sepedi 2nd language - schoolnet sa · kgaolo ya 1: matsenyagae a setatamente sa kharikhulamo ya...

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12

(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo)

MALEMESEPEDI LELEMETLALELETˇO LA BOBEDI

thutokgoro ya ThutoREPABLIKI YA AFRIKA-BORWA

Department of Education

Sol Plaatje House123 Schoeman StreetPrivate Bag X895Pretoria 0001South AfricaTel: +27 12 312-5911Fax: +27 12 321-6770

120 Plein StreetPrivate Bag X9023Cape Town 8000South AfricaTel: +27 21 465-1701Fax: +27 21 461-8110

http://education.pwv.gov.za

© 2003 Department of Education

ISBN 1-919975-39-X

Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd

MOKGWA WA GO ˇOMIˇA PUKU YE

Puku ye, ke lengwalo la pholisi mme le arogantπwe ka dikgaolo tπe nne. Go bohlokwa gore moπomiπi a bale lego nyalantπha tshedimoπo go tπwa dikarolong tπa go fapafapana tπa puku ye. Ditlhaloπo tπa diteng tπa kgaolo yenngwe le ye nngwe ke tπe di a latela:

■ Kgaolo Ya 1 - Matsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba

Kgaolo ye e hlaloπa ditheo le dintlhatπhupo tπa moakanyetπo tπa Setatamente sa Kharikhulamo yaSetπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo). E fa matseno a kharikhulamo gomoπomiπi/mmadi.

■ Kgaolo Ya 2 – Matsenyagae a Lekala la go Ithuta la Maleme

Kgaolo ye e hlaloπa ditlhathollo, merero, bokaalo, dikgokaganyi tπa thuto le moπomo le Dipoelo tπago Ithuta tπa Lekala la go Ithuta la Maleme. E fa tlhahlo Malemeng.

■ Kgaolo Ya 3 – Dipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo, Diteng le Dikamano

Kgaolong ye go hwetπwa Maemo a Kelo a Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe le diteng ledikamano tπa thuto. Maemo a Kelo a beakantπhitπwe ka tsela yeo e thuπago mmadi go bonakgatelopele ye e lebeletπwego go tloga kreiting ya 10 go fihla go ya 12. Maemo a Kelo a adilwe kabophara mo matlakaleng a mabedi. Diteng le dikamano tπe di πiπinywago go πomiπetπwa go ruta, goithuta le go fihlelela Maemo a Kelo, di filwe mo mafelelong a kgaolo.

■ Kgaolo Ya 4 –Kelo

Kgaolo ye e hlaloπa mokgwa wa go ela wo o diriπwago mo dithutong ka moka wo o πiπinywago keSetatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba. Bofelong bja kgaolo ye go na le peakanyo/lenaneo le leitπego la dikhouto, dikala le Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa kreiti ye nngwe le ye nngwe. Ditlhaloπi tπaBokgoni di beakantπwe ka tsela ye e lego gore moπomiπi/mmadi a ka kgona go bona kgatelopele gotloga kreiting ya 10 go ya go kreiti ya 12.

Maleme – Sepedi Lelemetlaleletπo la Bobedi

iii

■ Dika

Dika tπe di latelago di πomiπeditπwe go πupa/emela Dipoelo tπa go Ithuta, Maemo a Kelo, mephato,dikhouto, dikala, ditlhaloπi tπa bokgoni, diteng le dikamano.

= Poelo ya go Ithuta

= Maemo a Kelo

= Kreiti

= Khouto

= Sekala

= Ditlhaloπi tπa Bokgoni

= Diteng le Dikamano


iv

KS

Kr


v

DITENG

MOKGWA WA GO ˇOMIˇA PUKU YE iii

DIAKRONIMI ix

KGAOLO YA 1: MATSENYAGAE A SETATAMENTE SA KHARIKHULAMO YASETˇHABA 1

DITHEO 1

Phetoπo ya leago 2

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo 2

Tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo 3

Togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni 3

Kgatelopele 3

Nyalantπho le phetiπetπo 3

Ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago 4

Go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo 4

Kamogelo, boleng le bokgoni 5

MOHUTA WA MOITHUTI YO A UKANGWAGO 5

MOHUTA WA MORUTIˇI/MORUTIˇIGADI YO A UKANGWAGO 6

SEBOPEGO LE DINTLHATˇHUPO TˇA MOAKANYETˇO 6

Sebopego sa Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba 6

Diteng tπa Ditatamente tπa Thuto mo Lekaleng la Go ithuta la Maleme 8

DITˇHUPATSELA TˇA LENANEO LA GO ITHUTA/LENANETHUTO 8

KGAOLO YA 2: MATSENYAGAE A LEKALA LA GO ITHUTA LA MALEME 9

TLHALOˇIˇO 9

MORERO 9

BOKAALO 10

Kaparetπo/boakaretπi 10

Magato a Polelo 11

DIKGOKANYI TˇA THUTO LE TˇA MOˇOMO 12

DIPOELO TˇA GO ITHUTA 13

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela 13

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela 13

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa 14

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo 14

KGAOLO YA 3: DIPOELO TˇA GO ITHUTA, MAEMO A KELO, DITENG LE DIKAMANO 16

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela 16

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela 26

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa 36

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo 44

DITENG LE DIKAMANO TˇA TˇEO DI DIRIˇWAGO GO FIHLELELA MAEMO A KELO 50

Tπhomiπo ya ditπweletπwa go ruta leleme 50

Go kweπiπa ka fao ditπweletπwa di hlamilwego ka gona 51

KGAOLO YA 4: KELO 55


vi


vii

MATSENO 55

MABAKA A GO ELA 55

MEHUTA YA KELO 56

Kelo ya motheo 56

Kelonyakiπiπo 56

Kelokago 56

Kelophetho 56

NA KELO E SWANETˇE GO DIRA ENG GONA E BE BJANG? 57

MOKGWA WA GO ELA 57

MEKGWA YA KELO 58

Kelo ka bowena 58

Kelo ka sethaka 58

Kelo ya sehlopha 58

MEKGWA YA GO KGOBOKETˇA BOHLATSE BJA KELO 58

Kelo ye e theilwego godimo ga kelotlhoko 58

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana 59

Kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana 59

GO REKHOTA LE GO BEGA 59

Mekgwa ya go rekhota 59

Go bega maitekelo le diphihlelelo 61

DITLHALOˇI TˇA MAKGONI A DITHUTO 61

TLHATLOˇO 62

MOKGWA WO KARATA YA PEGO E SWANETˇEGO GO LEBELEGA KA GONA 62

KELO YA BAITHUTI BA BA NAGO LE MAPHEKO MO GO ITHUTENG 63

DITLHALOˇI TˇA BOKGONI TˇA LELEME LA GAE 64

TLHALOˇONTˇU 87


viii

DIAKRONIMI

BMAB Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa (SAQA)DTS Dithulaganyo tπa Tsebo ya Setala (IKS)KT Kelotπweledi (CASS)SKS Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba (NCS)TBMM/PMK Twatπi ya go Bolaya Maπole a Mmele/Phamokate (HIV/AIDS)TMS Tlhako ya Maithutelo a Setπhaba (NQF)TTGD Thuto ye e Theilwego Godimo ga Dipoelo (OBE)TTK Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo (GET)TTT Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego (FET)


ix


x

KGAOLO YA 1

MATSENYAGAE A SETATAMENTE SA KHARIKHULAMO YASETˇHABA

Kamogelo ya Molaotheo wa Repabliki ya Afrika-Borwa (Molao wa 108 wa 1996) e beakanyeditπe motheo waphetoπo le tlhabollo ya kharikhulamo mo Afrika-Borwa. Ketapele ya Molaotheo e gatelela gore maikemiπetπo aMolaotheo ke go:

■ alafa dikarologanyo tπa maloba le go bopa setπhaba sa go thewa godimo ga mehola ya temokrasi, toka yaleago le ditokelo tπa botho tπa motheo;

■ kaonafatπa boleng bja maphelo a baagi bohle le go lokolla maamuπo/bokgoni bja motho yo mongwe le yomongwe;

■ ala metheo ya setπhaba sa temokrasi se se lokologilego fao mmuπo o theilwego godimo ga thato ya batho legore moagi yo mongwe le yo mongwe a πireletπwe ka go lekana ke molao; le go

■ aga Afrika-Borwa ye e kopanego ya temokrasi ye e kgonago go tπea maemo a yona a a e loketπego bjalo kanaga ye e ipuπago magareng ga ditπhaba tπa lefase.

Molaotheo o tπwela pele ka gore “ mongwe le mongwe o na le tokelo … go tπwetπa pele thuto yeo Mmuπo oswanetπego go e aba ka tatelano le go dira gore e fihlelelwe go ya ka dikgato tπe di amogelegago”.

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se theamotheo wa phihlelelo ya maikemiπetπo a, ka go πupa Dipoelo tπa Go ithuta le Maemo a Kelo, le go hlatholladitheo tπe bohlokwa le mehola ye e thekgago kharikhulamo.

DITHEO

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se theilwegodimo ga ditheo tπe di latelago:

■ phetoπo ya leago;■ thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo;■ tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo;■ togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni;■ kgatelopele;■ nyalantπho le phetiπetπo;■ ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago;■ go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo; le■ kamogelego, boleng le bokgoni;


1

Phetoπo ya Leago

Molaotheo wa Afrika-Borwa o bopa motheo wa phetoπo ya leago setπhabeng ka morago ga kgethollo.Lebakakgolo la go fetoπa Afrika-Borwa ka go diriπa ditlabakelo tπa mehutahuta le πuπumetπwa ke gore golokiπwe ditlamorago tπa kgethollo mo maphelong a batho kudukudu mo thutong. Maikemiπetπo a phetoπo yaleago mo go tπa thuto ke go kgonthiπa gore go se lekalekane ga maemo a thuto a peleng go lokiπwe le goremakala ka moka a badudi a hwetπa dibaka tπa go lekana tπa go ithuta. Gore phetoπo ya leago e fihlelelwe,MaAfrika-Borwa ka moka a swanetπe go tiiπwa mo go tπa thuto ka go lemoga bokgoni/maamuπo a bona le gotloπa ditπhitiπa tπa maitirelo tπeo di ka ba πitiπago go hwetπa maithutelo.

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo ke motheo wa kharikhulamo mo Afrika-Borwa. E katana le gokgontπha baithuti bohle go fihlelela sehlowa sa bokgoni bja bona ka go laetπa dipoelo tπe di swanetπego gofihlelelwa mo bofelong bja thutiπo. Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo e hlohleletπa mokgwa wa go rutawoo malebiπa a yona e lego moithuti le go diragatπa. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba sa Dikreiti tπa10 – 12 se aga Dipoelo tπa Go ithuta tπa sona tπa Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) ka go dithea godimo ga Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli tπeo di filwego mafolofolo ke Molaotheo gomme tπatπweletπwa ka tshepetπo ya temokrasi.

Dipoelohlokwa di nyaka gore baithuti ba kgone go:

■ lemoga le go rarolla mathata le go tπea diphetho ka go nagana ka tsinkelo le boikgopolelo bjo botseneletπego;

■ πoma ka bokgwari le ba bangwe bjalo ka ditho tπa sehlopha, mokgatlo le setπhaba;■ ipeakanya le go kgona go itaola meπomong ya bona ka boikarabelo le ka bokgwari;■ kgoboketπa, sekaseka, rulaganya le go lekola tshedimoπo ka tsinkelo;■ kgokagana ka bokgwari ka go diriπa dibogelwa, maswao le/goba makgoni a polelo mo mekgweng ya go

fapafapana;■ diriπa saense le theknolotπi ka bokgwari le ka tsinkelo, ba bontπha maikarabelo malebana le merero ya

tikologo le go maphelo a ba bangwe; le go■ laetπa kweπiπo ya gore lefase ke sehlaga sa dipeakanyo tπe di nyalelanago le go lemoga gore dikamano tπa

tharollo ya mathata ga di tπwelele di le ka botπona fela.

Dipoelotlhabolli di nyaka gore baithuti ba kgone go:

■ gopodiπiπa le go utolla mekgwa ya go fapafapana ya go ithuta ka bokgwari;■ kgatha tema bjalo ka baagi ba ba nago le boikarabelo mo bophelong bja ditπhaba tπa tikologo, naga le tπa

lefase ka bophara;■ setπa merero ya setπo le bokgabo go putlaganya dikamano tπa go fapafapana tπa phediπano;■ utolla dibaka tπa thuto le tπa moπomo; le go■ hlabolla dibaka tπa merero ya tπa kgwebo.


2

Tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) seikemiπeditπe go hlabolla maemo a godimo a tsebo le mabokgoni go baithuti. Se thea ditetelo tπa godimo tπeobaithuti ba Afrika-Borwa ba ka di fihlelelago. Toka ya leago e nyaka matlafatπo ya dikarolo tπa badudi tπeo dibego di sa matlafala ka lebaka la tlhokego ya tsebo le mabokgoni. Setatamente sa Kharikhulamo ya SetπhabaDikreiti tπa 10 – 12 se πupa bonnyane bja maemo a tsebo le mabokgoni ao a swanetπego go fihlelelwamphatong wo mongwe le wo mongwe, le go thea maemo a godimo ao a ka fihlelelwago dithutong ka moka.

Togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni

Togaganyo e fihlelelwa mo thutong e tee, le go putlaganya dithuto tπe dingwe le makaleng a go ithuta.Togaganyo ya tsebo le mabokgoni go selaganya dithuto le mafelo a mediro, e bohlokwa kudu go phihlelelo yamakgoni a a πomiπwago bjalo ka ge bo hlaloπwa mo go Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba. Maikemiπetπo atπhomiπo ya bokgoni ke go logaganya makgoni a mararo a go ikgetha ga moswananoπi e lego; bokgoni bja godira, bokgoni bja go thea motheo le bja go gopodiπiπa. Ka go ikamanya le togaganyo le go πomiπa makgoni,Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se nyaka gotπwetπa pele togaganyo mo dithutong tπa teori, tπa go dira le tπa go gopodiπiπa.

Kgatelopele

Ka lentπu le kgatelopele go hlaloπwa mokgwa wo tsebo le mabokgoni a a phagamego le ao a raranego, atπwetπwago pele. Ditatamente tπa Thuto di laetπa kgatelopele go tloga mphatong wo go ya go wo mongwe.Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe e latelwa ke ditlhaloπo tπe di laetπago maemo a bokgoni ao alebeletπwego go fihlelelwa go poelo yeo. Maemo a Kelo a beakantπwe ka sebopego se se laetπago go gola gamaemo a bokgoni bjo bo lebeletπwego go ya ka kgato ka kgato. Diteng le dikamano mo go kgato ye nngwe leye nngwe le tπona di tla laetπa kgatelopele go tloga bonolong go ya bothateng.

Nyalantπho le phetiπetπo

Nyalantπho e bolela ka kamano magareng ga maithutelo ao a lego gona dikgatong goba dikarolong tπa gofapafapana tπa Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba, ka tsela tπeo di tπwetπago pele serobana go tlogamaithutelong a go ya go a mangwe. Se se bohlokwa kudu mabapi le maithutelo ao a welago lefapeng le tee. Kage Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego e tsupetπwe magareng ga Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo, le kgato ya Thuto ye e Phagamego, go bohlokwa gore Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo), se nyalantπhwe le Setifikeiti sa Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo gammogo le maithutelo ao a lego ditseleng tπa go ithuta tπa go swana tπa Thuto ye e Phagamego.Gore nyalantπho ye e fihlelelwe, tlhabollo ya Setatamente sa Thuto ye nngwe le ye nngwe se akareditπetsinkelo ye e tseneletπego ya ditetelo tπa kgato ya matπwelantle mo Makaleng a Go ithuta ao a hwetπwago mogo Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo, le gore thuto ye e ukangwago ke ya maleba go boingwadiπo bjo bonyakegago bjo bo nyalelanago le thuto tπa Thuto ye e Phagamego.


3

Phetiπetπo yona e ra gore dikarolwana tπe dingwe tπa maithutelo (dithuto goba dikarolwana/diyuniti tπa maemo)di ka πutiπetπwa maithutelong a mangwe karolong ya thuto ye nngwe, fela ye e fapanego, gomme bobedi diwela legorong le tee la Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba. Go oketπa phetiπetπo ya thuto tπe di fihletπwegoDikreiting tπa 10 – 12, mekgwanakgwana ye e fapanego e ile ya utollwa, mohlala, thuto e tee e tπewa gore e nale boima bja dikrediti tπe 20. Thuto tπe dingwe tπe di akareditπwego mo go Setatamente sa Kharikhulamo yaSetπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) di bapetπega gabotse le dikarolwana/diyunititπa maemo tπeo di ngwadiπitπwego mo go Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba.

Ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se nyaka gotπwetπa pele ditokelo tπa botho, kaparetπo, toka ya tikologo le toka ya leago. Ditatamente tπa Thuto ka moka tπedi sa tπwago go hlabollwa di tladitπwe ka ditheo le ditiriπo tπa toka ya leago le ya tikologo le ditokelo tπa bothobjalo ka ge di hlathollwa ka go Molaotheo wa Repabliki ya Afrika-Borwa. Kudukudu Setatamente saKharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se setπa ditaba tπe di fapanegotπa go swana le bodiidi, go se lekalekane, bomorafe, bong, leleme, bogolo, go se itekanele, le mabaka amangwe.

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se πomiπamokgwa wa kaparetπo ka go hlaloπa bonnyane dinyakwa tπe baithuti ka moka ba swanetπego go di fihlelela. Seamogela gore baithuti ka moka ba ka gatela pele go fihlelela mabokgoni ka botlalo ge ba ka fiwa thuπo ye ba ehlokago. Dinyakwa tπa thuto, leago, maikutlo, semoya le tπa mmele tπa baithuti di tla hlokomediπiπwa ge goakanyetπwa le go hlabolla Mananeo a go Ithuta a maleba le ka go diriπa didiriπwa tπa kelo tπa maleba.

Go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo

Mengwageng ya 1960 teori ye e hlaloπago gore motho o ithuta ka go diriπa mahlale a mantπi e gapeleditπedirutegi go lemoga gore go na le mekgwa ye mentπi ya tshepetπo ya tshedimoπo go thuπa go kgona go kweπiπalefase gomme ge motho a ka re o neela tlhaloπiπo ya tlhalefo ka boswa, o tla swanelwa ke go hlokomediπiπaditebanyo tπe, tπe di fapanego. Ka nako yeo dinaga tπa Bodikela di be di bona mohola fela go bokgoni bjo bokwagalago bja dipalontshetshere le bja tsebo ye itπego ya maleme, gomme ba lekanya gore batho ke dihlalefige fela e le dikgoni/bomahlwaadibona makaleng ao. Gabjale batho ba lemoga go fapana ga dithulaganyo tπatsebo tπeo ka tπona ba kweπiπago le go di diriπa gore ba kweπiπe lefase leo ba phelago go lona. Kweπiπo yadithulaganyo tπa tsebo ya setala mono Afrika-Borwa e πupa sekgobothwana sa tsebo seo se ikepetπego gomokgwa wa boikgopolelo wa seAfrika le ditiriπo tπa leago tπeo di gotπego lebakeng la mengwaga yediketekete. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) setsentπe dithulaganyo tπa tsebo ya setala ka gare ga Ditatamente tπa Thuto. Setatamente se se amogela gore nagaye e na le histori ye e humilego le bohwa tπeo e lego diabi tπe bohlokwa kgodiπong ya meetlo tπeo ditπwelelago ka go Molaotheo. Diponego tπa go fapafapana go ya ka bontπi bja tπona di tsentπwe go thuπa katharollo ya bothata makaleng ka moka.


4

Kamogelego, boleng le bokgoni

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) seikemiπeditπe go fihlelela kamogelego ka go latiπiπa morero wa phetoπo le ka go aba thuto ye e bapetπegago leya mafase a mangwe, go ya ka boleng, bophara le botebo. Taolo ya boleng e tla laolwa ke dinyakwa tπa Molaowa Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa (Molao 58 wa 1995), Melawana ya Taolo ya Boleng bja Thuto leTlhahlo, le Molao wa Taolo ya Boleng wa Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo le wa Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego (Molao 58 wa 2001).

MOHUTA WA MOITHUTI YO A UKANGWAGO

Se se bohlokwa kudukudu go tπwetπa batho pele ke meetlo yeo di tliπago kweπiπo go maeto a rena a semoya lea monagano. Manifesto on Values, Education and Democracy Agostose 2001(letlakala 9-10) e bolela gore:

Values and morality give meaning to our individual and social relations.They are the common currencies that help make life more meaningful than might otherwise have been. An education system does not exist to simply serve a market important as that may be for economic growth and material prosperity. Its primary purposemust be to enrich the individual, and by extension, the broader society.

Mohuta wa moithuti yo a ukangwago ke yo a tla bego a tletπe ka mafolofolo a meetlo gomme a dira kamaikemiπetπo a go tπwela πetπhaba mohola, seikokotlelo sa gagwe e le go hlompha temokrasi, tekatekano,serithi sa motho le toka ya leago bjalo ka ge di godiπwa ka go Molaotheo.

Moithuti yo a tπwelelago kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego o swanetπe go laetπa phihlelelo yaDipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli tπeo di bontπhitπwego pejana mo pukwaneng ye. Dithuto mo karolong ya goithuta ya mathomo, ka moka mmogo di kgothaletπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli, molathuto tπe itπego tπa motheo le tπa boikgethelo ka botπona di kgothaletπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa leDipoelotlhabolli tπe itπego.

Go tlaleletπa tπe di filwego mo godimo, baithuti ba ba alogilego kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego ba swanetπe gore ba:

■ kgone go tsena, go tπwelela thutong le tlhahlong tπa khwalithi boleng ya godimo ka go sa felego;■ laetπe bokgoni bja go nagana ka tlhaloganyo le ka go fetlekolla le ka botlotla le bophara; ba be ba■ kgone go fetiπetπa mabokgoni go tloga mabakeng a tlwaelo go ya go ao a sego a tlwaelo.


