစအမ မားပါ ထညသြငးႏငပါက ထညသြငးသေဘာတညျခငး၊ ထ႔ေနာက 'ေခါငးေဆာငပငးခညး မဟတဘ' အမားျပညသပါဝငသည ေဆြးေႏြးတငပငမႈ အဆငတစခ လပေဆာငလက ေနာကဆးတြင ကာလရည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအစအမ ပစတစမးမး ေဖာေဆာငျခငးတ႔က တစခၿပးတစခ ေဆာင႐ြကသြားႏငမည ျဖစပါသည။ (Darby and MacGinty 2000).

ဥပမာ ၂ဝ၁၂ ခႏစတြင ဆးရးယားအတြက စတငလပေဆာငခေသာ ဂနဗာလပငနးစဥတြင ေအာကေဖာျပပါ ေရ႕ေနာကအစအစဥက အဆျပထားပါသည။

၁။ ပစခတတကခကမႈ ရပစျခငး (လသားခငးစာနာေရးလပငနးမား လပေဆာငနငရန)၊ ျပးေနာက ဘကမလကေသာ ၾကားေနပတဝနးကငတစရပ ေဖာေဆာငရန အပခပမႈ အာဏာ အျပညအဝရေသာ အကးအေျပာငး အပခပမႈအဖြ႕က ႏစဘကသေဘာ တညမႈျဖင ဖြ႕စညးတညေထာငျခငး

၂။ အမးသားအဆငေဆြးေႏြးပြလပငနးစဥ လပေဆာငျခငး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဥပေဒျပေရးအပငး ျပနလညသးသပၿပး ျပညသလထ၏ သေဘာတညမႈ ခယျခငး

17International IDEA

၃။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စနစသစ တညေထာငၿပးသညႏငတစၿပငနက အသစဖြ႕စညး တညေထာငလကေသာ အဖြ႕အစညးမားႏင ရာထးေနရာမားအတြက လြတလပ၍ တရားမတေသာ ပါတစေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပျခငး (Geneva Communiqué 2012; Carter Center 2015).

၂ဝ၁၁ ခႏစတြင ယမငအတြက ပငလယေကြ႕ ပးေပါငးေဆာင႐ြကေရးေကာငစ (Gulf Cooperation Council) က ခမတခေသာ လပငနးစဥတြငလညး သေဘာတညမႈျဖင ဖြ႕စညး တညေထာငမည အကးအေျပာငးကာလ အပခပမႈအဖြ႕၊ အမးသားအဆင ေဆြးေႏြးပြ လပငနးစဥ ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စနစသစတ႔ပါဝငေသာ အလားတ ေရ႕ေနာကအစအစဥကပင အဆ ျပပါသည။ (အခနး ၄ တြင ေဖာျပထားပါသည။)

ဤကသ႔ လပငနးစဥသည စျပအပျပး ေၾကာငးကးဆေလာသည။ လပငနးစဥသည လအပေသာ သေဘာတညခကပစရရရန သငတငေလာကပတေသာ အခငးအကငးက ဖနတး ေပးပါသည။ ရရမည သေဘာတညမႈပစသည ပဋပကၡက အဆးသတေစျပး ပမကယျပန႔စြာ ပါဝငမႈရေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသညလပငနးစဥျဖင ေခါငးေဆာငပငးအခငးခငး သေဘာတညခကမတဆင အစးရနင ျပညသၾကားထားရေသာ ျပညစသည ကတကဝတ အျဖစသ႔ အသြငေျပာငးလနငမည ျဖစသည။

သ႔ရာတြင လကေတြ႕ေဆာင႐ြကရာ၌ လပငနးစဥမားအတြငး ေရ႕ေနာကစစဥ လပေဆာင ရသည အေနအထားမာ မားစြာ႐ႈပေထြးမႈ ရတတပါသည။ ပသဏၭာနအားျဖင ၿပးျပညစေသာ အေကာငးဆးပစအတငး ျဖစေနသညတင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာငအသစသည ဆန႔ကငဘက ရနသေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ႏငငေရး ေျဖရငးအသစက ထငဟပႏငသည အတငးအတာမာ မားစြာကြျပားျခားနားႏငပါသည။ အခ႕ေသာ လပငနးစဥမားတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက ရရေရးအတြက ပဏာမ တစစတတစေဒသ လပေဆာငခကမသာ ျဖစပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကအသစ ရရေရးႏင ယငးအတြက အဖြ႕အစညးစနစ တညေထာငေရးက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တည ေဆာကသည လပငနးစဥေအာကတြင လပေဆာငရန ကနရပါသည။ တဖန ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားအရ ကစၥရပမားက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးျခငး၊ သေဘာတညခက မၾကမးျပစ ျခငးတ႔အတြက သတမတခကမား ရႏငျခငးေၾကာင ပမကယျပန႔ေသာ အမားပါဝငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥတြင ေ႐ြးခယေဆာင႐ြကႏငမႈ အကန႔အသတမား ျဖစႏင ပါသည၊ သ႔မဟတ လပငနးစဥအတြငး အမားျပညသ ပါဝငႏငမည နညးလမးတြင အကန႔ အသတ ျဖစႏငပါသည။

ထ႔အျပင လပငနးစဥ ေဆာင႐ြကၿပး၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထြကေပၚလာသည တင ယငးအၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ႏငငေရးေျဖရငးခက ဟတမဟတ ဆကလက၍ အျငငးပြားႏငပါသည။ ထအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင ပဋပကၡက ေျဖရငးမည ဆပါက ဆကလက၍ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငး၊ ေနာကထပ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ရယျခငး၊ သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခကမား ျပလပျခငးတ႔က အဆငဆင

18 International IDEA

ဆကလက ေဆာင႐ြကရဥးမည ျဖစပါသည။ (အခနး ၃ တြင ေဖာျပထားသည နေပါ ဥပမာက ေလလာႏငပါသည။)

ယငး႐ႈပေထြးမႈမားအျပင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားသည နညးလမးအမးမးျဖင ထပေနျခငးမား ရႏငပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသညပင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရရေသာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ပစတစမး ျဖစႏငပါသည။ ေတာငအာဖရကႏငင ၾကားျဖတ 'ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ' ကသ႔ အမားျပညသ ပါဝငေရးဆြ ထားျခငးထက ယခင ရနဘကမားအၾကား ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈ ရလဒမားက ေဖာေဆာငထားျခငး ျဖစေနတတပါသည။ (Easterday 2014). တဖန ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ၾကားျဖတအစးရဖြ႕စညးေရး အစအစဥမားပါဝငေနျခငးလညး ျဖစႏငပါသည (ဥပမာ ၂ဝ၁၅ ခႏစ ေတာငဆဒန ပဋပကၡ ေျဖရငးေရး သေဘာတညခက)။ သ႔မဟတ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ သ႔မဟတ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကပင ထညသြငးထားႏငပါသည။ ဥပမာ ေဒတန ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက (Dayton Peace Agreement) တြင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ 'ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက' က ေနာကဆကတြ အျဖစ ထညသြငးထားပါသည (Bell 2008)။ ယငးသ႔ေသာ အခကအခမားရျခငးေၾကာင ေရ႕ေနာက အစအစဥမာ မဥးေျဖာငပစ တစခၿပးတစခ မလပေဆာငႏငေတာဘ ေသြဖညသြားတတပါသည။ ျဖစရပ ေလလာခကမားတြင ေဖာျပထားသကသ႔ ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး ႐ႈပေထြးေသာ ႀကးပမးမႈ၏ အစတအပငးအျဖစ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတစခမက ရယရျခငး၊ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက တစေကာၿပး တစေကာေရးဆြျပငဆငရျခငးမား ရပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျခငးႏင ၿငမးခမးေရး တညေဆာကျခငးအေၾကာငး ေလလာ ေဖာျပေသာ စာအပစာတမးမား၌ ႏငငေရး ေျဖရငးခကလပငနးစဥမားတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားအၾကား ဆကစပပက ေလလာေဖာျပခက ႏင စႏႈနးေဖာထတခကမား နညးပါးေနေသးျခငးေၾကာင ဤစာတမးတြင ယငးလစဟာခကက ျဖညဆညးရန ရည႐ြယပါသည။ ဤစာတမးတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမား ေရ႕ေနာကစစဥ ေဆာင႐ြကပက ေလလာေဖာျပထား ပါသည။ ေရ႕ေနာကအစအစဥမားသည မညသညအခနတြင မညသညအေၾကာငးမားေၾကာင ေၾကာငးကးဆေလာသည ပစအတငးမျဖစဘ ကြလြရေၾကာငးႏင စစညးညၫြတၿပး လကေတြ႕ ကငသးႏငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငျဖစေစရန မညသည အဓပၸာယသကေရာကမႈ မားရေၾကာငး ပမ၍ နားလညသေဘာေပါကႏငပါမည။ ဤ အစရငခစာမာ ယငးကစၥရပမားက ကနဥး ေလလာေဖာျပထားျခငးျဖစသညႏငအည ကနဥး အၾကျပခကမား ေဖာထတရန ရည႐ြယပါသည။ ဆကလက စဥးစားေဆြးေႏြးႏငရန ျဖစပါသည။ ဤစာတမးပါ ေဖာျပခကမားမာ ‘Constitution Building in Political Settlement Processes: The Quest for Inclusion’ (International IDEA 2016) (ႏငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥမားတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး - ပါဝငမႈရေစေရး ႀကးပမးေဆာင႐ြကခကမား) ေခါငးစဥျဖင ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင ကငးပျပလပခသည အလပ႐ေဆြးေႏြးပြ၌ ေဆြးေႏြးခကမားက အသးျပထား

19International IDEA

ပါသည။

ဤစာတမးက ေအာကပါအတငး စစဥေရးသားထားပါသည။ အခနး ၂ တြင အဓက သေတ သန ေမးခြနးမားက ေဖာထတရနအတြက ေရ႕ေနာကစစဥပဆငရာ ေဖာျပထားသည လကရ စာအပစာတမးမားက သးသပေဖာျပပါသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားအတြက ေဆြးေႏြးရာတြင အသးျပႏငမည အဓပၸာယေဖာျပခကမား၊ မတညေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမအမးမးက တငျပထားပါသည။ အခနး ၃ တြင ယငးအဓပၸာယ ေဖာျပခကမားက အသးျပလက ကမၻာတစဝနးမ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥမားက သးသပရာမ ရရသည လကေတြ႕ အခကအလကမားျဖင ေရ႕ေနာက စစဥပအမးမးက ေလလာ ေဖာျပထား ပါသည။ ယငးသ႔ေလလာရာတြင ယခငကပင ရေသာ အခကအလကအရငးအျမစမားသာမက အခကအလက အရငးအျမစ အသစမားက လညး အသးျပပါသည။ ဥပမာ University of Texas at Austin (ေအာစတငရ တကဆပ တကသလ) တြင ေဆာင႐ြကေနေသာ Comparative Constitutions Project (ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား ႏႈငးယဥေလလာေရး စမခက)မ တညေဆာကထားသည Constitute database (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မတတမးစ)၊ International IDEA မ စေဆာငးထားေသာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားဆငရာ အခကအလကမား (Zulueta-Fülscher 2015) ႏင PA-X အမညရ University of Edinburgh (အဒငဘာရာတကသလ) ၏ ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကမား အခကအလကမတတမးစ (peace agreements database) တ႔ျဖစပါသည။1

အခနး ၄ တြင ႐ႈပေထြးေသာ ျဖစရပသးခက အေသးစတ ေလလာေဖာျပထားပါသည။ လစဗား၊ ဆမာလယာႏင ယမငတ႔ ျဖစပါသည။ ယငးႏငငမားတြင အေကာငးဆးပစ ေရ႕ေနာက အစအစဥက ကနဥး ေဆာင႐ြကခရာ လပငနးစဥပကျပားျခငး၊ ၿပးစးေအာင မေဆာင႐ြကႏငျခငး မားႏင ၾကေတြ႕ရပါသည။ ဤသ႔ျဖင ၿငမးခမးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး လပငနးစဥမား နညးလမး အမးမးျဖင ၿပကြပကစးသြားပါသည။ ယငးျဖစရပေလလာခကမားက ၾကညျခငးျဖင အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခက မရဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥမား ေအာငျမငမႈ ရႏင မရႏင (မညသ႔ ေအာငျမငမႈ ရႏငမည) က ေမးခြနးထတဖြယရာ ျဖစပါသည။ အခနး ၅ တြင ပဋပကၡျဖစပြားေသာ ႏငငမားမာ အနာဂတ မဝါဒ ခမတသမားအေနျဖင ရယႏငမည ကနဥးသငခနးစာမားက အႏစခပေဖာျပလက စာတမးက နဂးခပထားပါသည။

1 Constitute database က ၾကည႐ႈႏငသည အငတာနကလပစာမာ <http://www.constituteproject.org> ျဖစပါ သည။ လကရ PA-X database က ၾကည႐ႈႏငသည အငတာနကလပစာမာ <http://www.peaceagreements.org> ျဖစပါသည။ ေနာကဆး ျဖညစြကျပငဆငၿပး ၂ဝ၁၇ ခႏစအတြငး အငတာနကတြင လႊငတငပါမည။

20 International IDEA

အၾကမးဖကပဋပကၡ အေျခအေနမားတြင ပစခတတကမႈရပစေရး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားက ေဖာျပေသာစာတမးမား အပါအဝင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရရေသာ သေဘာတညခကမားသည တကပြဆငႏႊေနသမားအၾကား ႏငငေရး ေျဖရငးခက အသစရရရနႀကးပမးခကမား ျဖစပါသည။ ယငးႀကးပမးခကမားက လ႔အဖြ႕အစညး ကလညး ကယကယျပန႔ျပန႔ ေထာကခၾကမညျဖစပါသည။ ယငးသ႔ေသာ ႏငငေရး ေျဖရငးခက မားသည ႏငငတြင သ႔မဟတ သကဆငရာ နယေျမေဒသတြင ပဋပကၡျဖစပြားရာမ ေကာငးမြန ေသာအပခပမႈႏင တရားဥပေဒစးမးမႈေဖာေဆာငရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏငအည ကတကဝတ ျပေသာ အေျခအေနက ေဖာေဆာငႏငရန ရည႐ြယပါသည။

ဤေဆြးေႏြးညႇႏႈငး ရရေသာသေဘာတညခကမား ေရ႕ေနာကစစဥပႏင ေအာငျမငမႈ မေအာငျမငမႈတ႔သည ေအာကပါအေၾကာငးအခကအမားအေပၚ မတညေနပါသည။ ႏငငေရး ေျဖရငးခကရရေရး ေဆာင႐ြကရသည လပငနးစဥအမးမး၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက မားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမ မညသညအခနတြင (မညသ႔) ႏငငေရး ေျဖရငးခကအျဖစ သ႔ေရာကရမည၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးသည မညသညအခနတြင (မညသည အေၾကာငးေၾကာင) ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမ သးျခားခြထြကမည၊ ယငးသ႔ ခြထြက ျခငး၏ အကးဆကမားစသညတ႔ ျဖစပါသည။

ပ ၂-၁။ ႏငငေရးေျဖရငးခက (Political Settlement) ၊ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးျခငးမား (Peace Negotiations) ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပငး ေျဖရငးခက (Constitutional Settlement) တ႔အၾကား အျပနအလန ဆကစပေနပမား

ႏငငေရး ေျဖရငးခက

ျငမးခမးေရး ညႈႏႈငးခကမား ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခက

21International IDEA

ဤစာတမး၏ ပထမအကးသကေရာကမႈမာ အာဏာရရျခငးႏင ကငသးျခငး နညးလမးႏင စပလဥးသည သေဘာတညထားေသာ နားလညသေဘာေပါကပဟ အဓပၸာယဖြငဆ ႏငသည အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခကသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔ႏင သးျခားစျဖစသညဟ နားလညသေဘာေပါကေစျခငး ျဖစပါသည။ အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခက၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပငး ၃ ပငးမာ ျဖစစဥတစခတညး တြင နးကပစြာ ဆကစပေနေသာ အစတအပငးမားအျဖစ ယဆႏငပါသည။ လပငနးစဥႏင ပကတအေျခအေနေပၚ မတညလက ေရ႕ေနာကစစဥပ အမးမး ျဖစႏငပါသည (ပ ၂-၁ က ၾကညပါ)။ ဤ႐ႈျမငပအရ လပငနးစဥသည တစခၿပးတစခ မဥးေျဖာငကသ႔ လပေဆာငႏငမည မဟတပါ။

ဤစာတမး၏ ဒတယအကးသကေရာကမႈမာ အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခက၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပငး ၃ ပငးသည မညကသ႔ အဝငခြငက ေပါငးစပေနနငေၾကာငး ေလလာေဖာျပထားျခငး ျဖစသည။ ေရ႕ေနာကစစဥပ နညးလမး အမးမးကေဖာျပလက အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခကက သကဆငပါဝငသမားက သေဘာတည ျခငး သ႔မဟတ သေဘာမတညျခငးေၾကာင ယငးနညးလမးမားအေပၚ မညသ႔သကေရာကမႈ ရေၾကာငး သးသပေဖာျပထားပါသည။

ႏငငေရးေျဖရငးခကအေၾကာငး ေရးသားထားသည စာအပစာတမးမားတြင ႏငငေရးေျဖရငး ခက လပငနးစဥမားအတြငး ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးျခငးမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခက ရရသညအထ ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပက မားစြာေဖာျပထားျခငး မရပါ။ မၾကာေသးမက အခနအထ ႏငငေရး ေျဖရငးခကမားႏင အပခပမႈအေၾကာငး ေရးသားထားသည စာအပစာတမး မားတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒက ပမကယျပန႔ေသာ ဥပေဒ၊ ႏငငေရးႏင လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး အစအမမားအနကမ ျဖစရပတစခ၊ စာတစအပ၊ အဖြ႕အစညးစနစတစရပအျဖစ ႐ႈျမငလက ေလလာေဖာျပထားၾကပါသည (Laws 2012)။ အလားတ ၿငမးခမးေရး တညေဆာကျခငး အေၾကာငး ေရးသားထားသည စာအပစာတမးမားတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥ တစခတညးအတြငး သးျခား လပငနးမား အျဖစ ေဖာျပထားေလ ရပါသည (Samuels 2009; Paris and Sisk 2009)။

သ႔ရာတြင လကေတြ႕ လပေဆာငသမားႏင ေလလာသပညာရငမားအေနျဖင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားသည ႏငငေရးေျဖရငးခက ရယ သည ပမ႐ႈပေထြးေသာ လပငနးစဥတြင ပါဝငေနသည အစတအပငးမားျဖစသညဟ နားလည သေဘာေပါကမႈ ပမမားျပားလာပါသည။ (Hart 2001; Darby and MacGinty 2000: 8; Bell 2008: 63; Choudry 2010 တ႔ကၾကညပါ။) ဤအေၾကာငးအရာက အေစာဆး ေရးသားေဖာျပခက တစရပအျဖစ Hart က ပဋပကၡအလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ပဋပကၡေျဖရငးခက စာေစာင အျဖစ ႐ႈျမငမညအစား ‘လပငနးစဥ၊ ဆကလကေဆြးေႏြးဆ စကားဝငး၊ သ႔မဟတ ပဋပကၡႏင ကြျပားမႈအၾကား ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးပြ ဖရမ’ အျဖစ ႐ႈျမငသငေၾကာငး ေဖာျပခပါသည (2001: 154)။ အျခား ပညာရငမားကလညး ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခ

22 International IDEA

ဥပေဒမားက ရငးလငးစြာ ခြျခား၍မရဘ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ‘constitutional peace agreement’ သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ‘peace agreement constitution’ အျဖစ တစေပါငးတညး ျဖစသြားႏငသညဟ ေထာကျပပါသည (Bell 2008; Easterday 2014)။ ဥပမာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ သညလညး ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးထားေသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ပစတစမး (ေတာင အာဖရက မာကသ႔) သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျဖစႏင ပါသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ပါဝငေနျခငးလညး (ေဘာ စနးယား ဟာဇဂဗနာမာကသ႔) ရပါသည၊ သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြမညပစက (ေျမာကအငယာလနမာကသ႔) ေဖာျပထားႏငပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသညလပငနးစဥအၾကား နးကပေသာ ဆကစပမႈရသညဟ အားလး သေဘာတညမႈ ေပၚေပါကလာလက ရပါသည (Widner 2005; Bell 2000, 2008; Samuels 2005; Brandt et al. 2011; Easterday 2014)။

သ႔ေသာ ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး အေပၚ သကေရာကပက ႏ႔စပစြာ ေလလာေဖာျပခက မရေသးပါ။ ဤစာတမးတြင ေရ႕ေနာက စစဥေဆာင႐ြကပဆငရာ ကစၥရပမားက အထးသျဖင ေအာကေဖာျပပါ ေမးခြနးမားက အဓက ထားလက ေလလာသးသပ ထားပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငအသစ ေရးဆြရာတြင ႏငငေတာ၏ သေဘာသဘာဝဆငရာ ႀကတငသေဘာတညခကတစရပရပအေပၚ မညသည အတငးအတာအထ အေျချပသငပါသနညး။ ယငးသ႔ေသာ သေဘာတညမႈရရရန နညးလမး ကရယာအျဖစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မညသညအတငးအတာအထ အသးျပႏငပါသနညး။ ႀကတငသေဘာတညခက မရေသာ ပကတအေျခအေနမားတြင အထးသျဖင ပဋပကၡ ဆက လကျဖစပြားေနပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေအာငျမငစြာ ေရးဆြႏငပါသလား။ ၿငမးခမးေရး ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအရ အပခပေရးအတြက ေကာငးမြနေသာ အေျခအေနမားမရလင မညသ႔ လပေဆာငႏငပါသနညး။ ေရ႕ေနာကစစဥပက ပမ၍ဂ႐ျပလပေဆာငျခငးျဖင အေထာက အကျဖစႏငပါသလား။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ မေဘာငတ႔တြင ႏငငေရး/စစေရး လကေတြ႕လပေဆာငေနသမားအၾကား ပဋပကၡ အဆးသတ ေရး အေျခခသေဘာတညခကပါရပါက လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ေရး ပမကယျပန႔ေသာ လပငနးစဥမားသည မညသညအေျခအေနမားတြင ယငးသေဘာ တညခကက ပကျပားေစႏင သ႔မဟတ ပပးေပးႏငပါသနညး။ ေခါငးေဆာငမား သေဘာ တညခကရရသည လပငနးစဥႏင ပမကယျပန႔ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးတ႔ လမးေၾကာငး မလြေစဘ ဆကလကေဆာင႐ြကႏငရန မညသညနညးလမးသည အေကာငးဆး ျဖစပါသနညး။

ေရ႕ေနာကစစဥျခငး အဓကအပငးမားက နားလညသေဘာေပါကျခငး

ေရ႕ေနာကစစဥပက နားလညသေဘာေပါကရန ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမား လပေဆာငရာတြင လညးေကာငး၊ ပစခတတကခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာ

23International IDEA

တညခကမား ရယရာတြငလညးေကာငး၊ ၾကားျဖတ သ႔မဟတ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမား ခမတရာတြငလညးေကာငး ျဖစပြားသည ျဖစရပအမးအစားမားႏင ယငးျဖစရပ မားက ႏငငေရးေျဖရငးခကအသစရရေရး အေထာကအကျပပက သတမတေဖာျပပါက အသး ဝငမည ျဖစပါသည။

‘ႏငငေရးေျဖရငးခက’ ဆသညမာ အဘယနညး။

ဖြ႕ၿဖးေရး လပေဆာငသမားသည ‘ႏငငေရးေျဖရငးခက’ ဆေသာ ေဝါဟာရက ပမ၍ အသး မားလာၾကရာ ႏငငအတြငး အာဏာကငသးပက ေဖာျပသည တရားဝငႏင အလြတသေဘာ ႏငငေရး သေဘာတညခကမားက ဆလျခငး ျဖစပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကက နညးလမး အမးမး အဓပၸာယေဖာျပႏငပါသည။ ေလလာသးသပရာတြင အသးျပႏငမည အသးဝငေသာ အဓပၸာယ ေဖာျပခကတစရပမာ ‘သာမနအားျဖင ႏငငေရးေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ႏငငေရး အာဏာကငသးမႈ မေဘာငတစရပက လကနာကငသးျခငးျဖင မမတ႔၏ အေကာငးဆး အကး စးပြား သ႔မဟတ ယၾကညခကမားက အေကာငးဆးေဖာေဆာငႏငေၾကာငး တညေသာ နားလညသေဘာေပါကမႈရရရန ေဆာင႐ြကျခငး’ ျဖစပါသည။ (di John and Putzel 2009: 4; Whaites 2008: 4; OECD 2011: 31; Fritz and Menocal 2007: 27; DFID 2010: 22; Kahn 2005, 2010; Parks and Cole 2010: 6; Barnes 2009: 9 ကၾကညရန).

ႏငငေရးေျဖရငးခကက အဓပၸာယေဖာျပပအမားစတြင ႏငငေရးေခါငးေဆာငပငးမား၏ အခကအခာ အခနးက႑က အေလးအနကေဖာျပထားၿပး ပညာရပစာအပစာတမးမားတြင ေရရညတညတေသာ ေျဖရငးခကမား ရရရနႏင ေကာငးမြနေသာ ဖြ႕ၿဖးမႈရလဒမား ထြကေပၚရန အဓက လမႈအပစ အားလး (သ႔မဟတ အမားစ) ပါဝငသည ပမကယျပန႔ေသာ လ႔အဖြ႕အစညးႏင အစးရအၾကား သေဘာတညခက မား အေပၚ မတညေနသညဟလညး အသအမတျပၾကပါသည (Barnes 2009: 18)။ မၾကာေသးမက ေလလာေတြ႕ရခကမားအရ ပမကယျပန႔ေသာ လ႔အဖြ႕ အစညးအတြငးမ အငအားစမားသည ေခါငးေဆာငပငးမားအေပၚ တစခါတစရ ၾသဇာ သကေရာက ႏငပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ကယျပန႔စြာ လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ပါဝငႏငေစျခငးျဖင ေျဖရငးခကရရရနႏင ေရရညတညတရန အေထာကအက ျဖစႏငပါသည (Castillejo 2014; Laws 2012; Menocal 2015)။

ႏငငေရးေျဖရငးခက အယအဆတြင မတညေသာ အရငးအျမစႏင အဓပၸာယအခ႕ ရျခငး ေၾကာင မရငးလငးဟ ေဝဖနၾကျခငးမားရပါသည။ အထးသျဖင ‘ႏငငေရးေျဖရငးခက’ ႏင ‘ၿငမးခမးေရး ေျဖရငးခက’ က ထပတထား၍ အလအလယသးစြၾကျခငး ျဖစပါသည (Bell 2015; Ingram 2014)။ ဤစာတမးတြင ႏငငေရးေျဖရငးခကဆသညမာ အမားျမငေတြ႕ရေလမရဘ ေခါငးေဆာငပငးမား အၾကားတြငျဖစေစ၊ ေခါငးေဆာငပငးမားႏင ပမကယျပန႔ေသာ လ႔အဖြ႕ အစညးအၾကားတြငျဖစေစ အာဏာက ကန႔သတထနးခပပႏင ကငသးပ သေဘာတညခကျဖစ ပါသည။ ႏငငေရး စးပြားေရး အဓပၸာယေဖာျပခကမားတြငမ ႏငငေရးေျဖရငးခကမားသည ၿငမးခမးေရး ေျဖရငးခကမား သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကမားႏင ဆကစပေန ေသာလညး တညျခငးမရဘ သးျခားစ ျဖစေၾကာငး ေဖာျပေလရပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကသည

24 International IDEA

ႏငငအတြငး ၿငမးခမးေရးေျဖရငးခကပါ အခကမား သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔ႏင နးကပစြာ ဆကႏြယေနေသာလညး ႏငငေရးေျဖရငးခကတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔၏ အေျခချဖစေသာ ႏငငေရး နားလညမႈမား ပါဝငပါသည။ ႏငငေရး ေျဖရငးခကအသစက ရငးလငးစြာလကချခငး မရေသးေသာ အေျခအေနတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ခပဆျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစမား ေရးဆြျခငး အေၾကာငးမား က ဤစာတမးတြင အဓကထား ေလလာသးသပထားပါသည။

ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားႏင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ဆသညမာ အဘယပါနညး။

ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥ သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးျခငးမားဆသညမာ ပဋပကၡတြင ပါဝငေနေသာ ႏငငေရး ႏင/သ႔မဟတ စစေရးေခါငးေဆာငပငးမား ပဋပကၡအဆးသတေရး ႏစဘကသေဘာတညမႈ တစမးမးရရရန ႀကးပမးျခငးျဖစသညဟ အဓပၸာယေဖာျပႏငပါသည။2 ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားဆသညမာ ပဋပကၡတြင ပါဝငသအာားလး (သ႔မဟတ အခ႕) ေဆြးေႏြးၿပး လသရငၾကားထတျပနေသာ တရားဝင စာ႐ြကစာတမးျဖစၿပး ယငးပါဝငသမား အၾကား ႐ပပငးအၾကမးဖကမႈကေျဖရငးရနႏင အဆးသတရနလအပခကႏင စပလဥး၍ အဓက အားျဖင သေဘာတညမႈအဆငတစခက ထငဟပသညဟ အဓပၸာယေဖာျပႏငပါသည။

ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားမ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ရယေသာလမးေၾကာငး အမား အျပားရၿပး ႐ႈပေထြးသညက ေတြ႕ႏငပါသည။ (က) ပစခတတကခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ အျခားေသာ မေဆြးေႏြးမ သေဘာတညခကရယျခငးျဖင တကခကေနသမားအၾကား တရားဝင ေဆြးေႏြးေရး သေဘာတညခကရရရန ႀကးပမးျခငး (ခ) ထ႔ေနာက ပဋပကၡျဖစပြားရသည အဓက ကစၥရပမားက ေျဖရငးေသာ သေဘာတညခကမားျဖစသည မေဘာငသေဘာ တညခကမား သ႔မဟတ ဘကစသေဘာတညခက တစရပရယျခငး (ဂ) ဆကလက၍ ရရၿပး သေဘာတညခက မားကအေကာငအထညေဖာရန သ႔မဟတ ကစၥရပအသစမားက သေဘာတညခကတြင တးခ႕ ထညသြငးရန သ႔မဟတ သေဘာတညခကတြင ပါဝငသမား ထပမထညသြငးရန ရည႐ြယသည အေကာငအထညေဖာေရး သေဘာတညခကမား ရယျခငးတ႔ ျဖစပါသည (Bell 2006, 2008)။ အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအမမား၊ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင အၿပးသတ

2 ျပကၡဒနႏစ တစႏစအတြငး ပဋပကၡႏငဆကစပ၍ ေသဆးသအေရအတြက ၂၅ ထကေကာလြနပါက ပဋပကၡ ‘conflict’ ျဖစေနသညဟ အဓပၸာယေဖာျပပါသည (Uppsala Conflict Data Program n. d.)။ ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥႏင ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးျခငးမားကလညး အလားတ ေအာကပါအတငး အဓပၸာယသတမတပါသည။ ‘ေဆြးေႏြးျခငး negotiation ဆသညမာ တကပြဆငႏႊေနေသာ ႏစဘက သ႔မဟတ ထ႔ထကပေသာ အဖြ႕မား (ႏငငမား သ႔မဟတ တစႏငငတညးအတြငးမ အဖြ႕မား) သည မမတ႔၏ လလားခကမား ရရႏငမညေျဖရငးခကက ရာေဖြရန သေဘာ တညထားေသာေနရာတြင ကြျပားျခားနားမႈမားက ေဆြးေႏြးရန သေဘာတညခက ရယသညလပငနးစဥ ျဖစပါသည။ .... ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥ peace process ဆသညမာ ေဆြးေႏြးမည အေၾကာငးအရာ အစအစဥႏင လပထးလပနညး မားက သတမတၿပးေနာက ေဆြးေႏြးပြအခနဇယား၊ ေဆြးေႏြးရာတြင ကညပပးမညသမားႏငတကြ ေဆြးေႏြးပြ အစအမ က အခငအမာခမတေဆာင႐ြကျခငး ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးျခငးသည ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥတြင ပါဝငေသာ အဆငတစဆင ျဖစပါသည (Fisas 2015: 5–6)။

25International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မဥးေျဖာငပစ တစခၿပးတစခ ေဆာင႐ြကျခငးမဟတဘ မၾကာ ခဏ ႐ႈပေထြးေသာ ေရ႕ေနာကအစအစဥမားျဖင ေဆာင႐ြကၾကေလ ရပါသည။ ပဋပကၡခပၿငမး ေရးသ႔ ဥးတညလက၊ ပဋပကၡဘကသ႔ ဥးတညလက အေျပာငးအလမားလညး ျဖစတတပါသည။

အကးအေျပာငးႏငငေရးအစအမမား၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားဆသညမာ မညသညတ႔ပါနညး။

အခနး ၃ ပါ အခကအလကမားတြင ေဖာျပထားသညအတငး ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ အေျခအေနမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးသည တစဆငခငး ေဆာင႐ြကရေသာ လပငနးျဖစပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ပစအသးသးတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ႏင/သ႔မဟတ ေ႐ြးေကာကပြမားအတြက လမးခငးေပးရန ႀကးပမးေဆာင႐ြကႏငပါ သည။3 ‘အၿပးသတ’ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေပၚေပါကေရး လမးေၾကာငးမာ ဥပမာအားျဖင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက (သ႔မဟတ သးျခားအကးအေျပာငး ႏငငေရးပဋညာဥ) တြင ပါဝငေသာ အေျခခမသာျဖစသည အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအမမ အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးမည လပငနးစဥက ေဖာျပထားေသာ အကးအေျပာငးကာလတြင ကငသးမည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသ႔ အဆငဆင တးတက ေျပာငးလသြားႏငပါသည။

အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအစဥမား၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင ‘အၿပး သတ’ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အားလးသည ႏငငအတြက ‘လပပငခြငအာဏာ ေဖာျပခက’ မားျဖစၿပး အစးရဖြ႕စညးအပခပရန ဥပေဒအေျခခ ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ၎တ႔အတညျဖစသည အခနကာလ၊ အေသးစတျပ႒ာနးခကမား ပါဝငသညအဆင ႏင/သ႔မဟတ ရည႐ြယခက မတ ညၾကပါ။ အခနး ၃ တြင ေဖာျပထားသည ႏငင ၂၃ ႏငငက မေလလာမ ယငးအစအမမားအၾကား ကြာျခားခကမားက ရငးလငးေဖာျပပါမည။

အကးအေျပာငး (ၾကားျဖတ) ႏငငေရး အစအမ (transitional (or interim) political arrangement) ဆသညမာ လပပငခြငအာဏာေဖာျပခက အေသးစားျဖစပါသည။ အကးအေျပာငး ကာလအတြငး လပပငခြငအာဏာက စြကငကငသးမည နညးလမးက သတမတေဖာျပပါသည။ ယခငဖြ႕စညးပတြင ျပ႒ာနးထားသည အဖြ႕အစညးမားအနကမ အနညးဆးအခ႕က အစားထး ေလ ရပါသည။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားသည အကးအေျပာငးအတြက အပခပမႈ စဖြ႕ပအသစက ေဖာျပျခငးျဖစရာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားတြင တစပါတညး ပါဝင သညလညး ရပါသည။ မပါဝငဘလညး ျဖစႏငပါသည။ ၾကားျဖတအစအမမားတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အစအစဥ အျပညအစ ပါဝငျခငးမရဘ တေတာငးေသာ အကးအေျပာငး ကာလ တစရပအတြက အစးရဖြ႕စညးအပခပေရး အေျခခအျဖစ ဥပေဒမေဘာငအကဥး ခမတျခငး ျဖစေသာေၾကာင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင အနညးငယကြာျခားပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကသ႔ အစအမတစရပလးအတြက ဥပေဒအားလးအေပၚ လႊမးမးမႈ

3 ဤစာတမးတြင ေ႐ြးေကာကပြကငးပျခငးျဖင အဆးသတေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားထက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အစအစဥသစျဖင အဆးသတေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားက အဓကေဖာျပထားပါသည။

26 International IDEA

ပစသစတစရပ မပါဝငပါ။ ယခငဥပေဒ စဖြ႕ပမား ျပငပတြငေဆာင႐ြကျခငး ျဖစႏငသကသ႔ တညဆတရားဝင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားအတြင ေဆာင႐ြကျခငးလညး ျဖစႏင ပါသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆသညမာ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပ႒ာနး ႏငမ ကန႔သတထားေသာ အခနကာလတစခအတြငး ဥပေဒအားလးအေပၚ လႊမးမးေသာ ႏငင တညေဆာကပဥပေဒ ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည (က) (အကး အေျပာငးကာလ) အစးရ အဖြ႕အစညးမားက ဖြ႕စညးတညေထာငေပးပါသည၊ (ခ) ဥပေဒအားလး အေပၚ လႊမးမးေၾကာငး တရားဝငျပ႒ာနးပါသည၊ (ဂ) အခနကန႔သတထားပါသည၊ (ဃ) ဆကလကေဆာင႐ြကမည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥအတြက ျပ႒ာနးခကမား ပါဝငပါ သည (Zulueta-Fülscher 2015: 9)။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ ဇစျမစႏင အခနးက႑အမးမး ရပါသည။ တစခါတစရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ပဋပကၡတြင အဓက ပါဝငသမားအၾကား ေဆြးေႏြးညႇႏႈငး သေဘာတညခက၏ ရလဒအျဖစ အနာဂတ ႏငငေတာတညေဆာကပဆငရာ ႏငငေရး/စစေရး ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးေျဖရငးခကမားက ထငဟပ ေဖာျပေသာေၾကာင လကေတြ႕အားျဖင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ျဖစပါသည (ဥပမာ ၁၉၉၄ ခႏစ ေတာငအာဖရက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ)။ ထသ႔မဟတဘ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကအရ ႏစဘကညႇႏႈငးလက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးလညး ရပါသည (ဥပမာ ၂ဝဝ၅ ခႏစ ဆဒန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ)။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကျဖစသည သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥ မ ထြကေပၚလာေသာ ႏငငတညေဆာကပဥပေဒျဖစသည ဟေသာ အခကမာ မသကြဘလညး ရႏငပါသည။

အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားမာ ထာဝရတညၿမသည ဥပေဒမား မဟတပါ။ အၿပးသတဆေသာလညး ျပငဆငျခငး ေျပာငးလျခငးမား ရမညသာ ျဖစပါသည။ သ႔ေသာ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ ကာလကန႔သတခက မထားရပါ။4 ထ႔ေၾကာင ယာယ အကးအေျပာငးအတြကသာ အတအလငးျပ႒ာနးေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင ကြျပားေစရန ‘အၿပးသတ’ ‘final’ ဟ သးႏႈနးျခငးျဖစပါသည။ သာမနအားျဖင အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားတြင ျပငဆငခကမား ျပလပပျပ႒ာနးခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစခလးက အစားထးျပ႒ာနးပ ျပ႒ာနးခကမားပင ပါဝငေလရပါသည။

အခနး ၃ တြင ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားအတြငး အခနကာလအားျဖင ေရ႕ေနာကစစဥ ေဆာင႐ြကပ နညးလမးမားက ေလလာေဖာျပထားပါသည။ ထ႔အျပင ပမအေရးပါေသာ အပငး ျဖစသည ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသည လပငနးစဥအတြငး သကဆငပါဝငသမား ႏငငေရး ေျဖရငးခက ရရသည အတငးအတာအားျဖင ေရ႕ေနာကစစဥပ၊ ၿငမးခမးေရး ေရရညတညတရနအတြက ယငးႏငငေရးေျဖရငးခက၏ အကးဆကမားကလညး ေဆြးေႏြးထားပါသည။

4 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ပမးမသကတမးမာ Ginsburg, Elkins and Blount (2009) တ႔ အလအရ ၁၉ႏစ ျဖစပါသည။

27International IDEA

ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥမား အမနတကယ လပေဆာငခပမားက ေလလာသးသပ ျခငးျဖင ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားမအစျပ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရး လပငနးစဥမား ၿပးဆးသညအထ ေရ႕ေနာကစစဥ ေဆာင႐ြကပနညးလမးအမးမးက ပမ၍ စနစကစြာ ေလလာ သးသပႏငပါမည။ ၁၉၉ဝ ျပညႏစမစ၍ ထခကလြယေသာအေျခအေနမားႏင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ နယေျမေဒသမား၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငအသစ ခမတၿပးသညအထ သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငက ျပနလညျပငဆငၿပးသညအထ (ယငးတ႔အနက အခ႕မာ ထပမျပငဆငရန ဖအားေပးျခငးခေနရဆ ျဖစပါသည)5 ေဆာင႐ြကၿပးစးေသာ ၿငမးခမးေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥ ၂၃ ခ ရပါသည။ ယငးျဖစရပမားက ေလလာသးသပပါက ႏငငေရး ေျဖရငးခကလပငနးစဥမားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက၊ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစ အစဥ သ႔မဟတ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔ျဖင စတငႏငၿပး ေနာကဆးအၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး မျပႏငမ (သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အေျခခကက ျပငဆငခကမား မျပလပႏငမ) အျခားလပငနးအဆငမားလညး ပါဝငႏငသညက ေတြ႕ရပါသည။ ယငးလပငနးစဥ ၂၃ ခမာ ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပ ၄ မးတြင အေရအတြက အညအမ နးပါးမ ပါဝငလကရပါသည။

5 ေလလာသးသပထားေသာ ႏငင ၂၃ ႏငငမာ အာဖဂနနစၥတန Afghanistan, ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ Bosnia and Herzegovina, ဘ႐ြနဒ Burundi, ကေမၻာဒးယား Cambodia, အာဖရကအလယပငးသမၼတႏငင Central African Republic, ခဒ Chad, ကလဘယာ Colombia, ကမ႐႕စ Comoros, ကြနဂဒမကရစတစသမၼတႏငင Democratic Republic of Congo, အယဆာေဗဒ El Salvador, အေရ႕တေမာ East Timor, အဂစ Egypt, ဂန Guinea, အရတ Iraq, ကငညာ Kenya, ကဆဗ Kosovo, မဒါဂတစကာ Madagascar, မဇမဘစ Mozambique, နေပါ Nepal, ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) Bougainville (Papua New Guinea), ရဝမဒါ Rwanda, ေတာငအာဖရက South Africa ႏင ဇငဘာေဘြ Zimbabwe တ႔ ျဖစပါသည။ ဤစာတမး ေရးသားခနတြင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥ ၿပးစးၿပး အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးၿပးစးျခငး မရေသးေသာႏငငမားက ထညသြငးေလလာျခငးမျပပါ။ အရ ထရယာ Eritrea (၁၉၉၂ခႏစ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကပင ကငသးေနဆျဖစပါသည), လစဗား Libya, ဆမာလယာ Somalia, ေတာငဆဒန South Sudan, ဆဒန Sudan ႏင ယမင Yemen တ႔ ျဖစပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ မၿပးစးေသးေသာ ႏငင သးႏငငျဖစသည လစဗား Libya, ဆမာလယာ Somalia ႏင ယမင Yemen တ႔က အခနး ၄ တြင ေလလာသးသပ တငျပထားပါသည။

28 International IDEA

၁။ တစစတတစေဒသ ၿငမးခမးေရး (သ႔မဟတ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး) သေဘာ တညခကမား (အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား မပါဝင) ဥးစြာရယၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေဟာငးက အေျခခကက ျပနလညျပငဆငျခငး

၂။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားက (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ထညသြင၍ ျဖစေစ၊ သးျခား သေဘာတညခက ခပဆ၍ျဖစေစ) ဥးစြာျပလပၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြျပ႒ာနးျခငး

၃။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးျဖင (ဥးစြာ ၿငမးခမးေရး / ပစခတတက ခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကရယသညမားလညးရပါသည) ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကသဖြယ အသးျပၿပး အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးႏငရန လပေဆာငျခငး

၄။ အမတစဥ ၂ ႏင အမတစဥ ၃ က တစနညးနညး ေပါငးစပေဆာင႐ြကျခငး၊ အကး အေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား လပေဆာငၿပး ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးလက ဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မၾကမးေရးဆြျခငး

ေရ႕ေနာကအစအစဥေလးမး ရငးလငးေဖာျပခက

၁။ တစစတတစေဒသ ၿငမးခမးေရး (သ႔မဟတ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး) သေဘာတညခကမား ဥးစြာရယၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေဟာငးက အေျခခကက ျပနလညျပငဆငျခငး

တစခါတစရ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ရယၿပးေနာက ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအဆငမား မလပေဆာငေတာဘ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးႏငရန တက႐ကဆကလကေဆာင႐ြကပါသည။ ေလလာသးသပမည ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ ေလးခ (ကလဘယာ Colombia, အယဆာေဗဒ El Salvador, မဇမဘစ Mozambique ႏင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ Bosnia and Herzegovina) မာ ေယဘယအားျဖင ဤပစျဖင လပေဆာငချခငးျဖစပါသည။

ဤေရ႕ေနာကစစဥပတြင ပါဝငေလရသည လပငနးအဆငမားမာ (က) ပစခတတကခကမႈ ရပစေရးက အဓကထားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကရယျခငး (ခ) လကနကကငအဖြ႕မား ဖကသမးၿပး ႏငငေတာ၏ ႏငငေရးအဖြ႕အစညးမားႏင တရားဝငအဖြ႕အစညးမားတြင ေပါငး

အပစအဖကရပစျခငး/ျငမးခမးေရး ညႇႏႈငးခက (အကအေျပာငး နငငေရးအစအမမား မပါ၀င)

အျပးသတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ (အဓက)

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငျခငး

29International IDEA

စညးပါဝငေစျခငး (ဂ) ပမကယျပန႔စြာ ဒမကေရစကငသးေရး၊ လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ေပါငးစညး ပါဝငေရး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ျပျပငေျပာငးလေရးအတြက ကတကဝတျပျခငးတ႔ျဖစပါသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ Bosnia and Herzegovina မလြ၍ ဤအစအစဥျဖင ေဆာင ႐ြကေသာ ႏငငမားတြင အစးရႏင အတကအခလကနကကငအဖြ႕အစညးမားအၾကား ၁၉၉ဝ ျပညႏစမားတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား လကမတေရးထးခၾကပါသည။ ထ႔ေနာက ယငးၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ခတဆကလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆင ျခငးႏင ေရးဆြျခငးလပငနးစဥမားက ေဆာင႐ြကခၾကပါသည။ လပငနးစဥတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကအမား (ကစၥရပတစခစအတြက) ခပဆရေလရၿပး ေနာကဆး ဘကစၿငမးခမး ေရး သေဘာတညခက ရယပါသည။ (ကလဘယာ Colombia တြငမ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ‘peace agreement constitution’ က ၁၉၉၁ ခႏစတြင ေရးဆြျပ႒ာနးပါသည။) ဤသ႔ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ရယၿပးေနာက တက႐က ဆကလက ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ျပ႒ာနးႏငျခငးမာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင အေသးစတ ျပ႒ာနးခကမားပါဝငျခငး၊ ၾကားကာလတြင အပခပႏငသည အဖြ႕အစညးစနစပငး မေဘာင ရႏငၿပး ျဖစျခငး၊ လကနကကငအဖြ႕အစညးမားႏင ေျဖရငးခကရယရန ႏငငေတာက ေဆာင႐ြကစဥ ပဋပကၡဆကဆေရးမား အေျခအေန (ပမကယျပန႔ေသာ တးတကသည လမႈ လႈပရားမႈမား အေျခအေန) တ႔ေၾကာင ျဖစပါသည။ အစအမမားက တးတကလပေဆာငရနႏင အဖြ႕အစညးစနစတညေထာငႏငရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခကမားက သေဘာတည ခကရယၿပးမၾကာမျဖစေစ အခ႕ႏငငမားတြင ႏစေပါငးမားစြာ ၾကာျမငၿပးမျဖစေစ ဆကလက ေဆာင႐ြကပါသည။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကရယၿပး တက႐ကဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးသည လမးေၾကာငး၏ အားသာခကမာ ႏငငေတာႏင လကနကကငအဖြ႕ အစညးမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသညလပငနးစဥ မစတငမ ပဋပကၡ အဆးသတ ေရး သေဘာတညၾကျခငး ျဖစပါသည။ ယငးမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပျပငေျပာငးလေရး လပငနးစဥအတြက ႏငငေရး/စစေရး သေဘာတညခက အေျခခပငျဖစပါသည။ အားနညးခက အေနျဖင ဆန႔ကငဘကျဖစေသာ အႏရာယႏစမးရလာႏငပါသည။ ပထမအႏရာယမာ ႏငငေရး ေျဖရငးခက ရရေရးအတြက အားေကာငးေသာ စစေရးပါဝငေဆာင႐ြကသမား ပါဝင ေဆြးေႏြး ညႇႏႈငးၾကမညျဖစ၍ ၎တ႔ကသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအႏစသာရက ပေဖာသြားၿပး ပမ ကယျပန႔ေသာ လအဖြ႕အစညးအတြငး လပငနးစဥျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ကတကဝတ မားက နက႐ႈငးေစရန သ႔မဟတ ျပညစေစရန လပေဆာငခြငမရရျခငး ျဖစႏငပါသည။ ဥပမာ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ Bosnia and Herzegovina တြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသ႔ တစဆငတညးေသာ လပငနးစဥျဖင ေဆာင႐ြကခရာ အဓက အေရး ပါသည ႏငငေရး စစေရးအဖြ႕မားသာ ပါဝငႏငခပါသည။ ၁၉၉၅ ခႏစ ေဒတနၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက Dayton Peace Agreement ႏင ၁၉၉၅ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ေနာကဆကတြအျဖစ ထညသြငးခသည) တ႔ျဖင ပဋပကၡ က ေအာငျမငစြာ အဆးသတႏငခေသာလညး ႏငငအတြငး ေခါငးေဆာငပငးအခငးခငး ခပဆ

30 International IDEA

ခသည ဤကနဥး သေဘာတညခကကေကာလြနၿပး ပမကယျပန႔သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏငအည အပခပမႈက မေဖာေဆာငႏငဘ ျဖစေနပါသည။ စငစစ ေခါငးေဆာငပငးမား ‘အာဏာ ခြေဝသည’ စာခပက အၿမတမး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကအျဖစ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခကတြင ထညသြငးလကျခငး ေၾကာင ပဋပကၡ၏ အရငးအျမစျဖစေသာ ကြျပားမႈမားသည အခငအမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးခကမား ျဖစသြားပါသည (ICG 2014b)။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကရယၿပး တက႐ကဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးသည လမးေၾကာငး၏ ဒတယအႏရာယမာ အထကတြင ေဖာျပခသည အေနအထားႏင ဆန႔ကငဘကအေျခအေနျဖစပါသည။ ႏငငေရးေျဖရငးခကတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ျပျပငေျပာငးလေရး ေယဘယ ကတကဝတသာပါဝငၿပး ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥ ၏ ႐ႈပေထြးေသာ ‘အေကာငအထညေဖာေရး’ လပငနးအဆင တစစတတစေဒသအျဖစ ေျဖရငး ရနခနထားချခငး ျဖစပါသည။ အဓကအားျဖင လကနကကငအဖြ႕အစညးမားက ဖကသမးၿပး တပမေတာတြင ေပါငးစညးထညသြငးရသည ႏငငမားတြင လကရအစးရသည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ပမ၍ အမားပါဝငႏငေစေရး ျပျပငေျပာငးလေပးျခငးမရဘ ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြး ရာမရရသည အကးအျမတမား (ဥပမာ အစးရအာဏာက ၿခမးေျခာကအႏရာယျပႏငသည လကနကကင အဖြ႕အစညးမားက ဖကသမးေစျခငး) က ရယသြားျခငး ဂြာတမာလာ Guatemala ႏငငမာကသ႔ ျဖစႏငပါသည (Brett and Delgado 2005)။

၂။ အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအစဥမားေဆာင႐ြကၿပး ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ျပ႒ာနးျခငး

ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမား လပေဆာငရာတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ရယသည အခါ အကးအေျပာငးကာလတြင အပခပရန အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအစဥတစမးမး ပါဝငေလရပါသည၊ သ႔မဟတ သာမနအားျဖင ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာတညၿပး ေနာက အကးအေျပာငး အစအမမားက သးျခားသေဘာတညေလ ရပါသည။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥမားသည သးျခား ေဆာင႐ြကသညျဖစေစ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင ထညသြငးေဆာင႐ြကသညျဖစေစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစေရးဆြျပ႒ာနးရန (ႏင/သ႔မဟတ ေ႐ြးေကာကပြစနစတညေထာငရန) ရည႐ြယခကျဖင အခနကာလတစခအတြငး အပခပမည အကးအေျပာငး အဖြ႕အစညးမားက ယာယအကန႔အသတျဖင တညေထာငျခငးျဖစပါသည။6

အကအေျပာငး နငငေရး အစအမမား

အျပးသတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ

6 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကအသစ ရယျခငးမဟတဘ ေ႐ြးေကာကပြကငးပႏငရန ေဆာင႐ြကေသာ နငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥမား (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငရန ႀကးစားဆျဖစေလရပါသည) က က႔ဒဗြား (အငဗရက႔စ) Côte d’Ivoire, ဂါဘြန Gabon, လကဘႏြန Lebanon, လကေဘးရးယား Liberia, မာလ Mali ႏင ဆယယရာလယြနး Sierra Leone တ႔တြင ေဆာင႐ြကခပါသည။ ယငးတ႔က ဤစာတမးတြင ထညသြငးေလလာျခငး မျပပါ။

31International IDEA

ယငးအစအမမားတြင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥအတြငး ဆကလကလပေဆာငရမည လပငနးအဆငမားက ေဖာျပထားၿပး တစခါတစရ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရး လပငနးစဥကလညး သတမတေဖာျပထားပါသည။ ေလလာသးသပခေသာ ႏငငမားအနက ၇ ႏငငတြင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥက ေယဘယအားျဖင ဤပစအတငး ေဆာင႐ြကခပါ သည။ ဘဂနဗးလ Bougainville, ကေမၻာဒးယား Cambodia, ကမ႐႕စ Comoros, ဂန Guinea, ကငညာ Kenya, အေရ႕တေမာ Timor Leste ႏင ဇငဘာေဘြ Zimbabwe တ႔ျဖစပါသည။ ဤ ေရ႕ေနာကစစဥပတြင (က) အဖြ႕အသးသးက ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကမား ရယၿပးေနာက ႏငငေရးေျဖရငးခက အသစရရေရး ေဆြးေႏြးရန သေဘာတညၾကပါသည၊ ေနာကဆးသေဘာတညခကရရရန ႏငငတကာ အသကအဝနးက ၾကားဝငေစစပေပးပါသည သ႔မဟတ အာမခခကေပးပါသည၊ (ခ) အာဏာခြေဝေရးက အဓကလပေဆာငသည အကး အေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားအတြက ျပ႒ာနးခကမားပါဝငသည ဘကစၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကရယပါသည၊ (ဂ) ထ႔ေနာက အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျပ႒ာနးပါသည။

ကငညာႏင ဇငဘာေဘြတြင ဤေရ႕ေနာကစစဥပျဖင ေ႐ြးေကာကပြၿပးေနာက အၾကမးဖကမႈ ျဖစပြားျခငးက ေျဖရငးခပါသည။ ကငညာတြင ျပညသအမားပါဝငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးလပငနးစဥ ပကျပားသြားၿပးေနာက အစးရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးတစရပက အဆျပပါသည။ ယငးမၾကမးက ၂ဝဝ၅ ခႏစတြင လထဆႏၵခယပြ ကငးပျပလပရာ အတညမျပႏငဘ ပယချခငးခရပါသည။ ၂ဝဝ၇ ခႏစ ေ႐ြးေကာကပြရလဒမားကလညး အျငငး ပြားမႈမားျဖစပြားၿပး တစႏငငလး အၾကမးဖကမႈမား ျဖစပြားခပါသည။ ႏငငတကာမ ၾကားဝင ေစစပေပးမႈေၾကာင ၂ဝဝ၈ ခႏစတြင အာဏာခြေဝေရးအစအစဥ၊ အမးသားအဆင သေဘာ တညခကႏင ျပနလညသငျမတေရးအကဥပေဒတ႔က လကမတေရးထးႏငခပါသည။ ယငး အကးအေျပာငး ႏငငေရးသေဘာတညခကအရ ဆန႔ကငဘက ႏစဖြ႕ေပါငးလက အမးသား ညၫြတေရးအစးရဖြ႕စညးခပါသည။ ထ႔ေနာက အၾကမးဖကမႈ ျဖစပြားေစခေသာ ကာလရည ကစၥရပအသးသးကေျဖရငးရန ေနာကထပသေဘာတညခကမား ရယခပါသည။7 ယငးသေဘာ တညခကမားတြင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငေရး ျပနလညသးသပသည လပငနးစဥ အေသးစတလညး ပါဝငခၿပး ၂ဝဝ၉ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလမ စတင၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပနလညသးသပသည လပငနးစတငပါသည။ ကၽြမးကငသမား ေကာမတ Committee of Experts (CoE) က ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ျပစၿပး ျပညသလထထမလညးေကာငး၊ ေကာမတဝင ၂၇ ဥး ပါဝငေသာ လႊတေတာေရးရာေကာမတထမလညးေကာငး မတခကမား ရယၿပးအႀကမႀကမ ျပနလညသးသပျပငဆငပါသည။ ဤသ႔လပေဆာငႏငချခငးေၾကာင အဓက အေရးပါေသာ အျငငးပြားေနသည ကစၥရပမားက ဆးျဖတႏငခၿပး ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥ ဆကစပမႈမျပတရခပါသည။ ကၽြမးကငသမား ေကာမတ သည သတမတထားေသာ ၁၂ လကာလ ျပညေသာအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက

7 ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင အျခားေသာအခကအလကမားက သရလပါက နငငတကာကလသမၼဂ၏ ျငမးခမးေရးလပငနးစဥ ေဒတာေဘစက ၾကည႔ပါ။ <http://peacemaker.un.org>. ဤစာတမးပါ ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားက ေနာကဆကတြ (က) တြင ေဖာျပထားသည။

32 International IDEA

အၿပးသတျပစႏငခၿပး တငးျပျပညျပလႊတေတာသ႔ တငသြငးခပါသည။ ၂ဝ၁ဝ ျပညႏစ ဧၿပလ ၂ ရကတြင တငးျပျပညျပလႊတေတာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ကန႔ကြကသမရ အတညျပခ ပါသည။ ယငးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက တစႏငငလး လထဆႏၵခယပြကငးပရာ ေထာကခ အတညျပခရၿပး ၂ဝ၁ဝ ျပညႏစ ၾသဂတလ ၂၇ ရကေန႔တြင ျပ႒ာနးႏငခပါသည။

ဇငဘာေဘြ Zimbabwe တြင အလားတ လပငနးစဥက ေဆာင႐ြကခပါသည။၂ဝဝ၈ ခႏစ သမၼတ ေ႐ြးေကာကပြၿပးေနာက အၾကမးဖကမႈမားေၾကာင အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအစဥ ေဆာင႐ြကခရၿပး ကာလရည သမၼတတာဝနထမးေဆာငလကရခေသာ ေရာဘတမဂါဘ၏ ဇငဘာေဘြ အာဖရက အမးသားသမဂၢ မးခစတပဥး Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF) ႏင အတကအခ ဒမကေရစအေျပာငးအလ လႈပရားမႈ Movement for Democratic Change (MDC) ႏစရပ အဖြ႕တ႔အၾကား အာဏာခြေဝသည အစးရ ဖြ႕စညးခပါ သည။ ဤအစအစဥအရ အၾကမးဖကမႈရပတန႔ေစရန စြမးေဆာငႏငခၿပး ၂ဝဝ၈ ခႏစ ဧၿပလမစ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျပာငးလေရးလပငနးစဥ စတငခပါသည။ ၂ဝ၁၃ ခႏစ ေမလတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစက ေရးဆြၿပးစးၿပး လထဆႏၵခယပြကငးပလက အတညျပျပ႒ာနး ခပါသည။ သ႔ရာတြင သမၼတ မဂါဘႏင အပခပေနေသာပါတ၏ လႊမးမးမႈေၾကာင ျပညသလထ အမား တခနကပါဝငေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥမာ တစစတတစေဒသ လစလ ႐ႈခရပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ အခ႕ေသာ ျပ႒ာနးခကမားမာ ၁ဝ ႏစ ကာလအတြငး အသကမဝငေသးဘ ရပါမည (Allison 2013)။

အကးအေျပာငးအစအမမားက သေဘာတညမႈရယၿပးေနာက အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက ေရးဆြသည ဤလမးေၾကာငးအတငး ၁၉၉၁ ခႏစတြင ကေမၻာဒးယား Cambodia (Marks 2010: 210), ၂ဝဝ၁ခႏစတြင ကမ႐႕စ Comoros (သေတသနျပ ေလလာခကမား နညးပါးပါသည) ႏင ၂ဝ၁ဝ ျပညႏစတြင ဂန Guinea တ႔တြင ေဆာင႐ြကခပါသည။ ထ႔အျပင (ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥက အေျခခလက) ႏငငတစခတြငးမ နယေျမေဒသတစခက လြတလပ ေရးရယၿပး ႏငငသစထေထာငသညျဖစစဥ သ႔မဟတ ကယပငအပခပခြငရ ျပညနယ ထေထာင သည ျဖစစဥတြငလညး ဤေရ႕ေနာကအစအစဥ ကပင အသးျပခပါသည။ ႏငငသစ သ႔မဟတ ကယပငအပခပခြငရ ေဒသတညေထာငပါက အထးသျဖင နယေျမေဒသတြငးရ သကဆငသ မားအၾကား သေဘာကြလြေနေသာအခါ သ႔မဟတ ပငမႏငငမ ခြထြကၿပးေနာက ကြျပားမႈမား ေပၚေပါကလာေသာအခါ သ႔မဟတ ပမဆးဝါးလာေသာအခါ အသစေပၚေပါကလာသည ႏငင သ႔မဟတ ေဒသအတြငး သေဘာတညခကမားရယရန ေစစပညႇႏႈငးရျပနပါသည။ ဥပမာ အေရ႕တေမာ Timor Leste တြင လြတလပေရးရယၿပးေနာက အကးအေျပာငး အစအစဥမား က ကလသမဂၢက တညေထာငေပးၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥ ေဆာင ႐ြကႏငရနႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ေပၚေပါကလာႏငရန အေျခအေန ဖနတးေပးပါသည (Regulation no. 2001/2)။ သ႔ရာတြင လပငနးစဥက အေလာတႀကး ေဆာင႐ြကချခငးေၾကာင သကဆငသမားအၾကား အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခက တညေဆာကႏငချခငး မရပါ။ သ႔ျဖစ၍ အေရ႕တေမာ၏ ၂ဝဝ၂ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ေနာငအခါ အၾကမးဖကမႈမား ျဖစေပၚ မလာေစရန တားဆးေျဖရငးေပးႏငျခငး မရခပါ (Aucoin and Brandt 2010: 271)။

33International IDEA

ဘဂနဗးလ Bougainville (ပါပအာနယးဂန၏ ကယပငအပခပခြငရ ျပညနယတစခ ျဖစပါ သည) တြင ဘဂနဗးလျပညနယသစအတြက ၁၉၉၄ ခႏစ မရဂနပဋညာဥ Charter of Mirigini for a New Bougainville ျပ႒ာနးခရာ ဘဂနဗးလကၽြနးႏင ပါပအာနယးဂနႏငငအၾကား ဆကဆေရး က ျပ႒ာနးထားပါသည။ သးျခားႏငငသဖြယ ကယပငအပခပခြင အစအမမားထားရႏငေရး ျပငဆငျခငး ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ပဋညာဥ၌ ဘဂနဗးလရ အဖြ႕အသးသးႏင အပစအသးသး အၾကား ညႇႏႈငးခကမားလညး ပါဝငေနပါသည။ အကးအေျပာငး အပခပမႈ အဖြ႕ကတညေထာငၿပး ယငးအဖြ႕ကပင တငးျပျပညျပ လႊတေတာ၏လပငနးမားက လပေဆာငရန ျဖစပါသည။ ေနာကဆးတြင ၂ဝဝ၁ ခႏစ ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ခပဆၿပး ပါပအာနယး ဂနႏင ပဋပကၡက ေျဖရငးႏငခပါသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကရရၿပးေနာက ၁ဝ ႏစ ျပညၿပး ကယပငအပခပခြငရ ဘဂနဗးအစးရက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကၿပးေနာက ၁၅ ႏစအတြငး သးျခားႏငငအျဖစ ခြထြကလျခငး ရမရ လထဆႏၵခယရနလညး ထညသြငးျပ႒ာနးထားပါသည။ လထဆႏၵခယပြက ၂ဝ၁၉ ခႏစ ဇြနလ ၁၅ ရကေန႔တြင ကငးပျပလပရန စစဥထားပါသည။ ယငးမတငမ ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေရးဆြျပ႒ာနးခပါသည။ ကယျပန႔ေသာ အေျခချဖင ျပညတြငးႏငငေရး ေျဖရငးခကရရရန ႀကးပမးျခငးျဖစပါသည။ (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကရလဒအျဖစ ပါပအာနယးဂန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကလညး ျပငဆငခပါသည။)

ဤေရ႕ေနာကစစဥပ၏ အားသာခကမာ အစးရ မရပါက သ႔မဟတ ေ႐ြးေကာကပြရလဒက အျငငးပြားေနပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငၿပးခနအထ အပခပမည ယာယအစးရက ခကခငး ဖြ႕စညးႏငျခငး ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ေ႐ြးေကာကပြ အျငငးပြားမႈမားေၾကာင ‘ဒမကေရစ လပခတညးလညး’ အေျခအေနတြင ေ႐ြးေကာကပြအၿပး ပဋပကၡက ေကာလႊားႏငရန ဤ ခဥးကပပက အသးျပလက ယာယအာဏာခြေဝၿပး ေ႐ြးေကာကပြအသစ ကငးပလက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ျပငဆငပါသည။ ႏငင၏နယေျမေဒသမားသညကယပငအပခပခြင အမားအျပား ရယသြားျခငး၊ ကယတငအစးရဖြ႕စညး အပခပျခငး၊ လြတလပေရးရယျခငးတ႔ေၾကာင အစးရ အာဏာ လစဟာမႈျဖစပြားလငလညး ဤေရ႕ေနာကအစအစဥက အသးျပၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒလပငနးစဥမားက လပေဆာငပါသည။ ယငး အေျခအေနႏစရပလးတြင ဤ ေရ႕ေနာက အစအစဥ၏ အားနညးခကမာ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥက အလငအျမန ေျဖရငးခက အျဖစလပေဆာငရာတြင အစဥအလာ ဒမကေရစနညးက တရားဝငျဖစမႈ နညးပါးျခငးျဖစပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြက စဥးစားေဆြးေႏြးျခငးႏင အားလးသေဘာတညမႈ တညေဆာက ျခငးတ႔ လအပေနလငကစား ေ႐ြးေကာကပြ အလငအျမနကငးပျပလပရန ဖအားက တးပြားေစပါ သည။ ကေမၻာဒးယား Cambodia, ကမ႐႕စ Comoros ႏင အေရ႕တေမာ Timor Leste တ႔တြင ထသ႔ေသာ အေျခအေနမား ၾကေတြ႕ခရသညဟ ဆႏငပါသည။

34 International IDEA

၃။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသညပငလင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ျဖစၿပး အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆကလကေရးဆြျခငး

ဤပစတြင တရားဝငျပ႒ာနးထားေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမရဘ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒသည ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင ဗဟအခကအခာ အခနး က႑မပါဝငလက အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး ျဖစပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမတငမ ၿငမးခမးေရး သ႔မဟတ ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာ တညခကမား ရခႏငေသာလညး ယငးတ႔မာ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားတြင မပါ ဝငပါ။ မမားက သေဘာတညျခငးႏင အကးအေျပာငးလပငနးစဥက သတမတျခငး၊ ပေဖာျခငး မားသာ ျဖစပါသည။ ခဒ Chad, ကြနဂ ဒမကရကတစသမၼတႏငင Democratic Republic of Congo, အဂစ Egypt, မဒါဂတစကာ Madagascar, နေပါ Nepal ႏင ေတာငအာဖရက South Africa ႏငင ေျခာကႏငငတြင ႏငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥမားသည ေယဘယအားျဖင ဤပစအတငး ေဆာင႐ြကခၾကျခငး ျဖစပါသည။