5

MOHUTA WA MORUTIˇI/MORUTIˇIGADI YO A UKANGWAGO

Barutiπi/barutiπigadi ka moka le bafahloπi ba bangwe ke bakgathatema ba bohlokwa mo go fetoπweng le gokaonafatπweng ga thuto mo Afrika-Borwa. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa10 – 12,(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) ka leihlo la kgopolo se bona barutiπi/barutiπigadi ba go ba le mangwalo,bokgoni, ba boikgafo le tlhokomelo. Ba tla kgona go phethagatπa ditema tπe ba swanetπego go di kgatha bjaloka ge di laetπwa ka go Melao le Maemo a Baruritiπi/gadi (Norms and Standards for Educators). Tπe di akaretπale go ba baboelanyi ba go ithuta, banyakoredi bahlatholli le baakanyetπi ba Mananeo a Go ithuta le didiriπwa,baetapele, balaodi le baokamedi, dirutegi, banyakiπiπi le baithuti ba motπhaotπhele, maloko a setπhaba, badudile baruti, baedi/balekodiπi, le ditsebi tπa thuto.

SEBOPEGO LE DINTLHATˇHUPO TˇA MOAKANYETˇO

Sebopego sa Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se bopilweka Sengwalwa (tokumente) sa Kelokakaretπo, Tlhako ya Pholisi ya BoMaithutelo le Kelo le Setatamente saThuto.

Thuto mo go Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretπo) di hlophilwe go ya ka Makala a Go ithuta.

Lekala la go Ithuta ke eng?

Lekala la go ithuta ke karogantπho yeo e πomago bjalo ka legae la dithuto tπe di nyalelanago, ebile le thuπa motlhagiπong ya melawana ya tswakatswakanyo mo go Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego (Tsela yago Ithuta ya Kakaretπo). Karoganyo ya Makala a Dithuto Dikreiting tπa 10 – 12 e etπe hloko nyalantπho yaThuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo le dikgato tπa Thuto ye e Phagamego, gammogo le mekgwa ya tlhopho yadinageng (mafaseng) tπe dingwe.

Le ge e le gore tlhabollo ya Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya goIthuta ya Kakaretπo) e tπere makala a lesomepedi a thulaganyo, a Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba bjalo kamathomomayo a yona, go swanetπe go gatelelwa gore makala ao a go rulaganya ga se gore ke Makala a Thutogoba makala a tsebo, fela a kopantπwe le dikarolo tπa meπomo.

Tlhopho ye e latelago ya dithuto go ya ka Makala a go ithuta e diretπwe go thuπa ka tswakantπho ya dithutotπeo moithuti a ka di tπeago:

■ Maleme (Metheo);■ Bokgabo le Setπo;


6

■ Dithuto tπa Kgwebo, Khomese, Bolaodi le Tirelo;■ Tπweletπo, Bointπenere le Theknolotπi;■ Disaense tπa Botho le Leago gammogo le Maleme; le■ Disaense tπa Fisika, Mmetse, Khomphutha, Bophelo le Temo.

Na thuto ke eng?

Thuto, go no tloga kgale, e be e hlathollwa, go ba tsebo ye e itπego ya borutegi. Kweπiπo ye ya thuto e gatelelatsebo sebakeng sa mabokgoni, mehola le maikutlo/maitshwaro. Dithuto di be di tπewa ke ba bangwe go ba tπedi emego felo gotee ebile di sa fetoge, gape di na le mellwane ye e sa πuteng. Mabakeng a mantπi dithuto di bedi gatelela tema ye e kgathilwego ke mafase a Bodikela mo tsebong.

Mo kharikhulamong ye e theilwego godimo ga dipoelo bjalo ka Setatamente sa Kharikhulamo ya SetπhabaDikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo), mellwane ya dithuto ga e bonale gabotse. Tsebo elogaganya teori, mabokgoni le mehola. Dithuto di tπewa go ba tπe di fetogago, gape tπe ka mehla di swanetπegogo πetπa tsebo ye mpsha le gona ye e fapanego, go akaretπwa le tsebo yeo kgale e bego e sa akaretπwe mokharikhulamong ya semmuπo.

Mo kharikhulamong ye e theilwego godimo ga dipoelo, thuto e hlaloπwa ka bophara ke Dipoelo tπa go Ihuta esego kgobokantπho ya diteng fela. Ka Afrika-Borwa, Dipoelo tπa go Ithuta go ya ka moakanyetπo, di swanetπego iπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli. Dipoelo tπa go Ithuta di hlathollwa ka bophara ebile dikgona go fetogafetoga, go fa sebaka sa tsentπho/kakaretπo ya ditsenywa tπa selegae

Poelo ya go Ithuta ke eng?

Poelo ya go Ithuta ke tlhaloπo/pego ya ditlamorago tπe di lebeletπwego tπa go ruta le go ithuta. E hlaloπa tsebo,mabokgoni le mehola tπeo moithuti a swanetπego go di fihlelela mo bofelong bja Karolo ya Thuto le Tlhahlotπe di tπweletπego.

Maemo a Kelo ke eng?

Maemo a Kelo ke dintlha tπeo di rego ge di kopantπwe di hlatholle seo moithuti a swanetπego go se tseba le gokgona go se laetπa mphatong wo o itπego. A akaretπa tsebo, mabokgoni le mehola ye e hlokegago go fihlelelaDipoelo tπa go Ithuta. Maemo a Kelo mo go Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe ka kakaretπo a laetπa kafao kgatelopele e bonagalago ka gona go tloga mphatong wo mongwe go ya go wo mongwe.


7

Diteng tπa Ditatamente tπa Thuto mo Lekaleng la go Ithuta la Maleme

Setatamente sa Thuto ye nngwe le ye nngwe mo Lekaleng la go ithuta Maleme se hlamilwe ka dikgaolo tπe nnele tlhaloπontπu.

■ Kgaolo 1, Matsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba: Kgaolo ye ya go akaretπa kematsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go ithuta yaKakaretπo)

■ Kgaolo 2, Matsenyagae a Lekala la go ithuta la Maleme: Kgaolo ye e tπweletπa dintlhatπhupo tπa Lekala laGo ithuta Maleme. E hlamilwe ka tlhaloπiπo ya lekala la go ithuta, morero, bokaalo, dikgokanyi gare gathuto le meπomo, le Dipoelo tπa go Ithuta tπa lona.

■ Kgaolo 3, Dipoelo tπa go Ithuta, Maemo a Kelo, Diteng le Dikamano: Kgaolo ye e tπweletπa Dipoelo tπa goIthuta le Maemo a Kelo ao a nyalelanago le tπona; gammogo le diteng le dikamano tπa go thuπa go fihlelelaMaemo a Kelo.

■ Kgaolo 4, Kelo: Kgaolo ye e thalathala ditheo tπa kelo gomme e dira ditπhiπinyo tπa go rekhota le go begage go dirwa kelo. Gape e fa lenaneo la Ditlhaloπi tπa Bokgoni bja dithuto tπe di hlomamego.

■ Tlhaloπontπu: Mo go hlokegago, mareo a a kgethilwego le a a lego mabapi le thuto a hlaloπitπwe kaboripana.

DITˇHUPATSELA TˇA LENANEO LA GO ITHUTA / LENANETHUTO

Lenaneo la go Ithuta le πupa thwii bokaalo bja go ithuta le kelo tπa mephato ye meraro ya kgato ya Thuto leTlhahlo tπe di Tπweletπego. Ke thulaganyo ye e hlokomediπiπago gore baithuti ba fihlelele Dipoelo tπa go Ithutatπa mphato wo o itπego bjalo ka ge go laelwa/πupetπwa ke Maemo a Kelo. Ditπhupatsela tπa Mananeo a goIthuta di thuπa barutiπi/barutiπigadi le Batπweletπi/Bahlabolli ba Mananeo a go Ithuta go rulanganya le goakanyetπa mananeo a boleng bjo bokaone a go ithuta, a go rutiπa le a go ela.


8


9

KGAOLO YA 2

MATSENYAGAE A LEKALA LA GO ITHUTA LA MALEME

TLHALOˇIˇO

Leleme ke sediriπwa sa go hlohla menagano le go kgokagana. Phapano ya ditπo le kamano ya tπa leago etπweletπwa le go bopπa gabonolo ka leleme. Go ithuta go πomiπa leleme ka bokgwari go kgontπha baithuti gonagana le go ikgobokeletπa tsebo, go itlhaloπa, go tπweletπa maikutlo le dikgopolo, go diriπana mmogo le bathole go laola maphelo a bona mo lefaseng.

MORERO

Go ya ka phapano ya maleme le ditπo mo Afrika-Borwa, badudi ba swanetπe go ithuta maleme ka bontπi gore gobe le kgokagano go putlaganya mapheko a maleme, ba godiπe tlhomphano le kweπiπo ya ditπo le maleme. Malemele ditπo tπa go fapana tπa Afrika-Borwa di tlotlilwe le go hlomphiwa mo molaotheong wa naga bjalo ka ge adumeletπwe e le maleme a 11 a semmuπo gape le ka go Pholisi ya Polelo Thutong ya gore batho ba ithute malemea mangwe go tlaleletπa leleme la gae (tlaleletπo ya malementπi). Ke kgapeletπo gore bonnyane baithuti ba ithutemaleme a mabedi dithutong tπa Kgapeletπo, maleme a mangwe ba ka ithuta ona go tπwa dithutong tπa Motheole/goba tπa Boikgethelo.

Tsebo ye e tseneletπego ya leleme la ka gae e tπwetπwa pele ka mo Karolong ya Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo,ebile e thuπa go ala motheo wa go ithuta malemetlaleletπo. Baithuti ge ba fihla kreiting ya 10, ba tlo ba ba πetπeba na le tsebo le boitemogelo bja malemetlaleletπo, ebile ba ka no ba ba πetπe ba πomiπitπe le lengwe dithutonggo ithuta. Kharikhulamo ya Karolo ya Thuto Tlhahlo tπe di Tπweletπego di fa baithuti dibaka tπa go hlabolla lego matlafatπa tsebo le bokgoni bja go diriπa malementπi. Ge baithuti ba ntπe ba tπwela pele ka mephato ya bona,ba swanetπe go kgona go πomiπa polelo ka boreledi le ka nepagalo le ka nepagalo mo mabakeng a go fapafapana.Ba swanetπe go ba le boikarabelo dithutong tπa bona, ba laetπe bokgoni bja go diriπa polelo ka makgethe le kabohlale mo maemong a a raraganego a ditlhohlo.

Mohlwaela wa tsebotlhaka yeo e hlokegago gore motho a kgathe tema mo setπhabeng, mo meπomong le momoruong wa lefase ka bophara ngwagakgolong wa 21, bo godile, ga bo ame fela bokgoni bja go theeletπa le gobolela, go bala, go ngwala le dithuto tπa bogologolo tπa molomo. Di akaretπa mehuta ye mengwe ya tsebotlhakabjalo ka tsebo ya phatlalatπoditaba, dithalwa, tshedimoπo, khomputha, setπo le bokgoni bja go sekaseka.Kharikhulamo ya maleme e tla thuπa baithuti gore ba kgone go itebanya le mathata ao ba ka lebanago nao bjaloka badudi ba Afrika-Borwa le bjalo ka maloko a lefase ka bophara.

Kharikhulamo ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego e kgontπha baithuti bohle go fihlelela bontπi bja dinyakwatπa Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli go akaretπwa le dinepo tπe di latelago:

■ Godiπa le go tebofatπa bokgoni bja polelo bjo bo tπweleditπwego mo karolong ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo, go akaretπwa mabokgoni a polelonaganwa ao a nyakegago go ithuta dithuto go putlaganyalenanethuto, le go ipshina ka ditπweletπwa gore baithuti ba kgone go theeletπa, go bolela, go bala/golebelela le go ngwala/go hlagiπa ka boitshepo. Mabokgoni le maitshwaro a ke ona motheo wa thuto ya goya go ile.

■ ˇomiπa polelo ka nepagalo mererong ya go fapafapana ba πeditπe baamogedi ba tshedimoπo, morero ledikamano.

■ Tπweletπa le go fahlela dikgopolo, ditebelelo le maikutlo a bona ka boitshepo gore ba kgone go babatsinkedi le basekaseki ba ba ikemeng.

■ ˇomiπa polelo le boikgopolelo bja bona go tπweletπa le go hlohlomiπa boitemogelo ka bophelo. Ka golekodiπiπa ditπweletπwa tπa bokgabo baithuti ba kgona go sekaseka maphelo le maitemogelo a bona goreba kgone go itπeela lehlakore.

■ ˇomiπa polelo go ikhumanela le go πomiπa tshedimoπo mo dithutong tπa kharikhulamo ka bophara.Bokgoni bja go ikhweletπa tshedimoπo ke bokgoni bjo bohlokwa bophelong bja selehono ebile ke motheowa thuto ya go ya go ile.

■ ˇomiπa polelo bjalo ka setlabakelo sa go naganiπiπa taba ka tsitsinkelo. Nepo ye e lemoga gore tsebo etπweletπwa polediπanong le nyalantπhong ya polelo le dikgopolo.

■ Tπweletπa dikakanyo tπe di louditπwego ka ga ditaba tπa maitshwaro le tπa meetlo. Gore ba hlabollepeakanyo ya bona ya meetlo, baithuti ba swanetπe go πogaπogana le ditπweletπwa tπeo di akaretπagoditokelo tπa botho le maikarabelo a go swana le ditokelo tπa bana, basadi, bao ba sa itekanelago, batπofadigammogo le dintlha tπe di amanago le merafe, setπo, kgopolelo, maemo, ditumelo, bong, TBMM/PMK,bolokologi bja go itlhaloπa, dikiletπo tπa phatlalatπo le tikologo.

■ Lekodiπiπa ka tsitsinkelo mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa. Baithuti ba tlo lemoga le go kgona gohlohla dikamano tπa ditebelelo, mehola le maatla tπeo di ikepetπego ka gare ga ditπweletπwa.

■ Lemoga go se lekalekane ga maemo a maleme a a fapafapanego gammogo le mehutahutana ya tiriπo yaleleme. Baithuti ba tla kgona go hlohla kgatelelo ya leleme lefe goba lefe goba mohutahutana wa tiriπo yaleleme mme ba πireletπe ditokelo tπa maleme a bona mo setπhabeng sa malementπi.

BOKAALO

Kaparetπo/boakaretπi

Go ruta le go ela maleme go swanetπe go ba le sebaka sa go akaretπa baithuti ka moka mme mekgwanakgwanae hwetπwe go thuπa baithuti ka moka go fihlelela goba go tπweletπa ditπweletπwa tπa polediπano go ya ka gofapana ga tπona. Baithuti bangwe bao ba nago le mapheko ba ka no se kgone go fihlelela a mangwe a Maemo aKelo bjalo ka ge a hlagiπwa ka go Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba. Ka fao tπe di latelago di swanetπego hlokomediπiπwa:


10

■ Mareo a bjalo ka ‘hlaloπa’, ‘laodiπa’, ‘bolela’, ‘bolela gape’, ‘kopanafatπa’, ‘anega’, ‘ahlaahla’, le ‘efa’, le‘botπiπa’ a swanetπwe go kweπiπwa gore a akaretπa le mekgwa ka moka ya dipolediπano/kgokagano kamolomo, ka dika le ka diswantπho. Ka yona tsela yeo, lentπu le “go laodiπa” le akaretπa le kgokaganyo kadika le ka diswantπho.

■ Mareo a ‘theeletπa’, ‘lebelela’, ‘bala’ le ‘go lebelela’ a akaretπa mekgwa ya dipolediπano/kgokagano kamoka ya go swana le go bala dipounama le tπhomiπo ya polelodika.

■ Baithuti bao ba sa bonego ba ka nyaka didiriπwa le dipuku tπe di lego ka mongwalo wa Braille,digatiπantπu, mongwalo wo mogolo, didiriπwa tπe di ka kgongwago le dithalwa. Lereo le ‘go akanya’ le kahlagiπwa ka sebopego. Ge go bolelwa ka ‘go bala’ go akaretπwa methopo ye bjalo ka Braille le dipuku tπedi bolelago.

Magato a Polelo

Go ithuta leleme mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego go akaretπa maleme a semmuπo ka moka:Seafrikanse, Seisimane, Setebele, Sethosa, Sezulu, Sesotho, Sepedi (Sesotho sa Leboa), Setswana, Seswati,Sevenda le Setsonga, gammogo le Polelo ya dika (ditπhupo), gomme go ka akaretπwa le maleme a mangwe ao adumeletπwego ke boto ye e bitπwago The Pan South African Language Board.

Ditatamente tπa Thuto tπa Leleme la gae, Lelemetlaleletπo la Pele le Lelemetlaleletπo la Bobedi di ka fetolelwago maleme ao e sego a semmuπo ao a dumeletπwego ebile maleme a a ka rutwa bjalo ka Dikarolwana tπaKharikhulamo tπa Motheo goba tπa Boikgethelo.

Maleme ka moka a ka rutwa mo magatong a a latelago:

■ Leleme la Gae: Leleme la moithuti la ka gae le swanetπe go matlafatπwa le go hlabollwa gore le tle le bemotheo wo o tiilego wa go ithuta malemetlaleletπo. Mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego,maleme ka moka a semmuπo mo Afrika-Borwa a na le Dipoelo tπa go Ithuta tπa Leleme la Gae tπa maemoa godimo, ao a bapetπegago le a ditπhabatπhaba. Se se sepelelana le dinyakwa tπa molaotheo tπa goremaleme ka moka a semmuπo a be le maemo a a lekanago. Maemo a bokgoni a Leleme la Gae a swanetπego ba ao e lego gore a ka πomiπetπwa go ruta le go ithuta. Mabokgoni a go theeletπa le go bolela a tlotπwetπwa pele le go hlabollwa le go kaonafatπwa empa kgatelelo mo maemong a e tlo ba go hlabollamabokgoni a baithuti a go bala le go ngwala.

■ Lelemetlaleletπo la Pele: Go ithuta Lelemetlaleletπo la Pele go godiπa kgokagano ya malementπi lekgokagano magareng ga ditπo tπa go fapana. Dipoelo tπa go Ithuta tπa Lelemetlaleletπo la Pele di alamotheo wa magato a go bolela ka bokgoni ao a fihlelelago magato a matseno a go ba kgontπha go ithuta kanepagalo dithutong ka moka tπa kharikhulamo. Mo Afrika-Borwa Lelemetlaleletπo la Pele le ka diriπwa goba la go ithuta le go rutwa ke baithuti ba bangwe. Se se akaretπa mabokgoni a polelonaganwa ya borutegiyeo e hlokegago ge go akanywa le ge go ithutwa. Se se akaretπa maleme ka moka a semmuπo. Go tla ba lekgatelelo ya go lekana mo go mabokgoni a go theeletπa, go bolela, go bala le go ngwala.


11

■ Lelemetlaleletπo la Bobedi: Go ithuta Lelemetlaleletπo la Bobedi go tπwetπa pele go bolela malementπi lekgokagano magareng ga ditπo tπa go fapana. Le ge mabokgoni a go bala le go ngwala a tlo hlabollwa, momaemong a, go tlo gatelelwa kgodiπo ya mabokgoni a go theeletπa le go bolela. Maemo a Lelemetlaleletπola Bobedi a swanetπe go lebiπa go kaonafatπeng ga kgokagano bathong.

Kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego mo go karolwana ya Kgapeletπo, baithuti ka moka batlamegile go ithuta maleme a semmuπo a mabedi. Bobedi bja maleme a e ka ba a ka Gae, goba le tee la ona lebe maemong a Leleme la Gae gomme le lengwe le be maemong a Lelemetlaleletπo la Pele. Le lengwe lamaleme a le swanetπe go ba Leleme la go Ithuta le go Ruta. Mo dikarolwaneng tπa Motheo le tπa Boikgethelo,maleme a semmuπo a ka rutwa mo maemong a Leleme la Gae, Lelemetlaleletπo la Pele le /gobaLelemetlaleletπo la Bobedi, go baithuti bao ba nago le kgahlego dithutong tπa maleme le go tπwetπa pelemalementπi.

DIKGOKANYI TˇA THUTO LE TˇA MOˇOMO

Mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo, maleme a rutwa mo karolong ya Go ithuta ya Maleme, mokgatong ya Thuto le Tlhahlo, Lekala la go Ithuta la Maleme le kgokagana le Lekala la thulaganyo ya thuto:Dithuto tπa Kgokagano le Leleme la Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa. Go kgonthiπa gore go na letπwetπopele go diriπitπwe ditheo tπa go beakanya tπa go swana le tπe di tπwelelago ka go kgato ya Thuto leTlhahlo tπa Kakaretπo:

■ mabokgoni a polelo a go theeletπa, go bolela, go bala le go ngwala ke ona motheo wa go hlabolla Dipoelotπa go Ithuta; le

■ tiriπo ya ditπweletπwa tπa mehutahuta e fa baithuti sebaka se sebotse sa go utolla ditaba mabapi le bobona,tπa naga ka bophara le tπa ditπhabatπhaba le go aga tsebo ye e hlabollwago ya lefase.

Thuto ya maleme e ka bulela moithuti dikgoro tπa go ithutela meπomo yeo e sepelelanago le tπamaleme/dipolelo bjalo ka bojenale, phetolelo, go ruta polelo, kwalakwatπo, papatπo, bodiplomate bj.bj. Le gego le bjalo go molaleng gore maleme ke motheo wa dithuto ka moka, e sego fela mo maphelong a ka mehlaeupπa le mafelong a moπomo. Go hwetπa tsebo ya tπa kgwebiπano, go theilwe godimo ga bokgoni bja polelobja moithuti. Mo makaleng a phenkgiπano go tπa theknolotπi, go kgona go tsena ga moithuti go laolwa kebokgoni bja go bolela. Leleme ke puladikgoro, fao e lego gore ge le rutwa ka go hlotπa, dikgoba tπa moithutigo tπa meπomo di a sesefala.

Tsebotlhaka ke motheo wa go phethagatπa meπongwana ya ka mehla, mme go kgatha tema go mabokgoni a tπabophelo ao moithuti a a hlokago go ka kalokana le lefase. Leleme ke sebetπa se se ka tliπago kamano ye botsemagareng ga moithuti le batho bao a phelago nabo mo setπhabeng ka sekgauswi mme πedi yeo leleme leswarwago ka yona, go tliπa katlego goba go se atlege ga diphediπano tπe ntπi le bangwe.