ဤေရ႕ေနာကအစအစဥျဖင ေဆာင႐ြကခသည အထငရားဆး ဥပမာမာ ေတာငအာဖရက South Africa ႏငင ျဖစပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသညလပငနးစဥ စနမနာ ျပအျဖစ မၾကာခဏၫႊနးဆေလ ရေသာလညး လပငနးစဥက အေသးစတေလလာၾကညေသာခါ အမားထငျမငယဆၾကသညထက ပမ႐ႈပေထြးေၾကာငး ေတြ႕ႏငပါသည။ အာဖရက အမးသား ကြနဂရက African National Congress (ANC) ႏင ေတာငအာဖရကအစးရအၾကား ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥလပေဆာငရာ ကနဥး သေဘာတညခကမား ရရခပါသည။ အထငရားဆး သေဘာ တညခကမာ ၁၉၉၁ ခႏစ စကတငဘာလ ၁၄ ရကေန႔တြင အရပဘကလမႈအဖြ႕အစညးႏင ႏငငေရးအပစေပါငး ၄ဝ ေကာ ပါဝငလကမတေရးထးခေသာ အမးသားၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက National Peace Accord ျဖစပါသည။ ယငးသေဘာတညခက မာ အစးရဖြ႕စညးပမားက ေျပာငးလရနထက အၾကမးဖကမႈ မျဖစပြားေစေရး တားဆးရနရည႐ြယပါသည (Spies 2002)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမာ အျငငးပြားေနဆျဖစၿပး ပါတစ အကး အေျပာငး အစအမမားျပလပရန ေဆြးေႏြးပြမား တစႀကမမက ပကျပားခပါသည။ ၁၉၉၃ ခႏစ ဧၿပလမသာ ပါတစညႇႏႈငးေဆြးေႏြးသည လပငနးစဥ Multi-Party Negotiating Process (MPNP) က စတငႏငချခငးျဖစပါသည (Barnes and De Klerk 2003)။ ေတာငအာဖရက ကြနျမနစပါတ ေခါငးေဆာငႏင အာဖရက အမးသားကြနဂရက (ANC) ၏ လကနကကငတပဖြ႕တြင အေရးပါသ Chris Hani (ခရစစဟာန) ၁၉၉၃ ခႏစ ဧၿပလအတြငး လပၾကသတျဖတခခရၿပး လပငနးစဥတြင အေရးပါေသာ အလညအေျပာငး ျဖစခပါသည။ ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥ လြယလငတက ပကျပားသြားႏငေၾကာငး ထငရားေပၚလြငေစခၿပး လပငနးစဥတြင ပါဝငေနေသာ အဖြ႕မား အေနျဖင ရလဒမား လငျမနစြာထြကေပၚေရး မလပေဆာငႏငလင လကနကကငပဋပကၡ

အပစအခက ရပစျခငး/တစစတတစပငး ျငမးခမးေရး

သေဘာတညခက

ၾကားျဖတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ

အျပးသတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ

35International IDEA

ျပနလညျဖစပြားေတာမည ၿခမးေျခာကမႈ အႏရာယႏင ရငဆငရျခငးျဖစပါသည။

အႏစသာရအားျဖင MPNP သည ANC ႏင ေတာငအာဖရကအစးရအၾကား ညႇႏႈငးေဆြးေႏြး လက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက သေဘာတညသည စာခပခပဆႏငေရး ေဆာင႐ြက သညလပငနးစဥ ျဖစပါသည။ ယငးၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အာဏာခြေဝသည အစအမအေပၚ အေျခခလက အစးရဖြ႕စညးေရး မေဘာင၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒခ႐းအသစ ဖြ႕စညးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပထးလပနညးမား အပါအဝင အဓကမ ၃၄ ရပ ပါဝငပါသည။ ယငးမ ၃၄ ရပမာ ANC ႏင ထစဥက အာဏာရ ေတာငအာဖရက အမးသားပါတ National Party of South Africa အၾကား ႏငငေရး ေျဖရငးခကျဖစပါသည။ အာဏာရအစးရအေနျဖင အာဏာလႊေျပာငးေပးၿပးေနာက ေ႐ြးေကာကပြေနာကပငး ကယျပန႔စြာ ျပညသလထႏင တငပငေဆြးေႏြး ေဆာင႐ြကမညလပငနးစဥအေပၚ ၾသဇာသကေရာက ထနး ခပႏငမႈ မရေတာသညတင မမတ႔၏ပငမအကးစးပြားမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစတြင အကာအကြယေပးမညျဖစေၾကာငး ယငး မ ၃၄ ရပျဖင အာမခခကေပးထားျခငးေၾကာင ျဖစပါ သည။ သ႔ျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ေ႐ြးေကာကပြမားေၾကာင အဓကအေရးပါ ေသာ ေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ႏငငေရးေျဖရငးခကရယႏငၿပး တစခနတညးမာပင ေနာင အခါ အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥ လညး လပေဆာငႏငေစရန စမႏငချခငး ျဖစပါသည (Spies 2002)။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက ၁၉၉၄ခႏစ ဇနနဝါရလတြင အတညျပခၿပး ေ႐ြးေကာကပြမားက ၁၉၉၄ ခႏစ ဧၿပလ တြင ကငးပခပါသည။ ယခငက လပငနးစဥက ကဖကယဖကလပခေသာ ႏငငေရးပါတမားျဖစ သည အငကာသာလြတလပေရးပါတ Inkatha Freedom Party ႏင လကယာစြနး အာဖရကာနာ Afrikaaner အပစမားသည လပငနးစဥမ ႏတထြကရန ၿခမးေျခာကခၾကေသာလညး ၎တ႔၏ အဓက စးရမပပနမႈမားက ေနာကဆးအခနတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပငဆငခကမား ျပလပ ၍ ေျဖရငးေပးခသျဖင ေ႐ြးေကာကပြမားတြင ပါဝငအေ႐ြးခခၾကပါသည။ အခ႕ေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥမားတြငလညး ပါဝငခၾကပါသည (Ebrahim and Miller 2010, 141–42)။ ေ႐ြးေကာကပြၿပးေနာက တငးျပျပညျပလႊတေတာ Constitutional Assembly (CA) ေခၚယၿပး ကယျပန႔စြာ ျပညသလထ ပါဝငႏငသည လပငနးစဥျဖင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပစခပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အာမခခကတစရပ အျဖစ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး မမားႏင ကကညေၾကာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရား႐းက အတညျပေပးရမညဟ ျပ႒ာနးထားပါသည။ ပထမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက ယငး တရား႐းက ပယခခၿပး တငးျပျပညျပလႊတေတာက ျပငဆငခကမားျဖင ၁၉၉၇ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၄ ရကတြင ျပ႒ာနးေသာ အခါမသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐းကလညး အတညျပေပးခပါသည။ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၁၉၉၇ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၄ ရကတြင ျပ႒ာနးႏငခပါသည။

ေတာငအာဖရကတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ ေအာငျမငခ ျခငးမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအဆငတြင အေျခခႏငငေရးေျဖရငးခကရရရန ေဆာင ႐ြကႏငချခငးေၾကာငဟ ဆႏငပါသည (Bilchitz et al. 2016)။ အျခားႏငငမားတြင ေရ႕ေနာက

36 International IDEA

အစအစဥ ေဆာင႐ြကပဆငတေသာလညး ေတာငအာဖရကမာကသ႔ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒအဆငတြင အေျခခ ႏငငေရး ေျဖရငးခကမရယဘ ေဆာင႐ြကချခငးမား မၾကာခဏ ေတြ႕ရပါသည။ ဥပမာအားျဖင နေပါႏငင လပငနးစဥက ဆကလကေဖာျပထားပါသည။

နေပါ Nepal တြင ဆယစႏစတစစၾကာ ျပညတြငးပဋပကၡျဖစပြားခရာ တစစတတစေဒသ အားျဖင ၁၉၉ဝ ျပညႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည တငးရငးသားလမး၊ ဘာသာစကားႏင ယၾကညကးကြယသည ဘာသာမတကြျပားမႈမားျပားေသာ နေပါ လ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ႏငငေရး ႏင ဥပေဒပငးဆငရာ အမားမပါဝငႏငမႈမားေၾကာင ပဋပကၡျဖစပြားရျခငး ျဖစပါသည။ ပစခတ တကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကႏင အမားပါဝငမႈေပၚ အေျခခေသာ ႏငငေရး ေျဖရငးခက ေဆာင႐ြကရန ကတကဝတျပသည ဘကစၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတ႔က ၂ဝဝ၆ ခႏစ တြင လကမတေရးထးခပါသည။ ထ႔ေနာက ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပ႒ာနးခပါသည။ ယငး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာ အဖြ႕ဝင ၁၅ ဥး ေကာမရငက မၾကမးျပစချခငးျဖစၿပး ေကာမရငတြင အမးသမးမားႏင လနညးစမားကယစားျပပါဝငမႈ နညးပါးခပါသည။ ျပညသလထႏင ေဆြးေႏြးျခငး မရခပါ။ ေဆြးေႏြးပြမားတြင သေဘာတညခေသာ မမားအတငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးခကစာသားအျဖစ ျပစချခငးသာ ျဖစၿပး ႏငငေတာ တြင ဖယဒရယစနစ ကငသးရနကသ႔ေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခက၏ ပသဏၭာနဆငရာ ကစၥရပ မားက ေျဖရငးျခငးမျပဘ တငးျပျပညျပလႊတေတာက ဆကလကေျဖရငးရန ခနထားခပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ကယစားလယ ၆ဝ၁ ဥးက ျပညသလထ တစရပလး ပါဝငေသာ ေ႐ြးေကာကပြစနစျဖင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကလက တငးျပျပညျပ လႊတေတာ ေခၚယရန ျပ႒ာနးထားပါသည။ တငးျပျပညျပလႊတေတာက အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၂ ႏစအတြငး အၿပးေရးဆြရနလညး အခနဇယား သတမတထားပါသည။ ယငးအခနဇယားက ၄ ႀကမ သကတမးတးခေသာလညး အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပစၿပးစးျခငးမရဘ ၂ဝ၁၂ ခႏစ ဇလငလတြင တငးျပျပညျပလႊတေတာက ဖကသမးခပါသည။ ၂ဝ၁၃ ခႏစ ႏဝင ဘာလတြင ဒတယ တငးျပျပညျပလႊတေတာက တစႏငငလး ေ႐ြးေကာကပြျဖင ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကခပါသည။

၂ဝ၁၅ ခႏစ ဧၿပလ ငလငႀကးလႈပခၿပးေနာက ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇြနလမသာလင တငးျပျပညျပ လႊတေတာတြင ပါဝငသည အႀကးဆးႏငငေရးပါတ ၄ ပါတမ ေခါငးေဆာငမားသည အခက ၁၆ ခကပါ သေဘာတညခကက လကမတေရးထးၿပး ၈ ျပညနယ ပါဝငသည ဖယဒရယႏငင တညေထာငရန စစဥခပါသည။ ျပညနယမား ခြျခားသတမတေရးကစၥမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥ တစေလာကလးမားစြာ အျငငးပြားမႈ ျဖစခပါသည။ တငးျပျပညျပလႊတေတာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇလငလတြင အတညျပခရာ အမားပါဝငေဆာင ႐ြကသည လပငနးစဥ တေတာငးသြားပါသည။ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လထဆႏၵ ခယပြ မကငးပဘ ၂ဝ၁၅ ခႏစ စကတငဘာလ ၂ဝ ရကေန႔တြင ျပ႒ာနးခပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (အပဒ ၁၃၈) တြင ေဖာျပထားသည အမားပါဝငေသာ အပခပမႈ ဖြ႕စညးပမား ျပ႒ာနးလကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လေလာကစြာမပါဝငဟ လနညးစ အပစမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပ႒ာနးသညအတြက အၾကမးဖကျခငး၊ ကယကယျပန႔ျပန႔

37International IDEA

ဆႏၵျပျခငးမား ျဖစပြားခပါသည။ ယငးကစၥရပမားက ေျဖရငးရနအတြက ၂ဝ၁၆ ခႏစ ဇနနဝါရလ အထ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက ႏစႀကမျပလပခၿပး ေနာကထပ ျပငဆငခကမား လညး ျပလပရဖြယရာ ရပါသည။

ကြနဂ ဒမကရကတစ သမၼတႏငင Democratic Republic of the Congo တြင ပထမ အကးအေျပာငး ကာလမာ ၁၉၉၄ ခႏစမ ၁၉၉၇ ခႏစအထ ျဖစၿပး ဗလခပႀကး ဂးဆကကာဘလာ General Joseph Kabila အာဏာသမး၍ ၁၉၉၄ ခႏစ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ဖကသမး၍ ၎အစား ဥပေဒကသ႔ အာဏာတညသည အမန႔ဒကရက ထတျပနခပါသည။ ထ႔ေနာက ပစခတတကခကမႈရပစေရး/ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ရယခၿပး ၂ဝဝ၃ ခႏစတြင အကးအေျပာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအသစ (ေနာကထပ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ) က ျပ႒ာနးခပါသည။ ဆကလက၍ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပစၿပး ၂ဝဝ၆ ခႏစတြင ျပ႒ာနးခပါသည။ ၂ဝ၁၃ ခႏစတြင အၾကမးဖကမႈမား ျပနလည၍ အျပငးအထန ျဖစပြားပါသည။

အျခားႏငငမားတြငလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေျပာငးလျခငးျဖင ‘အေလာေပး လကေလာၿပး’ ပဋပကၡကေရာငလႊရန ေဆာင႐ြကခၾကေသာလညး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအသစမားအတြက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမား ဆကလကျပလပၾကရပါသည။ ဥပမာ ခဒ Chad (၁၉၉ဝ ခႏစ) ႏင မဒါဂတစကာ Madagascar (၂ဝဝ၉ ခႏစ) တ႔တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏငအည မဟတဘ (အၾကမးဖက၍) အစးရ ျဖတခခရၿပးေနာက ႏစႏငငလးတြင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပ႒ာနးခၾကၿပး ေနာကဆးတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒကအတညျပျပ႒ာနးခၾကပါသည။ ခဒတြင အကးအေျပာငး အမးသားပဋညာဥTransitional National Charter ဟေခၚေသာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက လေပါငး ၃ဝ အတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစျဖင အစားထးျပ႒ာနးရန ျဖစပါသည။ မဒါဂတစကာတြင အကး အေျပာငး အမးသားပဋညာဥ Charte de la Transition က ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အျဖစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ေရးဆြႏငရန စစဥေဆာင႐ြကခပါသည။ ခဒတြင ေရျပငညႏင အထကေအာက ပါဝငမႈ မရျခငး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြသည ေကာမတဝငမား စြမးေဆာငရညမလေလာကျခငးစသည ႀကးေလးေသာ ခ႕ယြငးခကမားေၾကာင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရားဝငျဖစမႈက ထခကၿပး ၂ဝဝ၅ ခႏစ ျပညတြငးစစ ျဖစပြားသညဘကသ႔ ဥးတညေစခသညဟ ဆႏငပါသည (Widner n.d.; Zulueta-Fülscher 2015: 22)။ မဒါဂတ စကာတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ အာဏာခြေဝေရးအပငးမားက အေကာငအထည မေဖာခဘ ၂ဝ၁ဝ ျပညႏစတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစက အတညျပျပ႒ာနးခလငကစား အမားပါဝငမႈ မလေလာကသညပစအတငး ဆကလကေဆာင႐ြကခၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လထဆႏၵခယပြမာလညး မသမာမႈမား ျဖစပြားသညဟ ကယျပန႔စြာ ေဝဖနခရပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပ႒ာနးၿပးေနာက ၂ဝ၁၁ ခႏစတြင ေနာကထပ အကးအေျပာငး အစအမမား ပါဝငသည မဒါဂတစကာ ပဋပကၡ အဆးသတေရးလမးျပေျမပ Roadmap for Ending the Crisis in Madagascar ေရးဆြခပါသည။ ထ႔ေနာကပငးတြငလညး တးတကမႈ ရရေရး အခကအခ မားႏင ဆကလက ရငဆငရပါသည (Connolly 2013)။

38 International IDEA

ဤေရ႕ေနာကစစဥပ၏ အားသာခကမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည မတည ေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမေဘာငႏစရပအၾကား ေပါငးကးေပးႏငျခငးျဖစပါသည။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥ မစတငမ ႏငငေရး/စစေရး လကေတြ႕လပေဆာငေနသ မားသည ႏငငေရးေျဖရငးခက ေယဘယအခကမား (ႏင ေ႐ြးေကာကပြကငးပေရး) က သေဘာ တညခကရယႏငသည တစခနတညးမာပင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကက ပမကယျပန႔ေသာ အမားျပညသပါဝငသည လပငနးစဥအေပၚ အေျချပႏငပါသည။ အားနညး ခကမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက၏ အေရးပါေသာ အစတအပငး အမားအျပားသည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ တညေဆာကသညအခါမ လပေဆာငရန ကနရေနၿပး ပါဝငေဆာင႐ြကေသာ လပငနးစဥ ျဖင ခကခေသာကစၥရပမားတြင သေဘာတညမႈ မရရႏငသညအခါ အခကအခမားႏင ၾကေတြ႕ ရႏငျခငး ျဖစပါသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကရယၿပးေနာက ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက ကငသးျခငးေၾကာင ေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပႏငပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ေနာကဆးအဆင တြင အလငအျမန လပေဆာငရန ဖအားေပးမႈမား ေလာနညးေစႏင ပါသည။

၄။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားပါရၿပး ဆကလက၍ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ကငသးလက အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြသည အဆငက ေဆာင႐ြကျခငး

ဤေရ႕ေနာကစစဥသညပစမာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအမမားပါရၿပး (ယငးမတငမကလညး ပစခတတကခကမႈရပစေရး/ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကမား ရခႏငပါေသးသည) ဆကလက၍ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ကငသး လက အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးပါသည။ ႏငငသးႏငင (ဘ႐ြနဒ Burundi, အာဖရကအလယပငးသမၼတႏငင Central African Republic ႏင ရဝမဒါ Rwanda) တြင အၾကမးအားျဖင ဤပစအတငး ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမား လပေဆာငခၾကပါသည။ ႏငငတကာကပါဝငေဆာင႐ြကမႈရသည ထးျခားေသာ ျဖစရပမားျဖစေသာ ကဆဗ Kosovo, အာဖဂနနစၥတန Afghanistan ႏင အရတ Iraq တ႔တြငလညး အလားတ ေရ႕ေနာကစစဥပက ေတြ႕ရပါသည။

ဤပစတြင အကးအေျပာငးႏငငေရးအစအမမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏစမး လးက အသးျပပါသည။ သာမနအားျဖင ယငးသ႔ ႏစမးလးအသးျပေသာႏငငမားမာ (က) ႏငင စဖြ႕ တညေထာငပဆငရာ မေကနပခကမား၊ လ႔အဖြ႕အစညးအခ႕အပငးမားတြင ကယကယ ျပန႔ျပန႔ ျပျပငေျပာငးလေရး လပေဆာငေပးရန လအပခကမားက ျဖညဆညးေဆာင႐ြကေပးမႈ မရျခငးတ႔ေၾကာင ကာလၾကာျမငစြာ ျပညတြငးပဋပကၡႏင ၾကေတြ႕ခရေသာ ႏငငမား (ခ) ပဋ ပကၡက အဆးသတရန အဖြ႕အစညးစနစ အားနညးေသာ သ႔မဟတ မရေသာ ႏငငမား ႏင (ဂ)

အကးအေျပာငး နငငေရး သေဘာတညခကမား

ၾကားျဖတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ

အျပးသတ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ

39International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥမား တစဆငခငး ေဆာင႐ြကျခငးက ႏငငေရးႏင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကမားရရေရး ေစစပညႇႏႈငးသည နညးလမးအျဖစ ႐ႈျမငေသာ ႏငငမား ျဖစပါသည။ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥမား ခမတေဆာင႐ြကျခငးမာ အပခပေရးတြင ေဆြးေႏြးတငပငသည စဖြ႔ပ ရေစရန ျဖစပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးျခငးမာ (က) ဆကလက၍ အသငျပငဆငရနႏင တငးျပျပညျပ လႊတေတာက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာက ႏငရန (ခ) ပဋပကၡျဖစေနေသာအဖြ႕မား ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတည ေဆာကသည လပငနးစဥ အေျခခခငမာေစမည ႏငငေရးေျဖရငးခက ရရေရးအခနယႏငရန ႏင (ဂ) ပဋပကၡျဖစေနေသာအဖြ႕မားက အားေပးေထာကခသည အပစမားႏင ျပညသလထ တစရပလးအၾကား ပမအားေကာငးေသာ ဆကဆေရးမား တညေဆာကႏငရန ျဖစပါသည (Zulueta-Fülscher 2015: 28)။ သ႔ရာတြင ျဖစရပေလလာခကမားက ၾကညပါက ယငး ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥမားသည ေအာငျမငမႈရရသညအဆင အမးမး ရေနပါသည။

ဘ႐ြနဒတြင Burundi ပထမဆး ဒမကေရစနညးက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခရသည ဟးတး လမးသမၼတ Melchior Ndadaye (မလခဝါအငဒါဒါေယ) ၁၉၉၃ခႏစ ေအာကတဘာလတြင လပၾကခရၿပးေနာက တစႏငငလး အၾကမးဖကမႈမား ျဖစပြားလာခပါသည (Wolpe 2011)။ ႏငငေတာက ျပနလညတညမတရန ႀကးပမးခကမားတြင ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာ တညခကမားႏင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ခပဆႏငရန ႀကးပမးျခငး၊ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမား လပေဆာငႏငရန ႀကးပမးျခငးတ႔ ပါဝငပါသည။ အကးအေျပာငးႏငငေရး အစအမက ၁၉၉၄ ခႏစတြင ေဆာင႐ြကခၿပး (၁၉၉၆ ခႏစတြင အာဏာသမးမႈျဖစပြားၿပး ယငးအကးအေျပာငးႏငငေရးအစအမက ဖကသမးပါသည) ၁၉၉၆ ခႏစတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးခပါသည။ ထ႔ေနာက ၂ဝဝဝ ျပညႏစတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ျဖစေသာ အာ႐ရာသေဘာတညခက Arusha Accord က လကမတေရးထးခပါသည။ ၂ဝဝ၁ ခႏစတြင ဒတယ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပ႒ာနးခပါသည။ ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင ‘ၾကားျဖတ’ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ျပ႒ာနးၿပး ယငးက ၂ဝဝ၅ ခႏစတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအျဖစ အတညျပပါသည။ သေဘာတညခကမားက အခ႕အဖြ႕မားက လကမခခငသလလ (အေကာငအထညမေဖာခငသလလ) အငတငတငလပျခငးမားက ေကာလႊားႏငရန ေဒသတြငးမ ဖအားေပးျခငးသည အထးအေရးပါခၿပး ေနာကဆး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးႏငသည အထ လပငနးစဥက ေမာငးႏငေပးႏငခပါသည။ ဤ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည မဟာမတ ဖြ႕စညးျခငး သေဘာေဆာငၿပး ထစဥက အနညးႏငအမား ကယျပန႔စြာလကခၾကသည ႏငငေရး ေျဖရငးခကက ထငဟပပါသည။ အၾကမးဖကမႈ ေလာနညးကဆငးေရးတြင အဓကအေၾကာငး အခကအျဖစ ပါဝငခသညဟ ယဆရပါသည (Reyntjens 2015)။ သ႔ေသာ ၂ဝ၁၅ ခႏစတြင သမၼတက ရာထးသကတမး ကန႔သတခကမားက တးျမႇငရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆင ေရးလပေဆာငျခငး စသည အေၾကာငးမား၏ အကးဆကအျဖစအၾကမးဖကမႈမား ျပနလည ျဖစပြားလာခပါသည (Kabumba 2015)။

အာဖရကအလယပငးသမၼတႏငင Central African Republic တြင ၂ဝ၁၃ ခႏစက အၾကမး

40 International IDEA

ဖကမႈမား ျပငးထနျခငးေၾကာင ဆန႔ကငဘကအဖြ႕မားသည အကးအေျပာငးႏငငေရးအစအမမား ပါဝငသည ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကက (၂ဝ၁၃ ခႏစ ဇနနဝါရလ ၁၁ ရကေန႔တြင) ခပဆခၾကရပါသည။ မၾကာမ (၂ဝ၁၃ ခႏစ ဇလငလ ၁၈ ရကေန႔တြင) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒျပ႒ာနးၿပး အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက (၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင လထဆႏၵခယပြ ကငးပလက) အတညျပျပ႒ာနးခပါသည။ ယငးတ႔အားလးက အကးအေျပာငး ကာလ အမးသားေကာငစ Transitional National Council က မၾကမးေရးဆြခပါသည။ ဤ လပငနးစဥျဖင အခနတအတြငး ႀကးမားေသာေအာငျမငမႈမား ရရခေသာလညး လျခေရးအေျခ အေနမာ စတမခရေသးဘ လပငနးစဥတစခလးအတြငး အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈဆငရာ ထငရားျမငသာေသာ ကန႔သတခကမား ရေနပါသည။

ရဝမဒါ Rwanda တြင အာဏာခြေဝေရး သေဘာတညခကႏစရပက ၁၉၉၃ ခႏစ Arusha Accords (အာ႐ရာ သေဘာတညခကမား) အရ ခပဆခရာ ယငးတ႔တြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ပါဝငပါသည။ ရဝမဒါတြင လမးျပတသတျဖတမႈ ျဖစပြားခၿပး ယငးသေဘာတည ခကမား ေအာငျမငမႈမရေၾကာငး လြနစြာထငရားခေသာလညး လျခေရးအေျခအေန တညၿငမ ေစရန စြမးေဆာငႏငခပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက ၂ဝဝဝ ျပညႏစမသာ စတငခပါသည။ လပငနးစဥမာ အမားျပညသပါဝငႏငမႈ ျမငမားၿပး ၂ဝဝ၃ ခႏစတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပ ျပ႒ာနးႏငခပါသည (Ankut 2005)။ သ႔ရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစနစတစခလးတြင ပဋပကၡတြငပါဝငသည အပစတစစကသာ လႊမးမးခၿပး အာဏာရင လပနညးလပဟနျဖင ေဆာင႐ြကခပါသည။ ၂ဝ၁၅ ခႏစတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ျပငဆငၿပး သမၼတသကတမး ကန႔သတခကမားက ပယဖကခပါသည။

ပထမဆး ကဆဗ Kosovo ထ႔ေနာက အာဖဂနနစၥတန Afghanistan ႏင အရတ Iraq သးႏငငတြငလညး ႏငငတကာက ပါဝငလာေသာ ပဋပကၡႏင အစးရအေျပာငးအလမား ျဖစပြား ၿပးေနာက ဤေရ႕ေနာကစစဥပ အမးအစားကအသးျပခပါသည။ ယငးလပငနးစဥမားမာ ကလ သမဂၢ လျခေရးေကာငစ ပဋဥာဏမားအေပၚတြင အေျချပၿပး ႏငငတကာမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၾကားဝငညႇႏႈငးေပးျခငးက ပဋပကၡေျဖရငးသည အစအမအျဖစ ဆးျဖတအသးျပျခငးျဖစသည။ (Bell 2006: 394)။ ပထမဥးစြာ ႏငငတကာမ အကးအေျပာငးအပခပေရး အစအစဥ ျပလပ ေပးၿပး (ကလသမဂၢလျခေရးေကာငစ ဆးျဖတခကျဖင ဖြ႕စညးျခငး သ႔မဟတ ပပးေပးျခငး ျဖစပါသည) ဆကလက၍ ႏငငတကာဥးေဆာငမႈျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက ဆကလကလပေဆာငပါသည။ (ကနဥးတြင အတငပငခ) အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအစဥမားျပလပျခငး၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ကငသးျခငး၊ အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငးတ႔က အဆငဆငေဆာင႐ြကၿပး နယေျမေဒသအတြငး ၿပငဘက အပစမား အၾကား သေဘာတညခကရရေရး ညႇႏႈငးေပးပါသည (Bell 2006: 394)။

ကဆဗ Kosovo တြင အယေဘးနးယားလမးမားႏင ဆားဘးယားလမးမားအၾကား ျပညတြငး ပဋပကၡအဆးသတေရးအတြက ႏငငတကာမပါဝငလာၿပး ေျမာကအတလႏတ စာခပအဖြ႕ (ေနတး) North Atlantic Treaty Organization (NATO) ႏင ဆားဘးယား Serbia အၾကား

41International IDEA

ပဋပကၡ ျဖစပြားၿပးေနာက ၁၉၉၉ ခႏစတြင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ စတငခပါသည။ ကလသမဂၢက အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥက တညေထာငပါသည။ ကနဥးတြင အတငပငခအစအမအျဖစ ႏငငတကာ အကးအေျပာငး အပခပမႈႏင ျပညတြငး အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအစဥမား ႏစမးလးပါဝငပါသည။ ျပညတြငး အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥ မားမာ ၁၉၉၉ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၂၃ ရကေန႔တြင ခပဆခေသာ ရမဘေယး ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက Rambouillet Peace Accord အေပၚ အေျခခပါသည။ သ႔ေသာ ဆန႔ကငဘက အဖြ႕မားသည ေနာကဆးတြင ယငးသေဘာတညခကက လကမတေရးထး အတညျပႏငျခငး မရပါ (Weller 1999 တြငလညး ေလလာႏငပါသည)။ ယငးအစအမမား လပေဆာငၿပးေနာက ၂ဝဝ၁ ခႏစ ယာယကယပငအပခပေသာအစးရ ဖြ႕စညးအပခပမႈ မေဘာင Framework for Provisional Self-government (2001) ဟ ေခၚတြငေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးပါသည။ ယငး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြငလညး ရမဘေယးလပငနးစဥႏင ကလသမဂၢလျခေရးေကာငစ ပဋဥာဏ အမတ ၁၂၄၄ တ႔မ အခကမားက ထညသြငးထားပါသည။ ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင အာတဆာရစမကနး Ahtisaari Plan ေရးဆြၿပး ဆားဘးယားလမးမားႏင အယေဘးနးယား လမးမားအၾကား အၿပးသတႏငငေရး ေျဖရငးခကရယရန ႀကးပမးရာ ေအာငျမငမႈမရရဘ ပကျပားခပါသည။ ကဆဗရ အယေဘးနးယား လမးမားက တစဘကသတ လြတလပေရးေၾကညာခၿပး အာတဆာရစမကနးပါ အဆျပခကမား ထညသြငးေရးဆြထားသည အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ၂ဝဝ၈ ခႏစတြင အတညျပ ျပ႒ာနးပါသည (International Court of Justice 2010)။ အၾကမးဖကမႈမားသသာစြာ ေလာနညးကဆငးသြားေသာလညး ႏငငမာ အလြယတကၿပကြႏငသည အေနအထားျဖစၿပး ႏငငတကာဖြ႕ၿဖးေရးအကအညအေပၚ မခအားထားေနရပါသည။

အာဖဂနနစၥတန Afghanistan ႏင အရတ Iraq တြငလညး ႏငငတကာ အကးအေျပာငး အပခပေရးအဖြ႕မားက (ယငးတ႔မာ ကနဥးတြင အပခပမႈအတငပငခမား ျဖစပါသည၊ Bell 2006: 394–95 က ၾကညပါ) ျပညတြငး အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥမားႏင တစၿပငတညး တညေထာငခပါသည။ ထ႔ေနာက အစးရမား ျပတကသြားၿပးကနခသည ျပညတြငးကြျပားမႈမား ကကစားရန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကငသးလက အနာဂတအတြက သေဘာ တညခကမားရရေရး ေစစပေပးပါသည။ အာဖဂနနစၥတနတြင တာလဘနႏင အရတတြင ဘာသပါတတ႔ အပါအဝင အဓက ျပညတြငးတြင လႈပရားေနေသာ ႏငငျပနလညတညေဆာကေရး မျပလပမ ျပညနယခငး ပဋပကၡတြင ပါဝငေနသညအဖြ႕မားမာ ၿငမးခမးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥတြင ပါဝငခြငမရဘ ဖယထတျခငး သ႔မဟတ ေဘးဖယ ထားျခငး ခရပါသည။ ထ႔အတြက လပငနးစဥတြင ကာလရညအကးဆကမား ရလာပါသည။

ဤေရ႕ေနာကစစဥပက ကငသးျခငး၏ အားသာခကမာ အစးရမရေသးပါက ခကခငးအစးရ ဖြ႕ႏငျခငး ျဖစပါသည။ ဆကလက၍ အဆငဆငလပငနးစဥျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခကက ထငဟပေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ျပစႏငပါသည။ သ႔ရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေျဖရငးခကရရရနလညးေကာငး၊ ပဋပကၡအႏ႕အျပား ျဖစပြားခေသာ (လမးအလက) ကြျပားမႈမားျပားသည လ႔အဖြ႕အစညးမားတြင ႏငငေရးႏင ဥပေဒအဖြ႕အစညးမားက သေဘာ

42 International IDEA

တညခက ရယလက တညေထာငရန လညးေကာငး၊ ခကခသညက ေယဘယအားျဖင ေတြ႕ရ ပါသည။ ယငးလပငနးစဥမားမာ ေျဖရငးရမည ပဋပကၡမား၏ သေဘာသဘာဝေပၚ မတညလက ေရ႕တးေနာကငင အတကအကမားျပားၿပး ၿငမးခမးတစလည ပဋပကၡတစလည ကြျပားမႈတစ လည အျပနအလန ျဖစေနတတပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပစၿပးေသာလညး ႏငငအတြငး ကြျပားမႈအားလးက ထငဟပေျဖရငးႏငျခငး မရသျဖင ထေရာကမႈမရဘ ျဖစေန တတပါသည။

ႏငငတစႏငငႏင တစႏငင ထပတမတညႏငျခငးေၾကာင ပစတစခတညးျဖင ေအာငျမငမႈ ရရႏငမညဟ မဆႏငပါ။

အထကေဖာျပပါ ဥပမာမားကၾကညျခငးျဖင ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပမားမာ အလရ သလ ေ႐ြးခယႏငျခငး မဟတဘ သကဆငရာႏငင၏ ပကတအေျခအေနအရ ပဋပကၡ ေျဖရငး ႏငရန ေဆာင႐ြကရမည ထးျခားေသာ လအပခကမားက အတငးအတာတစခအထ တ႔ျပန ေဆာင႐ြကျခငးသာ ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥႏင အဓက ဆးျဖတခကခမတသမားအၾကား ႏငငေရးေျဖရငးခက အသစက သေဘာတညမႈရယသည အေျခခလပငနးစဥတ႔အၾကား ဆကစပမႈသည အထးအေရး ပါေၾကာငး ေတြ႕ႏငပါသည။ အဓက ဆးျဖတခကခမတသမားဆရာတြင တစခါတစရ လကနက ကငအဖြ႕အစညးမားပါဝငၿပး လ႔အဖြ႕အစညး တစရပလးလညး ပါဝငပါသည။ ဥပမာမားက ေလလာျခငးျဖင ေရ႕ေနာကစစဥပမားက ေ႐ြးခယရာတြငခကချခငး၊ အတးအေလာ ညႇႏႈငး လပေဆာငရန လအပျခငးမားကလညး ေတြ႕ႏငပါသည။ အခနး ၄ တြင ပကတအေျခအေနအားျဖင လြနစြာခကခၿပး လပသာကငသာမရေသာ ႏငငသးႏငငတြင ယငးေရ႕ေနာက စစဥပမား လပ ေဆာငခပက ဆကလကေလလာပါမည။