12


13

DIPOELO TˇA GO ITHUTA

Bokaalo le merero yeo e hlaloπitπwego mo godimo a tlemagantπwe go hlola Dipoelo tπa go Ithuta tπe nne. Lege dipoelo tπe di hlophilwe ka go arogana, di swanetπe go logaganywa ge di rutwa le ge di elwa.

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela

Moithuti o kgona go theeletπa le go bolela a πeditπe merero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamano tπe difapafapanego.

Baithuti ba kweπiπa gore go bolela le go theeletπa ke dintlha le ditiragalo tπe bohlokwa tπa leago tπeo didiragalago dikamanong tπe itπego di diragalela mabaka a go fapana le baamogedi ba tshedimoπo le goredingwalomolomo le diretπistara tπeo di πomiπwago di fapafapana go ya ka baamogedi ba tshedimoπo. Balemoga le go πomiπa dingwalomolomo le diretπistara ka nepagalo dikamanong tπe di fapafapanego.

Go theeletπa le go bolela ke motheo wa go ithuta dithuto ka moka. Ka mekgwanakgwana ye e nepagetπego yago theeletπa le go bolela, baithuti ba kgoboketπa le go amantπha tshedimoπo, go aga tsebo, go rarolla mathata,le go hlagiπa dintlha le dikgopolo. Mabokgoni a bohlokwa a kgontπha baithuti go lemoga mehola le maikutloao a ikepetπego ka gare ga ditπweletπwa tπa go fapana le go hlohla polelo ya kgethollo le yeo e jeletπago.

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela

Moithuti o kgona go bala le go lebelela gore a kweπiπe le go sekaseka ka tsitsinkelo, a kgone le go arabamohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa.

Mabokgoni a go bala le go lebelela ao a hlabolotπwego gabotse ke motheo wa tπwelopele le katlego dithutonggo putlaganya kharikhulamo ebile a thuπa le go kgatheng tema ka botlalo mo setπhabeng le meπomong. Baithutiba ba le bokgoni bja go bala le go lebelela ditπweletπwa tπa dingwalo le tπeo e sego tπa dingwalo ka gofapafapana, go akaretπwa tπa go bonwa, gore ba hwetπe tshedimoπo. Baithuti ba lemoga ka fao mehuta yaditπweletπwa le kgetho ya tπhomiπo ya mantπu e bonagatπago merero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπa setπweletπwa ka gona.

Baithuti ba πomiπa mekgwanakgwana ye e fapanego ye e nabilego ya go bala le go lebelela go ya ka morero wabona wa go bala le mohuta wa setπweletπwa. Ba kgona go kweπiπa le go utolla ditlhaloπo, ba πupa mehola,dikgopolelo gomme ba fetola ka tsitsinkelo. Ka go bala le go lebelela baithuti ba utolla le go tsinkela maphelole phediπano ya bona le ba bangwe. Ka go bala dingwalo baithuti ba hwetπa mohlala wa go ka ngwala tπa bona.


14

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa

Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa go fapana a πeditπe morero le baamogedi batshedimoπo ka go fapafapana, a πomiπa melawana, le dikagego tπa ditπweletπwa tπe di nepagetπegodikamanong tπe di fapanego.

Go ngwala ke sebetπa se maatla sa kgokagano se se kgontπhago baithuti go hlagiπa megopolo le dikgopolo tπabona ka kgohlagano. Ka go fela ba ngwala dikamanong, meπongwaneng le makaleng a dithuto a go fapafapana,baithuti ba kgona go kgokagana le go itlhagiπa ka nepagalo. Maikemiπetπo ke go tπweletπa bangwadi ba ba nagole bokgoni bja dilo tπe ntπi, bao ba tla πomiπago mabokgoni a bona go tπweletπa ditπweletπwa tπa go ngwalwa, tπago bonwa le tπa mahlakorentπi go ya ka merero ya go fapafapana.

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo

Moithuti o kgona go πomiπa dikarolo le melawana ya polelo ka nepagalo le ka bokgwari.

Ka go kopakopana le mehutahuta ya ditπweletπwa, baithuti ba kgona go godiπa tπhomiπo ya bona ya tlotlontπu lego πomiπa kweπiπo ya bona ya dikarolo tπa polelo ka nepagalo. Ka go tπweletπa tsitsinkelo ye e tseneletπego bakgona go bona ka fao mehola le dikamano tπa maatla di ikepetπego mo polelong le go lemoga ka fao polelo e kahuetπago ba bangwe ka gona.


15


16

KGAOLO YA 3

DIPOELO TˇA GO ITHUTA, MAEMO A KELO, DITENG LEDIKAMANO

Maemo a Kelo

Re lemoga se ge moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1

Go theeletπa le go bolela

Moithuti o kgona go theeletπa le go bolela a πeditπemerero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamano tπedi fapafapanego.

■ laetπa tsebo ya mekgwa ye e fapanego ya golaodiπa ye e diriπwago mererong ya gobolediπana le ba bangwe: • swayaswaya ka ga maitemogelo, a efa

karabo ye a itokiπeditπego yona, a bala ka gohlaboπa lentπu le go fa kanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano yeo afilwego tlhahlo ka yona;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo tπebonolo;

• kopakopana le ba bangwe mo dikahlaahlongtπa sehlopha tπe di hlahlwago ka go hlagiπadikgopolo le megopolo ya gagwe, gotheeletπa le go hlompha dikgopolo tπa babangwe ge go bolediπanwa ka mohlwaela waditaba tπe mmalwa tπe di tlwaelegilego;

• fa polediπano ye a itokiπeditπego yona gobatlhagiπo ye kopana.

Kreiti ya 10Kr


17

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo


■ laetπa tsebo ya mekgwa ye e fapanego ya golaodiπa ye e diriπwago mererong ya gobolediπana le ba bangwe: • swayaswaya ka ga maitemogelo, a efa

karabo ye a itokiπeditπego yona le ye a saitokiπetπago, a bala ka go hlaboπa lentπu lego fa kanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo tπe di nogo ba thwii;

• kopakopana le ba bangwe mo dikahlaahlongtπa sehlopha ka go hlagiπa dikgopolo lemegopolo ya gagwe, go theeletπa le gohlompha tπa dikgopole ba bangwe, ge gobolediπanwa ka ditaba tπe di tlwaelegilego;

• fa polediπano ye a itokiπeditπego yona gobatlhagiπo ye kopana ka go thuπwa.

■ laetπa tsebo ya mekgwa ye e fapanego ya golaodiπa ye e diriπwago mererong ya gobolediπana le ba bangwe:• swayaswaya ka ga maitemogelo, πireletπa

maemo, a efa karabo ye a itokiπeditπegoyona le ye a sa itokiπetπago, a bala ka gohlaboπa lentπu le go fa kanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo kanepagalo;

• kopakopana le ba bangwe ka go dira modikahlaahlong tπa sehlopha ka go hlagiπadikgopolo le megopolo ya gagwe, gotheeletπa le go hlompha dikgopolo tπa babangwe, ge go bolediπanwa ka mohlwaelawa ditaba tπe di tlwaelegilego;

• fa polediπano ye a itokiπeditπego yona gobatlhagiπo ye kopana ka go thuπwa.

Kreiti ya 11 Kreiti ya 12Kr Kr


18

■ laetπa makgoni a go rulaganya le go nyakiπiπago itokiπetπa go fa polelo:• nyakiπiπa sererwa se se tlwaelegilego ka go

lebelediπiπa mohlwaela wa methopo ye efilwego ya maleba;

• beakanya ditlabakelo tπe di kgethilwego kanyalelano ka go kgetha dikgopolokgolo ledintlha goba mehlala ya go fahlela;

• πupa le go kgetha popego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le dikagego;

• beakanya matseno le merumo ye enepagetπego;

• akaretπa tπe dingwe tπa dithuπi tπa go bonwa,tπa go theeletπwa, tπa go theeletπwa ebile dibonwa tπe bjalo ka dikaratapapetla,diphoustara, dinepe, dislaete, diswantπho,mmino, medumo le ditπweletπwa tπamahlakorentπi.

Maemo a Kelo


Poelo ya go Ithuta ya 1(E tπwela pele)



Kreita ya 10Kr


19

■ laetπa makgoni a go rulaganya le go nyakiπiπago itokiπetπa go fa polelo:• nyakiπiπa sererwa se se tlwaelegilego ka go

lebelediπiπa mohlwaela wa methopo;

• beakanya ditlabakelo ka nyalelano ka gokgetha dikgopolokgolo le dintlha tπa malebagoba mehlala ya go fahlela;

• lemoga le go kgetha popego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le melawana tπa maleba;

• beakanya matseno le merumo ye enepagetπego;

• akaretπa dithuπi tπa maleba tπa go bonwa, tπago kwewa, tπa go kwewa ebile di bonwa tπebjalo ka dikaratapapetla, diphoustara,dinepe, dislaete diswantπho, mmino,medumo, le ditπweletπwa tπa mahlakorentπi.

■ laetπa makgoni a go rulaganya le go nyakiπiπago itokiπetπa go fa polelo: • nyakiπiπa sererwa se se tlwaelegilego ka go

lebelediπiπa mohlwaela wa methopo;

• beakanya mohlwaela ka nyalelano waditlabakelo ka go kgetha dikgopolokgolo ledintlha tπa maleba goba mehlala ya go fahlela;

• lemoga le go kgetha popego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le melawana;

• beakanya matseno le merumo yamaswanedi;

• akaretπa dithuπi tπa maleba tπa go bonwa, tπago kwewa, tπa go kwewa ebile di bonwa tπebjalo ka dikaratapapetla, diphoustara,dinepe, dislaete diswantπho, mmino,medumo le ditπweletπwa tπa mahlakorentπi.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




20

■ laetπa makgoni a go theeletπa le go fa polelo:• πomiπa ka thuπo ditlabakelo tπe di

tlwaelegilego tπa makgethe a polediπano tπabjalo ka makgethepolelo, go khutπa lepoeletπo;

• πomiπa le go lemoga ka nepagalo segalo,tπweletπo ya lentπu, kopantπhomahlo, leemole dika tπa ditho tπa mmele;

• kwagatπa mantπu a a tlwaelegilego ntle le gokgopamiπa tlhaloπo;

• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gongwala dintlha le/goba go laodiπa gape;

• theeletπa ka tsinkelo le go tπibogela dipotπiπotπe bonolo go kgonthiπiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


21

■ laetπa makgoni a go theeletπa le go fa polelo:• πomiπa ditlabakelo tπe di tlwaelegilego tπa

makgethe a polediπano bjalo kamakgethepolelo, go khutπa, poeletπo;

• πomiπa le go tπibogela ka nepagalo segalo,tπweletπo ya lentπu, kopantπhomahlo, leemole dika tπa ditho tπa mmele gabotse;

• kwagatπa mantπu a a tlwaelegilego ntle le gokgopamiπa tlhaloπo;

• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gongwala dintlha, mananeoswaiwa,dikakaretπo le/goba go di laodiπa gape le gohlaloπa dikgopolokgolo;

• theeletπa ka tsinkelo le go tπibogeladipotπiπo tπe di tlwaelegilego go kgonthiπiπakweπiπo.

■ laetπa makgoni a go theeletπa le go fa polelo:• πomiπa ditlabakelo tπe di tlwaelegilego tπa

makgethe a polediπano bjalo kamakgethepolelo, go khutπa, poeletπo;

• πomiπa le go lemoga ka bokgoni segalo,tπweletπo ya lebelo, kopantπhomahlo, leemole dika tπa ditho tπa mmele gabotse le goarabela ka nepagalo;

• kwagatπa mantπu ntle le go kgopamiπatlhaloπo;

• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gongwala dintlha, mananeoswaiwa,dikakaretπo goba go laodiπa gape le gohlaloπa dikgopolokgolo tπa go thekga;

• theeletπa ka tsinkelo le go tπibogeladipotπiπo tπa go fapafapana tπe di lego thwii,go kgonthiπiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




22

■ laetπa temogo ye e tseneletπego yatπhomiπopolelo mabakeng a ge go bolelwa:• πomiπa setaele le retπistara tπa maleba tπeo di

seanetπego morero, baamogedi batshedimoπo le dikamano ka πedi ye e golago;

• hlohlomiπa phaphano magareng ga dintlha lemegopolo;

• swayaswaya ka tπhomiπo ya polelo mme aleke go fahlela;

• hlohlomiπa tswalano magareng ga polelo lesetπo;

• lemoga le go hlohla polelo ye e legomolaleng ya go hlalefetπa bjalo ka ye eπomiπwago ge go bapatπwa.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr

■ laetπa temogo ye e tseneletπego yatπhomiπopolelo mabakeng a ge go bolelwa: • πomiπa setaele le retπistara tπa maleba tπeo di

swanetπego morero, baamogedi batshedimoπo le dikamano;

• thoma go ahlogantπha magareng ga dintlhale megopolo;

• swayaswaya ka tπhomiπo ya polelo mme afahlele;

• lemoga tswalano magareng ga polelo lesetπo;

• lemoga le go hlohla polelo yeo e legomolaleng ya maikutlo le ya go hlalefetπabjalo ka mo go propaganda le papatπo.

■ laetπa temogo ye e tseneletπego yatπhomiπopolelo mabakeng a ge go bolelwa: • πomiπa setaele le retπistara tπa maleba tπeo di

swanetπego morero, baamogedi batshedimoπo le dikamano;

• ahlogantπha magareng ga dintlha lemegopolo;

• swayaswaya ka tπhomiπo ya polelo mme afahlele;

• lemoga tswalano magareng ga polelo lesetπo;

• lemoga le go hlohla polelo ya maikutlo le yago hlalefetsa bjalo ka mo go propaganda lepapatπo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo


Kreiti ya 11 Kreiti ya 12


23

Kr Kr


24

■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa:• botπiπa dipotπiπo tπe bonolo gore a fe

ponelopele ye e lego molaleng;• bala ditπweletπwa tπe di tlwaelegilego ka

lebelo gore a kgone go hwetπa tshedimoπoka go bala dihlogo, matseno, ditemana tπamathomo le mafoko a matsenyagae aditemana;

• bala ka go kitimiπa mahlo mohlwaela waditπweletπwa tπe mmalwa tπe ditlwaelegilego gore hwetπe tshedimoπo yeitπeng;

• bala/lebelela go ya ka morero le moπomo; • akaretπa dikgopolokgolo tπa ditπweletπwa

tπeo di πetπego di hlaloπitπwe ntlha ka ntlha;• hwetπa ditlhaloπo tπa mantπu ao a sa

tlwaelegago goba diswantπho ge a bala modikamanong tπeo di tlwaelegilego ka goπomiπa tsebo ya popopolelo, bokgoni bja gohlopha mantπu ka monaganong go a kweπiπa,dika tπa tshedimoπo, modumo, mmala, le kago πomiπa dikwi;

• badiπiπa, lebelediπiπa le go kaonafatπa gogodiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo



Go bala le go lebelela

Moithuti o kgona go bala le go lebelela gore akweπiπe le go sekaseka ka tsitsinkelo, a kgone le goaraba mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa.

Kreiti ya 10Kr


25

■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa:• botπiπa dipotπiπo gore a fe ponelopele;

• bala ditπweletπwa tπe di tlwaelegilego kalebelo gore a kgone go hwetπa tshedimoπoka go bala dihlogo, matseno, ditemana tπamathomo le mafoko a matsenyagae aditemana;

• bala ditπweletπwa ka go kitimiπa mahlo gohwetπa tπhedimoπo ye itπego;

• bala/lebelela go ya ka morero le moπomo; • akaretπa dikgopolokgolo tπa ditπweletπwa tπe

di tlwaelegilego ntlha ka ntlha le ka mafoko;• hwetπa ditlhaloπo tπa mantπu ao a sa

tlwaelegago goba diswantπho ge a bala modikamanong tπeo di tlwaelegilego ka goπomiπa tsebo ya popopolelo, bokgoni bja gohlopha mantπu ka monaganong go akweπiπa, dika tπa tshedimoπo, modumo,mmala, moakanyetπo le ka go πomiπa dikwi;

• badiπiπa, lebelediπiπa le go kaonafatπakweπiπo.

■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa: • botπiπa dipotπiπo gore a fe ponelopele;

• bala ditπweletπwa tπe di tlwaelegilego kalebelo gore a kgone go ntπha hwetπatshedimoπo ka go bala dihlogo, matseno,ditemana tπa mathomo le mafoko amatsenyagae a ditemana;

• bala ditπweletπwa ka go kitimiπa mahlo gohwetπa tshedimoπo ye itπego;

• bala/lebelela go ya ka morero le moπomo; • akaretπa dikgopolokgolo tπa ditπweletπwa

ntlha ka ntlha, ka mafoko le ka ditemana;• hwetπa ditlhaloπo tπa mantπu ao a sa

tlwaelegago goba diswantπho modikamanong tπeo di tlwaelegilego ka goπomiπa tsebo ya popopolelo, bokgoni bja gohlopha mantπu ka monaganong go akweπiπa, dika tπa tshedimoπo, modumo,mmala, moakanyetπo le ka go πomiπa dikwi;

• badiπiπa, lebelediπiπa le go kaonafatπakweπiπo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




26

■ fa tlhaloπo ya mohlwaela wa ditπweletπwa tπa gongwalwa, tπa go bonwa, tπa go kwewa, le tπa gokwewa ebile di bonwa: • hwetπa tshedimoπo le dintlhakgolo go

ditπweletπwa tπe di tlwaelegilego;• lemoga ntlhaponelo ya mongwadi/moanegi/

moanegwa;

• hlohlomiπa khuetπo yeo mehutahuta yamakgethepolelo le polelo ya dika bjalo katshwantπhiπo, tshwantπhanyo, phetolaina,mothofatπo le tπe dingwe, e nago le yonagodimo ga tlhaloπo;

• hlohlomiπa dithumo tπa mongwadi gomme adi bapiπa le tπa gagwe;

• hlatholla mohlwaela wa ditπweletπwa tπe dikgethilwego tπa go thalwa, tπe ditlwaelegilego;

• thoma go fa dikgopolo tπa gagwe ka gaditπweletπwa tπeo di tlwaelegilego.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


27

■ fa tlhaloπo ya mohlwaela wa ditπweletπwa tπa gongwalwa, tπa go bonwa, tπa go kwewa, le tπa gokwewa ebile di bonwa:• hwetπa tshedimoπo le dintlhakgolo go

ditπweletπwa;• hlaloπa ntlhatebelelo ya mongwadi/moanegi/

moanegwa mme a fe bohlatse bja gotlaleletπa go tπwa ditπweletπweng;

• hlaloπa khuetπo yeo mehutahuta yamakgethepolelo le polelo ya dika bjalo katshwantπhiπo, tshwantπhanyo, phetolaina,mothofatπo le tπe dingwe, e nago le yonagodimo ga tlhaloπo;

• hlaloπa dithumo tπa mongwadi gomme a dibapiπa le tπa gagwe;

• hlatholla ditπweletπwa tπa go thalwa tπe ditlwaelegilego;

• araba ditπweletπwa ka go fa dikgopolo tπagagwe.

■ fa tlhaloπo ya mohlwaela wa ditπweletπwa tπa gongwalwa, tπa go bonwa, tπa go kwewa, le tπa gobonwa ebile di kwewa:• hwetπa tshedimoπo le dintlhakgolo go

ditπweletπwa;• hlaloπa ntlhaponelo ya

mongwadi/moanegi/moanegwa mme a febohlatse bja go tlaleletπa go tπwaditπweletπweng;

• hlaloπa khuetπo yeo mehutahuta yamakgethepolelo le polelo ya dika bjalo katshwantπhiπo, tshwantπhanyo, phetolaina,mothofatπo le tπe dingwe, e nago le yonagodimo ga tlhaloπo;

• hlaloπa dithumo tπa mongwadi gomme a dibapiπa le tπa gagwe;

• hlatholla mohlwaela wa ditπweletπwa tπa gothalwa tπe di tlwaelegilego;

• araba ditπweletπwa le go di fahlela.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




28

■ lemoga ka fao polelo le ditshwano di kabontπhago le go betla mehola le maikutlo:• lemoga gore ditπweletπwa di na le mehola ya

setπo le leago/le ya sepolitiki, maikutlo leditumelo bjalo ka maikutlo go tπa bong,ditswalano tπa maatla, ditokelo tπa botho leditaba tπa tikologo;

• lemoga dikgopolo le merero ye e lego goditπweletπwa tπeo di tlwaelegilego.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


29

■ lemoga ka fao polelo le ditshwano di kabontπhago le go betla mehola go ditπweletπwa:• hlaloπa mehola ya mo pepeneneng ya setπo

le phediπano/le ya sepolitiki, maikutlo leditumelo bjalo ka maikutlo go tπa bong,ditswalano tπa maatla, ditokelo tπa botho leditaba tπa tikologo;

• hlaloπa dikgopolo le merero.

■ lemoga ka fao polelo le ditshwano di kabontπhago le go betla mehola go ditπweletπwa: • hlaloπa mehola ya setπo le phediπano/le ya

sepolitiki, maikutlo le ditumelo bjalo kamaikutlo go tπa bong, maemo, bogolo,ditswalano tπa maatla, ditokelo tπa botho leditaba tπa tikologo;

• hlaloπa dikgopolo le merero.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




30

■ hlohlomiπa le go sekaseka dikokwane tπebohlokwa tπa ditπweletπwa le ka fao di thuπagomo tlhaloπong (dikokwane tπe di se lebelelweeke di ikemetπe ka noπi):

* ditπweletπwa tπa tiriπano le tπa bohlami:• lemoga le go hlaloπa morero, sebopego

le tπhomiπo ya polelo mo ditπweletπwengtπe di tlwaelegilego tπe bjalo ka golaodiπa, ditshedimoπo, ditlhathollo leditlhaloπo;

* ditπweletπwa tπa bokgabo:• latiπiπa kgodiπo/tπweletπo ya thulaganyo,

thulaganyotlaleletπo le moanegwa;

• hlohlomiπa melaetπa le dikgwekgwe;

• hlohlomiπa boithekgo le tikologo;

• hlohlomiπa kgetho ya mantπu,tshwantπhokgopolo, tπhomiπo yamedumo mo go direto/dikoπa tπe bonolo;

• lemoga gore morumokwano, moπito lemaswaodikga di huetπa tlhaloπo;

• hlohlomiπa tiriπo ya polediπano letiragatπo.