43International IDEA

ဤအခနးတြင လြနစြာ႐ႈပေထြးေသာ ျဖစရပသးချဖစသည လစဗား Libya, ဆမာလယာ Somalia ႏင ယမင Yemen ႏငင သးႏငငက ေလလာပါမည။ ယငးႏငငမားတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြႏငျခငး မရေသးပါ။ တညၿငမမႈက ပကျပားေစႏငစြမးရသည ႏငငေရးႏင စစေရးေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ႏငငေရးေျဖရငးခက မရေသးခနတြင ကယကယ ျပန႔ျပန႔လကခၾကသည ႏငငေရးေျဖရငးခကက ထငဟပေသာ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ကေရးဆြျပ႒ာနးႏငရနခကခေၾကာငး ယငးႏငငမား၏ အေတြ႕အၾကကေဖာျပေနပါသည။ ယငး ႏငင သးႏငငအျပင အရထရယာ Eritrea, ေတာငဆဒန South Sudan ႏင ဆဒန Sudan စသည ႏငငမားတြငလညး ပဋပကၡအသစမား ေပၚေပါကလာျခငး ႏင/သ႔မဟတ ပဋပကၡမား သေဘာသဘာဝ ေျပာငးလေနျခငးတ႔ေၾကာင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥ ၿပးစးေအာငျမင ျခငး မရေသးဘ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒကသာ ဆကလကကငသးေနၾကဆျဖစပါသည။

လစဗား Libya, ဆမာလယာ Somalia ႏင ယမင Yemen ႏငငမားက အေသးစတ ေလလာ သးသပရန ေ႐ြးခယရျခငးမာ ယငးႏငငမားတြင ေရ႕ေနာက စစဥလပေဆာငရာ၌ ႐ႈပေထြးမႈ အလြနမားျပားျခငး၊ ဆးရးယားတြင ေဆာင႐ြကဆ လပငနးစဥႏင ႏႈငးယဥေလလာႏငျခငးတ႔ ေၾကာင ျဖစပါသည။ ယငးႏငငမား၏ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားတြင လကနကကင ပဋပကၡအားၿပငမႈႏင ဆကစပမႈမား၊ ႏငငတကာပါဝငမႈ အတငးအတာႏင သေဘာသဘာဝ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥႏင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥအၾကား ဆကစပပ စသည အေရးပါေသာသေဘာသဘာဝ မတညသည အခကမားကလညး ေတြ႕ရ ပါမည။

လစဗား Libya

ကဒတဖေခတၿပးေနာက လစဗားတြင ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးၿပး ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက General National Congress အတြက ေ႐ြးေကာကပြမားကငးပရန၊ ထ႔ေနာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြၿပး အတညျပျပ႒ာနးႏငရန ျဖစပါသည။ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး/ၿငမးခမးေရး သေဘာတည ခက ခပဆျခငးအဆင မပါဝငျခငးမလြ၍ အၾကမးအားျဖင ေရ႕ေနာကအစအစဥ အမတ ၃ ႏင တညပါသည။ သ႔ေသာ ေ႐ြးေကာကပြကငးပေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး

44 International IDEA

ကသာ အလငအျမန လပေဆာငခၿပး ႏငငေရးေျဖရငးခက ညႇႏႈငးရယေရး မလပေဆာငချခငး ေၾကာင လပငနးစဥ ပကျပားခရပါသည။ ဤစာတမး၏ အတငးအတာအရ လစဗားႏငင အေျခ အေနက ျပညစစြာေဖာျပရန မျဖစႏငေသာလညး ေနာငအခါ အလားတခကခေသာ အေျခအေန မားႏငရငဆငရပါက ေျဖရငးရန လအပသည ေရ႕ေနာကစစဥပ ခကခသည ေ႐ြးခယမႈမားက ဤအပငးတြင ေဆြးေႏြးတငျပပါမည။

မတညၿငမေသာ ၿငမးခမးေရးမ ပဋပကၡသ႔ - ၂ဝ၁၁ ခႏစ ေတာလနေရးႏင ႏငငေရးေျဖရငးခကသစတစရပ လအပျခငး

၂ဝ၁၁ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၁၅ ရကေန႔တြင အာရပေႏြဥး Arab Spring အကြမႈသည လစဗားႏငငသ႔ ျပန႔ပြားလာၿပး ႏငငတကာတပဖြ႕ပါဝငလက မြနမာကဒတဖ၏ ၁၉၆၉ ခႏစ ကတညးက အပခပေနေသာ အာဏာရငအစးရက ဖယရားခပါသည (Gartenstein-Ross and Barr 2015)။ ၄၂ ႏစၾကာ ကဒတဖ အပခပခစဥအတြငး ေ႐ြးေကာကပြကငးပချခငး မရပါ။ ႏငငေတာအဖြ႕အစညးစနစမား အလြနအားနညးျခငး (သ႔မဟတ လးဝမရျခငး) အေျခအေန ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ေတာလနေရးအလြနကာလ လမႈေရးႏင ဥပေဒစနစတညေထာငရန ပထမ လပငနးအဆငအျဖစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ေရးဆြျပ႒ာနးရန လအပပါသည။ ၂ဝ၁၁ ခႏစ ၾသဂတလ ၃ ရကတြင တကခကမႈမား ျဖစပြားေနစဥမာပင ကဒတဖအစးရက ဆန႔ကငခသမား၊ ေရ႕ေနမား၊ တကသလပညာရငမားပါဝငလက ၾကားျဖတအပခပမႈအဖြ႕အျဖစ အမးသားအကး အေျပာငးေကာငစ National Transitional Council (NTC) က ဖြ႕စညးခရာ ႏငငတကာအသက အဝနးက လစဗား၏ ႏငငေတာအာဏာပငအဖြ႕အစညးအျဖစ အသအမတျပခပါသည။ အမးသား အကးအေျပာငးေကာငစက အကးအေျပာငးအဆငအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ပဋညာဥ မၾကမး (‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေၾကညာခက’) Draft Constitutional Charter for the Transitional Stage (‘Constitutional Declaration’) က အတညျပျပ႒ာနးပါသည။ ယငး ပဋညာဥ/ ေၾကညာခက (အပဒ ၃ဝ) တြင ‘ႏငငလးဆငရာ အမ းသား ကြနဂရက General National Congress (GNC) ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကၿပးသညအထ’ အမးသားအကးအေျပာငးေကာငစ (NTC) သည ႏငငေတာ၏ အျမငဆးအာဏာပငအဖြ႕အစညးျဖစေၾကာငး ျပ႒ာနးထားပါသည။ ဤပဋညာဥက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ အသးျပျခငးျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ပဋညာဥပါ ျပ႒ာနးခကမားမာ အေျခခမသာပါဝငၿပး လျခေရးက႑ သ႔မဟတ တရားစရငေရး က႑မားက စညးမဥးထနးခပေရး ျပ႒ာနးခကမား မပါဝငပါ။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေၾကညာခက Constitutional Declaration တြင အမးသားအကး အေျပာငးေကာငစ (NTC) အေနျဖင ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကေရး စတကကဥပေဒျပ႒ာနးျခငး၊ အမးသားအဆင ေ႐ြးေကာကပြေကာမရင National High Commission on Elections ခန႔အပျခငး၊ လြတလပေရးေၾကညာၿပးေနာက ရကေပါငး ၂၄ဝ မျပညမ ေ႐ြးေကာကပြကငးပျခငးမား လပေဆာငရန ၫႊနၾကားထားပါသည။ ႏငငလး ဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) က ဝနႀကးခပတစဥး ခန႔အပတာဝနေပးၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမၾကမးေရးဆြမည တငးျပျပညျပအဖြ႕ကလညး ေ႐ြးခယခန႔ထားရမညဟ ဖြ႕စညးပအေျခခ

45International IDEA

ဥပေဒ ေၾကညာခက (အပဒ ၃ဝ) တြင ျပ႒ာနးထားပါသည။ တငးျပျပညျပ အဖြ႕သည ရကေပါငး ၆ဝ အတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) သ႔ တငသြငးၿပး GNC က အတညျပလက ေနာကထပ ရကေပါငး ၃ဝ အတြငး လထဆႏၵခယပြ ကငးပျပလပရန ျဖစပါသည။ မဆႏၵရင သးပႏစပ မ အမားစျဖင အတညျပျပ႒ာနးရန ျဖစပါ သည။

“နငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥအတြငး ေရြးေကာကပြမား၏ အခနးက႑”

နငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) ေ႐ြးေကာကပြမားက ၂ဝ၁၂ ခႏစ ဇလငလတြင ကငးပျပလပခပါသည။ ထ႔ေနာက အမးသားအကးအေျပာငး ေကာငစ (NTC) က အသစ ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခရေသာ ဥပေဒျပအဖြ႕ျဖစသည ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC)သ႔ အာဏာလႊေျပာငးေပးပါသည။ သ႔ရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး ေရးဆြျပစ မညလႊတေတာ Constitutional Drafting Assembly (CDA) ကယစားလယမားက ႏငငလး ဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) အား ခန႔အပေစျခငးမျပဘ အမးသားအကးအေျပာငး ေကာငစ (NTC) သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေၾကညာခက Constitutional Declaration က ျပငဆငခက ျပလပလက ျပညသလထက တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရမညဟ ျပ႒ာနးပါ သည။ ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) တြင ကယစားလယအေရအတြကမာ အခးက ပါဝငေသာလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြျပစမည လႊတေတာ (CDA) တြင အေရ႕ပငး Cyrenaica (ဆငရငႏငကာ) ျပညနယ၊ အေနာကေျမာကပငး Tripolitania (ထရပလတနးနးယား) ျပညနယႏင အေနာကေတာငပငး Fezzan (ဖယဇမး) ျပညနယ သးျပညနယမ တစျပညနယလင ကယစားလယ ၂ဝ စပါဝငရန သတမတပါသည။ Tripolitania ျပညနယမာ တစႏငငလး လဥးေရ ၏ ၆ဝ% ရျခငးေၾကာင ယငးလပထးလပနညးသည Cyrenaica ႏင Fezzan ျပညနယငယ ႏစခက ဥးစားေပးရာ ေရာကပါသည။ ျပညနယငယမားသည ဖယဒရယစနစ၊ တစျပညေထာင ႏငင၊ လနညးစအခြငအေရး စသညတ႔ႏငစပလဥး၍ ရပတညခကမားစြာ ကြာျခားျခငးေၾကာင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငး လကေလာေျဖရငးျခငးမား ပမ၍ျပလပႏငပါမည (Gluck 2015: 45)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြျပစမည လႊတေတာ (CDA) တြင အမးသမးမားအတြက ကယစားလယေနရာ ၆ ေနရာ၊ လနညးစအပစ ၃ စ (တယဘလမး Tebu, တရကလမး Toureg ႏင အာမာဇငးလမး Amazigh) အတြက ကယစားလယေနရာ ၂ ေနရာစကလညး သတမတေပး ထားပါသည။ သ႔ေသာ ယငးအပစ ၃ စက ကယစားလယေနရာ နညးပါးလြနးသည၊ ေဘးဖယထား ျခငးခရသညဟ ခစားရျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြျပစမည လႊတေတာ (CDA)က သပတေမာက ရန ဆးျဖတၾကပါသည (Libya Channel 2016)။

၂ဝ၁၄ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၂ဝ ရကေန႔တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြျပစမည လႊတေတာ (CDA) အတြက ေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပျပလပရာ ထအခနမာ ႏငငေရးႏင လျခေရး မဟာမတဖြ႕မႈ အေနအထား မတညၿငမေသးသည အခနကာလျဖစေနခသည။ CDA သည အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက ေနာကဆးအခန သတမတခက ၂ဝ၁၄ ခႏစ ၾသဂတလ ၁၉ ရက အမၿပးစးရန ျပစေနစဥ တရားဝငအခနးက႑ မရေတာေသာ ႏငငလးဆငရာ

46 International IDEA

အမးသား ကြနဂရက (GNC) က လႊတေတာေ႐ြးေကာကပြမားက ေစာစးစြာ ၂ဝ၁၄ ခႏစ ဇြနလ တြငကငးပၿပး လႊတေတာ House of Representatives (HoR) အသစ ေခၚယရန ဆးျဖတပါ သည။ ယငးေ႐ြးေကာကပြမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေၾကညာခက Constitutional Declaration တြင မပါဝငပါ။ လာေရာကမေပးသည မဆႏၵရငႏႈနးထားလညး စခနတငနညးပါးပါသည။ သ႔ေသာ အဓကအေရးပါေသာ ယခင ႏငငလးဆငရာအမးသားကြနဂရက (GNC) အမတအခ႕ ႐ႈးနမခၿပး ႏငငအတြငး ကြျပားမႈမား ပမဆးရြားေစခသည။ (Eljarh 2014a)။

၂ဝ၁၄ ခႏစ ႏဝငဘာလ ၆ ရကတြင ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ/တရား႐းခပ Supreme Court က လႊတေတာ (HoR) ေခၚယႏငရန ျပလပခသည ‘ေ႐ြးေကာကပြ လပငနးစဥ ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခကတ႔သည ‘မနကနေသာ လပထးလပနညးအတငး ေဆာင႐ြကချခငးမဟတ’ သညအတြက ‘လႊတေတာ (HoR) သည တရားမဝင၊ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏင မည’ ဟ စရငခကခပါသည (Reuters 2014)။ အျငငးပြားဖြယ စရငခကျဖစပါသည။ နငငတကာ အသကအဝနးက တရားဝငအစးရအျဖစ အသအမတျပထားေသာ လႊတေတာသည လျခေရးအေျခအေန ယယြငးလာချပး လႊတေတာသည ႏငငအေရ႕ပငးရ တဘ႐ Tobruk ၿမ႕သ႔ ေျပာငးေရႊ႕ခ႔သည။ ထအခနတြင ႏငငလးဆငရာအမးသား ကြနဂရက (GNC) ကယစားလယ ေဟာငးမားက ထရပလ Tripoli ၿမ႕တြင စငၿပငအစးရေထာငပါသည။ သ႔ျဖင လစဗားတြင အစးရႏစဖြ႕ေပၚလာၿပး ႏစဖြ႕စလးက ဥပေဒအရ တရားဝငျဖစသညဟ ဆၾကျပး မတညေသာ လကနကကငအဖြ႕မားႏင မဟာမတျပထားခၾကသည။ (Eljarh 2014b; Reuters 2014; Maghur 2014)။

ႏငငေရးေျဖရငးခကရရရန ၾကးပမးမႈမားႏင လကရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥအၾကား ဆကစပမႈ

၂ဝ၁၅ ခႏစ မတလ ၂၄ ရကေန႔တြင လစဗားရ ကလသမဂၢ ပပးမႈလပငနးအဖြ႕ UN Support Mission in Libya (UNSMIL) က အမးသားစညးလးညၫြတေရး အစးရဖြ႕စညးရန မေဘာင အပါအဝင အခက ၆ ခကပါေသာ သေဘာတညခကက အဆျပပါသည။ ယငးအဆျပခကက လညးေကာငး၊ ႏငငေရး သေဘာတညခကရရေရး ေနာကပငး ေစစပညႇႏႈငးေပးမႈမားက လညးေကာငး ပဋပကၡတြင ပါဝငေနသမားက ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလ ၁၇ ရကအထ လကမခခ ၾကပါ။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလ ၁၇ ရကမသာ လႊတေတာ (HoR) ႏင ႏငငလးဆငရာအမးသား ကြနဂရက (GNC) ကယစားလယမား၊ လစဗားႏငငေရးပါတမား၊ အရပဘကလမႈအဖြ႕အစညး မား၊ ၿမ႕နယမား၊ အမးသမးအပစမားမ အေရးပါေသာ ထငရားသမားပါဝငလက လစဗားႏငင ေရးသေဘာတညခက Libyan Political Agreement (LPA) က လကမတေရးထးခပါသည။ ယငးသေဘာတညခကတြင အမးသားညၫြတမႈအစးရ Government of National Accord (GNA) ဖြ႕စညးတညေထာငေရး မေဘာငတစရပ ပါဝငပါသည (UN News Centre 2015)။

ယငးမေဘာငမာ အႏစသာရအားျဖင ဒတယၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖစပါသည။ ႏငငေရး ေျဖရငးခကရရေရး ေစစပညႇႏႈငးရန ႀကးပမးမႈအသစ တစစတတစေဒသအျဖစ အၿပး သတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြမည လပငနးစဥလညးပါရပါသည။ သ႔ရာတြင လစဗား

47International IDEA

ႏငငေရး သေဘာတညခက (LPA) ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေၾကညာခက Constitutional Declaration တ႔ ဆကစပပနင အခြငအာဏာတရားဝငပမာ မရငးလငးပါ။ (ေနာကဆကတြ (က) က ၾကညပါ)။ LPA တြင ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ၏ စရငခကႏင ဆန႔ကငလက လႊတေတာ (HoR) သည အကးအေျပာငးကာလအတြငး ‘ႏငငေတာ၏ ဥပေဒျပအာဏာပင အဖြ႕အစညး’ ဟ ေဖာျပထားပါသည။ သ႔ရာတြင လႊတေတာ (HoR) လပပငခြငမားကမ ျပငဆင ေဖာျပထားျပနပါသည (အပဒ ၁၂)။ တဖန LPA တြင ပစခတတကခကမႈ ရပစေရးအစအစဥမားႏင အမးသားအဆင သေဘာတညေသာ အစးရ (GNA) က ၾကားျဖတ လျခေရးအစအမမား အေကာငအထညေဖာမႈ ေစာငၾကညစစေဆးေရးေကာမတက ဖြ႕စညးတညေထာငရန ျပ႒ာနးခက စသည ‘ၾကားျဖတလျခေရး အစအစဥမား’ ပါဝငပါသည (အပဒ ၃၇)။ သ႕ရာတြင LPA ရရရန လပေဆာငခသည လပငနးစဥတြင လကနကကငအဖြ႕အသးသးႏင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငးမား မျပလပခပါ။ လကနကကငအဖြ႕မားက သေဘာတညခကကလကနာမညဟ တရားဝင ေၾကညာ ျခငးမရဘ လကနာလမမညဟ ေမာလငချခငးျဖစပါသည။ တစနညးအားျဖင LPA တြင ပစခတ တကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကဆငရာ ပါဝငသငပါဝငထကသည အစတအပငးအားလး ပါဝငေသာလညး ပစခတတကခကေနေသာအဖြ႕ အားလးက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြး သေဘာတညထား ျခငး မဟတပါ။

၂ဝ၁၆ ခႏစ မတလတြင ကလသမဂၢက အမးသားညၫြတမႈ အစးရ (GNA) ဖြ႕စညးတည ေထာငေရး ေထာကခခပါသည။ သ႔ေသာ ၂ဝ၁၆ ခႏစ စကတငဘာလအထ GNA သည လစဗား ႏငင၏ တရားဝငအစးရအျဖစ ရပတညႏငရန ကယကယျပန႔ျပန႔ အေျချပထားသည ေထာကခမႈ မရရေသးပါ။ လႊတေတာ (HoR) သည LPA တြင ေဖာျပပါရသညအတငး GNA က အယအၾကည ရေၾကာငး မေပးေရးမလပေဆာငရေသးသျဖင ‘စငၿပင အစးရ’ ျဖစေပၚေနသည အေျခအေနမာ လညး အဆးမသတေသးပါ (Reuters 2016b)။

ထအေတာအတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြျပစမညလႊတေတာ (CDA) သည အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ဆကလကျပစပါသည (UN Constitutional 2015; LPA အပဒ ၄၈ ကလညး ၾကညပါ)။ သ႔ရာတြင လပငနးစဥက အေျပာငးအလမား ျပလပ ချခငးေၾကာင တရားဝငလပငနးစဥဟ ႐ႈျမငခရမႈက ထခကပါသည။ ဥပမာ ၂ဝ၁၆ ခႏစ မတလ ၂၄ ရက (LPA လကမတေရးထးၿပး ၃ လမသာ ရေသးခန) အၿပးသတမၾကမးေရးဆြၿပးစးရမည ေနာကဆးအခန နးကပလာခနတြင CDA က အမနႏငင Oman တြင ရကသတပတ သးပတ အစညးအေဝးမား ကငးပျပလပခၿပး ကလသမဂၢက ေထာကခပပးခပါသည။ CDA တြင ပါဝငသ အခ႕က မတကေရာကဘ သပတေမာကၾကေသာေၾကာင႔ CDA သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက မခြေသာအခါ မခြဆးျဖတခကအတညျဖစေရး သတမတထားသည အနညးဆးလအပ သည မေပးသအခးအစား မျပညမပါ (Libya Channel 2016; Libya Observer 2016)။ ဆကလက၍ CDA သည LPA ပါ ေနာကဆး သတမတအခနကာလကမေအာင မေရးဆြႏငေသာ လညး သေဘာတညခကတြင ေဖာျပထားသည ေနာကဆကတြအကးဆကမား သကေရာက ျခငးမရခပါ။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ၂ဝ၁၆ ခႏစ ဧၿပလ ၂၆ ရကေန႔တြင လႊတေတာ (HoR) သ႔သာ ေပးပ႔ခၿပး ျပညသလထအၾကား ကယျပန႔စြာျဖန႔ေဝျခငး ေဆြးေႏြးျခငးမရပါ

48 International IDEA

(Libyan Gazette 2016)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက လစဗားရကလသမဂၢပပးမႈလပငနးအဖြ႕ (UNSMIL) က ႀကဆေသာလညး အမနႏငငတြင ျပလပခသည အၿပးသတ မၾကမး ေရးဆြေရး လပငနးစဥက သပတေမာကခေသာ CDA တြင ပါဝငသမားက ဆကလက၍ ဆန႔ကငလက ရပါသည (Libya Prospect 2016)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက CDA အတြငးႏင CDA ျပငပရ ႏငငေရးအပစမားႏင အမားျပညသေထာကခလာေစရန ေဆာင႐ြက ႏငမည/ မေဆာင႐ြကႏငမည မသကြေသးေသာလညး ေထာကခမႈရရေရး ျဖစႏငေျခ အလား အလာမာ ပ၍ပ၍ ေလာနညးကဆငးလက ရပါသည (Gluck 2015: 48)။

ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥ တရားဝငျဖစမႈ တးျမငေစရန ကဖကယဖကမားက ပါဝငေစျခငး သ႔မဟတ တကဖကျခငး

ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥက ကဖကယဖကလပမညသ မားျပားပါသည။ ဆးျဖတခက ခမတသမားအေနျဖင မေဆြးေႏြးလေသာ (သ႔မဟတ မေဆြးေႏြးႏငေသာ) လကနကကင အဖြ႕ မား အပါအဝင ျဖစပါသည။ အရတႏငဆးရးယား အစၥလာမႏငငေတာ (အကဆစ) Islamic State in Iraq and Syria (ISIS) (Islamic State in Iraq and the Levant ဟလညး ေခၚသည) ၏ လစဗားအဖြ႕ခြသည ၂ဝ၁၄ ခႏစမစတင၍ မၾကာေသးမအခနအထ ႏငငအတြငး အစးရႏင လျခေရးအဖြ႕အစညးမားအားနညးၿပး အေထြေထြ ဖ႐ဖရျဖစေနျခငး၊ စငၿပငလႊတေတာမား၊ စငၿပငအစးရမား၊ စစေရး ၫြန႔ေပါငးအဖြ႕မား ေပၚေပါကလက ႏငငတစကြတစျပားျဖစေနျခငးက အခြငေကာငးယလက နယေျမရယၿပး ႀကးထြားလကရပါသည (El Amrani 2016)။ မအား ျဖင ISIS က အားလးတစညတစၫြတတညး ဆန႔ကငၾကသညဆေသာလညး ႏငငအေရ႕ပငးႏင အေနာကပငးက ထနးခပထားေသာ အာဏာပငအဖြ႕မားသည ISIS က တကရနထက အခငးခငး ထခကပကျပားေစေရးက ပမ၍ အဓကထား လပေဆာငလက ရပါသည။

ပဏာမေကာကခကမား

လစဗားႏငင၏ ပကတအေျခအေနမာ ႐ႈပေထြးပါသည။ ကာလၾကာျမငစြာ အာဏာရငစနစ ကငသးၿပး အဖြ႕အစညးစနစမား ပကျပားေနစဥ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအရ ဒမကေရစနညးက အပခပသည စနစက ေဖာေဆာငရနမာ စနေခၚမႈအခကအခ အလြနမားျပားမညသာ ျဖစပါ သည။ အကးအေျပာငးကာလျဖစေနျခငးက ႏငငေရး ေျဖရငးခကႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးသည လပငနးစဥတ႔က တြစပလပေဆာငႏငမႈ ပကျပားေစခသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးသည လပငနးစဥမာ အျငငးပြားမႈမား ထးႏကတကခကမႈမား ျဖစပြားရာ စစေျမျပငသဖြယျဖစလာၿပး ကဒတဖေခတလြန ကြျပားမႈမားက ေျပလညေအာင ေျဖရငးရမည အစား ကြျပားမႈမား ပမနက႐ႈငးလာခပါသည။ ဤသ႔ ျဖစရျခငးမာ အဓက အေၾကာငးႏစရပ ရပါ သည။ ပထမအေၾကာငးမာ ေဆြးေႏြးပြတြင အထးသျဖင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစာသား ျပစရန ေဆြးေႏြးစဥ အကးသကဆငပါဝငသ အားလးပါဝငေဆြးေႏြးႏငမႈ မရချခငးေၾကာငး သကဆငရာ အပစအားလးပါဝငသည ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး လမးပတခရျခငးျဖစပါသည (Al-Ali 2011)။ ဒတယအေၾကာငးမာ ဤေရ႕ေနာကစစဥပ၏ အားနညးခကတစရပျဖစေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခက အမားအျပားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျပ႒ာနးသည လပငနးစဥ

49International IDEA

ေဆာင႐ြကသညအခါတြငမ လပေဆာငရနခနလပထားျခငး ျဖစသည။ သးျခား ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြေရးအဖြ႕ CDA က ႏငငေရးသမားမားႏင မတညသည ကယစားျပ ပါဝငမႈ အစ အမေအာကတြင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတစရပလးႏင တရားဝငခတဆကမႈမရဘ ဖြ႕စညးလကျခငးေၾကာင ပမဆးဝါးသြားျခငး ျဖစပါသည။

ထမမက ကနဥး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေၾကညာခကတြင ပါဝငေသာ အခနဇယားသည ကဒတဖေခတလြန ႏငငေရးကြျပားမႈမားက ပမဆးဝါးေစပါသည။ ပဋပကၡတြငပါဝငသမားက ေ႐ြးေကာကပြမားက အျခားသ႐ႈးမ မမအႏငရရႏငသညပြမားဟ ႐ႈျမငၾကျခငးေၾကာင ေ႐ြးေကာကပြမား အႀကမႀကမ ကငးပချခငးကလညး အေျခအေနက မတညမၿငမျဖစေစပါသည။ ျဖစေပၚလာသည အခကအခမားကၾကညျခငးျဖင ခကခေသာႏငငေရးအေျခအေန တညၿငမမႈ ရရေစရန တရားဝငအဖြ႕အစညးမားတညေထာငလက လပငနးေဆာင႐ြကႏငေစျခငးျဖင အလင အျမနလပေဆာငရမညအပငးကတစဖက၊ အထးသျဖင ပဋပကၡသစမား ေပၚေပါကလကရသည အေျခအေနတြင ယငးအဖြ႕အစညးမားအတြက ႏငငေရးသေဘာတညခကက အခနယတည ေဆာကရန လအပခကက တစဖကအတးအေလာျပ ညႇႏႈငးရမညအပငးမားက ပမ၍ နားလည သေဘာေပါကရနလအပသညဟ ေတြ႕ရရပါသည။

ဆမာလယာ Somalia

ဆမာလယာ Somalia တြင တတယ ေရ႕ေနာကစစဥသညပစကပင ကနဥးကငသးခပါ သည။ ဆမာလယာ အေတြ႕အၾကအရ ပဋပကၡမား အတအလငးျဖစပြားေနသည ပကတအေျခ အေနတြင ျပညနယအဆင၌ ႏငငေရးေျဖရငးခကရယရန အထငအရား လအပလကရၿပး ဗဟ အဆင အဖြ႕အစညးမားက တ႔ျပနေဆာင႐ြကမႈ မျပႏငသညအခါ အမးသားအဆင ႏငငေရး ေျဖရငးခကေဖာေဆာငႏငရန ခကခေၾကာငး ေတြ႕ရရပါသည။

ဆမာလယာသည ၁၉၆ဝ ျပညႏစတြင လြတလပေရးရရၿပး ဆယစႏစတစစအတြငး စစ အာဏာသမးမႈ ျဖစပြားပါသည။ ဗလခပ Siad Barre (ဆယဒဘာေရ) ကာလၾကာျမငစြာ အပခပ ခပါသည။ ၁၉၈ဝ ျပညႏစမားတြင ၎၏အပခပမႈက ဆန႔ကငျခငးမား တးပြားလာၿပး ၁၉၉၁ ခႏစတြင ျဖတခခရပါသည။ ထ႔ေနာက ဆမာလယာတစႏငငလးတြင ေဆြမးစအေျချပ ျပညတြငးစစ ျဖစပြားလာပါသည။8 အေနာကေျမာကဘကရ ဆမာလလငး Somaliland က ၁၉၉၁ ခႏစတြင လြတလပေရးေၾကညာၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြခရာ ၂ဝဝဝ ျပညႏစ တြင ၿပးစးပါသည။ အေရ႕ေျမာကဘကရ ပန႔လငးျပညနယ Puntland က ၁၉၉၈ ခႏစတြင ကယပငအပခပေရးေဖာေဆာငရန သေဘာတညခပါသည။ ကလသမဂၢ၏ ညႇႏႈငးမႈျဖင ပစခတ တကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကမား ရရခေသာလညး အၾကမးဖကမႈက အဆးမသတႏင ဘရပါသည။ ၁၉၉၅ ခႏစ မတလတြင ဆမာလယာမ ကလသမဂၢ ႐တသမးသြားၿပး ဂဏးဂဏ

8 ေဆြမးစက အေျချပေသာ ဆမာလယာ လ႔အဖြ႕အစညးတြင အဓကေဆြမးစႀကး ေလးစရပါသည။ Darod, Dir, Hawiye ႏင Rahaweyn တ႔ျဖစပါသည။ ေဆြမးစငယအခ႕လညး ရပါသည။ ေဆြမးစမားတြင မး႐းစဥဆက မသားစမား ပါဝငၿပး ေဆြမးစအခြမား ထပမပငးျခားထားပါသည။ စစမကျဖစပြားေသာအခါ ေဆြမးစအခြမားသည (ယာယ) မဟာ မတဖြ႕၍ တကခကၾကပါသည (Schmidt 2015)။

50 International IDEA

အသးသးအၾကား သေဘာတညခကရရေရး ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးရန ႀကးပမးမႈမားရေသာလညး ေအာငျမငမႈ မရရပါ (Saalax and Ibrahim 2010)။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ပထမၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝဝဝ ျပညႏစ ေမလမ ၾသဂတလအထ အာတာ (ဂဘတ) (Arta (Djibouti)) တြင ကငးပ ျပလပေသာ ဆမာလအမးသားၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးပြ (Somali National Peace Conference) တြင အာတာေၾကညာခက (Arta Declaration) က ထတျပနခပါသည။ ယငးမာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကျဖစၿပး အကးအေျပာငးကာလ အစးရဖြ႕စညးပပါဝငပါသည။ ယငးေၾကညာ ခကျဖင အကးအေျပာငးကာလ အမးသားအစးရ၊ အကးအေျပာငးကာလ အမးသားလႊတေတာ ႏင အကးအေျပာငးကာလ အမးသားပဋညာဥတ႔က တညေထာငခပါသည။ ပဋညာဥသည ‘အကးအေျပာငး ႏငငေရးသေဘာတညခက’ ျဖစၿပး အသစဖြ႕စညးတညေထာငလကသည အစးရအတြက ဥပေဒမေဘာင ျဖစပါသည (Atta-Asamoah 2013, 2)။ ဆမာလယာသည အပခပမႈေဒသ (ျပညနယ) ၁၈ ချဖင တစျပညေထာငႏငငတညေထာငၿပး အစးရ အားေကာငး ေစရန ရည႐ြယပါသည (Bryden 2013: 20)။ အာတာတြင သေဘာတညခေသာ အပခပမႈ မေဘာငအရ ကနဥးတြင တကခကမႈမားရပစလက ၿငမးခမးေရးရခၿပး ကလသမဂၢႏင အာရပ ႏငငမား အာဖရကႏငငမား မဟာမတအဖြ႕က ေထာကခခပါသည။ သ႔ေသာ အသစေပၚေပါက လာေသာ အသယပးယားကေထာကခသည ဆမာလယာျပနလညသငျမတေရးႏင ျပနလည ထေထာငေရး ေကာငစ (Somalia Reconciliation and Restoration Council) က ဖယဒရယစနစ ထေထာငရနေတာငးဆၿပး သေဘာတညခကက ဆန႔ကငပါသည (Saalax and Ibrahim 2010)။ ပဋပကၡဆကလက ျဖစပြားခပါသည။

၂ဝဝ၂ ခႏစ ေအာကတဘာလတြင ေနာကထပျပနလညသငျမတေရးေဆြးေႏြးပြက အစးရ အမား ပါဝငေသာ ဖြ႕ၿဖးေရးအာဏာပငအဖြ႕ (Inter-Governmental Authority on Development) ၏ ပပးမႈျဖင ကငးပျပလပခရာ အယဒရကေၾကညာခက (Eldoret Declaration) က လကမတ ေရးထးႏငခပါသည။ ယငးမာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကျဖစၿပး ‘အာတာတြင ဖြ႕စညး တညေထာငခသည တစျပညေထာငစနစက ပယဖက၍ ဖယဒရယစနစတညေထာငရန လအပ ေၾကာငး’ ျပ႒ာနးထားသည အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥမား ပါဝငပါသည (Saalax and Ibrahim 2010)။ သ႔ျဖင ၂ဝဝ၄ ခႏစ ၾသဂတလတြင လႊတေတာကယစားလယ ၂၇၅ ဥး ပါဝငေသာ အကးအေျပာငးကာလ ဖယဒရယလႊတေတာ Transitional Federal Parliament ႏင အကးအေျပာငးကာလ ဖယဒရယအစးရ Transitional Federal Government (TFG) တ႔ျဖင အကးအေျပာငးကာလ အမးသားလႊတေတာႏင အကးအေျပာငးကာလ အမးသားအစးရက အစားထးပါသည။ အကးအေျပာငးကာလ ဖယဒရယပဋညာဥ Transitional Federal Charter (TFC) ကလညး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ ျပ႒ာနးပါသည။ ဆမာလယာတြင ပထမဆးအႀကမ ဖယဒရယသမၼတႏငင တရားဝငေၾကညာျခငး ျဖစပါသည။