Maemo a Kelo




Moithuti o kgona go bala le go lebelela gore akweπiπe le go sekaseka ka tsitsinkelo, a kgone le goaraba mohlwaela wa ditπweletπwa.

Kreiti ya 10Kr


31

■ hlohlomiπa dikokwane tπe bohlokwa tπaditπweletπwa le ka fao di thuπago mo tlhaloπong(dikokwane tπe di se lebelelwe eke di ikemetπeka noπi):


le tπhomiπo ya polelo mo ditπweletπwengtπe bjalo ka dipego, go laodiπa,ditlhathollo, ditshedimoπo le ditlhaloπo.

* ditπweletπwa tπa bokgabo:• hlaloπa tπwelopele ya thulaganyo,


• hlohlomiπa melaetπa le dikgwekgwe lego di tswalanya le setπweletπwa kamoka;

• hlaloπa ka fao boithekgo le tikologo ditswalanago le moanegwa le/gobakgwekgwe;

• hlohlomiπa kgetho ya mantπu,tπhwantπhokgopolo le diletπwa;

• lemoga gore morumokwano, moπito lemaswaodikga di huetπa tlhaloπo;

• hlaloπa tiriπo ya polediπano le tiragatπo;

■ hlohlomiπa dikokwane tπe bohlokwa tπaditπweletπwa le ka fao di thuπago mo tlhaloπong(dikokwane tπe di se lebelelwe eke di ikemetπeka noπi):


le tπhomiπo ya polelo mo ditπweletπwengtπe bjalo ka dipego, go laodiπa,ldihlathollo, ditshedimoπo le ditlhaloπo.

* ditπweletπwa tπa bokgabo:• hlaloπa tπwetπopele ya thulaganyo,


• hlatholla melaetπa le dikgwekgwe lebohlokwa bja tπona mo go setπweletπwaka moka;

• hlaloπa ka fao boithekgo le tikologo ditswalanago le moanegwa le/gobakgwekgwe;

• hlatholla kgethontπu, tshwantπhokgopolole diletπwa;

• hlaloπa ka fao morumokwano, moπito,maswaodikga di huetπago tlhaloπo kagona;

• hlaloπa tiriπo ya polediπano le tiragatπo;

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




32

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go theeletπwale tπa diphatlalatπitabantπi:• hlohlomiπa dithekniki tπa motheo tπa go

bonwa, tπa go theeletπwa le tπa gotheeletπwa ebile di bonwa bjalo ka godiriπa mmala, mmino, modumo,tπhomiπo ya mabone le dithekniki tπakhamera.

Maemo a Kelo


Poelo ya go Ithuta ya 2E tπwela pele



Kreiti ya 10Kr


33

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go theeletπwale tπa mahlakorentπi:• hlaloπa dithekniki tπa motheo tπa go

bonwa, tπa go theeletπwa, tπa go kwewaebile di bonwa bjalo ka tiriπo ya mmala,mmino, modumo, go dira seetπa ledithekniki tπa khamera.

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go theeletπwale tπa mahlakorentπi:• hlaloπa dithekniki tπa motheo tπa go

bonwa, tπa go theeletπwa, tπa go kwewaebile di bonwa bjalo ka tiriπo ya mmala,mmino, modumo, go dira seetπa ledithekniki tπa khamera.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




34

■ laetπa makgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa meπomo ye mmalwa ye

e tlwaelegilego;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba

lebantπwego le morero wo o itπego bjalo kago hlaloπa, go sedimoπa, le go hlatholla;

• lemoga le go hlaloπa mehuta ya ditπweletπwatπe di tlo go tπweletπwa bjalo ka tπa kakanyo,tshedimoπo, tπa boitlhamelo, le ditπweletπwatπa tiriπano le tπa mahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele sa maleba,le popego ya ditπweletπwa tπe ditlwaelegilego;

• nyakiπiπa direrwa go tπwa methopong ye etlwaelegilego le go rekhota dikutollo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gologaganya dintlha tπa tshedimoπo ya malebago tπwa methopong ye e tlwaelegilego;

• tπweletπa le go beakanya dikgopolo ka goπomiπa dithekniki tπe bjalo kadithalwasenaganwa, diswantπho, lenaneo lamantπu a bohlokwa le dikaratapapetla tπatatelano ya ditaba;

• πomiπa dingwe tπa dielemente tπa go bonwale tπa moakanyetπo ka nepagalo.

Maemo a Kelo



Go ngwala le go hlagiπa

Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπaditπweletπwa ka go naba a πeditπe maikemiπetπo lebaamogedi ba tshedimoπo ka go fapafapana, aπomiπa melawana le dikagego tπa ditπweletπwa tπedi nepagetπego dikamanong tπe di fapanego.

Kreiti ya 10Kr


35

■ laetπa makgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa mohlwaela wo wo o

tlwaelegilego wa meπomo;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba

lebantπwego le morero wo o itπego bjalo kago laodiπa, go hlaloπa le go sedimoπatlhathollo;

• lemoga le go hlaloπa mehuta yaditπweletπwa tπe di tlo go tπweletπwa bjaloka tπa kakanyo, tshedimoπo, tπa boitlhamelo,ditπweletπwa tπa tiriπano le tπamahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele sa malebale popego ya ditπweletπwa;

• nyakiπiπa direrwa go tπwa methopong ya gofapafapana le go rekhota dikutollo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gonyalantπha tshedimoπo ya maleba go tπwamethopong ye e tlwaelegilego;

• tπweletπa le go beakanya dikgopolo ka goπomiπa dithekniki tπe bjalo kadithalwasenaganwa, diswantπho, lenaneo lamantπu a bohlokwa le dikaratapapetla ka gonyalelana go se kae;

• πomiπa dingwe tπa dielemente tπa go bonwale tπa moakanyetπo ka nepagalo;

■ laetπa makgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa mohlwaela wo o

kgethilwego wa meπomo;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba

lebantπwego le morero wo o itπego bjalo kago laodiπa, go hlaloπa le go sedimoπatlhathollo, le go jeletπa;

• lemoga le go hlaloπa mehuta yaditπweletπwa tπe di tlo go tπweletπwa bjaloka tπa kakanyo, tshedimoπo, tπa boitlhamelo,ditπweletπwa tπa tiriπano le tπamahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele samaleba, le popego ya maleba saditπweletπwa ka bokgwari;

• nyakiπiπa direrwa go tπwa methopong ya gofapafapana le go rekhota dikutollo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gonyalantπha tshedimoπo ya maleba go tπwamethopong ya go fapafapana;

• tπweletπa le go beakanya dikgopolo ka goπomiπa dithekniki tπe bjalo kadithalwasenaganwa, diswantπho, lenaneo lamantπu a bohlokwa le dikaratapapetla tπanyalelano;

• πomiπa mohlwaela wa dielemente tπa gobonwa le tπa moakanyetπo ka nepagalo;

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




36

■ laetπa mekgwanakgwana le dithekniki tπa gongwala go tπweletπa sengwalokakanywa samathomo:• πomiπa dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletπi

ge go beakanywa;• lemoga le go πomiπa polelo ya dika ya

maleba, ditlhaloπo tπa mantπu, mmala, lefelole medumo;

• iteka ka go πomiπa mehutahuta ya mafoko,botelele le dibopego ka nepagalo;

• iteka ka go πomiπa melao ya go bopaditemana bjalo ka lefokotaba, matseno lethumo go kaonafatπa nyalelano yadikgopolo;

• πomiπa dikgokaganyi tπa go kwagala bjaloka makopanyi, maπala le mahlathi, gokaonafatπa kgohlagano ya dikgopolo kathuπo.

Maemo a Kelo




Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπaditπweletπwa ka go naba a πeditπe maikemiπetπo lebaamogedi ba tshedimoπo ka go fapafapana, aπomiπa melawana le dikagego tπa ditπweletπwa tπedi nepagetπego dikamanong tπe di fapanego.

Kreiti ya 10Kr


37


ge go beakanywa;• lemoga le go πomiπa polelo ya dika ya

maleba, ditlhaloπo tπa mantπu, mmala, lefelole modumo;

• πomiπa mehutahuta ya mafoko, botelele ledibopego;

• πomiπa melao ya go bopa ditemana e bjaloka lefokotaba, matseno le thumo gokaonafatπa nyalelano ya dikgopolo;

• πomiπa dikgokaganyi tπa go kwagala bjaloka makopanyi, maπala le mahlathi gokaonafatπa kgohlagano ya dikgopolo.


ka bokgwari ge go beakanywa;• lemoga le go πomiπa polelo ya dika ya

maleba, ditlhaloπo tπa mantπu, mmala, lefelole modumo;

• πomiπa mehutahuta ya mafoko, botelele ledibopego;

• πomiπa melao ya go bopa ditemana bjalo kalefokotaba, matseno le thumo tafelano yaditemana, go kaonafatπa nyalelano yadikgopolo;

• πomiπa dikgokaganyi tπa go kwagala bjaloka makopanyi, maπala le mahlathi gokaonafatπa kgohlagano ya dikgopolo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




38

■ lekola, sekaseka, lekodiπiπa moπomo wa gagwe,a ela πedi dikgopolo tπa ba bangwe gore ahlagiπe setπweletπwa sa mafelelo:• πomiπa ditsela tπe di ikgethilego tπa go

hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagwe yea e ngwadilego le ya ba bangwe ka tlhahlo;

• kaonafatπa nyalelano le kgohlagano yadikgopolo mo sengwalweng se sefeleletπego;

• lebelediπiπa ge e ka ba diteng, setaele, leditlamorago di nepagetπe go ya ka morero,baamogedi ba tshedimoπo le dikamano;

• swarelela go ntlhatebelelo ya mong ka πedi;

• kaonafatπa kgethontπu, sebopego sa mafokole ditemana, le go tloπa diphoπo tπe di legomolaleng le polelo ya go kgopiπa, ka thuπo;

• laetπa kgolo ya go ba le πedi go ditokelo tπabotho, ditaba tπa leago/phediπano tπa setπo,tπa tikologo le tπa maitshwaro;

• lokiπetπa sengwalokakanywa sa bofelo ka gobadiπiπa le go rulaganya;

• hlagiπa setπweletπwa sa bofelo a hlokometπesetaele sa maleba sa go hlagiπa bjalo kasetπweletπwa sa go hlagiπwa gabotse gobadiphoustara tπa go goga πedi, tπa mebalabala.

Maemo a Kelo




Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπaditπweletπwa ka go naba a πeditπe maikemiπetπobaamogedi ba tshedimoπo ka go fapafapana, aπomiπa melawana le dikagego tπa ditπweletπwa tπedi nepagetπego dikamanong tπe di fapanego.

Kreiti ya 10Kr


39


hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagweye a e ngwadilego le ya ba bangwe;

• kaonafatπa nyalelano le kgohlagano yadikgopolo mo sengwalong se se feleletπego;

• lebelediπiπa ge ekaba diteng, setaele leditlamorago di nepagetπe go ya ka morero,baamogedi ba tshedimoπo le dikamano;

• swarelela go ntlhatebelelo ya mong kaboitshepo bjo bo golago;

• kaonafatπa kgethontπu, sebopego sa mafokole ditemana, le go tloπa diphoπo tπe di legomolaleng le polelo ya go kgopiπa;

• laetπa go ba le πedi go ditokelo tπa botho,ditaba tπa leago/phediπano tπa setπo, tπatikologo le tπa maitshwaro;

• lokiπetπa setπweletπwa sa bofelo ka gobadiπiπa le go rulaganya;

• hlagiπa setπweletπwa sa bofelo a hlokometπesetaele sa maleba bjalo ka setπweletπwa sago hlagiπwa gabotse goba diphoustara tπa gogoga πedi, tπa mebalabala.


hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagweye a e ngwadilego le ya ba bangwe;

• kaonafatπa nyalelano le kgohlagano yadikgopolo mo sengwalong se se feleletπego;

• lebelediπiπa ge ekaba diteng, setaele, leditlamorago di nepagetπe go ya ka nepo,morero, baamogedi ba tshedimoπo ledikamano;

• swarelela go ntlhaponelo ya mong kabokgoni;

• kaonafatπa kgethontπu, sebopego sa mafokole ditemana le go tloπa diphoπo tπe di legomolaleng le polelo ya go kgopiπa;

• laetπa go ba le πedi go ditokelo tπa botho,phediπano, tπa setπo, tikologo le tπamaitshwaro;

• lokiπetπa setπweletπwa sa bofelo ka gobadiπiπa le go rulaganya;

• hlagiπa setπweletπwa sa bofelo a hlokometπesetaele sa maleba bjalo ka setπweletπwa sago hlagiπwa gabotse goba diphoustara tπa gogoga πedi, tπa mebalabala.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




40

■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go diπomiπa ka nepagalo go mohlwaela waditπweletπwa: • peleta ka tshwanelo mantπu ao a

tlwaetπwego go πomiπwa;• itirela lenaneontπu la mopeleto;• πomiπa dikhutsofatπo tπe di kgethilwego, tπe

di tlwaelegilego ka nepagalo;• πomiπa dipukuntπu le thesorase go nyakiπiπa

ditlhaloπo tπa mantπu;• hlohlomiπa bong, bontπi le nyenyefatπo ya

maina;• hlohlomiπa mokgwa wa tekatekanyo le

papetπo mo mahlaoding le mahlathing;

• somiπa ka thuπo mantπu a a raranego (module hlogo le/goba moselana) le ao atswakanego (kopanyo ya mantπu) ka nepo;

• πomiπa dingwe tπa ditumatshwano,dingwalwatshwano, mahlaloπagotee,malatodi le lentπu le tee bakeng sa sekafoko.

Maemo a Kelo



Thutapolelo le Tπhomiπopolelo

Moithuti o kgona go πomiπa dikarolo le melawanaya polelo ka nepagalo le ka bokgwari.

Kreiti ya 10Kr


41

■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go diπomiπa ka nepagalo go mohlwaela waditπweletπwa:• peleta ka tshwanelo mantπu ao a

tlwaetπwego go πomiπwa;• itirela lenaneontπu la mopeleto;• πomiπa dingwe tπa dikhutsofatπo tπe di

tlwaelegilego ka nepagalo;• πomiπa dipukuntπu le thesorase go nyakiπiπa

ditlhaloπo tπa mantπu;• πomiπa bong, bontπi le nyenyefatπo ka

nepagalo ye e kaonafalago;• πomiπa mokgwa wa tekatekanyo le papetπo

mo mahlaoding le mahlathing ka nepagaloye e kaonafalago;

• πomiπa mantπu a a raranego (modu, hlogole/goba moselana) le ao a tswakanego(kopanyo ya mantπu) ka nepagalo ye egolago;

• πomiπa bontπi bja ditumatshwano,dingwalwatshwano, mahlaloπagotee,malatodi le lentπu le tee bakeng sa sekafoko.

■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go diπomiπa ka nepagalo go mohlwaela waditπweletπwa:• peleta ka tshwanelo mantπu ao a

tlwaetπwego go πomiπwa;• itirela lenaneontπu la mopeleto;• πomiπa dikhutsofatπo tπe di tlwaelegilego ka

nepagalo;• πomiπa dipukuntπu le thesorase go nyakiπiπa

ditlhaloπo tπa mantπu;• πomiπa bong, bontπi le nyenyefatπo ka

nepagalo;• πomiπa mokgwa wa tekatekanyo le papetπo

mo mahlaoding le mahlathing ka nepagalo;

• πomiπa mantπu a a raranego (modu, hlogole/goba moselana) le ao a tswakanego(kopanyo ya mantπu) ka nepo;

• πomiπa ditumatshwano, dingwalwatshwano,mahlaloπagotee, malatodi le lentπu le teebakeng sa sekafoko.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




42

■ πomiπa mafoko ao a hlamilwego ka tshwaneloka mokgwa wo o kweπiπegago le go tπweletπapolediπano:• πomiπa dipopego tπa madiri le mathuπi go

hlagiπa lebaka le mediriπo ka dikamano tπedi tlwaelegilego ka nepagalo ye e e golago;

• hlohlomiπa tπhomiπo ya dibopego tπakganetπi;

• πomiπa sediri, sedirwa le tiro ka nepagalo yee kaonafalago;

• hlohlomiπa tatelanontπu ya maleba; • πomiπa mafokonolo ka nepagalo, a thome go

hlohlomiπa tlhamo ya mafokontπi lemafokofokwana le tπhomiπo ya dithabe,dikafoko, maπala le makopanyi;

• πomiπa le go lemoga mehuta ye e fapanegoya mafoko bjalo ka dipego, dipotπiπo leditaelo;

• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa gotπweletπa merero ye e itπego;

• hlohlomiπa ditπhomiπo tπe di fapanego tπapolelotebanyi le polelotharedi ka tshwanelo;

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


43


hlagiπa lebaka, mediriπo ka nepagalo ye egolago go dikamano tπe di tlwaelegilego;

• πomiπa dibopego tπa kganetπi ka nepagalo yee golago;

• πomiπa sediri, sedirwa le tiro ka nepagalo;• πomiπa tatelanontπu ka nepagalo ye e

golago;• πomiπa mafokonolo ka nepagalo, a hlame

mafokontπi le mafokofokwana a aamogelegago ka go πomiπa dithabe,dikafoko, maπala le makopanyi;


• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa gotπweletπa merero ya maleba le go kweπiπa kafao tirwa e ka fetolago tlhaloπo;

• πomiπa polelotebanyi le polelotharedi katshwanelo go tliπa bokgwari bjo bohlokagalago;


hlaloπa lebaka, mediriπo ka nepagalo godikamano tπa go fapana;

• πomiπa dibopego tπa kganetπi ka nepagalo;

• πomiπa sediri, sedirwa le tiro ka nepagalo; • πomiπa tatelanontπu ka nepagalo;

• πomiπa mafokonolo ka nepagalo, a hlamemafokontπi le mafokofokwana a aamogelegago ka go πomiπa dithabe,dikafoko, maπala le makopanyi;


• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa gotπweletπa merero ya maleba le go kweπiπa kafao tirwa e ka fetolago tlhaloπo;

• πomiπa polelotebanyi le polelotharedi katshwanelo go tliπa bokgwari bjo bohlokagalago;

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




44

• πomiπa makgokedi ka nepagalo ye e kaonafalago;

• πomiπa maswaodikga ka tshwanelo monakong tπe ntπi go tπweletπa merero ye eitπego bjalo ka go tliπa kweπiπego, kgatelelole tswalano;

• hlohlomiπa tπhomiπo ya mehuta ya maπalabjalo ka maπalaπala, maπalaπupi, maπalarui lemaπalapotπiπo;

• hlolomiπa tπhomiπo ya dikapolelo tπe bjaloka dika, polelo ya dika le diema;

• fetolela mafoko a makopana go tlogalelemeng le le itπego go ya go lelemeng la kagae/la go ithuta goba go tloga leleme la kagae/la go ithuta go ya lelemeng le le itπego.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


45

• πomiπa makgokedi ka nepagalo ye ekaonafalago;

• πomiπa maswaodikga ka tshwanelo momererong ya go fapafapana bjalo ka go tliπakweπiπego, kgatelelo le tswalano;

• πomiπa mehuta ya maπala bjalo kamaπalaπala, maπalaπupi, maπalarui lemaπalapotπiπo;

• πomiπa polelo ya dika bjalo ka dika le diemaka mokgwa wa maleba;

• fetolela mafoko go tloga lelemeng le lelebeletπwego go ya go leleme la ka gae/la goithuta goba go tloga lelemeng la ka gae/la goithuta go ya lelemeng le le itπego.

• πomiπa makgokedi ka nepagalo;

• πomiπa maswaodikga ka tshwanelo momererong ya go fapafapana bjalo ka go tliπakweπiπego, kgatelelo le tswalano;

• πomiπa mehuta ya maπala bjalo kamaπalaπala, maπalaπupi, maπalarui lemaπalapotπiπo;

• πomiπa polelo ya dika bjalo ka dika le diemaka mokgwa wa maleba;

• fetolela ditemana tπe kopana go tlogalelemeng le le lebeletπwego go ya go lelemela ka gae/la go ithuta goba go tloga lelemengla ka gae/la go ithuta go ya lelemeng le leitπego.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




46

■ godiπa go ba le πedi le tsinkelo polelong:• hlohlomiπa le go πomiπa mantπu a go ba le

ditlhaloπo tπe di fapafapanego;• hlohlomiπa ka fao melaetπa ye e iphihlilego,

mehola le maitshwaro ka gare gaditπweletπwa di bonagatπago maemo aseboledi/moamogedi/mmadi maemong a aitπego;

• hlohlomiπa polelo ye e lego molaleng yamaikutlo, ya go hlohleletπa le go hlalefetπagomme a hlohle tπhomiπo ya polelo yeo ekweπago bohloko.

Maemo a Kelo





Mphato wa 10Kr


47

■ godiπa go ba le πedi letsinkelo polelong:• kweπiπa o be o πomiπe mantπu ka tlhaloπo

tπa go fapana; • hlohlomiπa ka fao melaetπa ye e iphihlilego,

mehola le maitshwaro ka gare gaditπweletπwa di bonagatπago maemo aseboledi/ moamogedi/mmadi;

• lemoga le go hlohla polelo ya maikutlo, yago hlohleletπa, ya go hlalefetπa ya go kweπabohloko.