အာတာ Arta ႏင အယဒရက Eldoret ေၾကညာခက ႏစရပလးသည ျပညသလထ၏ လအပခကမားႏင ေတာငးဆခကမားက ပမေကာငးမြနစြာတ႔ျပနေဆာင႐ြကေပးႏငမည ပမ၍

51International IDEA

အမားပါဝငေသာ အဖြ႕အစညးမားတညေဆာကရန ႀကးပမးျခငး ျဖစပါသည။ အကးအေျပာငး အဖြ႕အစညးမားတြင ကယစားျပပါဝငမႈက ၄.၅ ပေသနညးအသးျပ၍ ေ႐ြးခယပါဝငေစရန ေဖာျပထားပါသည။ ဆလသညမာ အဓက ေဆြမးစႀကး ၄ခ ျဖစေသာ Hawiye, Darod, Dir ႏင Rahaweyn တ႔အတြက အေရအတြက တညစြာပါဝငေစၿပး ကနရေသာ ဝ.၅ မာ ေဆြမးစငယ မားႏင အမးသမးမားပါဝငေစရန ျဖစပါသည။ သ႔ေသာဤပေသနညးျဖင ေ႐ြးခယခန႔ထားျခငးကလညးေကာငး ထြကေပၚလာသည အစးရမားကလညးေကာငး မညမကယစားျပပါဝငမႈ ရေၾကာငး ေမးခြနးထတမႈ မားျပားသညထကမားျပားလာၿပး အခငးခငး ဂဏးဂဏ ကြျပား တကခကၾကျခငး၊ ထေရာကစြာ အပခပႏငျခငးမရဟ ထငျမငယဆခရျခငးမား တးျမငလာခ သည။ (ICG 2008: 2)။

လကေတြ႕မကေသာ အခနဇယားမားႏင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥက ဆကလကေဆာင႐ြကႏငရန ႀကးပမးျခငးမား

အကးအေျပာငးကာလ ဖယဒရယအစးရ (TFG) သည ဆမာလယာႏငငတြင ဖယဒရယစနစ ထေထာငေရး ေဆာင႐ြကရန ရညရြယသည။ (အပဒ ၁၁-၈)။ ႏငငေတာအတြက ဖယဒရယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၂ ႏစခြအတြငးျပစရန ျပ႒ာနးခကက (အပဒ ၇၁-၉) ေနာကေၾကာငးျပန သးသပပါက လကေတြ႕လပေဆာငႏငဖြယရာမရေသာ အခနဇယား ျဖစပါသည။ ဖယဒရယစနစ အယအဆမာ မားစြာအျငငးပြားေနၾကဆျဖစၿပး ဖယဒရယသြတသြငးမႈေၾကာင မလရႏငသည တငးမာမႈမား ပမဆးဝါးလာၿပး ဆန႔ကငဘကအပစမားသညလညး ရပတညခကမားက မျပင ေတာဘ အခငအမာစြကငလာၾကပါသည (Bryden 2013, 21)။ ၂ဝဝ၆ ခႏစတြင TFG အစးရႏင အစၥလာမအပစမားအၾကား အၾကမးဖကမႈမား ထပမျဖစပြားလာသျဖင ယငးအပစအခ႕က အစးရအဖြ႕အစညးမားတြင ေနရာေပးလက TFG ၏ လပပငခြငက တးခ႕ခပါသည။ သ႔ေသာ ၂ဝဝ၉ ခႏစတြင အၾကမးဖကမႈ ထပမျဖစပြားၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥလညး ရပတန႔သြားပါသည။

စစပြမား ႏစႏစၾကာျဖစပြားၿပး ၂ဝ၁၁ ခႏစ စကတငဘာလတြင TFG သည တရားဝင အစးရအျဖစ ႐ႈျမငျခငးမခရေတာဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥသညလညး မားစြာ ေႏာငေႏးေနၿပပါသည။ ကလသမဂၢႏင ဖြ႕ၿဖးမႈမတဖကမား၏ အထးတကတြနးခကအရ TFG သည အကးအေျပာငးကာလၿပးဆးေရး လမးျပေျမပက အတညျပခပါသည။ ယငးမာ အကး အေျပာငး ႏငငေရးသေဘာတညခကျဖစၿပး ၂ဝ၁၂ ခႏစ ၾသဂတလ ၂ဝ ရကေန႔ မတငမ အကး အေျပာငးကာလ အၿပးသတေရး ဥးစားေပးလပေဆာငရမည လပငနးတာဝနမားက ျပ႒ာနးထား ပါသည။ လျခေရး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရး၊ ျပနလညသငျမတေရးႏင ေကာငးမြနေသာ အပခပမႈတ႔ ပါဝငပါသည။

၂ဝ၁၁ ခႏစ ဒဇငဘာလႏင ၂ဝ၁၂ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလတြင TFG သည ဆမာလယာရ အျခားေသာ အကးသကဆငပါဝငသမားႏင ပန႔တလငးျပညနယ ဂါ႐ဝ Garowe (Puntland) တြင ေတြ႕ဆေဆြးေႏြးၿပး ဂါ႐ဝ-၁ Garowe I ႏင ဂါ႐ဝ-၂ Garowe II မမားက သေဘာတည ခပါသည။ ယငးမမားမာ ဖယဒရယစနစထေထာငသည လပငနးစဥ၊ အကးအေျပာငးကာလလြန

52 International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြျခငး၊ အကးအေျပာငးကာလလြန ဖယဒရယလႊတေတာ ဖြ႕စညးတညေထာငျခငးႏင ေ႐ြးေကာကပြစနစ စဖြ႕စစဥပတ႔က ပမ၍စနစကေစရန ရည႐ြယပါ သည။9 မႏစရပလးတြင ၂ဝ၁၂ ခႏစ ဧၿပလ ၂ဝ ရက ေနာကဆးထား၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက အၿပးသတျပစရနႏင အကးအေျပာငးကာလက ၂ဝ၁၂ ခႏစ ၾသဂတလ ၂ဝ ရကေန႔ ထက ေနာကမကေစဘ အဆးသတရန အေလးအနက ေဖာျပထားပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြသည လပငနးစဥမား အၿပင လပေဆာငေနၾကျခငးႏင ဒတယ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

TFC က သးျခားလြတလပေသာ ဖယဒရယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေကာမရင Independent Federal Constitutional Commission (IFCC) က ဖြ႕စညးၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး ေရးဆြရန တာဝနေပးအပခပါသည။ သ႔ေသာ ပဋပကၡဆကဆေရးမား ဆးဝါးလာၿပး တးတကမႈ ေႏးေကြးခပါသည။ ၂ဝ၁၁ ခႏစ လမးျပေျမပလကမတေရးထးၿပးေနာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြရန ကၽြမးကငသမားေကာမတ (CoE) အသစတစခက TFG က ဖြ႕စညးေပးခပါ သည။ IFCC ႏင CoE အၾကား ႏငငေရးေျဖရငးခက မညသ႔ျဖစသငေၾကာငး အျမငမတျခငး စသည အေၾကာငးမားေၾကာင တငးမာမႈမား ရလငကစား IFCC ႏင CoE တ႔သည ေနာကဆးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး တစေစာငတညး ျပစခပါသည (Ainte 2014)။ သ႔ရာတြင ထအခန၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးရာ ဝနႀကးက နညးပညာပငး ျပနလညသးသပေရးေကာမတ Technical Review Committee တစရပ ဖြ႕စညးတညေထာငခၿပး ယငးေကာမတက သးျခား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးတစေစာင ျပစထားပါသည။ ယငးတ႔က ေပါငးစညး၍ ညႇႏႈငး သေဘာတညထားေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးအျဖစျပစရာ အထးသျဖင ဖယဒရယ အစးရႏင ျပညနယမား အၾကား လပပငခြငအာဏာႏင အရငးအျမစခြေဝျခငး စသည အဓက အေရးပါေသာအပငးမား မျပညစဘ ကနေနပါသည။

၂ဝ၁၂ ခႏစ ဇြနလတြင TFG က ဆမာလအမးသားတငးျပျပညျပလႊတေတာ Somali National Constituent Assembly ေခၚယပါသည။ လႊတေတာကယစားလယ ၈၂၅ ဥး (၃ဝ%က အမးသမးမားအတြက သတမတထားပါသည) ရၿပး ၎တ႔က ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အၿပး သတမၾကမးက ျပနလညသးသပရနႏင အတညျပရန တာဝနေပးအပထားေသာ ႐းရာအစဥအလာ ေခါငးေဆာင ၁၃၅ ဥးက ၄.၅ ပေသနညးျဖင အမညစာရငးတငသြငးပါသည (Atta-Asamoah 2013: 4; Ainte 2014: 62)။ စခနတငကာလတ အတြငးမာပင တငးျပျပညျပ လႊငအျမန ၂ဝ၁၂ ခႏစ ဇလငလတြင TFC က အစားထးရန ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ Provisional Constitution (PC) က အတညျပပါသည။ ဒတယ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျဖစပါသည။ ယငးၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစတြင ၂ဝ၁၆ ခႏစ ၾသဂတလ ေနာကဆးထား၍ (က) အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးလကျပစၿပး လထဆႏၵခယလက အတညျပ

9 ၂ဝ၁၂ ခႏစ မတလ ဂါလကာယ သေဘာတညခက (Galkayo Agreement) အရ အကးအေျပာငးကာလလြန ဖယဒရယ လႊတေတာက ေ႐ြးေကာကပြစနစသစျဖင မဟတဘ ၄.၅ ပေသနညးျဖင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရန အဓက အကးသကဆင ပါဝငသမားက သေဘာတညၾကပါသည။ (Atta-Asamoah 2013: 8; Ainte 2014: 64)

53International IDEA

ျပ႒ာနးရန (အပဒ ၁၃၂ (၁ဝ)) (ခ) အမးသားအဆင ေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပျပလပရန (အပဒ ၁၃၆) ႏင(ဂ) ဖယဒရယျပညနယမား တညေထာငရန (အပဒ ၄၉၊ ေနာကအပငး ကလညး ၾကညပါ)၊ ထ႔ေနာက အထကလႊတေတာတညေထာငရန သတမတပါသည။

လႊတေတာအသစက ၂ဝ၁၂ ခႏစ ၾသဂတလတြင စတငေခၚယၿပး သမၼတက ၂ဝ၁၂ ခႏစ စကတငဘာလတြင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။ TFG ေနရာတြင ဆမာလယာဖယဒရယ အစးရေပၚေပါကလာပါသည။ ထအခနမစ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥ ဆကလကတးတက ေဆာင႐ြကႏငေရးအတြကမမား ခမတႏငရန ၂ဝ၁၃ ခႏစ သေဘာတည ခကအသစ (2013 New Deal) ႏင ေမာမနးခက ၂ဝ၁၆ ခႏစ (Vision 2016) ကသ႔ေသာ ႀကးပမးေဆာင႐ြကမႈမား ရခေသာလညး လပငနးစဥက အခနဇယားအတငး လပေဆာငႏငျခငး မရဘ ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာလက ရပါသည။

ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး

ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (PC) အပဒ ၄၈ တြင ၁၉၉၁ ခႏစမတငမက သတမတခေသာ အပခပမႈေဒသ ၁၈ ခက သးျခားဆကလကထားရမညမဟတဘ ေပါငးစပလက ဖယဒရယ ျပညနယ Federal Member State (FMS) မား ဖြ႕စညးရန ျပ႒ာနးထားပါသည။ နယနမတႏင ဖယဒရယႏငငေကာမရငက တညေထာငရာတြင ေနာကကၿပး ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇလငလတြင တညေထာငချခငး (Goobjoog News 2015) အပါအဝင ေျမျပင ပကတ အေျခအေနမားေၾကာင ဖယဒရယအစးရသည ျပညနယဖြ႕စညးေရးလပငနးစဥမားတြင ေဒသႏရအကးသကဆင ပါဝင သမားႏင မျဖစမေန တက႐ကေဆာင႐ြကရပါသည။ ဖယဒရယႏငငတညေထာငၿပးေသာလညး ျပညနယမားက အမးသားအဆငတြင အျပညအစ သ႔မဟတ အခငအမာနယနမတ သတမတ ျခငးမျပရေသးသျဖင စတဝငစားဖြယရာ သာမနမဟတေသာ အေျခအေနျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (PC) ျပ႒ာနးၿပးကာလအတြငး ဆမာလယာေတာငပငးႏင အလယ ပငးတြင ေနာကထပ ၾကားျဖတျပညနယအစးရသးခ ထပမေပၚေပါကလာသျဖင (Hosh 2016) ရလဒေကာငးမြနသညဟ ဆႏငပါသည (Crouch 2016)။ ေနာကထပ ေပါငးစညးရန ျပညနယ သးခသာကနရၿပး ႏစခမာ ယခအခါ ေပါငးစညးေရးလပငနးစဥ ေဆာင႐ြကလက ရပါသည။ ေနာကဆးကနရသည ျပညနယမာ မဂါဒစရး (Mogadishu) ပတလညရေဒသျဖစၿပး FMS အျဖစ သ႔မဟတ ဗဟမ တက႐ကအပခပသည ဖယဒရယခ႐ငအျဖစ သးျခား ရပတညႏငေရး အတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပငဆငခက လအပႏငပါသည။

ဖယဒရယျပညနယ FMS ဖြ႕စညးတညေထာငသည လပငနးစဥကၾကညျခငးျဖင ေဒသႏရ ၿငမးခမးေရးတညေဆာကျခငးလမးစဥသည အမးသားအဆင႔ အေျချပလမးစဥထက ၿငမးခမးေရး က ပမေအာငျမငစြာ တညေဆာကႏငေစျခငးမာ ျပညနယ/တငးေဒသၾကး နငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမား၏ အမးသားအဆင နငငေရးေျဖရငးခက လမးစဥမားက အေထာကအကျပျခငး ေအာကမအထကသ႔ ေဆာငရြကနငေစျခငးေၾကာငျဖစေၾကာငး သရနငသည။

54 International IDEA

ေ႐ြးေကာကပြစနစသစျဖင ကယစားျပမႈ အားေကာငးေစရန ႀကးပမးျခငး

၂ဝ၁၂ခႏစ ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (PC) တြင ေမာမနးထားေသာ ေ႐ြးေကာကပြပစမာ လညးအခကအခမား ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာမႈမားႏင ၾကေတြ႕ရပါသည။ ေ႐ြးေကာကပြမားတြင ‘လတစေယာက မတစမ’ ေပးရန PC တြင ေမာမနးထားလငကစား ၂ဝ၁၆ ခႏစတြင ယငးသ႔ေသာ ေ႐ြးေကာကပြမား ျပလပႏငမညမဟတေၾကာငး ဖယဒရယအစးရႏင ဖယဒရယလႊတေတာက ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇလငလတြင တရားဝငထတျပနပါသည (ConstitutionNet 2016)။ ျပညစေသာ ေ႐ြးေကာကပြ မဟတေသးဘ ကယျပန႔စြာ အမားပါဝငမႈႏင ကယစားျပမႈ ရေသာ ေ႐ြးေကာကပြ ပစသစက စစဥရနလအပသညဟ ဆပါသည။ ယငးအတြက အမးသားေဆြးေႏြးပြဖရမ National Consultative Forum က ကငးပျပလပပါသည။ ေနာကပငးတြင အမးသားအဆင ေခါငးေဆာင မားဖရမေဆြးေႏြးပြ National Leaders Forum ဟ အမညေျပာငးခပါသည။ ထ ဖရမေဆြးေႏြးပြမ ခမတေသာ ေ႐ြးေကာကပြအစအမမာ ႐းရာအစဥအလာ ေခါငးေဆာင ၁၃၅ ဥးက အဖြ႕ဝင ၅ဝ စ ပါဝငေသာ ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေရးအဖြ႕ (Electoral College) ၂၇၅ ဖြ႕ ေ႐ြးခယခန႔အပၿပး ယငး ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေရးအဖြ႕မားက လႊတေတာကယစားလယ ၂၇၅ ဥးရေသာ ေအာက လႊတေတာက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရန ျဖစပါသည။

ဤႏငငေရး သေဘာတညခကတြင ၂ဝ၁၆ ခႏစ ေ႐ြးေကာကပြပစႏင ယငးေ႐ြးေကာကပြပစ လကေတြ႕ အေကာငအထညေဖာေဆာင႐ြကပတ႔က ဖယဒရယလႊတေတာက အတညျပေပးရန ပါရပါသည။ သ႔ေသာ ဖယဒရယလႊတေတာက ဤႏငငေရး သေဘာတညခကက အတညျပႏင ေရးမေပးျခငး မရသျဖင သမၼတက ၂ဝ၁၆ ခႏစ ေမလ ၂၂ ရကေန႔တြင ဥပေဒကသ႔ အာဏာ တညသည အမန႔ဒကရ ထတျပနလက အမးသားအဆင ေခါငးေဆာငမားဖရမ ေဆြးေႏြးပြ (National Leaders Forum) က သေဘာတညလကေသာ ေ႐ြးေကာကပြလပငနးစဥမားက အတညျပျပ႒ာနးေပးပါသည။ ဤသ႔ ေဆာင႐ြကျခငးက ေဝဖနမႈမားရေသာလညး ႏငငတကာ အသကအဝနးက ေထာကခပါသည။ (Uluso 2016; UN Security Council 2016)

ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥက ကဖကယဖကလပသမားႏင ၎တ႔၏ ျပညသက ကယစားျပႏငမႈ အေနအထား

မလ ပဋပကၡမာအမးမး ေျပာငးလလာခရာ အယရာဘတ (Al-Shabaab) ေခၚ ဂဟတ ဘာသာေရးစစပြ လႈပရားမႈအဖြ႕သည ႏငငတြငး ႏစရညျပညတြငးစစတြင အဓကပါဝငသ ျဖစလာပါသည။ ႏငငေရး ေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင မပါဝငေသာလညး ယငးလပငနးစဥအေပၚ ယၾကညမႈကငးမလာျခငး၏ အကးေကးဇးက အဓကခစားရသညအဖြ႕ျဖစပါသည။ အယရာဘတ (Al-Shabaab) က ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင တညေထာငခရာ TFC ျပ႒ာနးသညႏစႏင တစႏစတညး ျဖစပါသည။ ျပညေထာငစ အစၥလာမတရား႐းမား (Union Islamic Courts) က ၂ဝဝ၆ ခႏစတြင မဂါဒစရး (Mogadishu) က ထနးခပခရာ အထးသျဖင ထအခန၌ ျပညေထာငစ အစၥလာမ တရား႐းမား (Union Islamic Courts) အတြငး အယရာဘတ (Al-Shabaab) ေပၚေပါကလာပါ သည။ ၂ဝဝ၇ ခႏစမ ၂ဝဝ၉ ခႏစအထ အသယပးယားက အစၥလာမအပစမားက ဝငေရာက တကခကျခငးအား ဆန႔ကငအကြေရး အကအညေပးခၿပး ထနးခပႏငသည နယေျမ ကယျပန႔

55International IDEA

လာပါသည။ ၂ဝဝ၉ ခႏစမ ၂ဝ၁၁ ခႏစအထ ဆမာလယာသ႔ ေစလႊတသည အာဖရကသမဂၢတပဖြ႕ African Union Mission to Somalia (AMISOM) က တပအငအား တးခ႕ခရာ အယရာဘတ (Al-Shabaab)သည ၂ဝဝ၆ ခႏစေနာကပငး ရရခေသာနယေျမမားမ ဆတခြာခရပါသည။ အဓကအားျဖင မဂါဒစရး (Mogadishu) က ၂ဝ၁၁ ခႏစ ၾသဂတလတြင လကလႊတခရပါသည (ICG 2014a: 9)။ စစဆငေရးမားျဖင ဆကတကတကခကခရျခငးေၾကာင အယရာဘတ (Al-Shabaab) သည မားစြာအားနညးသြားေသာလညး (Mosley 2015: 15; Bryden and Thomas 2015: 7; LPI 2014: 18) ဆမာလယာေတာငပငးႏင အလယပငးရ ၿမ႕ငယမားတြင ျပနလည၍ လသစေဆာငးႏငခပါသည။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ ေႏာငးပငးမစတင၍ အယရာဘတ (Al-Shabaab) သည ဆမာလယာသ႔ေစလႊတသည အာဖရကသမဂၢတပဖြ႕ (AMISOM) ဥးေဆာငေသာ ၫြန႔ေပါငး တပက ထးစစႀကးမားဆငႏႊလက ျပနလညတကခကရာ ႏစဘကအေသအေပာက မားျပားပါ သည။ အယရာဘတ (Al-Shabaab) ၏ အငအားေတာငတငးမႈမာ လမႈေရးလႈပရားမႈအျဖစသာမက လကနကကငတကပြဝငေသာအဖြ႕အျဖစ လထ၏လကခမႈအေပၚ မတညပါသည (ICG 2014a: 1)။

ပဏာမေကာကခကမား

ဆမာလယာတြင လပေဆာငလကရေသာ လပငနးစဥမာ႐ႈပေထြးၿပး ထးျခားေသာစနေခၚမႈ အခကအခမား ၾကေတြ႕ရပါသည။ အထးသျဖင သတမတခနအတငး ေဆာင႐ြကၿပးစးျခငးႏင တရားဝငလကခမႈ ရရျခငးအၾကား ဟနခကညေစရန လအပခကျဖစပါသည။ TFC သည ပထမ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ အဓက ေဆြမးစမားမားအၾကား ေခါငးေဆာငပငးမားအခငးခငးခပဆေသာ သေဘာတညခက ျဖစပါသည။ ျပညစမႈမရပါ။ သ႔ျဖစ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈမားက ၾကာရညစြာ လပေဆာငခရပါသည။ ယငးလပငနးစဥ ေဆာင႐ြကေနစဥအေတာအတြငး ေခါငးေဆာငပငးမားအခငးခငး သေဘာတညခကက တးခ႕ လက ပမကယျပန႔စြာလ႔အဖြ႕အစညးအတြငး ေထာကခမႈရရရန ေဆာင႐ြကချခငးမရပါ။ သ႔ျဖစ၍ လပငနးစဥတစခလးသာမက လမးအလက ေခါငးေဆာငပငးမားပါ လငျမနစြာတရားဝငအျဖစ ႐ႈျမငခရမႈ ဆး႐ႈးသြားၿပး အသစေပၚေပါကလာေသာ ကဖကယဖကအပစမား အခြငသာေစခပါ သည။

ဆမာလယာျဖစစဥက ၾကညျခငးျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားက ကဖကယဖက အပစမားက ပကျပားေစႏငပက ေတြ႕ျမငႏငပါသည။ အထးသျဖင ေခါငးေဆာငပငးအခငးခငး သေဘာတညခကရယရာတြင တစခါတစရ သေဘာသဘာဝအားျဖင တရားဝငျဖစမႈအပငး လစဟာခကရတတရာ ယငးကအခြငေကာငးယ၍ လအပေသာတရားဝငအျဖစ လကခမႈ ျဖစထြနးေပၚေပါကမလာႏငေအာင တားဆးျခငး ျဖစပါသည။ ေ႐ြးေကာကပြမကငးပႏငေစရနႏင ပမ၍ ျပညသလထပါဝငေဆာင႐ြကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥ မလပေဆာငႏငေစရနအလ႔ငာ ေဆာင႐ြကဆ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥတြင မပါဝင ေသာ သးျခားပဋပကၡတစခက အယရာဘတ (Al-Shabaab) က ဖနတးခၿပး လပငနးစဥတစခလး တရားဝငအျဖစ ႐ႈျမငခရမႈအားနညးေစခပါသည။

56 International IDEA

သ႔ရာတြင ဖယဒရယျပညနယဖြ႕စညး တညေထာငေရးလပငနးစဥမား လပေဆာငေနစဥ ျပညနယအဆင ႏငငေရးေျဖရငးခကမား မၾကာေသးမက ေပၚေပါကလာပါသည။ လတစေယာက မတစျပား ေ႐ြးေကာကပြမားမျပလပႏငဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ တြင ျပညသလထ ပမပါဝငေဆာင႐ြကႏငျခငးလညးမရသည အေျခအေနတြင ယငး ျပညနယ အဆင ႏငငေရးေျဖရငးခကမားျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခက တရားဝငျဖစမႈက တညေဆာကႏငမည ဟ ေမာလငရပါသည။

ယမင Yemen

ယမင Yemen ႏငငတြင အကးအေျပာငးႏငငေရးအစအစဥႏင တြဖက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတ႔က တစရကတညး လကမတေရးထးၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာက သညလပငနးစဥ စတငခပါသည။ ၿပးျပညစေသာ အေကာငးဆးအေျခအေနသာ ျဖစပါက ယမင သည စတတ ေရ႕ေနာကစစဥပအတငးေဆာင႐ြကရန ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ပဋပကၡ ဆကစပ အားၿပငမႈအေနအထားမား ေျပာငးလေနျခငးေၾကာင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥမာ ပကျပား သြားၿပး ေဆာင႐ြကဆ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥတြင ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥကပါ ထညသြငး လပေဆာငခရပါသည။

၂ဝ၁၁ ခႏစ ဇနနဝါရလတြင ယမငျပညသလထသည သမၼတ ဆာေလး (Saleh) ၏ အာဏာရငအစးရက စတင၍ ဆန႔ကငဆႏၵျပခၾကပါသည။ ၂ဝ၁၁ ခႏစ မတလ ၁၈ ရကေန႔တြင လျခေရးတပဖြ႕မားေၾကာင ဆႏၵျပသ ၅ဝ ခန႔ အသကဆး႐ႈးၿပး ၂ဝဝ ခန႔ ဒဏရာရရခရာ သမၼတ ဆာေလးအတြက အလညအေျပာငး ျဖစခပါသည။ အဓကအေရးပါေသာ အစးရအဖြ႕ဝငမား ႏတထြက ဘကေျပာငးမႈမား စတငျဖစေပၚလာၿပး ႏစရညလမားပးေပါငးလာသည မဟာမတမား ကလညး မေထာကခၾကေတာဘ ျဖစလာပါသည။ ယမငမတပါး အာေရဗကၽြနးဆြယရ ႏငငမား ပါဝငဖြ႕စညးထားသည ပငလယေကြ႕ပးေပါငးေဆာင႐ြကေရးေကာငစ Gulf Cooperation Council (GCC) ကလညး GCC သေဘာတညခကေရးဆြၿပး ‘ယမငႏငငက ႏစရညလမား အပခပလာခေသာ သမၼတ အာလအဗၺဒလာ ဆာေလး Ali Abdullah Saleh ၏ အပခပမႈ အဆးသတေစျခငးျဖင ၂ဝ၁၁ ခႏစ အာရပေႏြဥး (Arab Spring) ဆႏၵျပမႈမား ၿပးေနာက ျဖစပြား လာသည လပခတညးလညးျဖစမႈက အဆးသတေစရန’ လပေဆာငလာပါသည (Al-Muslimi 2014)။ ဤသေဘာတညခကက အကးအေျပာငးလပငနးစဥ အေကာငအထညေဖာေရး အစ အမႏငတကြ အတညျပထတျပနခပါသည။

အဆငႏစဆငျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ စစဥျခငး

အကးအေျပာငးလပငနးစဥ အေကာငအထညေဖာေရး အစအမတြင အဆငႏစဆင ပါဝင ပါသည။ ပထမအဆငမာ အစအမက အတညျပျခငးျဖငစတငၿပး ေစာစးစြာ သမၼတ ေ႐ြးေကာကပြ မား ကငးပျပလပလက သမၼတသစ ကမးသစၥာကနဆၿပး ရာထးလကခခနတြင အဆးသတ ပါမည။ သမၼတ ဆာေလးက သေဘာတညခကထြကၿပး ရကေပါငး ၃ဝ အၾကာတြင သမၼတ အျဖစမ ႏတထြကပါသည။ (၎အား တရားစြဆတငပ႔ခရျခငးမ ကငးလြတခြင ျပခပါသည။)

57International IDEA

ဒတယသမၼတ ဟာဒ Hadi သည ၾကားျဖတသမၼတ ျဖစလာပါသည။ အတကအခက ဝနႀကးခပက အမညစာရငးတငသြငးၿပး ဟာဒႏင အတကအခတ႔က အမးသားညၫြတေရးအစးရ ဖြ႕စညးပါ သည။ GCC သေဘာတညခကႏင အေကာငအထညေဖာေရးအစအမက ဆာေလး လကမတ ေရးထးၿပး ရကေပါငး ၉ဝ အၾကားတြင သမၼတေ႐ြးေကာကပြမားက ေစာစးစြာ ကငးပျပလပခ ပါသည။ ယငးေ႐ြးေကာကပြမားတြင ဟာဒ သမၼတျဖစလာၿပး ‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစ ျပစ ေရးႀကးၾကပကြပကရန’ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေကာမတ (Constitutional Committee) က ဖြ႕စညးတညေထာငပါသည (Lackner 2016)။ ပထမအဆငတြင လျခမႈႏင တညၿငမမႈ တည ေဆာကေရး စစဖကေရးရာေကာမတကလညးတညေထာငပါသည။ ယငး ေကာမတက တပမေတာ အတြငး ကြျပားမႈမား၊ အျခားလကနကကင အပစမားႏင ပဋပကၡမားက အဆးသတလက တစစတစစညးတညး အမးသားအဆင ေခါငးေဆာငမႈေအာကတြင လကနကကင အပစမားက စစညးပါဝငေစရန ရည႐ြယပါသည။ ယငးရညမနးခကမားက အျပညအဝ အေကာငအထည ေဖာႏငျခငး မရပါ (Lackner 2016)။

ဒတယအဆငမာ သမၼတေ႐ြးေကာကပြမား ေစာစးစြာ ကငးပျပလပၿပး သမၼတဟာဒ ရာထး လကခခနမအစျပ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစမေဘာငအတြငး အေထြေထြေ႐ြးေကာကပြမား ကငးပျပလပခန အထ ၂ ႏစၾကာျမငခပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစမာ ႏငငေရးပါတမားမ ကယစားလယမား၊ ေတာငပငးလႈပရားမႈမ ကယစားလယမား၊ ဟသမား၊ အမးသမးမား၊ လငယမား၊ အရပဖကလမႈ အဖြ႕အစညးမားအပါအဝင ကယစားလယ ၅၆၅ဥး ပါဝငတကေရာက သည အမးသားအဆငေဆြးေႏြးပြ ညလာခ National Dialogue Conference (NDC) တြင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးၿပး ေရးဆြထားျခငး ျဖစပါသည (အေကာငအထညေဖာေရးအစအမ၊ အပဒ ၂ဝ၊ (Transfeld 2015)။ NDC ညလာခ ၿပးဆးၿပး ၆ လအတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေကာမရင (Constitutional Commission) ဖြ႕စညးတညေထာငလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသစက သးလအတြငး မၾကမးျပစရန ျဖစပါသည။ ထ႔ေနာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက လထ ဆႏၵခယပြကငးပလက အတညျပၿပး ေနာကသးလအတြငး လႊတေတာေ႐ြးေကာကပြ၊ သမၼတ ေ႐ြးေကာကပြမား ဆကလကျပလပသြားရနျဖစပါသည။ ယငးအခနဇယားမာ လြနစြာ ရညမနး ခကႀကးမား(ၿပး လကေတြ႕ႏင နးစပမႈမရ)သည အခနသတမတခကမားျဖစပါသည။

NDC ေဆြးေႏြးပြမား ၂ဝ၁၃ ခႏစ မတလ ၁၈ ရကတြင စတငခရာ ၂ဝ၁၃ ခႏစ စကတင ဘာလအထ ဆကလကေဆြးေႏြးခရပါသည။ ေနာကဆးသတမတခနမား အႀကမႀကမ ေကာ လြနခၿပး ၂ဝ၁၄ ခႏစ ဇနနဝါရလ ၂၅ ရကေန႔မသာလပငနးမား အၿပးသတႏငပါသည (Holzapfel 2014: 6)။ NDC တြငေဆြးေႏြးၿပး လပငနးအပစမား တညေထာငခသည ကစၥရပမားတြင ေတာငပငးျပညနယမား ကယပငအပခပေရးကစၥ၊ ဆာအာဒါး (ဟသ) Sa’ada (Huthi) ဝေသသ အကးစးပြားမားႏင တငးမာမႈမား၊ အမးသားျပနလညသငျမတ ရငၾကားေစေရးႏင အကး အေျပာငး တရားစရငေရး၊ ႏငငေတာတညေဆာကေရး၊ ေကာငးမြနေသာအပခပမႈ၊ စစေရးႏင လျခေရးကစၥရပမား၊ အထးအဖြ႕အစညးမား သးျခားလြတလပမႈ၊ အခြငအေရးမားႏင လြတလပခြင မား၊ ဖြ႕ၿဖးေရးကစၥရပမား ပါဝငပါသည (Hassan 2014; Gaston 2014)။ NDC ၏ ေနာကဆး အစရငခစာတြင ဆးျဖတခက ၁၈ဝဝ ေကာ ပါဝငပါသည။ သ႔ေသာ အဓက ကစၥရပအခ႕တြင

58 International IDEA

သေဘာတညခကမရရပါ။ အထးသျဖင အနာဂတ ဖယဒရယႏငငတြင ပါဝငမည ျပညနယအေရ အတြက၊ ေတာငပငးျပနာ၊ အကးအေျပာငးတရားစရငေရး၊ တပမေတာျပျပငေျပာငးလေရး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတ Constitutional Drafting Committee (CDC) တြင ပါဝငမညသမားႏင စပလဥး၍ သေဘာမတညႏငဘ ျဖစခပါသည (Lackner 2016: 45)။ ယငး နယပယမားတြင လပငနးေဆာင႐ြကႏငေစရန အားလးသေဘာတညမႈ ရရ ေရးေကာမတ (Consensus Committee) ဖြ႕စညးေဆာင႐ြကေသာလညး ေအာငျမငမႈ မရရပါ (Salisbury 2015: 19)။