■ godiπa go ba le πedi le tsinkelo polelong:• hlaloπa o be o πomiπe mantπu ka tlhaloπo tπa

go fapana;• hlaloπa ka fao melaetπa ye e iphihlilego,

mehola le maitshwaro ka gare gaditπweletπwa di bonagatπago maemo aseboledi/ moamogedi/mmadi;

• lemoga le go hlohla polelo ye e sekamego,ye e tπweletπago kgethollo, ya maikutlo, yago hlohleletπa ye e hlalefetπago ya go kweπabohloko.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



48


DITENG LE DIKAMANO TˇEO DI DIRIˇWAGO GO FIHLELELA MAEMO A KELO

Diteng le dikamano mo karolong ye, di filwe go phihlelelo ya Maemo a Kelo. Diteng tπe di bontπhwago diswanetπe go πomiπwa ka tsela ye e lego gore di tla thuπa moithuti go tπwela pele go ka fihlelela Dipoelo tπa goIthuta. Diteng di swanetπe go πomela Dipoelo tπa go Ithuta mme e se be sephetho ka botπona. Dikamano tπeo diπiπinywago di tla kgontπha diteng gore di itseparele mo maemong ao moithuti a a kweπiπago/ tsebago mme kago dira bjalo a thuπa mo go ruteng le go ithuteng. Morutiπi o swanetπe go lemoga le go πomiπa dikamano tπe ditlwaelegilego, le ge e le tπeo di sa fiwago mo, tπeo di tla nyalelanago le maitemogelo a baithuti. Diteng ledikamano ge di nyalantπhwa le phihlelelo ya Maemo a Kelo, di fa mohlala wa tπweletπo ya Lenaneo la goIthuta. Ditπhupatsela tπa Lenaneo la go Ithuta di tla fa dintlha ka botlalo mabapi le se.

Tπhomiπo ya ditπweletπwa go ruta leleme

Ge lentπu le ‘setπweletπwa’ le diriπwa mo Ditatamenteng Tπa Thuto tπa Maleme, le na le ditlhaloπo tπe dintπintπitπeo di ka kgonagalago, go akaretπwa ditπweletπwa tπa molomo, tπa go ngwalwa, tπa go bonwa, tπa go kwewa, tπago bonwa di bile di kwewa le tπa mahlakorentπi. Dithutong ka moka tπa maleme, go swanetπe go diriπwaditπweletπwa bjale ka mathomomayo, mme dingwalwa tπa mehuta ye mengwe di tlo tπweletπwa e le ditπweletπwatπa tshepetπo. Ge ditemana tπeo di tπwelago pele ka go thatafa di diriπwa le go tπweletπwa mo kreiting ya 10 gofihla go ya 12, Maemo a Kelo a maleba le ona a laetπa kgatelopele ya thatafo. Ditπweletπwa tπe bonolo le tπe diraranego ke motheo wa kgatelopele mo malemeng ka moka.

Ka gona, ditπweletπwa ke mothopo wo mogolo wa ‘diteng’ le ‘dikamano’ ge go ithutwa le ge go rutwa polelo kamokgwa wa go e diriπa le ka togagano.

Ditπweletπwa tπohle tπe di diriπwago le go hlagiπwa di swanetπe go utollela moithuti:

■ Tikologo ye e nonnego ka mehlala ya maleba ya tπa phediπano, tπa setπo le tπa mafelo a histori tπeo ditliπago kweπiπo ya bohwa bja maleme;

■ Merero/kgwekgwe ye e hlohlago le go hlohleletπa kweπiπo ye bohlokwa ya maitshwaro a mabotse mosetπhabeng le go thabela phediπano-setho ye e amago tπa maitshwaro/setπo, tπeo di lego bohlokwa gobaithuti ba Afrika-Borwa;

■ Mohlwaela wo o nabilego wa dintlhakemo;■ Mehlala ya polelobolelwa le polelongwalwa yeo e latelago melao ya popopolelo ka bophara gore e be

mohlala go baithuti, le bona ba be le bokgoni bja go diriπa polelo gabotse;■ Tshekatsheko ya ditlwaelwa, dikgethollo le dikakaretπo go godiπa bokgoni bja go nagana gabotse;■ Polelo ya go hlohleletπa le go hlalefetπa;■ Tswalano ya maatla lelemeng le magareng ga maleme;■ Tπwetπopele ya boitπibogelo bja baamogedi ba tshedimoπo, maikemiπetπo le dikamano gammogo le

maikutlo, segalo le retπistara;


49

■ Dipopego le dielemente tπa mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa, go akaretπa le dingwalo tπabokgabo;

■ Dielemente tπe di bonwago ka mahlo, tπa go kwewa, tπa go kwewa ebile di bonwa;■ Ditaele ka mehutahuta le ditlabakelo tπa setaele tπe bjalo ka mohlwaela wo o nabilego wa polelo ya dika le

polelo ye motho a itlhamelago yona.

Mokgwa wa go ithuta polelo wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa le mokgwa wa go ithuta polelo bjaloka ge e diriπwa o ithekgile godimo ga tπhomiπo le tπweletπo ye e sa emiπego ya ditπweletπwa.

Mokgwa wa go ithuta polelo wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o nyakiπiπa ka fao ditπweletπwa diπomago ka gona. Maikemiπetπo a mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o kgontπha baithuti gore babe le bokgoni, boitshepo le go ba babadi ba tsitsinkelo, bangwadi, babogi le bahlami ba ditπweletπwa. O ama gotheeletπa, go bala, go lebelela le go sekaseka ditπweletπwa gore motho a kweπiπe ka fao di hlagiπwago ka gonagammogo le khuetπo ya tπona. Ka tiriπano ye e tseneletπego, baithuti ba ithuta go ba le bokgoni bja go sekasekaditπweletπwa. Mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o akaretπa le go hlagiπa mehuta ye efapafapanego ya ditπweletπwa go lebiπitπwe merero le batheeletπi ba ba itπego. Mokgwa wo o tliπwa ke kweπiπoya ka fao setπweletπwa se hlamilwego ka gona.

Mokgwa wa go ithuta polelo bjalo ka ge e diriπwa o πupa gore ge a ithuta polelo, moithuti o swanetπe go fiwanako le sebaka se sentπi sa go πomiπa le go tπweletπa polelo ka go bolela mo mererong ya phediπano goba tiriπo.Go ithuta polelo go swanetπe go ba tshepetπo ya tlhago, tshepetπo ya go hloka melawanalawana, ye e iπwago kaphapoπing fao tsebotlhaka ya makgoni a go bala/lebelela le a go ngwala/hlagiπa a ithutwago ka mokgwa wa tlhago- baithuti ba bala ka go diriπa moπomo wo montπi wa go bala, gomme ba ithuta go ngwala ka go dira moπomowo montπi wa go ngwala.

Go kweπiπa ka fao ditπweletπwa di hlamilwego ka gona

Ditπweletπwa di hlagiπwa ka fase ga dikamano tπe di itπego, go πeditπwe merero ye e itπego gammogo le go ba leseswantπho sa batheeletπi monaganong. Mehuta ye e fapafapanego ya ditπweletπwa e na le meπomo ye efapafapanego ebile e latela ditlwaelo tπe di itπego mabapi le sebopego, setaele, popopolelo, tlotlontπu le diteng.Tπe di bitπwa gore ke mehuta ya ditπweletπwa ye e fapafapanego. Baithuti ba swanetπe go kgona go kweπiπa lego kgona go tπweletπa mehuta ye e fapanego ya mehuta ya ditπweletπwa.

Ditπweletπwa di kgona le go ba diipone tπa maemo a setπo le sepolitiki a fao di hlolwago/hlangwago gona. Poleloye e πomiπwago mo setπweletπweng e rwala molaetπa mabapi le maemo a tπa setπo le sepolitiki a mongwadi gobamohlami. Ka fao setπweletπwa se na le go tπea lehlakore. Baithuti ba swanetπe go kgona go hlatholla le gotπibogela mehola le maikutlo a ditπweletπwa.

Ka fao mo go mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa, polelo e phela e hlohlomiπwa mosetπweletπweng, le setπweletπwa se hlohlomiπwa go ya ka dikamano tπa diteng tπa tπona. Mokgwa wo o ama lego ela πedi melao ya polelo (popopolelo le tlotlontπu) bjalo ka ge e diriπitπwe mo setπweletπweng e sego kamokgwa wa boemanoπi. Gore ba kgone go bolela ka ditπweletπwa, ba hloka tsebo ya mareo a maleba go kahlaloπa dikarolo tπa popopolelo, tlotlontπu le setaele, le go bolela ka ga mehuta ya ditπweletπwa.

50


Ditπweletπwa di ka arolwa ka gore ke ditπweletπwa tπe di diriπwago le ditπweletπwa tπe di hlagiπwago. Tπe dibontπhwa botse mo mananeong a a latelago. Mananeo a ga se a swara mehuta ka moka ya ditπweletπwa -morutiπi/morutiπigadi o a dumelelwa go ka tlaleletπa ka mehuta ye mengwe yeo e ka πomiπwago ge go rutwapolelo ka mokgwa wa togaganyo. Maikemiπetπo ka mananeo a ke go fa morutiπi kgetho ye e nabilego mabapi letπeo di diriπwago goba di hlagiπwago. Dintlha ka botlalo mabapi le bogolo le boleng bja ditπweletπwa le retπistara,di bontπhwa mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.


51

DITˇWELETˇWA TˇE DI DIRIˇWAGO GE GO RUTWA LELEME LA KA GAE KA GOLOGAGANYA, KREITI YA 10 – 12

Mehuta ye mengwe ya tπeo di ka rutwago Dikreiting tπa 10 – 12 ke: Ditπweletπwa tπa tiriπano, tπakgakollo, tπa bohlami, tπa go bonwa, tπa go kwewa, tπe di bonwago ebile di kwewa le tπamahlakorentπi. Go diriπwe ditπweletπwa tπa mehutahuta ge go rutwa polelo ka go logaganya momengwageng ye meraro ye.

Ditπweletπwa tπa bokgabo:Dikanegelokopana DinonwaneDitaodiπoDitaodiπopheloPadiPapadi / Tiragatπo Taodiπophelo ka mongTheto (go akaretπwa theto ya setπo/tumiπo/gale)Thutofilimi

Ditπweletπwa tπa tiriπano:DifomoDikgatiπobakaDintlhaDipapatπoDipego tπa semmuπo le tπa segweraDipego tπa dikgatiπobaka ledikholomoDipego tπa dikuranta ledikholomoDiphatlalatπoDiphoustaraDipolediπano (tπa go ngwalwa)DiproutπharaDiphamfleteDithelekramoDitsebiπoDitshwayotshwayoGo ngwala ka gare ga pukutπatπiMangwalo a segwera le asemmuπoMaphephetsebiπiMelaetπa ya e-meileMemorantamoMetsotso le mananeotheroTπa bophelo bja mohuTπa morulaganyi

Ditπweletπwa tπa kgakollo:DipukukgakolloDipukutlhaloπoEnsaeklopediaMananeo a dinakoPukuntπuPukutaetπo ya dinomoro tπamegalaPukutaetπo ya thelebiπeneSetulo

Ditπweletπwa tπa bohlami:Dikanegelo, dikanegelotπhabaDikoπa, dikoπa tπa setπoDingwalwaDinonwane tπa kakanyotlhaloπo,tsholo le tπa pheteletπanneteDipolediπanoDipoleloDipukutπatπiDithaiDitiragatπoDitπweletπwa tπa go ikgopolelatπa baithutiMetlae

Ditπweletπwa tπa go bonwa, tπago kwewa, tπa go bonwa ebiledi kwewa le tπa mahlakorentπi: DikaDikerafo/dithalwa/tlhopoDinepeDipapadiDipapetla le mebepeDipapatπoDipontπho tπa dislaeteDislaeteDiswantπhoDiswantπho tπa go kweraDiswantπho tπa go segiπaDitransperensiDi-video tπa mmino Go bala ditπweletπwa ka gohlaboπa lentπuMananeo a dithelebiπeneMananeo a seyalemoyaMaswaoMekgabiπoMetlae ka diswantπhoMetlokoTlhabatabaTπe di gatiπitπwego

52


DITˇWELETˇWA TˇE DI HLAGIˇWAGO GE GO RUTWA LELEME LA KA GAE KA GOLOGAGANYA, DIKREITI TˇA 10 – 12

(Go ka tπweletπwa tπe dingwe tπa ditπweletπwa tπe Dikreiting tπa 10 – 12)

Mehuta ye mengwe yeo e sa gapeletπego yeo e ka πomiπetπwago go ikhumiπa: Dipapadiπo, dikanegelo,ditaba tπa seyalemoya le thelebiπene, ditshwantπhetπodikgao le dipapadi tπa thelebiπene, ditheriπano tπasehlopha, dikanegelo/direto/dipapadi, ditshwantπho tπa go kwera, ditshwantπho tπa go segiπa, metlae,maswao bj.bj

Ditπweletπwa tπa tiriπano:Melaetπa ya di-EmeileDifekseDifomoDikarata tπa taletπoDipapatπoDipego (semmuπo)Dipego tπa dikgatiπobaka le dikholomoDipego tπa dikuranta le dikholomoDipolediπanoDiproutπharaDitshwayotshwayoGo ngwala ka gare ga pukutπatπiTokomane ya boitsebiπoMangwalo a semmuπo a dikgopeloa dingongorego, a go lebogiπaa go kgopela moπomo, a kgweboa go memaa kwelobohloko

Mangwalo a semmuπo le segwera go yabaphatlalatπing ba ditabaMangwalo a segweraMemorantamoMetsotso le mananeotheroPoskarataMelaetπa ya disesulafouneTπa bophelo bja mohuTπa morulaganyi

Ditπweletπwa tsa bohlami:Ditaodiπo: kanegelo, tlhaloπi, ponagatπi, kahlaahlo,tlhagiπo le ngangiπano Ditπibogelo go dingwalwa

Ditπweletπwa tπa kgakollo:DikakaretπoDikopanafatπoDintlhaDiprojeke tπa dinyakiπiπoDitπhupetπoDitaeloLenaneo la ditlhaloπo tπa mantπuMmepe wa monagano le dipapetla tπa tatelano

Ditπweletπwa tπa go kwewa, tπa go bonwa le tπamahlakorentπi:DipapatπoDipolediπanoDipolelo tπa semmuπo le tπe e sego tπa semmuπoDiphoustaraDiprotπeke tπa dinyakiπiπoDitheriπanoDitlhagiπwa tπe di thadilwego/le tπa medumoMaphephetsebiπi Tlhabataba


53

KGAOLO YA 4

KELO

MATSENO

Kelo ke karolo ye bohlokwahlokwa ya Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tselaya go Ithuta ya Kakaretπo). Ke tshepetπo ya go kgoboketπa le go hlaloπa bohlatse gore go hwetπwe tπwelopeleya moithuti ya go ithuta le go fa sephetho mabapi le makgoni a moithuti. Bohlatse bo ka kgoboketπwadinakong le mafelong a go fapana, ka go πomiπa mekgwa, ditlabakelo, ditsela le diphatlalatπo tπa gofapafapana.

Go kgonthiπa gore dipoelo tπa kelo di ka hwetπagala le go πomiπetπwa merero ya go fapafapana mo dinakongtπe di tlago, dipoelo di swanetπe go rekhotwa. Go na le mekgwa ye e fapafapanego ya go rekhota tπwelopele yabaithuti. Ye mengwe ya mekgwa yeo e tla hlohlomiπwa mo kgaolong ye. Mekgwa ye mengwe e ahlaahlwa goya ka thuto ye e itπego mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.

Bakgathatema ba bantπi ba na le kgahlego go moπomo wa baithuti mo Dikreiting tπa 10 – 12. Mo go akaretπwabaithuti ka bobona, batswadi, bahlokomedi, bathekgi ka ditπhelete, dikgoro tπa thuto tπa diprofense, Kgoro yaThuto ya Setπhaba, Kantoro ya Tona ya tπa Thuto, bengmeπomo le mafelo a godimo a tπa Thuto le Tlhahlo.Gore go hwetπagale goba go be le tshedimoπo ka ga tπwelopele le makgoni a baithuti, dipoelo tπa dikelo diswanetπe go begwa. Go na le ditsela tπe dintπi tπa go fa dipego. Mo kgaolong ye, go tla lekodiπwa mokgwa wago fa pego ka go ngwala fela, go lebeletπwe kelophetho. Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta le tπa Kelo diahlaahla mekgwa ya go rekhota le go bega ka ga dikelo tπe di dirwago mo dikolong le ka ntle gammogo le gofa tlhahlo go dintlhakelo tπa thuto tπe di itπego.

MABAKA A GO ELA

Pele ga ge morutiπi goba morutiπigadi a ka ela bokgoni bja baithuti, go bohlokwa gore morero wa kelo okweπiπegego gabotse. Go kweπiπa le go tseba morero wa kelo go dira gore go be le nyalelano magareng gamorero le mekgwa ya kelo, gore sephetho sa kelo seo se tla tπewago e be seo se nepagetπego go ya ka morero.

Go na le mabaka a mantπi ao a dirago gore baithuti ba lekolwe. Magareng ga a mangwe, kelo e thuπa golebelediπiπa tπwelopele le go fa pego, kelonyakiπiπo ye e lebeletπego go tloπa mapheko dithutong, kgethong, gohlahleng, go feng thekgo dithutong, go ntπhiweng ga mangwalo a bohlatse le go hlatloπweng.

Mo go kharikhulamo ye, go ithuta le go ela bokgoni bja baithuti ke selo se tee. Kelo e thuπa baithuti gore ba elemohola wa go ithuta. E ba thuπa go ba le tshedimoπo ka ga tπwelopele ya bona le go ba kgontπha go ba leboikarabelo le go tπea diphetho mabapi le go ithuta ga bona. Se se πupa gore kelo e fa tshedimoπo ya ge ekabago ruta le go ithuta go ba le katlego mabapi le phihlelelo ya dipoelo tπe di lebeletπwego. Ge kelo e laetπa go sebe le tπwelopele, gona dithulaganyo tπeo di dirilwego di ka fetoπwa mme gwa hlangwa tπe diswa.

54


MEHUTA YA KELO

Karolo ye e ahlaahla mehuta ye e latelago ya dikelo:

■ kelo ya motheo;■ kelonyakiπiπo;■ kelokago; le■ kelophetho.

Kelo ya Motheo

Kelo ya motheo e bohlokwa mathomong a mphato, empa e ka ba le mo mathomong a sediko sefe se goba sefesa go ithuta. E πomiπetπwa go hwetπa seo baithuti ba πetπego ba se tseba le gona ba se kgona. Yona e thuπa gorulaganywa mananeo ditiragatπo le tπweletπopele ya Lenaneo la go Ithuta. Go rekhotwa ga yona ga go kasebopego se se itπego.

Kelonyakiπiπo

Kelo ye nngwe le ye nngwe e ka πomiπetπwa go nyakiπiπa, go hwetπa seo goba tπeo di hlolago mapheko a goithuta. Kelonyakiπiπo e thuπa gore go hwetπwe mekgwa ya go fa thekgo ya maleba goba go bona tlhokego yago hwetπa thuπo ya ditsebi gore go tle go be le kaonafalo le tπwelopele. E πoma bjalo ka ntlhanetefatπo ya gothuπa go hlaloπiπa maikemiπetπo a Lenaneo la go Ithuta, goba go lekodiπa go rutwa/ruta moo go sego gwaphethagatπwa, e le ka maikemiπetπo a go tliπa mekgwa ya go kaonafatπa.

Kelokago

Kelo ye nngwe le ye nngwe ye e πomiπetπwago go sedimoπa moithuti ka moπomo wa gagwe e phethagatπa morerowa kelokago. Kelokago e bohlokwahlokwa mo go ruteng le go ithuteng. E lekodiπa le go fa thekgo mo go ithuteng.Bakgathatema ka moka ba πomiπa mohuta wo wa kelo go hwetπa tshedimoπo ka ga tπwelopele ya baithuti.Tshwayotshwayo ya go aga (ya mohola) ke karolo ye bohlokwa ya kelokago mabapi le nepo ya go aga.

Kelophetho

Ge kelo e πomiπetπwa go rekhota tπe di humanwego ge go elwa makgoni goba moπomo wa moithuti, ephethagatπa morero wa kelophetho. Kelophetho e fa seswantπho se se feleletπego ka bokgoni bja moithuti gobatπwelopele ya gagwe mo nakong ye e itπego. Kelophetho e ka diragala bofelong bja tiragatπo ya go ithuta,mafelelong a yuniti ya thuto le mafelelong a kotara, kgwedi, bogareng bja ngwaga goba mafelelong a ngwaga.Kelophetho e swanetπe go beakanywa le gona go πomiπwa ka mekgwanakgwana ya go fapanafapana go


55

kgontπha baithuti gore ba laetπe makgoni a bona.

NA KELO E SWANETˇE GO DIRA ENG GONA E BE BJANG?

Kelo e swanetπe go:

■ kweπiπwa ke moithuti le setπhaba ka bophara;■ nepa gabotse; ■ logaganywa le go ruta le go ithuta;■ thewa godimo ga dinyakwa tπe di beilwego pele tπa Maemo a Kelo; ■ fa baithuti sebaka seo se oketπegileng;■ hloka bosodi le gona e dumelele moithuti go tπea nako ya gagwe■ dumelela go fetola kgopolo/mokgwa ge go nyakega;■ πomiπa ditlabakelo tπe di fapanego; le■ πomiπa mekgwanakgwana ya go fapafapana;

MOKGWA WA GO ELA

Kelo ya barutiπi ya moπomo wa baithuti e swanetπe go tshephagala kudu. Se se ra gore dikahlolo tπa morutiπika bokgoni bja baithuti di amogelege le ge dinako di fapana, go dilekolwa le baswai ba go fapafapana. Kahloloye e hwetπwago ka kelo e swanetπe go amogelega; ke gore, sephetho se swanetπe go ba mabapi le dintlhathutotπe di lekolwago.

Ka ge kelo ka e tee ka e tee e ka se tshephagale goba ya amogelega ka boyona, sephetho ka ga tπwelopele yamoithuti se swanetπe go tπewa ka morago ga dikelo tπa go feta botee. Se ke motheo wa Kelotπweledi.Kelotπweledi ke mokgwa wa kelo wo o theilwego mo go tπeweng sephetho ka go hlokomediπiπa dikelo leditiragalo ka moka tπe di bilego gona dinakong tπa go fapafapana ge go ithutwa. Kelotπweledi e akaretπa dikeloka moka tπe di bilego gona mo ngwageng, go πomiπwa mekgwa ya go fapafapana ya kelo bjalo ka molekwana,ditlhahlobo, diprotπeke le meπomo. Go akaretπwa dikelo tπa go laodiπa, go ngwala le tπa taetπo. Bohlatse kamoka bjo baithuti ba bo tπweletπago bjalo ka karolo ya Kelotπweledi bo kgobokeletπwa ka gare ga potfolio.Dithuto ka go fapafapana di na le dinyakwa tπa tπona mabapi le seo se swanetπego go ba ka gare ga potfolio. Sese ahlaahlwa ka botlalo mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.