ႏငင၏ အနာဂတ ဖယဒရယ စဖြ႕ပႏင စပလဥး၍ သမၼတက ဟသမားႏင ေတာငပငးသားမား ပါဝငေသာ ကယစားလယ ၁၆ ဥးပါ ‘၈+၈’ သ႔မဟတ ‘ေတာငပငး/ေျမာကပငး ေကာမတ’ (‘North/South Committee’) က တညေထာငပါသည။ ယမငႏငငက ျပညနယမား ကယပင အပခပမႈပမရရသည ဖယဒရယႏငငထေထာငရန ေကာမတဝငအားလး သေဘာတညၾကပါ သည။ သ႔ေသာ ျပညနယအေရအတြက မညမထားရမည၊ ဘ႑ာေရး၊ အပခပမႈ၊ ႏငငေရး လပပငခြင အာဏာမားခြေဝေပးပ အမးအစားတ႔ႏင စပလဥး၍ သေဘာမတညႏငဘ ရပါသည (Gluck 2015: 51; Gaston 2014: 4)။ သမၼတဟာဒက အဖြ႕ဝင ၂၃ ဥးပါဝငေသာ ျပညနယ ေကာမတဖြ႕စညးတညေထာငၿပး ဖယဒရယႏငငေတာတြင ထားရမည သငတငေလာကပတ သည ျပညနယအေရအတြကက အၿပးသတေနာကဆး သတမတဆးျဖတရန တာဝနေပးပါသည။ ရကသတပတ ၂ ပတ မျပညမမာပင ျပညနယေကာမတက ေျမာကပငးတြင ၄ ျပညနယ၊ ေတာငပငးတြင ၂ ျပညနယ စစေပါငး ျပညနယ ၆ ခထားရသငေၾကာငး ေၾကညာပါသည (BBC News 2014)။ ေကာမတ၏ ေနာကဆးအစရငခစာတြင ျပညနယအားလး၏ နယနမတမားက အနညးဆးေ႐ြးေကာကပြတစေကာၿပးသညအခါ ျပနလညသးသပႏငေၾကာငး ထညသြငး ေဖာျပ ထားေသာလညး ဟသမားႏင ေတာငပငးခြထြကေရးသမားမားက ျပညနယအေရအတြက ခြေဝပက လးဝလကမခဘ ပယခပါသည (Gaston 2014, 4)။ ဟသမားက ပငလယထြက ေပါကႏင သဘာဝသယဇာတမားရရလၿပး ေတာငပငးခြထြကေရးသမားမား သ႔မဟတ ေဆြးေႏြး ပြမားတြင ေတာငပငးခြထြကေရးသမားမားက ကယစားျပ ေဆြးေႏြးသမားက တစျပညနယတညး ထားရလပါသည (Salisbury 2015: 18)။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးႏင ပဋပကၡ ျပနလညျဖစပြားျခငး

၂ဝ၁၄ ခႏစ မတလ ၈ ရကတြင ဟာဒအစးရက ဥပေဒကသ႔အာဏာတညေသာ သမၼတအမန႔ ဒကရအမတ ၂၆ က ထတျပနလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရးေကာမတ (CDC) က တညေထာငပါသည။ ဤအမန႔ဒကရတြင ထငရားေသာအခကမာ ယမင သမၼတႏငငက ျပညနယေကာမတ ေနာကဆးအစရငခစာ (အပဒ ၂) ႏငအည ျပညနယ ၆ ခပါဝငေသာ ဖယဒရယႏငငအျဖစ အဓပၸာယေဖာျပလက CDC ၏ လပငနးက သတမတေပးထားျခငး ျဖစပါ သည။ ဟသလမးမားႏင ေတာငပငးသားမား အပစႏစစလး၏ မေကနပခကမားက လစလ႐ႈ ထားပါသည။ အမန႔ဒကရပါ အခနဇယားမာလညး အခနကာလအလြနတေတာငးၿပး ေကာမရင ဖြ႕စညးသညေန႔စြမ တစႏစမျပညေသာ ကာလအတြငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက လထ

59International IDEA

ဆႏၵခယရန သတမတထားပါသည (အပဒ ၆)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ပႏပထတေဝၿပး ျပညသလထအတြငး ေဆြးေႏြးတငပငသည လႈပရားမႈေဆာင႐ြကရန (အပဒ ၂၉) အခနမလ ေလာကပါ။ CDC သည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒသစေရးဆြေရး အစးရခန႔အဖြ႕ျဖစျခငးေၾကာင ျပညသလထအတြငး ေဆြးေႏြးတငပငသည လႈပရားမႈေဆာင႐ြကျခငးျဖင CDC အတြကလညး ေကာငး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးအတြကလညးေကာငး၊ ပမကယျပန႔ေသာ ျပညသလထ ၏ လအပခကမားႏင ေတာငးဆခကမားက အနညးဆးအားျဖင တစစတတစေဒသ တ႔ျပနမႈ ရသညဟ အမားယၾကညႏငမႈ တးတကလာမည ျဖစပါသည။

၂ဝ၁၄ခႏစ ဧၿပလ ၂၄ ရကတြင သမၼတဟာဒက အမန႔ဒကရထတျပနလက အမးသားအဆင ေဆြးေႏြးပြ ညလာခ ရလဒမား အေကာငအထညေဖာေရး အမးသားအဆင အာဏာပငအဖြ႕ (National Authority for the Implementation of the Outcomes of the NDC) က ဖြ႕စညး တညေထာငပါသည။ NDC တြင ပါဝငခသ ၈၂ ဥးက ေစတနာဝနထမး (လစာမရရ) အျဖစ ခန႔အပၿပး (Lackner 2016: 48) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရးေကာမတ (CDC) က ႀကးၾကပရန တာဝနေပးအပျခငးျဖစပါသည။ ယငးအာဏာပငအဖြ႕သည ‘မားမၾကာမ အကး အေျပာငးအစးရႏင ဟသလမးမားအၾကား ဆထကထမးပး ျပငးထနလာသည သေဘာကြလြမႈ မားအနက သေဘာကြလြမႈတစရပ ျဖစလာပါသည’ (Lackner 2016: 48)။ ဟသလမးမားက ၎တ႔၏ တးတကျမငမားလာေသာ အငအားႏင လကေလာညေထြသည ကယစားျပပါဝငမႈမး အာဏာပငအဖြ႕တြင ၎တ႔အေနျဖငမရရဟ ယဆပါသည။ ပဋပကၡ အရနျမငမားလာၿပး ၂ဝ၁၁ ခႏစက ဆာေလးအစးရက အကြေတာလနရာတြင ေထာကခပါဝငခေသာ ဟသလမးမားသည ၎တ႔၏ ဇာတနယေျမျဖစေသာ ယမငႏငင အေရ႕ေျမာကပငးရ ဆာအာဒါး (Sa’ada) က မားစြာ ေကာလြနလက နယေျမထနးခပမႈက တးခ႕လာခရာ ၂ဝ၁၄ ခႏစ စကတငဘာလတြင ၿမ႕ေတာ ဆာနာအာ (Sana’a) သ႔ပင ေရာကရလာပါသည။

၂ဝ၁၄ ခႏစ စကတငဘာလတြင ပဋပကၡအတြငး ပါဝငေနသမားအားလး ၿငမးခမးေရးႏင အမးသားအဆင မတဖကေဆာင႐ြကေရး သေဘာတညခက (Peace and National Partnership Agreement) က လကမတေရးထးၾကပါသည။ အစးရသစဖြ႕စညးၿပး အမးသားအဆငေဆြးေႏြးပြ ညလာခ (NDC) လပငနးအပစမားမ ေဆြးေႏြးရရခကမား အထးသျဖင ဆာအာဒါး (Sa’ada) ႏင ေတာငပငးကစၥရပမား ဆငရာတ႔က အေကာငအထညေဖာရန စမကနးတစရပေရးဆြေရး သေဘာတညၾကျခငးျဖစပါသည။ အစးရသစက သမၼတဟာဒကပင ဆကလကဥးေဆာငပါသည (Yemen Times 2014)။ မတဖက ေဆာင႐ြကေရး သေဘာတညခကက အေကာငအထညေဖာရန ႀကးပမးေနစဥ CDC က ယမငႏငငက ဖယဒရယျပညနယ ၆ ချဖင ဖြ႕စညးမည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမၾကမးက ေရးဆြပါသည။ ဟသလမးမားက ယငးက လကမခဘပယခၿပး ၂ဝ၁၅ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလ ၆ ရကတြင ဟာဒအစးရထမ အာဏာသမးပါသည။ အစးရႏငႏႈငးယဥလင ဟသ လမးမားမာ အငအားပလြနေတာငတငးျခငးေၾကာင လႊတေတာကဖကသမးၿပး ‘အဖြ႕ဝင ၅ ဥး ျဖင သမၼတေကာငစ (presidential council) ဖြ႕စညးတညေထာငလက ေတာလနေရးဥးေသာင ေကာမတ (Supreme Revolutionary Committee) က ႏငငက ယာယအပခပမည’ ဟ ေၾကညာပါသည (UN Department of Political Affairs n.d.)။

60 International IDEA

ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးပြမားႏင ႏငငေရးေျဖရငးခကလမးေၾကာငးေပၚသ႔ ျပနလညေရာကရေရး ႀကးပမးမႈမား

မလႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြေရးလပငနး စဥတ႔မာ အဆငဆင ေျပာငးလလကရေသာ ပဋပကၡက အမမလကႏငဘ ေနာကက ကနရစခ ပါသည။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ မတလမစ၍ ယမငႏငငတြင ဆထကထမးပး ပမျပငးထနလာေသာ ျပညတြငးစစ ျဖစပြားေနပါသည။ အဓကအားျဖင ဟသလမးမားကတစဘက (ဆာေလး၏ တပဖြ႕မားကလညး ဟသမားႏင အလဥးသငသလပးေပါငးကညတကခကေနပါသည)၊ အားနညး သြားၿပျဖစေသာ ဟာဒ၏ အမးသားညၫြတေရးအစးရ (Hadi GNU)၊ ေတာငပငးခြထြကေရး သမားမား၊ ဆြနန အစၥလာမအဖြ႕မား၊ ဟသ/ဆာေလး အပစ၏ အျခားရနသမားကတစဘက တကခကေနၾကျခငး ျဖစပါသည (ICG 2016a: 12)။ ေဆာဒအာေရဗ ဥးေဆာငေသာ ႏငင တကာၫြန႔ေပါငးအဖြ႕လညး ပါဝငေနပါသည။ ယမငျပညတြငးစစသည အခန အနညးငယအတြငး ေဆာဒအာေရဗႏင အရနတ႔အားစမးရာ ကယစားစစအျဖစသ႔ ေရာကရလာၿပး ‘ယမငျပညတြငး စစပြမား၏ ေနာကခပထဝမဟာဗဟာ ပကတအေျခအေန ျဖစပါသည။ (စစျဖစေနေသာ အပစ ႏစစသည ေဒသတြငးအငအားႀကး ႏစႏငငမအကအည ရယလကရပါသည။) မလကပင ခကခ ေသာ အေျခအေနမာ ကယစားစစ အေျခအေနေၾကာင ပမ၍ေစစပမရေသာကြျပားမႈမား အစြနး ေရာကတကခကမႈမား ျဖစပြားလက ရပါသည’ (ICG 2016a: 26)။ ျပညတြငးစစ ျဖစပြားလာျခငး ေၾကာင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမားက ဆငးငထားရၿပး ကလသမဂၢဝနထမးအားလး ယမငမ ဆတခြာ သြားပါသည။

ႏငငတကာမ အျပငးအထန ဖအားေပးမႈေၾကာင ပထမအေကာ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးပြ မားက ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇြနလတြင ဂနဗာၿမ႕၌ ကငးပျပလပခပါသည။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင ျပလပေသာ ဒတယအေကာေဆြးေႏြးပြမားမသာ လသားခငးစာနာေရး လပငနးမားအတြကသြားေရာကခြငျပေရး၊ ယၾကညစတခမႈ တညေဆာကေရး၊ ေရရညပစခတတကခကမႈ ရပစေရး စသညျဖင အႏစသာရပငး စတငညႇႏႈငးေဆြးေႏြး ႏငခပါသည။ ၂ဝ၁၆ ခႏစ အေစာပငးတြင ထပမေတြ႕ဆေဆြးေႏြးရနလညး ညႇႏႈငးခပါသည (ICG 2016b: 28)။ ေဆြးေႏြးပြတစေကာႏငတစေကာအၾကားတြင ကလသမဂၢ၏ ကညပပးမႈျဖင အမနႏငငတြင တငပငေဆြးေႏြးမႈမား ျပလပခရာ ႏငငေရးေဆြးေႏြးပြမား ျပလပရနႏင အၾကမးဖကမႈအဆးသတရန လအပခကက တစျဖညးျဖညး ႏစဘကအသအမတျပလာၾကပါသည။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဒဇငဘာလ ၁၅ ရကေန႔တြင ေဆာဒအာေရဗဥးေဆာငေသာ ၫြန႔ေပါငးအဖြ႕က ၇ ရက ပစခတတကခကမႈရပစေၾကာငး ေၾကညာရာ ဟသလမးမားကလကခၿပးေနာက ပဋပကၡတြင ပါဝငေနသည ႏစဘကလးက ခကခငး ခးေဖာကၾကပါသည (ICG 2016a)။ ပစခတတကခကမႈရပစသည ကာလသည ၂ဝ၁၆ ခႏစ ဇနနဝါရလ ၂ ရကတြင တရားဝငကနဆးခပါသည။ ကလသမဂၢက ကမကထျပေသာ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးပြမားက ၂ဝ၁၆ ခႏစ ဇနနဝါရလ ၁၄ ရကတြင ကငးပျပလပရန စစဥ ခေသာလညး ေ႐ႊ႕ဆငးခပါသည။ ပဋပကၡျဖစပြားေနေသာ ႏစဘကအၾကား စစဖကလပခ တညးလညးျဖစမႈ ဆကလကျဖစပြားေနၿပး ယမငတစႏငငလးတြင IS သာမက အာေရဗကၽြနးဆြယ အယေကဒါအဖြ႕ (al-Qaeda) ပါ စစေရးလႈပရားမႈမား တးခ႕လာပါသည (ICG 2016a’)။ ၂ဝ၁၆

61International IDEA

ခႏစ ဧၿပလ ၁၁ ရကေန႔တြင ေနာကထပ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရးစတငခေသာလညး တကပြမား ဆကလကျဖစပြားပါသည။ ၂ဝ၁၆ ခႏစတြင ကဝတႏငင၌ ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးပြ မား စတငျပလပပါသည။ အစးရကေထာကခေသာတပဖြ႕မားက ‘ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး က ေလးစားမညျဖစေၾကာငး အာမခခကေပးသျဖင’ ဟသလမးမားက ေဆြးေႏြးပြတြင ပါဝင မညဟ အတညျပခပါသည (Al Jazeera 2016)။ သ႔ေသာ မားမၾကာမ ေဆြးေႏြးပြမားပကျပား ခပါသည (Reuters 2016a)။

ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခကက အေလးဂ႐ျပၿပး (၂ဝ၁၆ ခႏစ စကတင ဘာလမတငမအထ အေလးဂ႐မျပၾကပါ) ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးပြမ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥအသစ ေဆာင႐ြကႏငသညတင ၂ဝ၁၅ ခႏစ ဇနနဝါရလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက မညသ႔လပေဆာငမညျဖစေၾကာငး အဓကေမးခြနးေပၚေပါကပါမည။ လစလ႐ႈၿပး အစားထးျခငး၊ ျပညသလထႏင တငပငေဆြးေႏြးေရး လထလႈပရားမႈလပေဆာငၿပး ျပငဆငခက ျပလပျခငးႏင/သ႔မဟတ လထဆႏၵခယပြကငးပလက မေပးဆးျဖတေစျခငးတ႔အနကမ ေ႐ြးခယ လပေဆာငရပါမည။

ပဏာမေကာကခကမား

ယမငဥပမာသည ဆမာလယာႏင လစဗား ဥပမာမား ကသ႔ ႏငငေရးေျဖရငးခက မေဘာင က (အေျခခမပင ျဖစေစကာမ) ကယျပန႔စြာ သေဘာတည ကတကဝတျပခက မရပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးမာ ခကခေၾကာငး ေဖာျပေနပါသည။ NDC သည ႏငငေရးေျဖရငးခကအတြက သတမတခကမားႏင စပလဥးသည သေဘာကြလြမႈ အသးသးက ေျဖရငးႏငျခငး မရပါ။ အတငပငခအဖြ႕အေနျဖင လပငနးမားေဆာင႐ြကမညဆပါက ပမ၍ အသးဝငႏငပါသည (Lackner 2016)။ အေျခခ ႏငငေရးသေဘာတညခကမရဘ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက ဆကလကေဆာင႐ြကရန ႀကးပမးျခငးသည ႏငငေရး သေဘာတညခကရယေရး ဝနထပဝနပးက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥသ႔ ေျပာငးေ႐ႊ႕ေပးရာေရာကပါသည။ ေအာငျမငေအာင မေဆာင႐ြကႏငေသာအခါ သမၼတသည အကးသကဆင ပါဝငသအားလးထမ ကယျပန႔ေသာ လထေထာကခမႈ မရရဘ ဆးျဖတခကမား မလႊမေရာငသာ ခမတခရပါသည။ အထးသျဖင ဖယဒရယႏငငတြင ျပညနယ မား သတမတျခငးႏင စပလဥး၍ ဆးျဖတခရပါသည။ သ႔ျဖင ပဋပကၡအဆငသစ ျဖစပြားလာၿပး လပငနးစဥကလက၍ မမႏင ျဖစရပါသည။ ကယစားတကပြ ပသဏၭာန ျဖစပြားလာသျဖင GCC လပငနးစဥ ပထမအဆငအတြငး အဖြ႕အစညးမား စတငတညေဆာကလကရသည ပကျပား လြယေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကမာ ပမ၍မတညမၿငမျဖစခပါသည (Lackner 2016: 61; Hassan 2014: 51; Carlino 2014)။ သကဆငသမားအေနျဖင ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥက အစမ ျပနလညစတငခရ ပါသည။

ျဖစရပေလလာခကမားမ ပဏာမေကာကခကမား

ဆမာလယာ၊ ယမငႏင လစဗားတ႔ကၾကညျခငးျဖင ႏငငေတာတြင အာဏာကငသးပ သတမတခကမား လကေတြ႕အားျဖငမရေသးသည အေနအထားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ

62 International IDEA

တညေဆာကေရးက သေဘာတညခကရရေရး ေစစပညႇႏႈငးသညနညးလမးအျဖစ အသးျပျခငး ေၾကာင ျဖစေပၚလာေသာ႐ႈပေထြးမႈမားက နညးလမးအသြယသြယျဖင ေတြ႕ျမငႏငပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ႏငငေတာ ပငနကနယေျမသတမတပ၊ အေျခခတနဖးမားႏင ႏငငေရးအသကအဝနးဆငရာ ဘတညေသာခယခကအေပၚ သာမနအားျဖင အေျခခပါသည။ သ႔ရာတြင ပဋပကၡျဖစေနေသာ ႏငငမားတြင ႏငငေရးေျဖရငးခက သ႔မဟတ ႏငငေရးေျဖရငးခက ရရေရး လပငနးစဥတ႔က အေျခခသေဘာတညမႈ နညးပါးတတပါသည (သ႔မဟတ မရဘ ျဖစ တတပါသည)။ ထအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမာ အႀကမႀကမ ပဋပကၡျဖစလက၊ ေနာကထပ ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမား လပေဆာငရလကျဖစတတပါသည။

ယငးျဖစရပေလလာခက သးခက ေလလာပါက အထးသျဖင ထခကလြယေသာအေျခ အေနမားႏင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ နယေျမေဒသမား၌ ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥ လပေဆာငရာတြင ေအာကပါတ႔ကသ႔ေသာ ပကတအေျခအေနမားအေပၚ မတညလက ေရ႕ေနာကစစဥပက ေ႐ြးခယ သငေၾကာငး ေတြ႕ျမငႏငပါသည။

• ပဋပကၡ၏ သေဘာသဘာဝႏင အတငးအတာ• ပါဝငေနသ (သ႔မဟတ မပါဝငႏငသ) အမးအစားမား• ပဋပကၡ (သ႔မဟတ ယခငအစးရ) ေၾကာင အဖြ႕အစညးစနစ မေဘာင အားနညးျခငး

အတငးအတာ• ႏငငတကာက ၾကားဝငေဆာင႐ြကမႈ အမးအစားမားႏင အတငးအတာ• လပငနးစဥက ပပးမႈေပးႏငသည သ႔မဟတ လးဝပကျပားသြားေစႏငသည အေရးပါ

ေသာ အလညအေျပာငး အေျခအေနမား ေပၚေပါကျခငး

ထ႔ေၾကာင ႐ႈပေထြးေသာ ျဖစရပအမားစတြင ႏငငေရးေျဖရငးခကက ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကမား ရယျခငး၊ ထ႔ေနာက အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအစဥမား လပေဆာငျခငး၊ ဆကလက၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပေရးဆြ ျပ႒ာနးျခငးဟ၍ အဆငဆင မဥးေျဖာငအတငး ေဖာေဆာငႏငမညမဟတပါ။ ေဖာေဆာငႏငသညဆလငလညး ရားပါးေသာေၾကာင ႁခြငးခက အျဖစ သတမတရပါမည။ မားေသာအားျဖင ၿငမးခမးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး လပငနးစဥမားတြင ၾကားအဆငမားက တစေကာၿပးတစေကာ ျပနလညလပေဆာငရတတပါ သည။ လပငနးစဥ အနညးငယတြငသာ ကယျပန႔စြာလကခသေဘာတညၾကေသာ ႏငငေရး ေျဖရငးခကက ထငဟပသည အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေပၚထြကလာၿပး လပငနးစဥ အမားအျပားမာ ပဋပကၡဆကစပအားၿပငမႈမား အေျပာငးအလျဖစျခငးေၾကာင ပကျပားသြား တတပါသည။

ဤစာတမးတြင ေလလာခေသာ ႏငင ၂၃ ႏငင၊ အထးသျဖင လစဗား၊ ဆမာလယာႏင ယမငႏငငမားတြင ေအာကေဖာျပပါ ေယဘယ ဆကစပမႈမားက ေတြ႕ရပါသည။

၁။ လကရ ရရထားေသာ သေဘာတညခကအေပၚ အေျခခလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေရးဆြျပ႒ာနးရမညျဖစရာ ယငးသေဘာတညခကမာ တစခါတစရ မျပညစဘ ဖြ႕စညးပ

63International IDEA

အေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက ခၽြတေခာေစႏငသည အခ႕ေသာ အဓကအပစမား မပါဝငျခငးမား ရတတပါသည။

၂။ အကန႔အသတျဖငသာ ႏငငေရးသေဘာတညခက ရရထားေသာ အေျခအေနတြင ႏငငေရးလစဟာမႈ ျဖစေပၚလာတတပါသည။ ထအခါ ပဋပကၡအသစမား၊ ႏငငေရး အပစသစမား ေပၚေပါကလာၿပး ရရထားေသာ သေဘာတညခကမား ပကျပားသြားႏင ပါသည။

၃။ ႏငငေရးမဟာမတအပစမား အသစေပၚေပါကလာျခငးေၾကာင ေဆြးေႏြးပြလပငနးစဥ အသစက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥအထကတြင အလႊာတစလႊာ အျဖစ ထညသြငးလာၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသညလပငနးစဥ ပကျပားသြား ျခငး သ႔မဟတ အစားထးဝငေရာကျခငး ျဖစတတသည။

၄။ ျပညသလထ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈ အားေကာငးေသာ လပငနးစဥျဖစပါက အငတက အားတက တကကြစြာ ေဆြးေႏြးၾကၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြက စတကးစတသနး မားစြာလညး ထြကေပၚလာမည ျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ႏငငေရးအာဏာက လကဝယ စြကငထားေသာ ေခါငးေဆာငပငးမားမ အဆးသတရလဒက လကချခငး မရပါက သ႔မဟတ အလအေလာက လကမခပါက လပငနးစဥေအာငျမငမည မဟတပါ။

၅။ ပစခတတကခကမႈ ရပစေရး သေဘာတညခကမား၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား သ႔မဟတ ၾကားျဖတအစအမမားတြင အခနဇယားမား ပါရေနၿပး ထေရာကေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာင ေရးဆြႏငေရးအတြက အေထာကအက မျဖစေစဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥအေပၚ အကန႔အသတ ျဖစေစႏငပါ သည။

၆။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥ ေရ႕မတးႏင ေနာကမဆတႏငျဖစပါက ေျဖရငးရန အစအမမားမာ ေဆာင႐ြကရနခကခႏငပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥ သည သေဘာသဘာဝအားျဖင ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥႏင နးကပစြာ ဆကစပေနျခငး ေၾကာင ျပငပမၾကားဝငေစစပျခငး၊ ေျဖရငးရန ဖအားေပးျခငးမား လအပႏငပါသည။ သ႔ေသာ ႏငငတကာမ ၾကားဝငေဆာင႐ြကရနမာလညး တရားဝငျဖစမႈမရဘ ခကခေန တတပါသည။

၇။ ႏငငတကာမ အဓကအခနးက႑ ပါဝငေဆာင႐ြကေသာ ႏငငမားတြင လပငနးစဥ အဆငဆငအေပၚ ႏငငတကာမ သတမတခကမား ထားရလပေဆာငလာတတပါသည။ ထေရာကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥ ျဖစေရးထက သကဆငရာ ႏငင မား၏ ျပညတြငးကစၥရပမား၊ အယဝါဒ စတပါဝငစားမႈ/ အကးစးပြားမားအေပၚ အေျခ ျပလပေဆာငလာျခငးမား ျဖစတတပါသည။

၈။ သကဆငရာႏငငမ ေခါငးေဆာငပငးမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥ မပကျပားေစရန ‘လပငနးစဥက ကယတငမည’ ဟ၍ တညဆဖြ႕စညးပ

64 International IDEA

အေျခခဥပေဒႏင မညၫြတေသာလပရပမား လပေဆာငသညအခါ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက ေထာကခတတၾကပါသည။ ယငးသ႔ ေထာကခလကျခငး ျဖင ႏငငတကာက ျပစပးေထာငရန ႀကးပမးေနသည ‘ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏငအည လပေဆာငေရး’ အယအဆ ထခကပကျပားသြားပါသည။

65International IDEA

ေရ႕ေနာကစစဥပလမးေၾကာငး ေ႐ြးခယရာတြင မညသညအေၾကာငးအခကမားက အဆး အျဖတ ေပးႏငပါသနညး။ တညၿငမေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကႏင ေအာငျမငေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒစနစ ျဖစေပၚလာေရးအတြက မညသညေရ႕ေနာကစစဥပ ေ႐ြးခယမႈမားမ မညသည ရလဒမားရရရန အလားအလာ မားျပားပါသနညး။

ေယဘယျပရန အလြနခကခပါသည။ အထကတြင ရငးလငးတငျပခေသာ နမနာပစ ေလးမးမာ ပဋပကၡမၿငမးခမးေရးသ႔ ကးေျပာငးသည လပငနးအဆငမား ေယဘယ ေရ႕ေနာက စစဥပ ေလးမးျဖစၿပး နမနာပစတစခအတြငးမာပင (က) လပငနးစဥ၏ ၾကာျမငခန (ခ) ခပဆ ရေသာ သ႔မဟတ ခပဆရနလအပေသာ သေဘာတညခက အေရအတြက (ဂ) သေဘာတည ခကမားတြင ပါဝငေသာအေၾကာငးအရာမားႏင အေရးႀကးဆးအခကအေနျဖင (ဃ) ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြသည လပငနးစဥႏင ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥတ႔အၾကား ဆကစပပ မားကြာျခားမည ျဖစပါသည။

ဥပမာ - ေတာငအာဖရကတြင ေဆာင႐ြကခသညလပငနးမား ေရ႕ေနာကစစဥပႏင ယငးႏင ဆကစပ၍ ဆနးသစတထြင ေဆာင႐ြကချခငးမားက လပေဆာငနငချခငးမာ အမားလကခေသာ နငငေရးေျဖရငးခက ထြကေပၚလာျပး ယငးေျဖရငးခကက ၾကားျဖတဖြ႔စညးပ အေျခခဥပေဒတြင ထငဟတေဖာျပ ႏငခ႔ေသာေၾကာငျဖစသည။ နေပါကသ႔ေသာ ႏငငမားတြငမ ပဋပကၡျဖစပြားေန သည အေျခအေနတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥက အသးျပ၍ မၿပးစးေသးေသာ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈမားက ဆကလကျပလပခသည။ ထအခါတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥသည ရရၿပးသေဘာတညခကက ေကာငးမြနေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးခကစာသားအျဖစ ျပစ႐မမဟတေတာဘ ႏငငေတာ၏ အစးရစဖြ႔ပမား၊ ဖြ႕စညးတညေထာငမည ႏငငေတာအဖြ႕အစညးမားႏငစပလဥးၿပး သေဘာတညခကရရရန ဆကလက ေဆာင႐ြကရပါသည။ အခ႕ႏငငမားတြင ႏငငေရးသေဘာတညခက မရရျခငး ေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမားမာ ပ၍ပငတစဆငခငး လပေဆာငရပါသည။ အကးအေျပာငး သေဘာတညခကမား၊ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မား၊ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အထပထပေရးဆြျပစျခငး၊ ေဆြးေႏြးျခငး၊ ျပနလည ေရးဆြျပစျခငးမား လပေဆာငၾကရပါသည။

66 International IDEA

လပငနးအဆငမား ေရ႕ေနာကစစဥပက ေ႐ြးခယရာတြင ‘အေကာငးဆးလပနညးလပဟန’ ႏငအည ေ႐ြးခယလပေဆာငႏငမညမဟတဘ ‘ျဖစႏငသညကသာ’ လပေဆာငႏငမည ျဖစေၾကာငး အစပထမကပင သတမရနအေရးႀကးပါသည။ လပငနးအဆငမား ေရ႕ေနာကစစဥပ က အဆးအျဖတေပးမည ကာလတႏင ကာလရညလအပခကမားက ဇယား ၅-၁ တြင ေဖာျပ ထားပါသည။ ယငးလအပခကမား ျပညမေအာငေဆာင႐ြကႏငျခငး ရမရအေပၚ မတည၍ ေရးဆြျပ႒ာနးလကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ကငသးၿပး ႏငငေတာအစးရလပငနးမားက ညႇႏႈငးေပါငးစပျခငး၊ ႏငငသားအခြငအေရးမား အကာအကြယေပးျခငးတ႔က ထေရာကစြာ လပေဆာငႏငမည အခြငအလမးကြာျခားသြားပါမည။ ယငး လအပခကမားအၾကား အျပန အလနဆကစပပသည ႏငငတစႏငငတြင လပေဆာငသည ႏငငေရးေျဖရငးခကလပငနးစဥ အမးအစားႏင အသးျပသည ေရ႕ေနာကစစဥပတ႔အေပၚ သကေရာကမႈရပါမည။ သ႔ရာတြင အထကပါ ႏငငအသးသး၏ ျဖစစဥမားကၾကညျခငးျဖင (ျပညတြငး ျပညပ) ဆးျဖတခကခမတ သမားသည ႏငင၏ပကတအေျခအေနအရ ေအာငျမငရနအလားအလာ နညးပါးေသာ ေရ႕ေနာက စစဥေဆာင႐ြကပမားက မျဖစမေနလပေဆာငလျခငးမားရတတေၾကာငး ေတြ႕ရပါသည။ ထအခါ ဆးဝါးေသာ အကးဆကမား ဆကလကျဖစပြားလာတတပါသည။

ပဋပကၡက အဆးသတရန ေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရးသည အထးအေရးႀကးသျဖင ယငးမာ ရညမနးခကတစရပျဖစရပါမည။ ယငးႏငငေရးေျဖရငးခက ေရရညတညတႏငရနႏင ဆကလကတးတကေဆာင႐ြကႏငရန ထေရာကေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒစနစတစရပ တညေထာငရနသညလညး ရညမနးခကတစရပ ျဖစရပါမည။ ယငး ရညမနးခကႏစရပ ေအာငျမငေအာင တစၿပငတညး ႏစဘကႀကးပမးအားထတရာတြင ‘အေကာငး ဆးလပနညးလပဟန’ (‘best practice’) မညသ႔ရသညက အဓကထား စဥးစားမညအစား ေအာကပါဇယားတြင ေဖာျပထားသည ကာလတႏင ကာလရည လအပခကမားႏင စပလဥး သည ခကခေသာေ႐ြးခယမႈမားက မညသ႔စမခန႔ခြ လပေဆာငႏငမညက စဥးစားသငပါသည။ အတးအေလာ ညႇႏႈငးရနအခကမားအျဖစလညး ႐ႈျမငႏငပါသည။ ယငးသ႔ အတးအေလာ ညႇႏႈငးရသညအေၾကာငးမာ ႏငငေရးေျဖရငးခက ရရေရးအတြက တကပြဆငႏႊေနေသာ အပစ မားအၾကား သေဘာတညခကရရရန လအပသညမနေသာလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထေရာကမႈရရနႏင တရားဥပေဒစးမးမႈအတြက ပမကယျပန႔ေသာ မအားျဖင ကတကဝတျပမႈ မားလအပျခငးေၾကာင ျဖစပါသည။ ယငးလအပခကႏစပငးမာ တစခါတစရ ဆန႔ကငဘက ျဖစေနတတပါသည။

ဇယား ၅-၁။ ႏငငေရးေျဖရငးခကအတြက ကာလတႏင ကာလရည လအပခကမား

ကာလတ လအပခကမား ကာလရည လအပခကမား

ပဋပကၡမရသည ျငမးခမးေရး (Negative peace) - အၾကမးဖက တကခကမႈမား အဆးသတျခငး

ၿငမးခမးမႈ ထြနးကားသည ၿငမးခမးေရး (Positive peace) - တရားမတၿပး ထေရာက မႈရေသာႏငငေရးႏင ဥပေဒစဖြ႕ပမား တည ေထာငထားရျခငး

67International IDEA

ကာလတ လအပခကမား ကာလရည လအပခကမား

ႏငငေရးေခါငးေဆာငပငးမားအၾကား ကနဥး ‘ေျဖရငးခက’ - အာဏာရယ ကငသးမႈ ဆငရာ ခငမာၿပး ရငးလငးျပတသားေသာ သေဘာတညခက ျဖစရပါမည။ အကး အေျပာငး လပေဆာငႏငရပါမည။

ေျပာငးလြယျပငလြယရေသာ အဖြ႕အစညး မားတညေထာငျခငး - လတစဥးတစ ေယာက၊ အခြငထးခ အပစတစစအတြက မသာမဟတဘ ကာလရည အမားပါဝင ႏငမႈ လအပခကသစမားက တ႔ျပနေဆာင ႐ြကႏငသည ျပညသလထအတြက ဖြင ထားေသာအစအမမား ျဖစရပါမည။

အလငအျမန ေဆာင႐ြကႏငမႈ - ပစခတ တကခကမႈ ရပစေရး သေဘာတညခက ရယၿပး အဖြ႕အစညးစနစ မေဘာငသစက ေဖာေဆာငျခငး

အခနယေဆာင႐ြကျခငး - ျပညတြငးမာပင ေရးဆြၿပး မမတ႔ပငအျဖစ ခယၾကေသာ ဥပေဒႏင ႏငငေရး အဖြ႕အစညးစနစမား တညေထာငျခငး၊ ျပညသလထထမ လ ေလာကေသာ သေဘာတညမႈ ရရၿပး ထေရာကမႈ ရရပါမည။