Kelotπweledi e theilwe godimo ga phapoπi gammogo le sekolo mme e hlokomediπiπa go tπwetπa pelekgafetπakgafetπa ga kelo bjalo ka karolo ya go ruta le go ithuta. Letπatπi ka letπatπi ge barutiπi ba dutπe ba ruta,ba kgona go tseba baithuti ka botlalo, ka go ba botπiπa dipotπiπo, go ba lekodiπa ka go ba lebelela ge ba diriπanale ba bangwe le go kopakopana le bona.Kelotπweledi e swanetπe go dirwa go dikarolo tπa kharikhulamo tπeo di ka lekolwago bokaone ka go ngwalamelekwana le meπomo, le go dikarolo tπeo di ka lekolwago bokaone ka mekgwa ye mengwe, bjalo ka taetπo,

go πomiπa mekgwa ya go diragatπa goba go bontπha bohlatse bja se go ithutilwego ka go bolela.

MEKGWA YA KELO

Kelo ka bowena

Dipoelo tπa go Ithuta ka moka le Maemo a Kelo di pepeneneng. Baithuti ba a tseba gore go lebeletπwe eng gotπwa go bona. Ka fao, baithuti ba ka kgatha tema ye bohlokwa ya kelo ka go ela bokgoni bja moπomo wa bona(ba itekola) pele ba o fa morutiπi. Go lebelediπiπa moπomo wa mong ke karolo ye bohlokwa ya go ithuta.

Kelo ka sethaka

Kelo ka sethaka, ka tπhomiπo ya lenaneotshwaiwa goba lenaneotekolo (rubriki), e thuπa baithuti bao moπomowa bona o lekolwago le bao ba lekolago. Go fana dinyakwa tπa kelo go matlafatπa baithuti go ela bokgoni bjameπomo ya bona le ya ba bangwe.

Kelo ya sehlopha

Bokgoni bja go πoma gabotse mo sehlopheng ke bjo bongwe bja Dipoelohlokwa. Go ela bokgoni bja moπomowa sehlopha go ama go lebelela bohlatse bja gore baithuti ba a πomiπana, ba a thuπana dihlopheng. Se seakaretπa le go lebelediπiπa ge e ka ba baithuti ba kgona go πomiπana, go thuπana, go arolelana meπongwana, lego ka kopanya dintlha tπa yo mongwe le yo mongwe gore go dirwe setπweletπwa se tee. Kelo ya sehlopha elebelela tshepetπo le setπweletπwa. E akaretπa makgoni a phediπano, tπhomiπo ya nako, tπhomiπo ya didiriπwagammogo le dintlhatlamo tπa sehlopha gammogo le tπweletπo ya sehlopha.

MEKGWA YA GO KGOBOKETˇA BOHLATSE BJA KELO

Go na le mekgwa ya go fapafapana ya go kgoboketπa bohlatse bja kelo. Ye mengwe ya yona e ahlaahlwa kamo tlase.

Kelo ye e theilwego godimo ga kelotlhoko

Mekgwa ya go kgoboketπa bohlatse ka dikelo tπe di theilwego godimo ga keletlhoko gantπi ga e tπee sebopegose se itπego, mme e dumelela go rekhotwa ga mehutahuta ya bohlatse ya baithuti ba go fapafapana modinakong tπa go fapafapana. Mohuta wo wa kelo gantπi o lebiπitπwe go meπongwana yeo baithuti baswanetπego go diriπana gore go tπweletπwe sephetho goba setπweletπwa sa bona ba le mmogo. Kelotlhoko e

56



57

swanetπe go ba ka maikemiπetπo mme go πomiπwe setlabakelo sa tebelelo se se nepagetπego.

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana e na le sebopego se se itπego sa go kgontπha barutiπi go kakgoboketπa bohlatse bja go swana bja baithuti ka moka, ka tsela e tee le gona ka nako e tee. Mohuta wo wakelo o tπweletπa bohlatse bjoo bo ka netefatπwago ka dintlha goba meputso ye e itπego. Melekwana leditlhahlobo e sa le karolo ye bohlokwa ya Kharikhulamo ge di πomiπwa ka tshwanelo ka ge di efa bohlatse bjobobotse ka ga tsebo yeo e hweditπwego.

Kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana

Maikemiπetπo a mokgwa wa kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana goba go taetπo ke go laetπa ge e kaba baithuti ba kgona go diriπa tsebo yeo ba e kgobokeditπego mo mabakeng a a sa tlwaelegago goba ka ntle gaphapoπi. Kelotaetπo e akaretπa go diragatπa dikarolo tπa dithuto, go lekola ka fao baithuti ba diragatπago teori.Dintlha-kelo, maemo goba melawana yeo moπongwana o tla lekolwago go ya ka yona e hlaloπwa ka mekgwaya go fapafapana bjalo ka dirubriki goba lenaneo la meπongwana, e thuπa morutiπi/morutiπigadi go dira kelo yaseprofeπenale go lekola bokgoni bja moithuti yo mongwe le yo mongwe.

GO REKHOTA LE GO BEGA

Go rekhota le go bega go ama go kgoboketπa dintlha tπe di hweditπwego ge go lekolwa gore di lekodiπiπwe dibe di phatlalatπwe ka tsela ye e nepagetπego ebilego e kweπiπega.

Mekgwa ya go rekhota

Go na le mekgwa ye e fapafapanego ya go rekhota. Gantπi go fela go eba bothata go ka aroganya mekgwa yago rekhota go mekgwa ya go lekodiπa (swaya) maitekelo a baithuti.

Mehlala ya mehuta ya go rekhota ke ye e latelago:

■ dikala tπa go lekanyetπa;■ lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa; le■ mananeotekolo (dirubriki).

Ye nngwe le ye nngwe e a ahlaahlwa mo ditemaneng tπe di latelago.

Dikala tπa go lekanyetπa

58


Dikala tπa go lekanyetπa ke mokgwa wo mongwe le wo mongwe wa go swaya, fao seka (bjalo ka A goba B)goba moputso (bjalo ka 5/10 goba 50%) o hlaloπwago ka botlalo go nyalantπha moputso wo o bontπhwago letlhaloπo ya makgoni ao a lebeletπwego go fihlelela moputso woo. Tlhaloπo e bohlokwa go feta moputso wo ofilwego mo tshepetπong ya go ruta le go ithuta ka ge e efa baithuti ponagalo ye kaone ka ga seo sefihleletπwego le gore ke kae le gona ke ka lebaka la eng go ithuta ga bona go se gwa fihlelela seo se bego senepilwe. Mokgwa wa kgale wa go swaya o be o πomiπa dikala tπa go lekanyetπa ntle le go fa tlhaloπo kabotlalo, go be go se bonolo go hwetπa katlego le bofokodi bja baithuti mo go dipoelo tπe di lebeletπwego.Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se πomiπasekala sa dintlha-tshela go laetπa phihlelelo.

Lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa

Lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa le ba le ditlhaloπo tπe di hlaloπago maitekelo a moithuti momoπongwaneng wo o itπego. Ge go ka lemogwa gore tlhaloπo ya se itπego mo go lenaneotshwaiwa, moithuti kamaitekelo a gagwe a ka no ba a se kgotsofaditπe, tlhaloπo yeo e tla swaiwa. Ditlhaloπo ka moka tπe diswailwego mo lenaneong di hlaloπa bokgoni bja moithuti. Mananeotshwaiwa a bohlokwa mo dikelong kadithaka goba sehlopha.

Dirubriki (mananeotekolo)

Dirubriki ke kopantπho ya maemo a tekanyetπo le tlhaloπo ya maemo. Di hlaloπa maemo ka go fetafetana gaona go ya ka bogolo le boleng mme a na le dintlhatπhupo tπe di hlaloπago bonnyane goba maemo a aamogelegago a maitekelo go tebelelo ye nngwe le ye nngwe. Dirubriki di nyaka gore morutiπi a tsebe gabotseseo se nyakegago go ya ka Poelo ya go Ithuta. Go na le mehuta ye mebedi ya dirubriki, ye e akaretπago le ye etsitsinkelago. Rubriki e ka ba ye e akaretπago, e lekola bokamoka bja karolo ya moπomo le maemo a alebeletπwego go tiiπetπa maemo a a hlokegago, mola ye e tsitsinkelago, e ala dintlhanantlhana tπa moπomogabotse. Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta di fa mehlala ya dirubriki tπe dingwe tπe di ikgethago go ya kadithuto.

Go beakanya rubriki, morutiπi o swanetπe go tπea sephetho se se latelago:

■ Ke dipoelo dife tπe di lebeletπwego?■ Ke Maemo a Kelo afe ao a nepiπitπwego ka moπongwana?■ Ke bohlatse bofe bjoo bo swanetπego go kgoboketπwa?■ Ke dikarolwana dife tπa go fapafapana tπa moπomo tπeo di swanetπego go lekolwa?■ Ke ditlabakelo dife tπa kelo tπe di swanetπego gore di ka πomiπetπwa dikarolo tπa moπomo tπe di lekolwago

(bjalo ka tshepetπo le setπweletπwa)?■ Ke tsebo efe yeo e swanetπego go bonagala?■ Ke makgoni afe ao a swanetπego go πomiπwa goba ke tiragalo efe ye e swanetπego go dirwa?■ Ke dibaka dife tπeo di tπwelelago go fa moithuti sebaka sa go tπweletπa dikgopolelo, mohola le maikutlo a a

tπwelelago mo meπongwaneng le gore ke dife tπe di swanetπego go lekolwa le gona bjang?


59

■ Na ekaba rubriki e tee e ka πomiπetπwa Dipoelo tπa go Ithuta ka moka le Maemo a Kelo a moπongwanagoba ekaba moπongwana o nyaka dirubriki tπe dintπinyana?

■ Gabotsana ke dirubriki tπe kae tπe di hlokegago mo moπongwaneng?

Go bohlokwa gore morutiπi a bontπhane rubriki le baithuti pele ba ka dira moπongwana wo ba o filwego.Rubriki e hlaloπiπa se bohlokwa ge go ithutwa le ge go diragatπwa. E ba setlabakelo se bohlokwa sa kelo kabowena.

Go bega maitekelo le diphihlelelo

Go bega maitekelo le diphihlelelo go sedimoπa bakgathatema bohle (batho ka kakaretπo) bao ba nago lekgahlego ka ga seo baithuti ba se fihleletπego. Ka morago ga gore bohlatse bo kgoboketπwe bo be bohlaloπiπwe, barutiπi ba swanetπe go rekhota diphihlelelo tπa baithuti. Dikelophetho tπe di lebanego di swanetπego dirwa gore pego e tπweletπe ka phethagalo maemo ao moithuti a a fihleletπego.

Tlhaloπo ya Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se itswalanyale sekala sa phihlelelo ya dintlha-tshela. Sekala seo se ka tsela ye mo go Lenaneo 4.1

Lenaneo 4.1: Sekala sa phihlelelo sa Tlhaloπo ya Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tππaa 10 –12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo)

Khoutu ya Ditlhaloπi tπa Bokgoni Meputsotekanyetπo (%)

6. Bokgoni bjo bobotse kudukudu 80-100

5. Bokgoni bjo bobotse kudu 60-79

4. Bokgoni bja go kgotsofatπa 50-59

3. Bokgoni bjo bo lekanego 40-49

2. Bokgoni bja go iπega 30-39

1. Bokgoni bja go hlaelela kudu 0-29

DITLHALOˇI TˇA MAKGONI A DITHUTO

Go thuπa go bea sekala sa diphihlelelo tπa Dipoelo tπa go Ithuta mo Dikreiting tπa 10 – 12, Ditlhaloπi tπaBokgoni di hlaloπitπwe go tliπa phapano go seo se lebeletπwego mo mphatong gore baithuti ba swanetπe go setseba le go kgona go se fihlelela. Sekala sa dintlhatshela tπa makgoni se hlaloπa go ya ka thuto ye nngwe lenngwe go mphato wo mongwe le wo mongwe. Ditlhaloπi tπe di tla thuπa barutiπi go ela bokgoni bja baithuti lego ba bea maemong a maleba a phetantπho. Ditlhaloπi di akaretπa seo se hlaloπitπwego ka botlalo mo goDipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo mme di fa dintlha tπe bohlokwa tπe di bontπhago phihlelelo go

60


phetantπho ye e itπego. Maemo a a fapanego a phihlelelo gammogo le magato a dipersente tπa gona dibontπhwa mo go Lenaneo 4.1.

Go ya ka motheo le tshepetπo ya kelo ye e theilwego godimo ga dipoelo, dikelo ka moka tπa sekolong tπa kagare le tπa ka ntle, di swanetπe go ya ka dinyakwa tπe di beilwego (maemo-tekanyetπo). Meputso le ge go lebjalo, e ka πomiπetπwa, go lekodiπiπa/lekanya meπongwana ya kelo ye e itπego, empa meπongwana ya kelo eswanetπe go elwa ka botlalo go ya ka dirubriki e sego ka go no swaya dikarabo tπe di nepagetπego le go fameputso go ya ka maswao ao a filwego. Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa thuto di hlatholla bonnyane bja bokgoni,tsebo, boitshwaro le mehola yeo e ka laetπwago ke moithuti go laetπa phihlelelo ya bokgoni kgatong ye nngwele ye nngwe ya sekala sa phihlelelo.

Ge morutiπi/balekodi/baedi ba rulaganya moπongwanakelo/potπiπo, ba swanetπe go hlokomediπiπa goremoπongwana (potπiπo) woo o mabapi le ntlha/karolo ye e itπego ya poelo yeo e swanetπego go lekolwa. Maemoa Kelo ao a nepiπitπwego a πomiπwa ge go rulaganywa rubriki ya go lekola moπongwanakelo/potπiπo. Ditlhaloπitπa dintlhatπhupetπo di swanetπe go hlagiπa gabotse bonnyane bja maemo a phihlelelo go karolo ye nngwe le yenngwe mo sekaleng sa tekanyetπo.

Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa thuto ye, di tπwelela mafelelong a kgaolo ye.

TLHATLOˇO

Tlhatloπo mo Dikreiting tπa 10 le 11 e tla ba ya kelo ya mo sekolong fela, gomme e swanetπe go tlangwa kemabaka a go swana le a Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego. Dinyakwa, mabaka, melao ya gokopanya, le ya go fetiπetπa mephatong ye mengwe e hlaloπitπwe ka botlalo mo go Tlhako ya Morero wa Kelowa Boithutelo ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo).

MOKGWA WO KARATA YA PEGO E SWANETˇEGO GO LEBELEGA KA GONA

Go na le ditsela tπe ntπi tπa go beakanya karata ya pego, eupπa go ba kaone ge e ka no ba bonolo, kgang ke ge eswere ditshedimoπo tπe bohlokwa ka moka. Karata ya pego e swanetπe go fa tshedimoπo mabapi le tπwelopeleye e feleletπego ya moithuti go akaretπa:

■ bokgoni bjo bo fihleletπwego mabapi le dipoelo;■ fao moithuti a nago le bokgoni kudu;■ thekgo ye e nyakegago goba e filwego, ge go hlokega;■ tshedimoπo yeo e agago ye e laetπago maitekelo a gagwe ge a bapetπwa le a peleng gammogo le ditlhokwa

tπa thuto; le■ tπwelopele ya moithuti ge a ithuta go ithuta.

Godimo ga fao, karata ya pego e swanetπe go akaretπa tπe di latelago:■ leina la sekolo;■ leina la moithuti;■ mphato wa moithuti;■ ngwaga le kotara;■ fao go saenago motswadi goba moemedi wa motswadi; ■ fao go saenago morutiπi le hlogo ya sekolo;■ letπatπikgwedi;■ letπatπikgwedi la go tswalelwa le la go bulwa ga dikolo;■ setempe sa sekolo; le■ ditlhaloπo tπa go tla sekolong ga moithuti.

KELO YA BAITHUTI BA BA NAGO LE MAPHEKO MO GO ITHUTENG

Tlhahlobo le kelo ya baithuti ba ba nago le mapheko mo go ithuteng, di tla dirwa go ya ka ditπhiπinyo tπamekgwa ye mengwe ya go amantπhwa bjale ka ge go tπweletπwa mo go kgatiπo ye e bitπwago Policy andAssessment for Senior Certificate as it relates to learners who experience barriers to learning, gomme emabapi le baithuti bao ba gahlanago le mapheko mo go ithuteng.

Lebelela sengwalwa sa melawana ya Pegosemmuπo, seo hlogo ya sona e lego, Special Needs Education:Building an Inclusive Education and Training System.


61

62


6 80%-100%Bokgoni bjo bobotse

kudukudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bobotse kudukudu, a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgapolo kaboitshepo; laetπa kelohloko ya polelo, a be adiriπe polelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo go lemoga, hlatholla,sekaseka le go hlaloπa tshedimoπo go merero yee fapanego; πomiπa polelo ka thelelo gomohlwaela wa mabaka a kgokagano a atlwaelegilego;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ditπweletπwa kabokgwari le ka boitshepo ebile a lemoga kanepagalo tshedimoπo ye e itπego mo goditπweletπwa ge a bala le ge a lebelela; laetπakweπiπo ya paale mme a fe dikgopolelo tπagagwe le go di netefatπa gabotse; bala ka gohlaboπa lentπu ka thelelo ya maemo bontπha πedigo ditebelelo tπa go fapana le dintlha tπa setπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa go ba lenyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepo;hlokomediπa baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπa go fapafapana;beakanya dikgopolo le dintlhakemo ka mokgwawa tshwarelelo, wa go kgodiπa le wa bohlami;buπeletπa le go rulaganya ka boikemo go hlagiπasetπweletπwa se se kaonafetπego.

Khouto Ditlhaloπi tπa BokgoniSekala

Kreiti ya 10

SK

DITLHALOˇI TˇA BOKGONI TˇA LELEMETLALELETˇO LA BOBEDI

Kr


63


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo; laetπa kelohloko ya polelo, a be adiriπe polelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo go lemoga, hlatholla,sekaseka le go hlaloπa ka nepagalo tshedimoπogo mohlwaela wa merero; πomiπa polelo kathelelo go mohlwaela wa mabaka a kgokagano;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ditπweletπwa kabokgwari le ka boitshepo ebile a lemoga kanepagalo tshedimoπo ye e itπego ge a bala le gea lebelela; laetπa kweπiπo ya paale mme a fedikgopolelo tπa gagwe le go di netefatπagabotse; bala ka go hlaboπa lentπu ka thelelo yaaemo bontπha πedi go ditebelelo le dintlha tπasetπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa go ba lenyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepo;hlokomediπa baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego; tπa go fapafapana;beakanya dikgopolo le dintlhakemo ka mokgwawa tshwarelelo, wo o kgodiπago le wa bohlami;buπeletπa le go rulaganya dingwalwa kaboikemo go tπweletπa setπweletπwa se sekaonafetπego.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo; laetπa kelohloko ya polelo, a be adiriπe polelo ye e bontπhago gabotse πedi letlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemoga,hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka nepagalotshedimoπo go mohlwaela wa merero; πomiπapolelo ka thelelo go mohlwaela wo o nabilegowa mabaka a kgokagano;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ditπweletπwa kabokgwari le ka boitshepo ebile a lemoga kanepagalo tshedimoπo ye e itπego ge a bala le gea lebelela; laetπa kweπiπo ya paale mme a fedikgopolelo tπa gagwe le go di netefatπa; bala kago hlaboπa lentπu ka thelelo ya maemo bontπhaπedi go mohlwaela wa ditebelelo le dintlha tπasetπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa go ba lenyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepo;hlokomediπa ka bokgwari baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapafapana; beakanya dikgopolo ledintlhakemo ka mokgwa wa tshwarelelo, wo okgodiπago le wa bohlami; buπeletπa le gorulaganya ka boikemo go kgonthiπasetπweletπwa se se hlamegilego gabotse.

Ditlhaloπi tπa Bokgoni Ditlhaloπi tπa Bokgoni


64



kudukudu (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo le ka nepagalo ye e golago;lemoga, hlatholla le go hlaloπa ka kgontπho,ditlhaloπo le ditπhomiπo tπa mantπu le dipopegotπa wona; πomiπa mohlwaela wa mehuta yamafoko go tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla yapolelo; laetπa tπhomiπo ye botsebotse yapopopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


65

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo le ka boitshepo; lemoga,hlatholla le go hlaloπa ditlhaloπo le tπhomiπo yamantπu le dipopego tπa wona; πomiπa mohlwaelawa mehuta ya mafoko go tπweletπa tπhomiπo yaka mehla ya polelo; laetπa tπhomiπo yebotsebotse ya popopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo le ka boitshepo; lemoga,hlatholla le go hlaloπa ka bokgwari ye kgoloditlhaloπo le tπhomiπo ya mantπu le dipopego tπawona; πomiπa mohlwaela wo o nabilego wamehuta ya mafoko go tπweletπa tπhomiπo ya kamehla ya polelo; laetπa tπhomiπo ya botse ka gofetiπiπa ya popopolelo le tlotlontπu.



66



kudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo afihleletπego bokgoni bjo bobotse kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπe dinago le nyalelano le kgohlagano ya dikgopoloka boitshepo; laetπa kelohloko ye e bonalago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemogatshedimoπo go merero ye e fapanego empa odika-dika go hlatholla, sekaseka le go hlaloπa;πomiπa polelo gantπi ka thelelo go mabaka akgokagano a a tlwaelegilego;

■ lemoga tshedimoπo gantπi ka boitshepo ge a balale ge a lebelela fela a laetπa go dika-dika ge ahlatholla, sekaseka le go hlaloπa tshedimoπo;laetπa kweπiπo ye botse le go netefatπadikgopolelo tπa gagwe botse; bala ka go hlaboπalentπu gantsi ka thelelo; bontπha πedi goditebelelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπa goba le nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo lenepagalo empa o dira diphoπo; hlokomediπagantπi baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπa go fapana; beakanyagantπi dikgopolo le dintlhakemo ka mokgwa watshwarelelo le wa go kgodiπa empa a laetπabohlatse bja bohlami bo se kae; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa ka thuπo go tπweletπaditπweletπwa tπe di kaonafetπego.


Kreiti ya 10

SKKr


67

Mo bofelong bja Kreiti ya 11 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bobotse kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπe dinago le nyalelano le kgohlagano ya dikgopoloka boitshepo; laetπa kelohloko ye e bonalago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemogale go hlatholla tshedimoπo go merero ye efapanego empa ka nako ye nngwe o dika-dikago sekaseka le go hlaloπa; πomiπa polelo gantπika thelelo go mabaka a kgokagano a gofapanafapana.

■ lemoga le go hlatholla tshedimoπo gantπi kaboitshepo ge a bala le ge a lebelela fela a laetπago dika-dika ge a hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ditπweletπwa; laetπa kweπiπo ye botse, afa le go netefatπa dikgopolelo tπa gagwe gantπika bothakga; bala ka go halboπa lentπu gantπika thelelo; bontπha πedi go ditebelelo le dintlhatπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπa goba le nyalelano, kgohlagano le nepagalo empa odira diphoπo di se kae; hlokomediπa gantπibaamogedi ba tshedimoπo, merero, dikamano ledikagego tπa go fapana; beakanya gantπidikgopolo le dintlhakemo ka mokgwa watshwarelelo le wa go kgodiπa a laetπa bohlamibo se kae; buπeletπa le go rulaganya dingwalwagantπi ka boikemo go tπweletπa ditπweletπwa tπedi kaonafetπego.

Mo bofelong bja Kreiti ya 12 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bobotse kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπe dinago le nyalelano le kgohlagano ya dikgopoloka boitshepo; laetπa kelohloko ye e bonalago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemogale go hlatholla tshedimoπo go merero ye efapanego empa ka nako ye nngwe o dika-dikago sekaseka le go hlaloπa; πomiπa polelo gantπika thelelo go mohlwaela wa mabaka akgokagano.

■ lemoga le go hlatholla tshedimoπo gantπi kaboitshepo ge a bala le ge a lebelela fela a laetπago dika-dika ge a hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ditπweletπwa; laetπa kweπiπo ye botse, afa le go netefatπa dikgopolelo tπa gagwe gantπika bothakga; bala ka go hlaboπa lentπu gantπi kathelelo; bontπha πedi go ditebelelo le dintlha tπasetπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπa goba le nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo lenepagalo; hlokomediπa gantπi baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana; beakanya gantπi dikgopolo ledintlhakemo ka mokgwa wa tshwarelelo le wago kgodiπa a laetπa bohlami bo se kae; buπeletπale go rulaganya dingwalwa gantπi ka boikemogo tπweletπa ditπweletπwa tπe di kaonafetπego.



68



kudu (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo gantπi ka nepagalo le boitshepo; lemoga,hlatholla le go hlaloπa gantπi ditlhaloπo letπhomiπo ya mantπu le dipopego tπa wona;πomiπa dikarolo tπa mafoko tπa go fapafapana gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo empaa dira diphoπo di se kae; laetπa tπhomiπo yebotse ya popopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


69

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo gantπi ka nepo le boitshepo; lemoga,hlatholla le go hlaloπa gantπi ditlhaloπo le tiriπoya mantπu le dipopego tπa wona; πomiπadikarolo tπa mafoko tπa go fapafapana gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo empaa dira diphoπo di se kae; laetπa tπhomiπo yebotse ya popopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepo le boitshepo; lemoga, hlatholla lego hlaloπa gantπi ditlhaloπo le tiriπo ya mantπu ledipopego tπa wona; πomiπa mohlwaela wadikarolo tπa mafoko go tπweletπa tπhomiπo ya kamehla ya polelo empa a dira diphoπo di se kae;laetπa tπhomiπo ye botse ya popopolelo letlotlontπu.



70


4 50%-59%Bokgoni bja go

kgotsofatπa

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go kgotsofatπa a ka:

■ bolela le go hlagiπa ka go gakollwa letlhohleletπo ka nako tπe dingwe, ditπweletπwatπe di nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo ka boitshepo bja go amogelega; laetπakelohloko ya go iπega ya polelo, a be a diriπepolelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo ya go iπega go lemogatshedimoπo empa ge a hlatholla, sekaseka le gohlaloπa, o nyaka thuπo; πomiπa polelo ka theleloya go amogelega mabakeng a dipolediπano a atlwaelegilego.

■ lemoga tshedimoπo ka boitshepo bja goamogelega a bala le ge a lebelela fela a swarabothata ge a hlatholla le ge a hlaloπaditπweletπwa; laetπa kweπiπo ya go amogelegamme ka sewelo o fa le go netefatπa dikgopolelotπa gagwe; bala ka go hlaboπo lentπu ka theleloya go iπega; bontπha πedi ya go amogelega godiponelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa botsenyanaempa ka nako ye nngwe di hloka nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo;hlokomediπa ka thuπo, baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana; godiπa dikgopolo le dintlhakemo kamokgwa wa tsepelelo le tseparelo ya goamogelega; buπeletπa le go rulaganya dingwalwaka thuπo ye e sa kgaotπego go tπweletπaditπweletπwa tπe di kaonafetπego gannyane.


Kreiti ya 10

SKKr


71


■ bolela le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπe dinago le nyalelano le kgohlagano ya dikgopoloka boitshepo; laetπa kelohloko ya go amogelegaya polelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhagoπedi le tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo golemoga le go hlatholla tshedimoπo mererong yago fapana empa a dika-dika ka nako ge asekaseka le ge a hlaloπa; πomiπa polelo gantπi kathelelo ya go amogelega mabakeng a kgokaganoa a fapafapanego;

■ lemoga tshedimoπo ka boitshepo bja goamogelega a bala le ge a lebelela fela o nyakathuπo ge a hlatholla le ge a hlaloπa ditπweletπwa;laetπa kweπiπo ya go mme a fa le go netefatπadikgopolelo tπa gagwe; bala ka go hlaboπalentπu ka thelelo ya go amogelega; bontπha πediya go amogelega go diponelo le dintlha tπa setπotπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa botsenyanaempa ka nako ye nngwe di hloka nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo;hlokomediπa ka thuπo, baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana; godiπa dikgopolo le dintlhakemo kamokgwa wa tsepelelo le tseparelo ya goamogelega; buπeletπa le go rulaganya dingwalwaka thuπo go tπweletπa ditπweletπwa tπe dikaonafetπego gannyane.


■ bolela le go hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπe dinago le nyalelano le kgohlagano ya dikgopoloka boitshepo; laetπa kelohloko ya go amogelegaya polelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhagoπedi le tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo golemoga le go hlatholla tshedimoπo mererong yago fapana empa a dika-dika ka nako ge asekaseka le ge a hlalosa; πomiπa polelo gantπi kathelelo ya go amogelega go mohlwaela wamabaka a kgokagano;

■ lemoga tshedimoπo ka boitshepo bja goamogelega a bala le ge a lebelela fela o nyakathuπo ge a hlatholla le ge a hlaloπa ditπweletπwa;laetπa kweπiπo ya go amogelega mme a fa le gonetefatπa dikgopolelo tπa gagwe; bala ka gohlaboπa lentπu ka thelelo ya go iπega; bontπhaπedi ya go amogelega go diponelo le dintlha tπasetπo tπa fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa botsenyanaempa ka nako ye nngwe di hloka nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo;hlokomediπa ka thuπo, baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana; godiπa dikgopolo le dintlhakemo kamokgwa wa tsepelelo le tseparelo ya goamogelega; buπeletπa le go rulaganya dingwalwaka thuπo go tπweletπa ditπweletπwa tπe dikaonafetπego.



72


4 50%-59%Bokgoni bja go

kgotsofatπa (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo ya go amogelega; lemoga,hlatholla le go hlaloπa ka thuπo ditlhaloπo letπhomiπo ya mantπu le dipopego tπa wona kanepagalo ya go amogelega; πomiπa dikarolo tπamafoko tπa go fapafapana go tπweletπa tπhomiπoya ka mehla ya polelo empa a fela a diradiphoπo; laetπa mo go lekanego tπhomiπo yapopopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


73

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo ya go amogelega; lemoga,hlatholla le go hlaloπa ka thuπo ditlhaloπo letπhomiπo ya mantπu le dipopego tπa wona kanepagalo ya go amogelega; πomiπa dikarolo tπamafoko tπa go fapafapana go tπweletπa tπhomiπoya ka mehla ya polelo empa a fela a diradiphoπo; laetπa mo go lekanego tπhomiπo yapopopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo ya go amogelega; lemoga,hlatholla le go hlaloπa ka thuπo ditlhaloπo letπhomiπo ya mantπu le dipopego tπa wona kanepagalo ya go amogelega; πomiπa dikarolo tπamafoko tπa go fapafapana go tπweletπa tπhomiπaya ka mehla ya polelo empa o dira diphoπo;laetπa mo go lekanego tπhomiπo ya popopolelole tlotlontπu.



74


3 40%-49%Bokgoni bjo bo

lekanego

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bo lekanego a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo empa onyaka go gakollwa ka go se kgaotπe; laetπakelohloko ya go lekanela ya polelo, a be a diriπepolelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo ya go lekanela go lemogatshedimoπo empa a ka hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ditπweletπwa ka tlhahlo ya go sekgaotπe; πomiπa polelo ka thelelo ya golekanela mabakeng a kgokagano a atlwaelegilego.

■ bala le go lebelela empa a fela a swara bothatago lemoga, sekaseka le go hlaloπa ditπweletπwaka boikemo; laetπa kweπiπo ye e lekanego empaa dika-dika ge a e fa le go netefatπa dikgopolelotπa gagwe; bala ka go hlaboπa lentπu ka theleloye e lekanego bontπha πedi ye e lekanego godiponelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ka botse bjo bo lekanegoditπweletπwa tπeo gantπi di felago di hlokanyalelano, kgohlagano ya dikgopolo lenepagalo; hlokomediπa mo go lekanegobaamogedi ba tshedimoπo, merero, dikamano ledikagego tπa go fapana ka thuπo; godiπa mo golekanego dikgopolo le dintlhakemo ka tsepelelole ka thuπo ye e sa kgaotπego; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa empa o nyaka thuπo ye esa kgaotπego go thibela diphoπo tπeo di πitiπagokweπiπego ka go πiiπa.


Kreiti ya 10

SKKr


75


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo ka golekanela empa o nyaka go gakollwa; laetπakelohloko ye e lekanego ya polelo, a be a diriπepolelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitinkelo ya go lekanela go lemogatshedimoπo empa a ka hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ditπweletπwa fela ka tlhahlo ya go sekgaotπe; πomiπa polelo ka thelelo ya go lekanelamabakeng a kgokagano a a tlwaelegilego.

■ lemoga tshedimoπo mo go lekanego ge a bala lege a lebelela empa o fela a swara bothata ge ahlatholla, sekaseka le ge a hlaloπa ditπweletπwaka boikemo; laetπa kweπiπo mo go lekanegoempa a dika-dika ge a efa le go netefatπadikgopolelo tπa gagwe; bala ka go hlaboπalentπu ka thelelo ye e lekanego bontπha πedi ye elekanego go diponelo le dintlha tπa setπo tπa gofapana.

■ ngwala le go hlagiπa ka botse bjo bo lekanegoditπweletπwa tπeo di felago di hloka nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo;hlokomediπa mo go lekanego baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana ka thuπo; godiπa ka thekgo dikgopoloka tsepelelo; buπeletπa le go rulaganyadingwalwa empa o nyaka thuπo ye e sakgaotπego go thibela diphoπo tπeo di πitiπagokweπiπego.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo ka golekanela empa o nyaka go gakollwa; laetπakelohloko ya polelo, a be a diriπe polelo ye ebontπhago πedi le tlhompho; theeletπa katsitsinkelo ya go lekanela go lemoga tshedimoπoempa a ka hlatholla, sekaseka le go hlaloπaditπweletπwa fela ka tlhahlo ya go se kgaotπe;πomiπa polelo ka thelelo ya go lekanelamabakeng a kgokagano a go fapana;

■ lemoga tshedimoπo mo go lekanego ge a bala lege a lebelela empa ka nako ye nngwe o swarabothata ge a hlatholla, sekaseka le ge a hlaloπaditπweletπwa ka boikemo; laetπa kweπiπo mo golekanego empa a dika-dika ge a efa le gonetefatπa dikgopolelo tπa gagwe; bala ka gohlaboπa lentπu ka thelelo ye e lekanego bontπhaπedi ye e lekanego go diponelo le dintlha tπasetπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ka botse bjo bo lekanegoditπweletπwa tπeo di felago di hloka nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo;hlokomediπa mo go lekanego baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπago fapana ka thuπo; godiπa ka thekgo dikgopoloka tsepelelo ye e lekanego; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa empa o nyaka thuπo gothibela diphoπo tπeo ka nako ye nngwe diπitiπago kweπiπego.



76


3 40%-49%Bokgoni bjo bo

lekanego(E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo empa a dira diphoπo tπentπi tπe di πiiπago; lemoga, hlatholla le gohlaloπa mogo lekanego ka thuπo yakgafetπakgafetπa ditlhaloπo le tπhomiπo yamantπu le dipopego tπa wona; πomiπa dikarolotπa mafoko tπa go fapafapana go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo empa a fela adira diphoπo tπe ntπi tπe di πiiπago; laetπa mo golekanego tπhomiπo ya popolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


77

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo empa a dira diphoπo tπedi πiiπago; lemoga, hlatholla le go hlaloπa mo gobonagalago le ka thuπo ditlhaloπo le tπhomiπo yamantπu le dipopego tπa mantπu; πomiπa dikarolotπa mafoko tπa go fapafapana go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo empa a diradiphoπo tπe di πiiπago; laetπa mo go lekanegotπhomiπo ya popopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo empa a dira diphoπo tπedi πiiπago; lemoga hlatholla le go hlaloπa ka mogo lekanego le ka thuπo ditlhaloπo le tπhomiπoya mantπu le dipopego tπa mantπu; πomiπadikarolo tπa mafoko tπa go fapafapana gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo empaa dira diphoπo tπe ntπi; laetπa mo go lekanegotπhomiπo ya popopolelo le tlotlontπu.



78


2 30%-39%Bokgoni bja go iπega

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go iπega a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano goba kgohlagano ya dikgopolo yennyane; laetπa kelohloko ka sewelo ya polelo, abe a diriπe polelo ye e bontπhago πedi letlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo gannyane golemoga tshedimoπo empa o hlatholla, sekasekale go hlaloπa ka sewelo ditπweletπwa le ge ahlahlwa; πomiπa polelo ka nako ye nngwe gotπweletπa molaetπa wa maemo a tlasetlasemabakeng a kgokagano a a tlwaelegilego le kathelelo ya sewelo;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka sewelo, kaboikemo le ka nepagalo ge a bala le ge alebelela; laetπa kweπiπo, goba go fa dikgopolotπa gagwe le go di fahlela ka sewelo; bala ka gohlaboπa lentπu le ka thelelo ka sewelo laetπa kasewelo πedi go diponelo le dintlha tπa setπo tπago fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ka sewelo ditπweletπwatπeo di nago le nyalelano, kgohlagano yadikgopolo goba nepagalo; hlokomediπa kasewelo, baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπe di fapanego le ge athuπwa mo go sa kgaotπego, kgona fela ka thuπogo godiπa dikgopolo le dintlhakemo tπa maemoa tlasetlase empa di sa nepiπa selo mme tlhaloπoya tπona e fela e e ba ye e pipilwego ke diphoπotπa go πiiπa; laetπa bohlatse bjo bo hlaelago bjago buπeletπa le go rulaganya dingwalwa le ge ahumana tlhahlo ye e sa kgaotπego;

■ kweπiπa le go πomiπa ka sewelo dikarolo le


Kreiti ya 10

SKKr


79


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano goba kgohlagano ya dikgopolo yennyane; laetπa kelohloko ka sewelo ya polelo, abe a diriπe polelo ye e laetπago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo gannyane go lemogatshedimoπo mme o swara bothata ge a hlatholla,sekaseka le go hlaloπa ditπweletπwa le ge ahlahlwa; πomiπa polelo ka nako ye nngwe gotπweletπa molaetπa wa maemo a tlasetlasemabakeng a kgokagano a a tlwaelegilego le kathelelo ya sewelo;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa kudu ka seweloditπweletπwa ka boikemo le ka nepagalo ge abala le ge a lebelela; laetπa kweπiπo ye ehlaelelaga mme ka sewelo o fa le go fahleladikgopolelo tπa gagwe; bala ka go hlaboπalentπu le ka thelelo ka sewelo laetπa gannyaneπedi go diponelo tπa go fapana le dintlha tπasetπo.

■ ngwala le go hlagiπa ka sewelo ditπweletπwatπeo di nago le nyalelano, kgohlagano yadikgopolo goba nepagalo; hlokomediπa kasewelo, baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπe di fapanego le ge athuπwa mo go sa kgaotπego; kgona fela ka thuπogo godiπa dikgopolo le dintlhakemo empa di sanepiπa selo, mme tlhaloπo ya tπona e pipilwe kediphoπo tπa go πiiπa; laetπa bohlatse bjo bohlaelago bja go buπeletπa le go rulaganyadingwalwa le ge a humana tlhahlo ye e sakgaotπego.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano goba kgohlagano ya dikgopolo yennyane; laetπa kelohloko ka sewelo ya polelo, a bea diriπe polelo ye e laetπago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo gannyane go lemoga le gohlatholla tshedimoπo mme o swara bothata ge asekaseka le go hlaloπa ditπweletπwa le ge ahlahlwa; πomiπa polelo ka nako ye nngwe gotπweletπa molaetπa wa maemo a tlase mabakeng akgokagano a a tlwaelegilego le ka thelelo yasewelo;

■ hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka seweloditπweletπwa ka boikemo le nepagalo ge a bolelale ge a lebelela; laetπa kweπiπo ye nnyane mmeka sewelo o fa le go fahlela dikgopolo tπagagwe; bala ka go hlaboπa lentπu le ka thelelo kasewelo laetπa ye nnyane πedi go diponelo ledintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ka sewelo ditπweletπwatπeo di nago le nyalelano, kgohlagano yadikgopolo goba nepagalo goba, a laetπa bokgonibja go hlokomediπa mo go lekanego, baamogediba tshedimoπo, merero, dikamano le dikagegotπe di fapanego; kgona fela ka thuπo go godiπadikgopolo le dintlhakemo empa di sa nepiπaselo, mme tlhaloπo ya tπona e pipilwe kediphoπo; laetπa bohlatse bjo bo hlaelago bja gobuπeletπa le go rulaganya dingwalwa le ge ahumana tlhahlo ye e sa kgaotπego.

■ kweπiπa ka sewelo dikarolo le melawana ya



80


2 30%-39%Bokgoni bja go iπega

(E tπwela pele)

melawana ya polelo ebile a dira diphoπo tπe ntπitπe di πiiπago; lemoga, hlatholla le go hlaloπa kasewelo le ge a hlahlwa kgafetπa kgafetπaditlhaloπo le tπhomiπo ya mantπu le dipopego tπamantπu; πomiπa fela dikarolo tπa mafokonolo gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo ebile adira diphoπo tπe ntπi tπe di πiiπago; laetπatπhomiπo ye e hlaelelago ya popopolelo letlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


81

■ kweπiπa le go πomiπa ka sewelo dikarolo lemelawana ya polelo ebile a dira diphoπo tπe diπiiπago; lemoga, hlatholla le go hlaloπagannyanennyane le ge a hlahlwa ditlhaloπo letπhomiπo ya mantπu le dipopego tπa mantπu;πomiπa fela dikarolo tπa mafokonolo gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo ebile adira diphoπo tπe ntπi tπe di πiiπago; laetπatπhomiπo ye e hlaelelago ya popopolelo letlotlontπu.

polelo ebile a dira diphoπo tπe di πiiπago;lemoga, hlatholla le go hlaloπa ka sewelo le ge ahlahlwa ditlhaloπo le tπhomiπo ya mantπu ledipopego tπa mantπu; πomiπa fela dikarolo tπamafokonolo go tπweletπa tπhomiπo ya ka mehlaya polelo ebile a dira diphoπo; laetπa tπhomiπoye e hlaelelago ya popopolelo le tlotlontπu.



82


1 0%-29%Bokgoni bja gohlaelela kudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go hlaelela kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa empa fela kago eta a ema sebaka se se telele le tlhokego ye eπiiπago ya kgohlagano ya dikgopolo; laetπakelohloko ye e hlaelelago ya polelo, a be a diriπepolelo ye e bontπhago πedi le tlhompho; πitwa kego lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπatshedimoπo ge a theeleditπe ka lebaka la bokgonibjo bo fokolago ka go fetiπiπa bja go theeletπa;bolediπana ntle le kgontπho ka lebaka latlotlontπu le tπhomiπo ya polelo ye egwahlafetπego ka go fetiπiπa.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka seweloditπweletπwa ge a bala le ge a lebelela; πitwa ke golaetπa kweπiπotsenelelo, goba, go fa, goba gonetefatπa dikgopolelo tπa gagwe; πitwa ke go bala kago hlaboπa lentπu ka sewelo laetπa ka bothata πedi lege e ka ba efe go diponelo le dintlha tπa setπo tπa gofapana ka sewelo.

■ πitwa ke go ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπeodi nago le nyalelano, kgohlagano ya dikgopologoba di nepagetπe; πitwa ke go hlokomediπabaamogedi ba tshedimoπo, merero, dikamano ledikagego tπe di fapanego ge a ngwala le ge ahlagiπa; hlagiπa fela dingwalwa tπeo dithankgetπego ka diphoπo tπa go πiiπa ka lebaka lago se kweπiπege ga direrwa le polelo ye e fokolago,bobedi bja tπe bo dirago gore sengwalwa se sebalege; πitwa ke go laetπa bohlatse bja gore obuπeleleditπe goba go rulaganya dingwalwa ebile opalelwa ke go kaonafatπa moπomo wa gagwe le gea fiwa tlhahlo ye e sa kgaotπego.