ေခါငးေဆာငပငးမား ပါဝငျခငး - အဓက အပစမားႏင အကးစးပြားသကဆငသမား ပါဝငရပါမည။

လ႔အဖြ႕အစညး တစရပလး ပါဝငျခငး - ကယကယျပန႔ျပန႔ အေျချပထားေသာ လ႔ အဖြ႕အစညး တစရပလး ပါဝငေဆာင႐ြကမႈ ရၿပး ‘အမားေကာငးကးသယပးေရး’ ကတ ကဝတျပမႈ ရရပါမည။

အဓကအေရးပါသည ကဖကယဖက ျပႏင သမားကထညသြငးရန သ႔မဟတ ဖယ ထတရန ရငးလငးစြာ စစဥထားျခငး

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေျဖရငးခကတြင ကဖကယဖကမားက ထညသြငးျခငး သ႔ မဟတ ဖယထတထားျခငးတ႔က ျပနလည ျပငဆငႏငစြမးရျခငး။ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး ဆကလကလပ ေဆာငႏငရနအတြက ယခငက ဖယထတ ထားခေသာ ‘ကဖကယဖကမား’က ထည သြငးရန သ႔မဟတ ထညသြငးထားေသာ ကဖကယဖကမားက ဖယထတရန သ႔ မဟတ ၎တ႔၏ လပငနးစဥအေပၚ ေႏာင ယက ဟန႔တားႏငစြမးက ကန႔သတရန နညးလမးမား ရာေဖြလပေဆာင ႏငရပါ မည။

68 International IDEA

ကာလတ လအပခကမား ကာလရည လအပခကမား

ႏငငတကာက အာမခခကေပးလက ခး ေဖာကမႈမားကအေရးယေဆာင႐ြကျခငး - ကနဥး ေျဖရငးခကက အေကာငအထည မေဖာလ ျခငးမားအား ေကာလႊားႏငရန ႏငငတကာက လေလာကေသာ အေလး အနက ေဆာင႐ြကမႈႏင မလကနာလင အေရးယမႈ လအပပါသည။

ျပညတြငးလပငနးစဥျဖစၿပး ျပညသလထ က သေဘာတညျခငး - ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒျဖင အပခပျခငးက ခယမည ျပညသ လထအတြက သကဆငမႈရၿပး ထေရာက ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒစနစမား ျဖစ ရပါမည။

ႏငငေရးေျဖရငးခကရရေရး ကာလတလအပခကႏင ကာလရညလအပခကမားအၾကား ဆန႔ကငဘက ျဖစေနပါက ဂ႐တစကကငတြယၿပး အျပနအလန အတးအေလာ ျပလပႏငရန လအပပါသည။ ဤ႐ႈေထာငမၾကညပါက ေရ႕ေနာကစစဥေဆာင႐ြကပ အသးသးတြင အားသာ ခကမားႏင အားနညးခကမား မတညပါ။ ယငးတ႔က ပမ၍နားလညသေဘာေပါကျခငးျဖင အားသာခကမားက ဆကလကတညေဆာကၿပး (အားနညးခကမားက နညးပါးသကသာေစ) ႏငပါမည။

၁။ လကငငးလအပေနေသာ ၿငမးခမးေရးကရရေအာင လပေဆာငျခငးႏင ေရရညတညတ ႏငေသာ ၿငမးခမးေရးကတညေဆာကျခင နႈငးယဥခက - အျပးသတ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒ အစအစဥကမေရးဆြမ ပဋပကၡမရသည ျငမးခမးေရး Negative Peace ပစ တစမးမး - (Galtung 1969: 183) - သ႔မဟတ အၾကမးမဖကေရး- ဥးစြာ လအပပါ သည။ လကနကကငအဖြ႕မားအေနျဖင လကနကကင တကပြက စြန႔လႊတရမညဆပါက အာဏာဆကလက ရရကငသးႏငေရး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အာမခခကမား အလရ မညသာျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ကာလရည ၿငမးခမးေရးတညတခငၿမႏငရန ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒစနစသည လကနကကငအဖြ႕မားႏင ‘မျဖစျဖစေအာင ရယထားသည ေျဖရငးခက’ အေနအထားမထက ေကာလြနရပါမည။ လကနကကငအဖြ႕မား ေဆြးေႏြး ပြတြင ကယစားျပႏငသညထက ပလြနေသာ ကယျပန႔သည ျပညသလထအပစမားႏင အကးစးပြား အမးမးက ထငဟပပါဝငေစႏင ရပါမည။ ၾကားျဖတအစအမမား ႏင/သ႔မဟတ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားထားရၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး အခငးအကငးက ေဖာေဆာငပါက လကနကကငအဖြ႕မားအတြက လေလာကေသာ အာမခခကမား ေပးႏငေရးကတစဘက၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ‘ေျဖရငးခက’ က ေနာငအခါ အလအေလာက ကယျပန႔နက႐ႈငးေစႏငေရးကတစဘက ဟနခကည ညႇႏႈငးႏငပါသည။ သ႔ရာတြင ယငးသ႔လပေဆာငျခငးျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥသည ႏငငေရးေျဖရငးခကအတြက အေျခခ သတမတခကမားအေပၚ သေဘာတညမႈရရေရး ေစစပညႇႏႈငးရမည ႀကးေလးေသာ ဝနထပဝနပးက ထမး႐ြကရေတာမည ျဖစပါသည။

69International IDEA

၂။ ယာယသေဘာတညခကႏင ေရရညတညၿမမည ျပ႒ာနးခကစာသား နႈငးယဥခက - လကနကကငအဖြ႕မားက အျပညအဝလကခႏငၿပး ၎တ႔က လေလာကေသာ အာမခ ခကမားေပးႏငသည တညတခငၿမမႈမးရေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သေဘာတည ခကျဖစေရးက တစဘက၊ စဥဆကမျပတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဖြ႕ၿဖးတးတကေရး အပါအဝင ေနာငအခါ အေျပာငးအလလပငနးစဥသစမား လပသာကငသာရသည႔ ေျပာငးလြယျပငလြယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျဖစေစေရးကတစဘက ဆန႔ကငဘက ျဖစေနေသးတတသည။ လပငနးအဆငဆင ေရ႕ေနာကစစဥသည ခဥးကပပမားႏင အခနဇယားေရးဆြေရး ကစၥရပမားတြင (က) ႏငငေရး စစေရး လႈပရားေနေသာ အဖြ႕ အသးသး တကခကမႈမားရပတန႔ေရး သေဘာတညႏငရန လေလာကေသာ အာမခခက မားေပးေရးႏင (ခ) ျပညသလထပါဝငေဆာင႐ြကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ျပ႒ာနးေရးလပငနးစဥျဖစေစရန လပသာကငသာရေရးတ႔က ဟနခကညေစရပါမည။

၃။ အခြငသာခနတြင အလငအျမန ေဆာင႐ြကရန လအပခကႏင အခနယေဆာင႐ြကရန လအပခက နႈငးယဥခက - ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အခြငအလမးမား၏ သေဘာသဘာဝအရ အေျပာငးအလျဖစေစေရး ေဆာင႐ြကႏင သည အခြငအေရးသည တေတာငးေလရသည။ သ႔ရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပစေရးဆြျခငးႏင ကယျပန႔စြာ ျပညသလထပါဝငႏငေရးတ႔မာ အခနယ၍ ကာလၾကာ ရညစြာ ေဆာင႐ြကရတတပါသည။ လပငနးစဥသည လအပေသာ အကအေျပာငးအစ အမမားက အခနလငျမနစြာ ေဆာငရြကနငေရးႏင ဖြစညးပအေျခခဥပေဒက အခနယ ေဆာငရြကနငေရး ဟနခကညေစရပါမည။

၄။ ျပညသလထ ပါဝငေဆာင႐ြကႏငျခငးႏင ေခါငးေဆာငပငးမားအခငးခငး သေဘာ တညခကရယျခငး နႈငးယဥခက - ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငက ဆကလက အေကာငအထညေဖာႏငရနအတြက ႏငငေရး စစေရးေခါငးေဆာငပငးမားက လကခ ရနလအပသကသ႔ ျပညသလထ ကယျပန႔စြာ ပါဝငေဆာင႐ြကရနလညး လအပပါ သည။ ယငးႏစမးလးကရယႏငရန လပငနးစဥအဆငအသးသးတြင မတညေသာ နညးလမးမားျဖင လပေဆာငရတတပါသည။ ေ႐ြးေကာကပြမားႏင ျပညသလထ ကယျပန႔စြာ ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးတ႔သည ျပညသအမားပါဝငေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥျဖစေစေရး အဓက အာမခခကေပးႏငသည အစအမမားျဖစသညဟ ႏငငတကာက နားလညလကခထားၾကပါသည။ သ႔ေသာ ယငးသ႔ေသာ လပငနးစဥ ေအာငျမငမႈရရရနမာ အဓကေဆြးေႏြးပြ စားပြဝငးတြင ပါဝင ေဆြးေႏြးသမားအၾကား ရရထားေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကက ျခငႏငျခငးႏင ေဖာ ေဆာငႏငစြမးရျခငးအေပၚတြငလညး မတညေနပါသည။ ထ႔အျပင ယငးအေျခအေန မး၌ ႏငငေရးေခါငးေဆာငပငးမားႏင လကနကကငအဖြ႕မားအၾကား ခတဆကမႈမာ မတညမၿမ ေျပာငးလတတသည သဘာဝရေၾကာငးကလညး သတမရန အေရးႀကးပါ သည။ ေဆြးေႏြးပြစားပြဝငးတြင ႏငငေရးေခါငးေဆာငပငးမားက သေဘာတညသည ဆ႐မျဖငမၿပးေသးဘ လကနကကငအဖြ႕မား၏ လအပခကမားႏင ေတာငးဆခကမား

70 International IDEA

က အမနတကယထငဟပျခငး၊ ကယစားျပျခငး ရေစရနလညး ႀကးပမးေဆာင႐ြကရ ပါမည။ သ႔မဟတပါက လကနကကငအဖြ႕မားသည လပငနးစဥက ကဖကယဖက လပလာမညသာ ျဖစပါသည။

၅။ ကဖကယဖကမားက ထညသြငးျခငးႏင ဖယထတထားျခငး နႈငးယဥခက - လပငနး စဥက အျပငမျဖစေစ အတြငးမျဖစေစ ပကျပားေစရန လပေဆာငမညသမား ရမည သာျဖစျခငးေၾကာင ကဖကယဖက (လပႏငသ)မား၏ သေဘာသဘာဝႏင ဆးဝါးမႈ ေပၚမတညလက လပငနးစဥမပကျပားေစေရးေရး႐ႈလက ယငးအပစမားက ထည သြငးျခငး သ႔မဟတ ဖယထတထားျခငး၏ အကးဆကမားက အကျဖတရန အစအမ မားေရးဆြထားဖ႔ လအပႏငပါသည။ ယငးအစအမမားမာ ပေသမဟတဘ လပငနးစဥ ေဆာင႐ြကရငး ယခငကဖကယဖကမားကပါဝငေစရန အခြငအလမးမား ေပၚေပါက လာျခငး၊ သ႔မဟတ ၎တ႔က ေထာကခအားေပးေနေသာ အပစမား၏ လလားခကမား က တ႔ျပနေဆာင႐ြကရန အခြငအလမးေပၚေပါကလာျခငး စသညတ႔ႏင လကေလာည ေထြ လကပါေျပာငးလႏငရပါမည။

၆။ ႏငငတကာအာမခခကမားႏင ျပညတြငးလပငနးစဥအျဖစ ျပညတြငးမပင လပေဆာင ျခငး နႈငးယဥခက - အဖြ႕အစညး စနစအေနအထားေပၚ မတညလက ပစခတတက ခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကအတငး လကနာေဆာင႐ြက ေစေရး ႏငငတကာမ အာမခခကေပးရန လအပႏငပါသည။ သ႔ေသာ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကသမားအေနျဖင လပငနးစဥအေပၚ ၎တ႔အျမငျဖင သတမတခက မား ထားရလာႏငပါသည။ ႏငငတကာ ၾကားဝငေဆာင႐ြကမႈ ထေရာကေစလပါက ေျမျပငအေျခအေနတြင ျပညသလထက တရားနညးလမးကသညဟ လကခရန လအပပါသည။ ဆလသညမာ နယေျမေဒသတြငး (ေၾကာငးကးဆေလာေသာ) လအပခကမားႏင ေတာငးဆခကမားက တ႔ျပနမႈရသည သေဘာတညခကမား ျဖစေစရပါမည။

71International IDEA

Ainte, A., ‘Somalia: Legitimacy of the Provisional Constitution’, Conciliation Resources, Accord Issue 25, 2014, <http://www.c-r.org/accord/legitimacy-and-peace-processes/somalia-legitimacy-provisional-constitution>, accessed 20 June 2016 ဆမာလယာတြင ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရားဝငျဖစမႈ

Al-Ali, Z., ‘Libya’s draft interim constitution: an analysis’, ConstitutionNet, 5 September 2011, <http://www.constitutionnet.org/news/libya-s-draft-interim-constitution-analysis>, accessed 15 April 2016 လစဗား၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ဆနးစစခက

Al Jazeera, ‘Yemen peace talks set to begin in Kuwait after delay’, 20 April 2016, <http://www.aljazeera.com/news/2016/04/yemen-peace-talks-set-kuwait-delay-160420171242538.html>, accessed 15 May 2016 ယမငၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးပြမား ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာခၿပးေနာက ကဝတတြင ဆကလကကငးပရန စစဥထားျခငး

Al-Muslimi, F., ‘A new deal in Yemen?’, Carnegie Endowment for International Peace, 31 October 2014, <http://carnegieendowment.org/syriaincrisis/?fa=57091>, accessed 15 May 2016 ယမငတြင ေျဖရငးခကအသစ ရရေတာမညလား။

Allison, S., ‘Even Zimbabwe’s constitution waits for Mugabe to pass the baton, or pass away’, The Guardian, 26 March 2013, <https://www.theguardian.com/world/2013/mar/26/zimbabwe-mugabe-constitution-die>, accessed 10 October 2016 ဇငဘာေဘြတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကပင မဂါဘ အာဏာလႊေပးမညအခန သ႔မဟတ ဘဝကးမညအခနက ေစာငဆငးေနရျခငး

Ankut, P. Y., The Role of Constitution-building Processes in Democratization: Case Study Rwanda (Stockholm: International IDEA, 2005), <http://www.constitutionnet.org/files/cbp_rwanda.pdf>, accessed 22 July 2016 ဒမကေရစ တညေထာငရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး လပငနးစဥမား၏ အခနး က႑ - ရဝမဒါႏငငျဖစစဥက ေလလာျခငး

Atta-Asamoah, A., Long Walk to Restoration: Lessons from Somalia’s Transition Process (Pretoria: Institute for Security Studies, 2013) ျပနလညတညေဆာကေရး ခရးရည - ဆမာလယာ အကးအေျပာငးလပငနးစဥမ သငခနးစာမား

72 International IDEA

Aucoin, L. and Brandt, M. ‘East Timor’s constitutional passage to independence’, in L. E. Miller (ed.), Framing the State in Times of Transition (Washington, DC: US Institute of Peace, 2010) အေရ႕တေမာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လမးေၾကာငးမ လြတလပေရးရယျခငး။ ပါဝငသည စာအပအမညမာ အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေတာ မေဘာငခမတျခငး

Barnes, C., ‘Renegotiating the Political Settlement in War-to-Peace Transitions’, Conciliation Resources, March 2009 စစမၿငမးခမးေရးသ႔ အကးအေျပာငး ႏငငေရး ေျဖရငးခကမားက ျပနလညေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငး

Barnes, C. and De Klerk, E., ‘South Africa’s Multi-party Constitutional Negotiation Process’, Conciliation Resources, Accord Issue 5, 2003, <http://www.c-r.org/downloads/Accord%2013_5South%20Afr ica ’s%20mult i -party%20constitutional%20negotiation%20process_2002_ENG.pdf>, accessed 19 July 2016 ေတာငအာဖရက၏ ပါတစဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးေရးလပငနးစဥ

BBC News, ‘Yemen to become federation of six regions’, 10 February 2014, <http://www.bbc.com/news/world-middle-east-26125721>, accessed 20 May 2016 ယမငႏငငက ျပညနယေျခာကျပညနယျဖင ဖယဒရယႏငင တညေထာငရန စစဥထားျခငး၊ ဘဘစသတငး

Bell, C., Peace Agreements and Human Rights (Oxford: Oxford University Press, 2000) ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင လ႔အခြငအေရးမား

—, ‘Peace agreements: their nature and legal status’, American Journal of International Law (2006), pp. 373–412 ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၏ သေဘာသဘာဝႏင ဥပေဒအဆငအတနး

—, On the Law of Peace: Peace Agreements and the New Lex Pacificatoria (Oxford: Oxford University Press, 2008) ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ၿငမးခမးေရးဥပေဒ မား

—, What We Talk about When We Talk about Political Settlements: Towards Inclusive and Open Political Settlements in an Era of Disillusionment (Edinburgh: Political Settlements Research Programme, 2015) ႏငငေရးေျဖရငးခကမား ရရေရး ေဆြးေႏြး ရာတြင မညသညတ႔က ေဆြးေႏြးၾကပါသနညး။ ျပညသလထ စတပကလကပကျဖစေသာ ေခတကာလတြင အမားပါဝငႏငၿပး ဖြငလစထားေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကမား ျဖစေစေရး ဥးတညေဆာင႐ြကျခငး

Bilchitz, D. et al, Assessing the Performance of the South African Constitution (Stockholm: International IDEA, 2016) ေတာငအာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ စြမးေဆာငမႈက အကျဖတျခငး

73International IDEA

Brett, R. and Delgado, A., ‘The role of constitution-building processes in democratization: Guatemala case study’, International IDEA, 2005 (unpublished), <http://www.idea.int/cbp/upload/CBP-Guatemala.pdf>, accessed 8 October 2016 ဒမကေရစတညေထာငရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥ မား၏ အခနးက႑ - ဂြာတမာလာႏငငျဖစစဥကေလလာျခငး

Brandt, M., Cottrell, J., Ghai, Y. and Regan, A., Constitution-making and Reform: Options for the Process (Geneva: Interpeace, 2011) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငးႏင ျပျပငေျပာငးလေရး - ၿငမးခမးေရးအတြက ေ႐ြးခယေဆာင႐ြကႏငမည နညးလမးမား

Bryden, M., Somalia Redux? Assessing the New Somali Federal Government? (Washington, DC: Center for Strategic and International Studies, 2013) ဆမာလ တစေကာျပနေလလား၊ ဆမာလဖယဒရယအစးရသစက အကျဖတျခငး

Bryden, M. and Thomas, T., Somalia’s Troubled Transition: Vision 2016 Revisited (Nairobi: Sahan Research, 2015), <http://sclr.stabilisationunit.gov.uk/top-10-reads/geographic/somalia/892-somalia-s-troubled-transition-vision-2016-revisited?path=somalia>, accessed 20 June 2016 ဆမာလယာ၏ အကးအေျပာငး ခေရာငးလမး - ၂ဝ၁၆ ခႏစ ေမာမနးခကက ျပနလညသးသပျခငး

Castillejo, C., Promoting Inclusion in Political Settlements: A Priority for International Actors? (Oslo: Norwegian Peacebuilding Resource Centre, 2014) ႏငငေရး ေျဖရငးခကမားတြင အမားပါဝငႏငမႈက အားေပးျမႇငတငျခငး - ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင ႐ြကသမားအတြက ဥးစားေပးလပငနးျဖစသငမသင။

Carlino, L., ‘Yemen’s southern insurgency is undermining the political transition’, Jamestown Terrorism Monitor, 12/5 (2014), <http://www.jamestown.org/pro-grams/tm/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=42049&cHash=5ed-26f00834533aabecb0c7a0935a089#.Vx3TyPl95D8>, accessed 16 May 2016 ယမငေတာငပငး ေသာငးကနးမႈေၾကာင ႏငငေရးအကးအေျပာငးက ထခကလကရျခငး

Carter Center, Syria: Options for a Political Transition (Atlanta, GA: Carter Center, 2015), <https://www.cartercenter.org/resources/pdfs/peace/conflict_resolution/syria-conflict/options-for-political-transition-in-syria-jul-2015-en.pdf>, accessed 15 July 2016 ဆးရးယားတြင ႏငငေရးအကးအေျပာငးအတြက ေ႐ြးခယ ႏငမညနညးလမးမား

S. Choudry (ed.), Constitutional Design for Divided Societies: Integration of Accommodation? (Oxford: Oxford University Press, 2010) ကြျပားေနေသာ လ႔အဖြ႕အစညးမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအစအမ - ေပါငးစညးျခငးေလာ လက ေလာျခငးေလာ

74 International IDEA

Connolly, L., ‘The Troubled Road to Peace’, ACCORD Policy and Practice Brief, 21 (February 2013), <https://www.files.ethz.ch/isn/160369/ACCORD-policy-practice-brief-21.pdf>, accessed 19 July 2016 ၿငမးခမးေရးခေရာငးလမး

CrisisWatch Database, ‘Yemen’, 2016, <http://www.crisisgroup.org/en/publication-type/crisiswatch/crisiswatch-database.aspx?CountryIDs=%7b9D2149C0-C350-40FC-BE12-7693FB454AEE%7d#results>, accessed 15 July 2016 ယမင

Crouch, J., ‘Federalisation in Somalia: it takes strong bricks to build a state’, Saferworld, 14 June 2016, <bit.ly/28IvLup>, accessed 20 June 2016 ဆမာလယာ တြင ဖယဒရယႏငငတညေထာငျခငး - အတေကာငးမ တကေကာငးမည

Darby, J. and MacGinty, R., The Management of Peace Processes (London: Palgrave Macmillan, 2000) ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားက စမခန႔ခြျခငး

Department for International Development (DFID), The Politics of Recovery: Elites, Citizens and States. Findings from Ten Years of DFID-funded research on Governance and Fragile States 2001-2010 (London: DFID, 2010) ျပနလည ထေထာငျခငး ႏငငေရး - ေခါငးေဆာငပငးမား၊ ႏငငသားမားႏင ႏငငေတာမား၊ အပခပမႈ ႏင ထခကပကျပားလြယေသာ ႏငငမားဆငရာ DFID ရနပေငြျဖင ဆယႏစၾကာ သေတသန လပငနးမား ေဆာင႐ြကခရာမ ေတြ႕ရခကမား

Di John, J. and Putzel, J., Political Settlements (Birmingham: Governance and Social Development Resource Centre, 2009) ႏငငေရးေျဖရငးခကမား

El Amrani, I., ‘How much of Libya does the Islamic State control?’, Foreign Policy, 18 February 2016 အငးစစက လစဗားႏငင၏ အစတအပငးမညမက ထနးခပထားပါသနညး။

Easterday, J. S., ‘Peace agreements as a framework for jus post bellum’, in C. Stahn, J. S. Easterday and J. Iverson (eds), Jus Post Bellum (Oxford: Oxford University Press, 2014) စစၿပးကာလ တရားေရးမေဘာငအျဖစ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားက ႐ႈျမငျခငး

Ebrahim, H. and Miller, L. E, ‘Creating the birth certificate of a new South Africa: constitution making after apartheid’, in L. E. Miller (ed.), Framing the State in Times of Transition (Washington, DC: US Institute of Peace, 2010) ေမြးကငးစ ေတာငအာဖရကႏငငသစက ေမြးစာရငးထတေပးျခငး - အသားအေရာငခြျခားေရး ဝါဒအလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး

Eljarh, M., ‘Libya’s Islamists go for broke’, Foreign Policy, 22 July 2014a မးကနယမးကန လစဗား အစၥလာမဝါဒမား

—, ‘The Supreme Court decision that’s ripping Libya apart’, Foreign Policy, 6 November 2014b လစဗားက တစစစ ကြျပားေစလကရသည တရား႐းခပ စရငခက

75International IDEA

Fisas, V., Yearbook on Peace Processess (Barcelona: Escola de Cultura da Pau, 2015) ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမား တစႏစတာမတတမး

Fritz, V. and Menocal, A., Understanding State-Building from a Political Economy Perspective (London: Overseas Development Institute, 2007) ႏငငေရး စးပြားေရး ႐ႈေထာငမ ႏငငေတာတညေဆာကေရးက နားလညျခငး

Galtung, J., ‘Violence, peace, and peace research’, Journal of Peace Research, 6/3 (1969), pp. 167–91 အၾကမးဖကမႈ၊ ၿငမးခမးေရးႏင ၿငမးခမးေရးသေတသန

Gartenstein-Ross, D. and Barr, N., Dignity and Dawn: Libya’s Escalating Civil War (The Hague: International Centre for Counter-Terrorism, 2015) ဂဏသကၡာႏင အ႐ဏဥး - စစရနတကေနေသာ လစဗားျပညတြငးစစ

Gaston, E., Process Lessons Learned in Yemen’s National Dialogue (Washington, DC: US Institute of Peace, 2014) ယမငအမးသားအဆင ေဆြးေႏြးပြမ လပငနးစဥပငး သငခနးစာမား

Ginsburg, T., Elkins, Z. and Blount, J., ‘Does the process of constitution-making matter?’, Annual Review of Law and Social Sciences, 5/5 (2009), pp. 201–23 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရးလပငနးစဥ အေရးပါသလား။

Gluck, J., ‘Constitution-building in a political vacuum: Libya and Yemen in 2014’, in S. Bisarya (ed.), Annual Review of Constitution-Building Processes: 2014 (Stockholm: International IDEA, 2015) ႏငငေရး ေလဟာနယတြင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြျပ႒ာနးျခငး - ၂ဝ၁၄ ခႏစ လစဗားႏင ယမင။ စာအပအမည - ၂ဝ၁၄ ခႏစ ႏစပတလည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရး လပငနးစဥမား သးသပခက

Goobjoog News, ‘Somali Parliament approves electoral and boundaries and Federation Commissions’, 6 July 2015, <http://goobjoog.com/english/?p=15555>, accessed 1 July 2016 ဆမာလလႊတေတာက ေ႐ြးေကာကပြ၊ နယနမတႏင ဖယဒရယႏငင ေကာမရင မားက အတညျပျခငး

The Guardian, ‘The Guardian view on Yemen’s war: a year of living shamefully’, 29 March 2016, <http://www.theguardian.com/commentisfree/2016/mar/29/the-guardian-view-on-yemens-war-a-year-of-living-shamefully>, accessed 3 October 2016 ယမငစစပြအေပၚ ဂါးဒးယနးသတငးစာ၏ အျမင - ရကဖြယတစႏစတာ

Hart, V., ‘Constitution-making and the transformation of conflict’, Peace and Change, 26/2 (April 2001), pp. 153–76 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးေရးႏင ပဋပကၡ အသြငေျပာငးလေရး

76 International IDEA

Hassan, A. S., ‘Yemen National Dialogue Conference. Managing Peaceful Change?’ Conciliation Resources Accord, Issue 25, 2014 ယမငအမးသားအဆင ေဆြးေႏြးပြ ညလာခ - ၿငမးခမးစြာ ေျပာငးလေရး စမခန႔ခြျခငး ျဖစပါသလား။

Holzapfel, P. B., Yemen’s Transition Process: Between Fragmentation and Transformation (Washington, DC: US Institute of Peace, 2014) ယမင အကးအေျပာငး လပငနးစဥ အစတစတကြျပားျခငးႏင အသြင ကးေျပာငးျခငး

Hosh, A., ‘Somalia’s democracy deferred: Proposed electoral models to complete the transition’, ConstitutionNet, 18 March 2016, <http://www.constitutionnet.org/news/somalias-democracy-deferred-proposed-electoral-models-complete-transition>, accessed 1 July 2016 ဆမာလယာတြင ဒမကေရစေ႐ႊ႕ဆငးခရျခငး - အကး အေျပာငးအၿပးသတရန အဆျပထားေသာ ေ႐ြးေကာကပြ ပစမား

International Crisis Group, ‘Somalia: to move beyond the failed state’, Crisis Group Africa Report, 147, 23 December 2008 ဆမာလယာ - တငးျပညပကၿပး ဟမာဘကသ႔ အေရာကသြားျခငး

—, ‘Somalia: Al-Shabaab—it will be a long war’, Crisis Group Africa Briefing, 99, 26 June 2014a ဆမာလယာ - အယရာဘတႏင ၾကာဥးမည စစပြ

—, ‘Bosnia’s future’, Europe Report, 232, 10 July 2014b ေဘာစနးယားအနာဂတ

—, ‘Crisis Watch Database Libya 1 March 2016’, 2016a, <http://www.crisisgroup.org/en/publication-type/crisiswatch/crisiswatch-database.aspx?CountryIDs=%7b28685262-BE79-473E-B18E-ED22761A0F17%7d#results>, accessed 10 March 2016 ပဋပကၡေစာငၾကညေရး အခကအလက မတတမးစ လစဗား ၁-၃-၂ဝ၁၆

—, ‘Yemen: is peace possible’, Crisis Group Middle East Report, 167, 9 February 2016b ယမင - ၿငမးခမးေရး ရႏငပါမလား။

Ingram, S., ‘Political Settlements: The History of an Idea in Policy and Theory’, State Society and Governance in Melanesia Discussion Paper, Australian National University, 2014 ႏငငေရးေျဖရငးခကမား - အယအဆတစရပ၏ မဝါဒႏင သေဘာတရား သမငး

International Court of Justice, ‘Accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of Kosovo’, Advisory opinion, 22 July 2010, <http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15987.pdf>, accessed 10 October 2016 ႏငငတကာတရား႐း၊ ကဆဗ၏ တစဘကသတလြတလပေရးေၾကညာျခငးသည ႏငငတကာဥပေဒႏငညမည သးသပခက

77International IDEA

International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA), Constitution-Building in Political Settlement Processes: The Quest for Inclusion, Workshop Report (Stockholm: International IDEA, 2016a), <http://www.constitutionnet.org/files/constitution-building_in_political_settlement_processes_workshop_report_december_2015.pdf>, accessed 15 July 2016 ႏငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥမားတြငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး - အမား ပါဝငႏငရန ႀကးပမးျခငး၊ အလပ႐ေဆြးေႏြးပြအစရငခစာ

Kabumba, B., ‘Article 96: The provision that could break Burundi’, ConstitutionNet, 14 May 2015, <http://www.constitutionnet.org/news/article-96-provision-could-break-burundi>, accessed 1 September 2016 အပဒ ၉၆ - ဘ႐ြနဒႏငငက ပကစးေစႏင သည ျပ႒ာနးခက

Khan, M., ‘The capitalist transformation’, in K. S. Jomo and E. S. Reinert (eds), The Origins of Development Economics: How Schools of Economic Thought Have Addressed Development (London: Zed Press, 2005) အရငးရငအျဖစသ႔ အသြငေျပာငး ျခငး၊ စာအပအမည - ဖြ႕ၿဖးမႈ စးပြားေရး၏ဇစျမစမား - ေဘာဂေဗဒအေတြးအေခၚ ဂဏးဂဏ အသးသးက ဖြ႕ၿဖးေရးက စဥးစားပ

—, ‘Political Settlements and the Governance of Growth-Enhancing Institutions’, Research Paper Series on Growth-Enhancing Governance, School of Oriental and African Studies, University of London, 2010 ႏငငေရးေျဖရငးခကမားႏင တးတကမႈက ျမႇငတငေပးေသာ အဖြ႕အစညးစနစမားက အပခပမႈ

Lackner, H., Yemen’s ‘Peaceful’ Transition from Autocracy: Could it Have Succeeded? (Stockholm: International IDEA, 2016) ယမငႏငင၏ အာဏာရငစနစမ ‘ၿငမးခမးစြာ’ ကးေျပာငးျခငးသည ေအာငျမငမႈရခႏငပါသလား။

Laws, E., ‘Political Settlements, Elite Pacts, and Governments of National Unity, A Conceptual Study’, Development Leadership Program Background Paper No. 10, August 2012 ႏငငေရးေျဖရငးခကမား၊ ေခါငးေဆာငပငးမား သေဘာတညခကမားႏင အမးသားညၫြတေရးအစးရမား - အယအဆ သေဘာတရား ေလလာခက။ ဖြ႕ၿဖးမႈေခါငး ေဆာငအစအစဥ ေနာကခစာတမးအမတစဥ ၁ဝ

Libya Channel, ‘Libya’s constituent assembly divided over Oman sessions’, 22 March 2016, <http://en.libyaschannel.com/2016/03/22/in-depth-libyas-constituent-assembly-divided-over-oman-sessions/>, accessed 2 August 2016 အမနအစညး အေဝးမားေၾကာင လစဗားတငးျပျပညျပ လႊတေတာကြျပားျခငး

Libyan Gazette, ‘Libya’s constitutional drafting assembly violates the Libyan Political Agreement’, 2016, <https://www.libyangazette.net/2016/05/09/libyas-constitu-tional-drafting-assembly-violates-the-libyan-political-agreement/>, accessed 15

78 International IDEA

July 2016 လစဗားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရး လႊတေတာက လစဗားႏငင ေရးသေဘာတညခကက ခးေဖာကျခငး

Libya Observer, ‘CDA boycotting members consider Oman and Al-Bayda meetings illegal’, 19 April 2016, <http://www.libyaobserver.ly/news/cda-boycotting-mem-bers-consider-oman-and-al-bayda-meetings-illegal>, accessed 15 July 2016 လစဗားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရး လႊတေတာမ သပတေမာကေသာ လႊတ ေတာကယစားလယမားက အမနအစညးအေဝးမားႏင အယေဘဒါ အစညးအေဝးမားက တရားမဝငဟ ယဆၾကျခငး

Libya Prospect, ‘Sixteen CDA members denounce the constitution drafting’, 17 July 2016, <http://libyaprospect.com/index.php/2016/07/17/sixteen-cda-members-denounce-the-constitution-drafting/>, accessed 2 August 2016 လစဗားဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရး လႊတေတာမ လႊတေတာကယစားလယ ၁၆ ဥးက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေနပက ျပစတင႐ႈ႕ချခငး

Life and Peace Institute (LPI), Alternatives for Conflict Transformation in Somalia: A Snapshot and Analysis of Key Political Actors’ Views and Strategies (Uppsala, Sweden: LPI, 2014) ဆမာလယာ ပဋပကၡအသြငေျပာငးလေရး အျခားေ႐ြးခယႏငမည နညးလမးမား - ႏငငေရး အဓကလႈပရားေဆာင႐ြကေနသမား၏ အျမငမားႏင မဟာဗဟာ မား ေဖာျပခကႏင ဆနးစစခက

Maghur, A. K., ‘A legal look into the Libyan Supreme Court ruling’, Atlantic Council, 8 December 2014 လစဗားတရား႐းခပစရငခကက ဥပေဒ႐ႈေထာငမ ေလလာျခငး

Marks, S. P., ‘The process of creating a new constitution in Cambodia’, in L. E. Miller (ed.), Framing the State in Times of Transition (Washington, DC: United Institute of Peace Press, 2010) အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေတာမေဘာငခမတျခငး

Menocal, A., ‘Political settlements and the politics of inclusion’, Developmental Leadership Program, October 2015 ၿငမးခမးေရးေျဖရငးခကမားႏင အမားပါဝငႏငမႈ ႏငငေရး

Mosley, J., Somalia’s Federal Future. Layered Agendas, Risks and Opportunities (London: Chatham House, 2015) ဆမာလယာ၏ ဖယဒရယအနာဂတ - လပငနးစဥ အလႊာမား၊ အႏရာယ/မေအာငျမငမႈ ျဖစႏငေျခမားႏင အခြငအလမးမား

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), From Power Struggles to Sustainable Peace: Understanding Political Settlements (Paris: OECD, 2011) အာဏာလပြမ ေရရညတညတေသာ ၿငမးခမးေရးသ႔ - ႏငငေရးေျဖရငးခကမား က နားလညသေဘာေပါကျခငး

79International IDEA

R. Paris and T. D. Sisk (eds.), The Dilemma of Statebuilding: Confronting the Contradictions of Postwar Peace Operations (London: Routledge, 2009) ႏငငေတာ တညေဆာကေရး ခကခေသာ ေ႐ြးခယမႈမား - စစပြၿပးေနာက ၿငမးခမးေရးလပငနးမား၏ ဝေရာဓမားက ရငဆငျခငး

Parks, T. and Cole, W., Political Settlements: Implications for Development Policy and Practice (San Francisco, CA: Asia Foundation, 2010) ႏငငေရးေျဖရငးခကမား - မဝါဒေရးဆြေရးႏင လကေတြ႕ကငသးေရးအတြက အဓပၸာယသကေရာကမႈမား

Reuters, ‘Libya faces chaos as top court rejects elected assembly’, 6 November 2014, <http://www.reuters.com/article/us-libya-security-parliament-idUSKB-N0IQ0YF20141106>, accessed 15 March 2016 လစဗားအျမငဆး တရား႐းက ေ႐ြးေကာကခလႊတေတာက လကမခသျဖင ဖ႐ဖရ အေျခအေနမား ျဖစပြားေနျခငး

—, ‘Yemen peace talks delayed as fighting goes on despite ceasefire’, The Guardian, 18 April 2016a, <http://www.theguardian.com/world/2016/apr/18/yemen-peace-talks-delayed-as-fighting-goes-on-despite-ceasefire>, accessed 3 October 2016 ယမငတြင ပစခတတကခကမႈ ရပစထားေသာလညး တကပြမားဆကလကျဖစပြား ေနၿပး ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးပြမား ေ႐ႊ႕ဆငးထားရျခငး

—, ‘Libyan unity government extends control over Tripoli ministries’, 25 April 2016b, <http://www.reuters.com/article/us-libya-security-politics-idUSKCN0XM23B>, accessed 15 March 2016 လစဗားညၫြတေရးအစးရက ထရပလရ ဝနႀကးဌာနမားက ထနးခပျခငး

Reyntjens, F. ‘Burundi: Institutionalizing Ethnicity to Bridge the Ethnic Divide’, in Kuperman, A. J. (ed.), Constitutions and Conflict Management in Africa. Preventing Civil War Through Institutional Design, (Penn University Press, 2015), 27-50 ဘ႐ြနဒတြင တငးရငးသားမားကြျပားမႈက ေပါငးကးရန တငးရငးသားလမး အဖြ႕ အစညးစနစတညေထာငျခငး

Saalax, W. C. and Ibrahim, A. A., ‘Somali Peace Agreements Fueling Factionalism’, Conciliation Resources, Accord Issue 21, 2010, <http://www.c-r.org/downloads/Accord%2021_9Somali%20peace%20agreements_2010_ENG.pdf>, accessed 8 October 2016 ဆမာလၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားေၾကာင ဂဏးဂဏပမကြျပား ေနျခငး

Salisbury, P., ‘Federalism, conflict and fragmentation in Yemen’, Saferworld, October 2015, <http://www.saferworld.org.uk/resources/view-resource/1007-federal-ism-conflict-and-fragmentation-in-yemen>, accessed 3 October 2016 ယမငႏငင ဖယဒရယစနစ ပဋပကၡႏင အစတစတကြျပားျခငး

80 International IDEA

Samuels, K. ‘Post-conflict peace-building and constitution-making’, Chicago Journal of International Law, 6/2 (2005), pp. 663–82 ပဋပကၡလြန ၿငမးခမးေရးတညေဆာက ျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး

—, ‘Postwar constitution building: opportunities and challenges’, in R. Paris and T. D. Sisk (eds), The Dilemma of Statebuilding: Confronting the Contradictions of Postwar Peace Operations (London: Routledge, 2009) စစလြနဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငးအခြငအလမးမားႏင စနေခၚမႈအခကအခမား

Schmidt, J. A., ‘Vision 2016 in Autumn 2015: What can still be achieved in the Somali peace- and state-building process?, ConstitutionNet, 30 October 2015, <http://www.constitutionnet.org/news/vision-2016-autumn-2015-what-can-still-be-achieved-somali-peace-and-state-building-process>, accessed 3 October 2016 ၂ဝ၁၅ ခႏစေဆာငးကးရာသ ၂ဝ၁၆ ခႏစေမာမနးခက - ဆမာလၿငမးခမးေရးႏင ႏငငတည ေဆာကေရးလပငနးစဥမ မညသညတ႔ေအာငျမငေအာင ေဆာင႐ြကႏငပါဥးမညနညး။

Spies, C., ‘South Africa’s National Peace Accord: its structures and functions’, Conciliation Resources, 2002, <http://www.c-r.org/downloads/Accord%2013_4South%20Africa’s%20National%20Peace%20Accord_2002_ENG_0.pdf>, accessed 01 July 2016 ေတာငအာဖရကအမးသားၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက - စဖြ႕ပမားႏင လပငနးမား

Transfeld, M., ‘The Failure of the Transitional Process in Yemen’, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), SWP Comments, 6 (2015), <https://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/comments/2015C06_tfd.pdf>, accessed 8 October 2016 ယမငတြင အကးအေျပာငးလပငနးစဥ မေအာငျမငျခငး

Uluso, M. M., ‘Somalia: commentary on presidential decree legalizing 2016 election’, Hiiraan, 29 May 2016, <http://www.hiiraan.com/op4/2016/may/105652/somalia_commentary_on_presidential_decree_legalizing_2016_election.aspx>>, accessed 8 October 2016 ဆမာလယာႏငင ၂ဝ၁၆ ခႏစ ေ႐ြးေကာကပြ တရားဝငျဖစေၾကာငး သမၼတအမန႔ဒကရက ေဆြးေႏြးျခငး

UN Constitutional, ‘Interview with Dr. Ali Tarhouni, President of the Libya Constitutional Drafting Assembly’, UN Constitutional Newsletter, 4 (Spring 2015), <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/TheUNConstitutional_Issue4_May2015_0.pdf>, accessed 7 October 2016 လစဗား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး ေရးဆြေရးလႊတေတာ ဥကဌ ေဒါကတာအလတာဟနႏင ေတြ႕ဆေမးျမနးျခငး

United Nations, Department of Political Affairs, ‘Yemen’, [n.d.], <http://www.un.org/undpa/middleeast-westasia/yemen>>, accessed 8 October 2016 ယမင

81International IDEA

United Nations News Centre, ‘UN welcomes “historic” signing of Libyan Political Agreement’, 17 December 2015, <http://www.un.org/apps/news/story.as-p?NewsID=52845#.V6CFOPm7hBc>, accessed 2 August 2016 သမငးဝင လစဗား ႏငငေရးသေဘာတညခက လကမတေရးထးျခငးက ကလသမဂၢက ႀကဆျခငး

United Nations General Assembly and United Nations Security Council, ‘Final Com-muniqué of the Action Group for Syria’ [Geneva Communiqué], 20 June 2012, A/66/865–S/2012/522, <http://peacemaker.un.org/node/1581>, accessed 8 October 2016 ကလသမဂၢအေထြေထြညလာခႏင လျခေရးေကာငစ ဆးရးယားလပငနး အဖြ႕၏ အၿပးသတေၾကညာခက

United Nations Security Council, ‘Security Council Press Statement on Somalia’, Press Release SC/12369-AFR/3383, 23 May 2016, <http://www.un.org/press/en/2016/sc12369.doc.htm>, accessed 3 October 2016 လျခေရးေကာငစမ ဆမာလယာဆငရာ သတငးထတျပနခက

Uppsala Conflict Data Program, ‘Definitions’, [n.d.], <http://www.pcr.uu.se/research/ucdp/definitions/>, accessed 15 July 2016 အပၸဆာလာ ပဋပကၡ အခကအလက အစ အစဥ အဓပၸာယေဖာျပခကမား

Weller, M., ‘The Rambouillet Conference on Kosovo’, International Affairs, 75/2 (1999), pp. 211–51 ကဆဗဆငရာ ရမဘေယညလာခ

Whaites, A., States in Development: Understanding State-Building (London: Depart-ment for International Development, 2008) ႏငငေတာ တညေဆာကျခငးက နားလညျခငး

Widner, J., ‘Constitution writing in post-conflict settings: an overview’, William and Mary Law Review, 49 (2008), pp. 1513–41 ပဋပကၡလြနအေျခအေနမားတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒျပစျခငး - ျခငသးသပခက

—, ‘Constitution writing and conflict resolution’, The Round Table, 94/381 (2005), pp. 503–18 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပစျခငးႏင ပဋပကၡေျဖရငးျခငး

—, ‘Chad 1996’, Constitution Writing and Conflict Resolution: Data and Summaries, [n.d], <https://www.princeton.edu/~pcwcr/reports/chad1996.html>, accessed 10 October 2016 ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပစျခငးႏင ပဋပကၡေျဖရငးျခငး - အခကအလက မားႏင အကဥးခပမား

Wolpe, H., Making Peace after Genocide: Anatomy of the Burundi Process (Washington, DC: US Institute of Peace, 2011) လမးျပတ သတျဖတမႈၿပးေနာက ၿငမးခမးေရးလပေဆာငျခငး - ဘ႐ြနဒလပငနးစဥ လပေဆာငခပ

82 International IDEA

Yemen Times, ‘Peace and National Partnership Agreement signed’, 23 September 2014, <http://www.yementimes.com/en/1818/news/4365/Peace-and-National-Partnership-Agreement-signed.htm>, accessed 8 October 2016 ၿငမးခမးေရးႏင အမးသားအဆင မတဖကေဆာင႐ြကေရး သေဘာတစာခပလကမတေရးထးျခငး

Zulueta-Fülscher, K., Interim Constitutions: Peacekeeping and Democracy-Building Tools (Stockholm: International IDEA, 2015) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - ၿငမးခမးေရးထနးသမးျခငးႏင ဒမကေရစ တညေဆာကျခငး နညးလမးကရယာမား

83International IDEA

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားAfghanistan

Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-Establishment of the Permanent Government Institutions (Bonn Agreement), 5 December 2001

Bosnia and Herzegovina

Dayton Peace Agreement, 1995, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/BA_951121_DaytonAgreement.pdf>

Bougainville (Papua New Guinea)

Charter of Mirigini for a New Bougainville, 1994, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/PG_941125_The%20Charter%20of%20Mirigini%20for%20a%20New%20Bougainville.pdf>

Bougainville Peace Agreement, 2001, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/PG_010830_BougainvillePeaceAgreement.pdf>

Constitution of the Autonomous Region of Bougainville 2004, <http://www.paclii.org/pg/constitution-bougainville-2004.html>

Burundi

UN Security Council, Agreement embodying the Convention on Governance, 1994, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/BI_940910_Agreement-EmbodyingConventionOnGovernance.pdf>

Interim Constitution, 1998, <http://www.constitutionnet.org/files/transitional_national_constitution_and_transitional_constitution_act_1998-2001_0.pdf>

Arusha Peace and Reconciliation Agreement for Burundi (Arusha Accord), 2000, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/BI_000828_Arusha%20Peace%20and%20Reconciliation%20Agreement%20for%20Burundi.pdf>

Second Interim Constitution, 2001, <http://www.chr.up.ac.za/chr_old/hr_docs/constitutions/docs/BurundiC(englishsummary).doc>

Final Constitution, 2005, <https://www.constituteproject.org/constitution/Burun-di_2005.pdf>

84 International IDEA

Cambodia

UN Security Council, Final Act of the Paris Conference on Cambodia, 1991, <http://p e a c e m a ke r. u n . o r g / s i t e s / p e a c e m a ke r. u n . o r g / f i l e s / K H _ 9 1 1 0 2 3 _FrameworkComprehensivePoliticalSettlementCambodia.pdf>

Chad

Transitional National Charter (interim constitution), 1991, <http://mjp.univ-perp.fr/constit/td1991.htm>

Central African Republic

Political Accord of Libreville on the Resolution of the Political–Security Crisis in the Central African Republic, January 2013, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/CF_130111_AccordPolitiqueDeLibreville.pdf>

Interim Constitution, July 2013, <http://mjp.univ-perp.fr/constit/cf2013.htm>

Final Constitution, 2015, <http://www.sangonet.com/afriqg/PAFF/Dic/actuC/ActuC19/projet-constitution-RCA-adopte-par-CNT-2015.pdf>

Comoros

Accord Cadre pour la Reconciliation aux Comores, 2001, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/KM_010217_Accord%20cadre%20pour%20la%20reconciliation%20aux%20Comores%20%28Fomboni%29.pdf>

Democratic Republic of the Congo

Transitional Constitution, 1994, <http://www.constitutionnet.org/files/democratic_republic_of_the_congo_drc_transitional_constitution_of_the_democratic_republic_of_the_congo_1994-1997.pdf>

Global and Inclusive Agreement on Transition, 2002, <http://www.constitutionnet.org/f i les/transit ion_const itut ion_of_the_democrat ic_republ ic_of_the_congo_2003-2006.pdf>

Constitution, 2006, <https://www.constituteproject.org/constitution/Democratic_Republic_of_the_Congo_2011.pdf?lang=en>

Guinea

Ouagadougou Joint Declaration, 2010, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/GN_100115_DeclarationConjointeOuagadougou.pdf>

Iraq

Law of Administration for the State of Iraq for the Transitional Period, 8 March 2004

85International IDEA

Kenya

National Accord and Reconciliation Act, 2008, <http://kenyalaw.org/kl/fileadmin/pdfdownloads/Acts/NationalAccordandReconciliationAct_No4of2008.pdf>

Longer-term Issues and Solutions: Constitutional Review, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/KE_080304_Kenya%20National%20Dialogue%20and%20Reconciliation-Longer%20Term%20Issues%20and%20Solutions%20Constitutional%20Review.pdf>

Kosovo

Rambouillet Peace Accords, 1999, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/990123_RambouilletAccord.pdf>

UN Security Council, Resolution 1244, 1999, (transitional political arrangement), <http:/ /peacemaker.un.org/s i tes/peacemaker.un.org/ f i l es/990610_SCR1244%281999%29.pd>

Interim Constitution, Framework for Provisional Self-government, 2001, <http://www.assembly-kosova.org/common/docs/FrameworkPocket_ENG_Dec2002.pdf>

Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement (Ahtisaari Plan), 2007, <http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/Comprehensive%20Proposal%20.pdf>

Final constitution, 2008, <https://www.constituteproject.org/constitution/Koso-vo_2008.pdf>

Libya

Libyan Political Agreement, 17 December 2015, <https://unsmil.unmissions.org/LinkClick.aspx?fileticket=miXuJYkQAQg%3D&tabid=3559&mid=6187&language=en-US>, accessed 16 March 2016

Draft Constitutional Charter for the Transitional Stage (Constitutional Declaration), 2011, <https://www.ndi.org/files/Handout%204%20-%20Libya%20Draft%20Interim%20Constitution.pdf>, accessed 10 March 2016

Madagascar

Constitution, 2010, <https://www.constituteproject.org/constitution/Madagas-car_2010.pdf>

Roadmap for Ending the Crisis in Madagascar, 2011, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/MG_110913_Roadmap%20for%20ending%20the%20crisis%20in%20Madagascar.pdf>

86 International IDEA

Nepal

Comprehensive Peace Accord, 2006, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/NP_061122_Comprehensive%20Peace%20Agreement%20be-tween%20the%20Government%20and%20the%20CPN%20%28Maoist%29.pdf>

Interim Constitution, 2007, <http://www.constitutionnet.org/files/interim_constitu-tion_of_nepal_2007_as_amended_by_first_second_and_third_amendments.pdf>

16-point agreement, August 2015, <http://www.constitutionnet.org/news/nepals-constitutional-deal-significant-milestone-short-breakthrough>

Constitution, September 2015, <http://www.constitutionnet.org/files/nepal_consti-tution_-_official_translaiton_eng_mljpa.pdf>

Rwanda

Protocol of Agreement between the Government of the Republic of Rwanda and the Rwandese Patriotic Front on the Rule of Law, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/RW_920818_ProtocolOnRuleOfLLaw.pdf>

Protocol of Agreement on Power-Sharing within the Framework of a Broad-Based Transitional Government between the Government of the Republic of Rwanda and the Rwandese Patriotic Front, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/RW_930109_ProtocolOnPowerSharing.pdf>

Peace Agreement between the Government of the Republic of Rwanda and the Rwandese Patriotic Front (Arusha Accords), 1993, <http://www.incore.ulst.ac.uk/services/cds/agreements/pdf/rwan1.pdf>

Somalia

Consultative Meeting on Ending the Transition in Somalia: Statement on Adoption of the Roadmap, 2011, <http://unpos.unmissions.org/Portals/UNPOS/Repository%20UNPOS/110906%20-%20Signed%20statement%20on%20adoption%20of%20the%20Roadmap.pdf>

Somali National Consultative Constitutional Conference (Garowe I Principles), 2011, <http://unpos.unmissions.org/LinkClick.aspx?fileticket=HGL2Wx5OstE%3D&tabid=9705&language=en-US>

Garowe II Principles, 2012, <http://www.soscensa.org/Files/Garowe-II-Principles.pdf>

The Somali Compact (New Deal), 2013, <http://eeas.europa.eu/delegations/somalia/documents/press_corner/20130916_the_somali_compact.pdf>

87International IDEA

Vision 2016: Transitioning Towards Democracy, 2013, <http://www.villasomalia.gov.so/wp-content/uploads/2014/11/Vision_2016_report_FINAL_DRAFT.pdf>

Somali National Consultative Forum on the Electoral Process in 2016, <http://www.villasomalia.gov.so/wp-content/uploads/2015/10/Facilitation-Guide.pdf>

South Africa

National Peace Accord, 1991, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/ZA_910914_National%20Peace%20Accord.pdf>

Interim Constitution, 1993 (adopted 1994), <http://www.lcil.cam.ac.uk/sites/de-fault/files/LCIL/documents/transitions/safrica/SA_19_Interim_Constitution.pdf>

Final Constitution, 1996 (adopted 1997), <https://www.constituteproject.org/con-stitution/South_Africa_2012.pdf?lang=en>

South Sudan

Agreement on the Resolution of the Conflict in the Republic of South Sudan, 18 August 2015, <http://igad.int/index.php?option=com_content&view=article&id=1193:agreement-on-the-resolution-of-the-conflict-in-the-republic-of-south-sudan&catid=1:latest-news&Itemid=125>

Timor Leste

United Nations Transitional Administration in East Timor, Regulation No. 2001/2: On the Election of a Constituent Assembly to Prepare a Constitution for an Independent and Democratic East Timor, 2001, <http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/etimor/untaetR/reg20012.pdf>

Timor-Leste, Constitution of 2002, <https://www.constituteproject.org/constitution/East_Timor_2002.pdf>

Yemen

Agreement on the Implementation Mechanism for the Transition Process in Yemen in Accordance with the Initiative of the Gulf Cooperation Council (GCC), 2011, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/YE_111205_Agree-ment%20on%20the%20implementation%20mechanism%20for%20the%20transi-tion.pdf>

Presidential Decree No 26 for the Year (2014) on the establishment of a Constitution Drafting Commission, <http://www.constitutionnet.org/files/presidential_decree_no.26_on_cdc_eng.pdf>

88 International IDEA

Office of the President of the Republic of Yemen, ‘Presidential decree forms committee to determine regions’, 27 January 2014, <https://presidenthadi-gov-ye.info/en/archives/presidential-decree-forms-committee-to-determine-regions/>

Zimbabwe

Agreement between the Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF) and the Two Movement For Democratic Change (MDC) Formations, on Resolving the Challenges Facing Zimbabwe, <http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/ZW_080915_Agreement%20between%20ZANU-PF%20and%20MDC%20on%20Resolving%20the%20Challenges%20Facing%20Zimbabwe.pdf>

89International IDEA

Christine Bell သည လကေထာကေကာငးအပ (ကမၻာလးဆငရာ တရားမတမႈ)၊ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ပါေမာကၡႏင အဒငဘာရာတကသလ Global Justice Academy ၏ ပးတြ ဒါ႐ကတာျဖစပါသည။ ကနးဘရစတကသလ Selwyn College တြင ဥပေဒပညာအထးျပ ေလလာခၿပး (၁၉၈၈ခႏစ) Harkness Fellowship ပညာသငဆျဖင ဟားဗတတကသလ Harvard Law School တြင တကေရာကသငၾကားရာ ၁၉၉ဝ ျပညႏစတြင ဥပေဒ မဟာဘြ႕ LL.M ရ႐ပါသည။ Belfast ႐ Queens University လ႕အခြငအေရးဌာနတြင ဒါ႐ကတာအျဖစ ေဆာင႐ြကခၿပး University of Ulster အကးအေျပာငး တရားစရငေရးသပၸက တညေထာငသ တစဥးျဖစပါသည။ Belfast သေဘာတညခကအရ တညေထာငခေသာ ေျမာကအငယာလန လ႕အခြငအေရးေကာမ႐ငက တညေထာငသႏင အဖြ႕ဝငျဖစၿပး တရားစရငေရး စစဥေဆာင ႐ြကမႈေကာမတ၏ ဥကဌ ျဖစပါသည။ ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင Christine သည အေမရကန ႏငငတကာ ဥပေဒ အသငးမ ခးျမႇငေသာ Francis Deake ဆက ‘Peace Agreements: Their Nature and Legal Status’ (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား၏ သေဘာသဘာဝႏင ဥပေဒအဆငအတနး) ေဆာငးပါးျဖင ဆြတခးခပါသည။ ယငးေဆာငးပါးက American Journal of International Law (အေမရကန ႏငငတကာဥပေဒဂာနယ) တြင ပႏပေဖာျပခရပါသည။ On the Law of Peace: Peace Agreements and the Lex Pacificatoria (Oxford University Press, 2008) (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ၿငမးခမးေရးဥပေဒမား) ႏင Peace Agreements and Human Rights (Oxford University Press, 2000) (ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင လ႔အခြငအေရးမား) ဟ၍ စာအပႏစအပ ေရးသားျပစခၿပး ပထမစာအပအတြက Socio-legal Studies Association (UK) (ယေကႏငင လမႈဥပေဒေလလာေရးအသငး) က ခးျမႇငေသာ Hart လမႈဥပေဒ စာအပဆက ဆြတခးခပါသည။

Kimana Zulueta-Fülscher သည International IDEA တြင Senior Programme Officer ျဖစပါသည။ ပဋပကၡလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး၊ ၿငမးခမးေရးတညေဆာက ေရးႏင ႏငငေတာတညေဆာကေရးတြင ဒမကေရစပပးမႈက နညးလမးကရယာအျဖစ အသးျပ ျခငးတ႔က ေလလာပါသည။ ယခငက ဂာမနဖြ႕ၿဖးေရးအဖြ႕အစညး German Development Institute (Deutsches Institut für Entwicklungspolitik) တြင အႀကးတနး သေတသအျဖစ တာဝနထမးေဆာငခၿပး ထခကပကျပားလြယေသာ ပကတအေျခအေနမားတြင ႏငငေရးအကး အေျပာငးေဆာင႐ြကျခငး နယပယ၌ စာအပစာတမးမား ျပစထတေဝခပါသည။ European Partnership for Democracy, Exclusive Analysis Ltd. ႏင the Fundación para las Relaciones Internacionales y el Diálogo Exterior (FRIDE) တ႔တြငလညး တာဝနထမးေဆာင

90 International IDEA

ခပါသည။ European Institute for Security Studies (၂ဝ၁၁ ခႏစ)၊ Johns Hopkins တကသလ (၂ဝ၁ဝ ျပညႏစ)၊ ဟားဗတတကသလ (၂ဝဝ၉ ခႏစ) တ႔တြင ပါရဂဘြ႕လြန ပညာ႐င အျဖစ ပညာဆညးပးေလလာခၿပး Universidad Autónoma de Madrid မ ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင ႏငငေရးသပၸႏင ႏငငတကာဆကဆေရး ဘာသာရပျဖင ပါရဂဘြ႕ရ႐ပါသည။

91International IDEA

ဒမကေရစႏင ေ႐ြးေကာကပြအကအညေပးေရးႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA) သည အစးရအမား ပါဝငေသာ အဖြ႕အစညးတစရပျဖစၿပး ကမၻာတစဝနး ဒမကေရစ ေရ႐ည တညတႏငေရး ပပးမႈေပးပါသည။ International IDEA ၏ လပငနးတာဝနမာ ႏႈငးယဥေလလာ လက အသပညာ ျဖညဆညးေပးျခငး၊ ဒမကေရစ ျပျပငေျပာငးလေရးက အကအညေပးျခငး၊ မဝါဒမားႏင ႏငငေရးအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငးတ႔ျဖင ေရ႐ညတညတႏငမည ဒမကေရစ အေျပာငးအလက ပပးမႈေပးရန ျဖစပါသည။

International IDEA သည မညသည လပငနးမားက လပေဆာငပါသနညး။

ေ႐ြးေကာကပြမားဆငရာ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငးဆငရာ၊ ႏငငေရးပါတ မားဆငရာ၊ ဒမကေရစစနစတြင ကား-မ အခနးက႑ဆငရာ၊ အမးသမးမား ႏငငေရးပငး စြမး ေဆာငႏငေစျခငးဆငရာႏင ဒမကေရစ ကယတငအကျဖတျခငးဆငရာ နယပယမားတြင လပငနး မားက သးပငးခြျခားလက လပငနးေဆာင႐ြကပါသည။

၁။ ကမၻာတစဝနး မတကြျပားေသာ ပကတအေျခအေနအသးသးမ ဒမကေရစ တညေထာင သည လပငနးစဥမားဆငရာ လကေတြ႕အေတြ႕အၾကမရ႐သည ႏႈငးယဥေလလာထား ေသာ အသပညာဗဟသတမား ျဖညဆညးေပးျခငး

၂။ ဒမကေရစ အငစတကးရငးမားႏငလပငနးစဥမားက ျပျပငေျပာငးလရာတြင ႏငငေရး ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက အကအညေပးျခငးႏင ဖတၾကားလာပါက ႏငငေရး လပငနးစဥမားတြင ထေတြ႕ပါဝငေဆာင႐ြကျခငး

၃။ ႏႈငးယဥေလလာထားသည အသပညာဗဟသတ အရငးအျမစမားက ျဖညဆညးေပးျခငး၊ ႏငငေရးပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက အကအညေပးျခငးျဖင ဒမကေရစတညေဆာက ေရး မဝါဒမားအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငး

International IDEA သည မညသညေနရာေဒသမားတြင လပငနးေဆာင႐ြကပါသနညး။

International IDEA သည ကမၻာတစဝနးတြင လပငနးေဆာင႐ြကပါသည။ စေတာဟမးၿမ႕ တြင႐းစကၿပး အာဖရက၊ အာ႐-ပစဖတ၊ လကတငအေမရကႏင ကယရစဘယနေဒသမားတြင ႐းမား ဖြငလစထား႐ပါသည။ International IDEA သည ကလသမဂၢတြင အၿမတမး ေလလာသ ျဖစပါသည။

ဝကဘဆက - <http://www.idea.int>

92 International IDEA

Prioritizing Justice: Electoral Justice in Conflict-Affected Countries and Countries in Political Transitionတရားစရငေရးက ဥးစားေပးျခငး - ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာ ႏငငမားႏင ႏငငေရးအသြငကးေျပာငးေနဆ ႏငငမားရ ေ႐ြးေကာကပြ တရားစရငေရးFrank McLoughlinInternational IDEA Policy Paper No. 12 (2016)အဂၤလပဘာသာ

Interim Constitutions: Peacekeeping and Democracy-Building Toolsၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - ၿငမးခမးေရး ထနးသမးျခငးႏင ဒမကေရစ တညေဆာကျခငး နညးလမးကရယာမားKimana Zulueta-FülscherInternational IDEA Policy Paper No. 11 (2015)အဂၤလပဘာသာ

Media Assistance and Elections: Toward an Integrated Approachမဒယာက အကအညေပးျခငးႏင ေ႐ြးေကာကပြမား - ဘကစခဥးကပပျဖစေစေရးSeema ShahInternational IDEA Policy Paper No. 10 (2015)အဂၤလပဘာသာ

Electoral Law Reform in Africa: Insights into the Role of EMBs and Approaches to Engagementsေတာငအာဖရကနငင၏ ေရြးေကာကပြဆငရာဥပေဒ ျပျပငေျပာငးလေရး- EMB မား၏အခနး က႑နင ေစစပေတြ႔ဆျခငး နညးလမးမားMette BakkenInternational IDEA Policy Paper No. 9 (2014)အဂၤလပဘာသာ၊ ျပငသစဘာသာ၊ ေပၚတဂဘာသာ

Electoral Management during Transition: Challenges and Opportunities Sean Dunne and Scott Smithအကးအေျပာငးကာလတြင ေရြးေကာကပြဆငရာ စမခန႔ခြျခငး- စနေခၚမႈမားနင အခြငအလမးမားInternational IDEA Policy Paper No. 8 (2012)အာေရဗစဘာသာ၊ ဗဟာစာ အငဒနးရားဘာသာ၊ အဂၤလပဘာသာ

93International IDEA

Introducing Electronic Voting: Essential Considerationsအလကထေရာနစ မေပးျခငး မတဆက- အခရာကေသာ ထညသြငးစဥးစားခကမား Peter Wolf, Rushdi Nackerdien and Domenico TuccinardiInternational IDEA Policy Paper No. 7 (2011)အာေရဗစဘာသာ၊ ဗဟာစာ အငဒနးရားဘာသာ၊ အဂၤလပဘာသာ၊ စပနဘာသာ

International IDEA မ ပႏပထတေဝထားေသာ စာအပစာတမးမားက International IDEA၏ဝကဘဆက http://www.idea.int/publications တြင အခမ လြတလပစြာ ကးယေလလာႏငပါသည။

ISBN: 978-91-7671-244-3 (print)

ISBN: 978-91-7671-245-0 (PDF)

အၾကမးဖက ပဋပကၡမားတြင ေဆြးေႏြးညႏႈငး၍ရရလာေသာ သေဘာတညခကမားသည လြနဆြ လကရေသာ ဇာတေဆာငမားအၾကား လအမားလလားေထာကပေသာ နငငေရးေျဖရငးခကသစရရ ေစရန ၾကးပမးေဆာငရြကေစမည ျဖစသည။ ထသေဘာတညခကမားတြင အပစအခကရပစေရး သ႔မဟတ ျငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အစအစဥမား အေသးစတေရးဆြထား ေသာ စာရြကစာတမးမား အစရသညတ႔ ပါဝငသည။ ဤသ႔ျဖင ရရလာေသာ နငငေရးေျဖရငးခကမားသည နငင သ႔မဟတ တငးေဒသၾကးက ပဋပကၡအေျခအေနမ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ကတကဝတမားျဖင ေကာငးမြနေသာအပခပေရး ႏင တရားဥပေဒစးမးမႈရေသာအေျခအေနသ႔ တြနးပ႔ေစနငသည။

ေရ႕ေနာကစစဥေဆာငရြကျခငးႏင ေဆြးေႏြးညႏႈငး၍ရရလာေသာ သေဘာတညခကမား၏ ေအာငျမငမႈ သ႔မဟတ ကရႈးမႈသည အေၾကာငးအခကအခ႕ေပၚမတညပါသည။ ၎တ႔မာ နငငေရးေျဖရငးခက ရရရန ေတာငရြကခသညလပငနးစဥ ကြျပားမႈမား၊ ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ မားသည မညသညအခနတြင (မညသ႔ နညးလမးမားျဖင) နငငေရးေျဖရငးခက အျဖစသ႔ ေဖာေဆာင ေပးနငခသနညး၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒခမတျခငးသည မညသညအခနတြင (မညသညအတြကေၾကာင) နငငေရးေျဖရငးခက လပငနးစဥနင ကြျပားသြားသနညး၊ ထကြျပားသြားျခငး၏ အကးရလဒမား အစသည တ႔ ျဖစပါသည။

ဤမဝါဒစာတမးသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးနင ျငမးခမးေရးတညေဆာကျခငး ပညာရပ ဆငရာ စာေပလအပခကက ျဖညစးေပးရန ရညရြယသည။ တညရျပးေသာ ပညာရပဆငရာစာေပမားသည ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ဖြ႔စညးပအေျခခဆငရာစမခကမား၏ အျပနအလနဆကဆေရး သကေရာကခကမားက ေဖာျပခကအသားေပးနင စတနးဖးအသားေပးမား ျဖစၾကသည။ ဤစာတမးသည ျငမးခမးေရးအေပးအယမားနင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စမခကမားအား ေရ႕ေနာကစစဥျခငးမားက ေလလာသးသပတငျပထားျပး မညသညအခနနင (မညသညအတြကေၾကာင) ေရ႕ေနာကစစဥေဆာငရြက ျခငးမားသည ေၾကာငးကးညညြတေသာ ပစမားက တစသတမတတညး လကနာျခငးမရေၾကာငး၊ အေျမာ အျမငရ၍ လကေတြ႔ကေသာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ သေဘာတရားမေဘာငမား၏ ရႈပေထြးနကနမႈ မားက ပမနားလညသေဘာေပါကေစရန ရညရြယသည။

ယခမ၀ါဒစာတမးအား ဘာသာျပနဆျခငးနင ပႏပျခငးက ေနာေ၀းနငင၏ နငငျခားေရး၀နၾကးဌာနႏင လဇငဘာခနငငအစးရတ႔မ ကညေထာကပပါသည။

International IDEAStrömsborg SE –103 34 StockholmSwedenTel + 46 8 698 37 00Fax + 46 8 20 24 22info@idea.intwww.idea.int