■ πitwa ke go kweπiπa le go πomiπa dikarolo lemelawana ya polelo mme o laetπa kweπiπo yafasefase ya mantπu le dipopego tπa mantπu tπabonolonolo; πomiπa fela mafoko a a foπagetπegomme ga a laetπe kweπiπo ya fasefase yapopopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


83


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa empa fela kago eta a ema sebaka se se telele le tlhokego yakgohlagano; laetπa kelohloko ye e hlaelelago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; lemoga, hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ka bothata tshedimoπo ge a theeleditπeka lebaka la bokgoni bjo bo fokolago kudu bjago theeletπa; bolediπana ntle le kgontπho kalebaka la tlotlontπu le tπhomiπo ya polelo ye egwahlafetπego kudu.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka bothataditπweletπwa ge a bala le ge a lebelela; πitwa ke golaetπa kweπiπotsenelelo, ga a fe le ge e le gonetefatπa dikgopolelo tπa gagwe; πitwa ke go bala kago hlaboπa lentπu laetπa ka bothata πedi le ge a ka baefe go diponelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ πitwa ke go ngwala le go hlagiπa ditπweletπwatπeo di nago le nyalelano, kgohlagano gobanepagalo; πitwa ke go hlokomediπaditπweletπwa, baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπe di fapanego ge angwala le ge a hlagiπa; hlagiπa fela dingwalwatπeo di thankgetπego ka diphoπo tπa go πiiπa tπeodi πitπago kweπiπego ka lebaka le go sekweπiπege ga direrwa le polelo ye e fokolago;πitwa ke go laetπa bohlatse bja gore obuπeleteditπe goba go rulaganya dingwalwaebile o palelwa ke go kaonafatπa moπomo wagagwe le ge a fiwa tlhahlo ye e sa kgaotπego.

■ kweπiπa le go πomiπa gannyane dikarolo lemelawana ya polelo mme o laetπa kweπiπo yafasefase ya mantπu le dipopego tπa mantπu tπabonolonolo; πomiπa fela mafoko a a foπagetπegomme ga a laetπe kweπiπo ya popopolelo letlotlontπu.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa empa ka go etaa ema sebaka se se telele le tlhokego yakgohlagano; laetπa kelohloko ye e hlaelelago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; lemoga hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ka bothata tshedimoπo ge a theeleditπeka lebaka la bokgoni bjo bo fokolago kudu bjago theeletπa; bolediπana ka kgontπho ka seweloka lebaka la tlotlontπu le tπhomiπo ya polelo ye egwahlafetπego kudu.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka bothataditπweletπwa ge a bala le ge a lebelela; πitwa ke golaetπa kweπiπotsenelelo, ga a fe le ge e le gonetefatπa dikgopolelo tπa gagwe; πitwa ke go bala kago hlaboπa lentπu laetπa ka bothata πedi le ge e ka baefe go diponelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ πitwa ke go ngwala le go hlagiπa ditπweletπwatπeo di nago le nyalelano, kgohlagano gobanepagalo; πitwa ke go hlokomediπaditπweletπwa, baamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπe di fapanego ge angwala le ge a hlagiπa; hlagiπa fela dingwalwatπeo di thankgetπego ka diphoπo tπa go πiiπa tπeodi πitiπago kweπiπisego ka lebaka la go sekweπiπege ga direrwa le polelo ye e fokolago;πitwa ke go laetπa le gannyane bohlatse bja goreo buπeleleditπe goba go rulaganya dingwalwaebile o kaonafatπa moπomo wa gagwe kabothata le ge a fiwa tlhahlo ye e sa kgaotπego.

■ kweπiπa le go πomiπa gannyane dikarolo lemelawana ya polelo mme o laetπa kweπiπo yafasefase ya mantπu le dipopego tπa mantπu tπabonolonolo; πomiπa gantπi mafoko a afoπagetπego mme ga a laetπe kweπiπo ya fasefaseya popopolelo le tlotlontπu.



84


TLHALOˇONTˇU

akronimi – ke lentπu leo le bopπago ka ditlhaka tπa mathomo tπa mantπu mme le kgona go bitπega

baamogedi ba tshedimoπo ba go fapana – ka sekgale re be re tla re ke babadi ba dipuku. Re ba bitπa ka tselaye ka gore batho bao ba balago dingwalwa ke ba go bona le ba go se bone. Ke batho bao ba amogelagotshedimoπo ka go e theeletπa ka ditsebe, ka go e bala ka mahlo mo e ngwadilwego gona, ka go e bala ka matsogo ge e ngwadilwe ka mongwalo wa braille goba ba e bona ge e hlagiπwa ka polelo ya dika

baboelanyi – ke batho bao ba tliπago tsebo mo baithuting, ba ba kopanya le se ba sa se tsebego

balekodiπi – morutiπi/morutiπigadi ge a ruta o fela a ela bokgoni bja tsebo goba tπwelopele ya baithuti pele ga dithuto, ge ba ithuta goba ge ba fetπa go ithuta; ka gona ba bitπwa balekodiπi

bapetπa – go lekola gore dilo di a swana naa

boikemo – go dira dilo o sa ikokotlele ka yo mongwe empa ka go ikemela o nnoπi

bokaalo – se se hlaloπa bogolo, bophara le diteng tπa moπomo gore bo nabile go fihla kae

bokgoni – moithuti ge a ithuta ka sekolong o ikgobokeletπa tsebo yeo e mo kgontπhago go diragatπa sengwe. sona se a se humanego ke bokgoni

bokgwari bjo bo tseneletπego – ke go diragatπa ka bothakga bja maemo a godimodimo

boleng – go ba bolina goba go ba bonolo ga setπweletπwa sa go rutwa

bonnyane – e hlaloπa bonnyane bja palo ye e dumeletπwego

bophara – se se hlaloπa bogolo bja moπomo gore bo nabile go fihla kae

dibaka – seo se thuπago motho go fihlelela maikemiπetπo a gagwe

dikamano – ditπweletπwa/dingwalo ge di diriπwa ka phapoπing di amogelwa go ya ka seo go bolelwago ka sona, di kweπiπwa go ya ka dikamano tπa dipolediπano ka nako yeo

dikarolo tπa mafoko – ke ditho tπeo mmogo di bopago lefoko bjalo ka sediri, sedirwa, thabe bjalo bjalo

dikgokaganyi – dikarolwana tπa polelo tπa go tiiπetπa kgokagano mafokong bjalo ka makopanyi, mabopi lemakgokedi diphatlalatπitaba – tπona ke ditπweletπwa tπeo di kwalakwatπago ditaba goba dipapatπo go swana le dikuranta,

dikgatiπiπobaka, diyalemoya, thelebiπene bjbj

ditemana tπa tiriπano – ditemana tπeo di ngwalwago ke batho ka mehla ge ba leka go ikopantπha le ba bangwe goba go bolediπana le bona; di diriπwa gantπi mo dikantorong tπa meπomo goba meagong ya go πomela

dithalalo tπa borutegi – maeto ao motho a a tπeago ka monaganong ge a tπwela pele ka dithuto, monagano oralala le naga go leka go kweπiπa ditshedimoπo

dithalwa – ke seo se tπweletπwago ka go diriπwa botaki bja sethekniki, se se thadilwego

dithalwasenaganwa/mmepe wa monagano – ke sethalwa seo se diriπwago ge go ithutwa go laetπa kgwekgwegoba hlogo, mo dintlhakgolo le dikgopolo di beakanywago gona ka go thalwa

ditheo – ditsela goba melao ya taolo mo dithutong

ditheriπano – polediπano gare ga batho ba babedi goba go feta fao maikemiπetπo e le go ikhumanela tsebo kadintlha tπe di itπego

ditlamorago – khuetπo yeo e hlolegago ge motho a bala setπweletπwa, temana goba lefoko e tliπwa ke mokgwawo mantπu a diriπitπwego ka gona

ditlhaloπi – ke ditatamente goba mafoko a a hlaloπago sengwe

ditlhohlo – dilo tπeo di dirago gore motho a nagane kudu a leka go rarolla bothata

ditshwano – seswantπho goba sethalwa seo se bonwago ka mahlo goba se bonwa mo monaganong

ditsela tπa meπomo – baithuti ge ba tsena dikolo ba kgetha meπomo yeo ba nyakago go e latela, ka gona ba tlosepela ba πeditπe tπe di dirwago mo go sepelago baπomi ba yona meπomo yeo moithuti a e kgahlegelago

ditsenywa – dintlha dingwe tπeo di akareditπwego mo setπweletπweng goba sengwalo

ditπhupatsela – dintlha tπeo di hlahlago motho, di laetπa tsela yeo motho a ka e latelago ge a dira

ditπhupatsela tπa mananeo a go ithuta – ke tlhahlo ye e filwego morutiπi/morutiπigadi gore a kgone go kweπiπa thuto ye ya Dipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo mo mephatong ka moka ya Thuto ye e tπweletπegole Tlhahlo, mokgwa wo e ka beakanyetπwago ka gona ngwaga ka moka

ditaodiπomolomo – ke dikgopolo tπeo di tπweletπwago ka go anegwa goba go laodiπwa, retwa le ka go opelwa.ke ka moo re rego ke tπa molomo goba ke ditπweletπwa tπe di laodiπwago

ditπweletπwa/ditlhangwa tπa mmakgonthe – ke ditπweletπwa tπeo di πomiπwago ka mehla empa e se tπa

85


86


bokgabo, mohlala, diphatlalatπwa tπa dikgatiπobaka le dikuranta, dikgatiπo tπa seyalemoya le thelebiπene,dipapatπo, maina a dihlagiπwa, diproutπhara tπa boeti, difomo tπa mmuπo le mehlala ya mangwalo a nnete

ditπweletπwa tπe di bonwago – ke ditemana tπeo di hlagiπitπwego ka go thalwa goba diswantπho mme di balwaka go di lebelela

ditπweletπwa/ditlhangwa – kgopolo ye e itπego yeo mong wa yona a lekago go bolediπana le bangwe ka yona.E ka tπweletπwa ka go ngwalwa, gomme e ka bitπwa temana, puku goba sengwalwa. Ge e tπweletπwa ka gothalwa goba ka tπe di bonwago re ka re ke seswantπho; ka tπa go kwewa re ka re ke kanegelo. Dingwala,diswantπho le dikanegelo tπe di bitπwa ditπweletπwa

ditπweletπwa tπa tiriπano – tπona ke tπa go swana le mangwalo, metsotso ya dikopano, dipego,dimemorantamo bjalobjalo

gatela pele – go tπwela pele

go ba le πedi le tsitsinkelo – ke bokgoni bja go sekaseka temana go lemoga le go hlaloπa tiriπo ya mantπu/dikarolwana tπe dingwe

go gaba polelo – go ngwala temana mme o e tlopela ka mantπu le ao a se nago mohola

go fahlwa – go rata go sekamela kgopolong goba mekgwa ye itπego mo o feleletπago o tπea lehlakore geo sekaseka

go se fapoge – go dira selo ka phegelelo le kgotlelelo o sa fetoge, o iπa pele ka tiragatπo

go sekamela lehlakoreng – mo ke gore ge motho a theeleditπe tshedimoπo a ka e kweπiπa go fapana le bangwe, a sekamela ka thoko ye nngwe ya kweπiπo

godiπa – ngwana ge a le tlhokomelong ya motswadi goba mofepi o a godiπwa

hlabollwa – go kaonafatπa gore go be le tπwelopele. ge go hlabollwa dingwalwa ke ge mmadi a phoπolla tπhomiπo ye e foπagetπego ya mantπu, mopeleto le diphoπo tπa kwagatπo go setπweletπwa, a ntπe a lekola goretatelano ya dikgopolo le kgohlagano e gona

hlaloganya – go kgona go utolla tlhaloπo mo mantπung ao a diriπitπwego mo mafokong goba ditemaneng gobage go balwa ditπweletπwa go thwe o a hlaloganya

hlohlomiπa – go nyakiπiπa ka tsitsinkelo, go fatiπiπa taba goba tiragalo

itlhaloπa – go tπweletπa goba go hlagiπa maikutlo

jakon – ke mareo a a ikgethago go ya ka mehuta ya meπomo goba dihlopha tπa batho ba ba itπego

87

kagego – mokgwa woo mantπu a bopegilego ka gona

kanegelotπhaba – dinonwane tπeo di bego di anegelwa bana, ke lefa la setπhaba

kaparetπo/boakaretπi – ke ye nngwe ya ditheo yeo e hlohleletπago gore thuto e fiwe batho bohle

karolo – go laetπa maemo a mephato ye e itπego go ya ka thuto ya dipoelo, mohlala; dikreiti tπa 10 – 12 e welakgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego Pele

kelo – ke tsela tπa go fapafapana tπa go lebelediπiπa bokgoni bjo ngwana a ikgobokeletπago bjona ge a ntπe a ithuta

kelophetho – ke kelo ye e dirwago ka maikemiπetπo a go tπweletπa baithuti kgatong ye e latelago goba go baabela mangwalo a mabokgoni ao ba nago le ona

kgethollo – go hloka kgotlelelano gare ga batho, sehlopha le mo dikgopolong

kgobokantπho – dintlha tπeo di kgobokeditπwego

kgoboketπa – go tπwa lesolo la go ikhumanela dintlha tπeo di ka akaretπwago sehlopheng se tee

kgohlagano – dikgopolo ge di kgokagane ka gare ga temana, di kgokagantπhwe ke makopanyi goba maπala,temana yeo e na le kgohlagano ya dikgopolo

kgokagano – ke polediπano gare ga ditho tπe pedi, batho ge ba ikopantπha le ba bangwe ba a kgokagana

kgontπho – go diragatπa dilo ka makgethe

kgopamiπa – lefoko goba setπweletπwa ge se balwa, moamogedi o humana tlhaloπo ye e itπego yeo a e kweπiπago. ge lefoko goba setπweletπwa se se sa kwagale re re tlhaloπo ya lona e kgopame, ga e kweπiπagale

kgwekgwe – mooko wa taba mo setπweletπweng

kholomo – go dikgatiπobaka goba dikuranta go fela go e ba le sekgoba seo mmegi wa ditaba a tπweletπagodikgopolo tπa gagwe ka ga dintlha tπa bophelo ka kakaretπo. Sebaka se se bitπwa kholomo ya mmegi yo aitπego. Mohlala; go ka ba le kholomo ya tπa maphelo, tπa selapa, tπa thuto

latelanya dikgopolo – beakanya dikgopolo ka tshwanelo ka go latelelana

lebelediπa – go kitimiπa mahlo mo sengwalweng maikemiπetπo e le go ikhumanela tsebo ye e itπego go swanale ge o nyaka leina mo pukung ya dinomoro tπa megala, goba go bona dinako tπa dipese goba ditimela moseteiπenenglebelela – ke go lahlela mahlo dingwalong le ditπweletπweng tπe di bonwago, go di boga


88


lefapa – dithuto tπe di nyalelanago ge di beakantπhitπwe felo go tee mo di ka πomago bjalo ka legae la dithutodi bopa lefapa

lefokotaba – lefoko la mathomo mo temaneng leo le akaretπago mooko wa temana yeo, le laetsa sererwa

lehlaloπagotee – lentπu leo ka tlhaloπo le swanago le lengwe mo polelong, bjalo ka thipa le mphaka

lekanyetπa – ke go hlahloba e le go leka go lekola gore moπomo o phethagetπe

lelatodi – lentπu leo ka tlhaloπo e lego leganetπi la le lengwe mo polelong, bjalo ka nona le ota

leleme la ka gae – ke polelo ye e aparetπego tikologo yeo bana ba golago ka gare ga yona, ka gae le momotseng mme ke yona ya pele yeo ba ithutago go nagana ka yona. Go a kgonega go ba le dipolelo tπe pedigoba go feta, tπa ka gae, ka gona baithuti ba ka ba le maleme a mabedi a ka gae

lelemetlaleletπo – leleme leo go ithutwago lona morago ga go ithuta leleme la ka gae

lenaneotekolo – rubriki ke mo go ngwadilwego dikraeteria tπa go swaya taodiπo goba sengwalwa

lengwalo la pegelo – ke sengwalwa goba pukwana mo go yona go hlagago kakaretπo ka ga tsela yeo elatetπwego ge go hlangwa ditatamente tπa kharikhulamo tπa dithuto ka moka tπeo di tlo go rutwa mo kgatong yeya Thuto Tlhahlo ye e tπwetπego le Pele

logaganya – go nyalantπha dintlha goba dikgopolo

mabopi – ke dihlogo le meselana, ka nako ye nngwe di diriπwa go laetπa lefelo

maadingwa – ke mantπu a a adimilwego malemeng a mangwe ka ge leleme le a hloka

maemo a borutegi – go hlaloπwa mangwalo a dithuto ao motho a ikhumanetπego wona ao a laetπago gore orutegile go fihla kae; ge go thwe mangwalo ga go bolelwe fela ka dipampiri

Maemo a Kelo – ke bokgoni bja polelo, tsebo le mehola bjo moithuti a tlogo bo laetπa ge a lekolwa, ka gonake ditsela tπeo di tlogo diriπwa go ela Poelo ya Go ithuta.

maemo – le diriπitπwe ka mekgwa ye meraro 1: go hlaloπwa sehlopha sa batho go ya ka maemo a bona, ke bamaemo a godimo goba a tlase go ya ka tsela ye ba phelago ka gona 2: maleme a rutwa go ya ka maemo a goreke leleme la ka gae goba la tlaleletπo la pele goba la bobedi 3: ge go lekolwa tπwelopele ya baithuti ge ba ithutagoba ba rutwa ba tla fihlelela maemo a a itπego a kelo ka gona go bolelwa ka Maemo a Kelo

maikutlo – e πomiπitπwe gabedi go laetπa moya wo o renago mo polediπanong goba mo setπweletπweng sabokgabo. La bobedi e laeditπe tsela yeo motho a ikwago makgethepolelo – dipotπiπo tπe di botπiπwago go gatelela gomme di sa nyake karabo

89

maeto a bodutwana – ke seo re ka rego ke go nagana taba o ralala le naga ka monagano

makgoni – ke bokgoni bjo moithuti a bo laetπago ge a ithuta; ge a le a mantπi a bitπwa makgoni

malementπi / dipolelontπi – tsebo ya maleme a mantπi le bokgoni bja go a bolela

mangwalo – ke ditifikeiti tπeo di amogelwago bofelong bja dithuto

matsenyagae – ke lefoko la mathomo la temana, e ka ba la temana ya matseno, mmele goba morumo

mehola – go hlaloπwa maitshwaro goba mekgwa ya bophelo yeo e hlohleletπago phediπano mo bathong, yeo ehlomphiwago ke badudi ba motse, e fetiπetπwago melokong ye e tlago

mehuta ya polelo – polelo ya setsotsi, ya seleng, ya semmotwana bj.bj.

melawana – mekgwa le ditaetπo mo tπhomiπong ya polelo

moakanyetπo/tlhamo – ke selo seo se tlhamilwego ka go thala goba ka go se bopa

mohlwaela – lentπu le le diriπitπwe go laetπa bontπi bja seo go bolelwago ka sona

mehuta ya ditπweletπwa – dipuku ge di ngwadilwe di ka arolwa go ya ka mehuta ya tπona; mehuta ye e ya ka gore puku ke kanegelo goba ke direto bj.bj. ge e le dikanegelo, ke tπe kopana goba tπe telele, mo di ka bitπwa, go no fa mohlala, kanegelokopana. mehutahuta ye e bitπwa mehutangwalo. Empa ka lebaka la goreditπweletπwa ga se tπa go ngwalwa fela, le tπa molomo, tπa go opelwa, di gona, lentπu le mehuta yaditπweletπwa ke lona leo le tlogo πomiπwa sebakeng sa mohutangwalo.

motgwaphetla gatπo – ke mokwa wo o πomiπwago fihlela dipoelo. Ke statetπi.

moakanyetso go akanyetπa – ke go dizaena, go hlama selo tπa thalwa

mongwalo – bogolo/mohuta wa ditlhaka tπe di πomiπwago ge go tlanywa

morero – e laetπa maikemiπetπo go swana le a setπweletπwa , e ka laetπa kgwekgwe ya sengwalwa

nyalelano – tswalano ya dikgopolo tπeo di sepelelanago, yeo e dirago gore dikgopolo di kgokagane ka gare gatemana goba setπweletπwa e bitπwa nyalelano

nepagalo – go diragatπa selo ka tshwanelo goba ka bokgwari bjo bogolo

nepiso – tsepelela selo ka mahlontlhakemo –


90


• ke tebelelo ya molaodiπi goba mongwadi ge a laodiπa / ngwala. Molaodiπi goba, mongwadi a ka bega taba kamotho wa pele nke ke yena a e laodiπago, mohlala. Ke rile ge ke fihla sepetlele ......... goba ka motho waboraro, mohlala. O rile ge a fihla sepetlele ............... goba a ka di diriπa ka bobedi ka nako e tee.Moamogedi wa tshedimoπo/mmadi ge a bala goba a boga setπweletπwa se o kgona go hlaologanyantlhakemo ya molaodiπi goba mongwadi.

ntlhaponelo – ke dikgopolo tπa mongwadi

ntlhatπhupo – ke ditshwayotshwayo difitπhara tπa seo se bopπago goba se thalwago

paterone ya mopeleto – mo polelong mantπu a peletwa ka mokgwa wo o itπego, tsela yeo ke paterone

nyalantπho – go hlaloπwa kamano ye e bago gona magareng a mangwalo a dithuto mo maemong a go fapanagoba mo gare ga dikgato tπa go fapanafapana tπa Tlhako ya Maithutelo a Setπhaba

nyalelano – ke ge mafoko mo temaneng a nyalelana, dikgopolo di kgokagana mme di bopa kgopolo ye ephethagetsego mo temaneng goba setsopolweng

papetππoo – e bonagala gantπi mo mahlaoding, go laetπa phapano

phapano – ntwa ye e bago gona gare ga baanegwa goba gare ga batho bao ba lebanego le maemo a a itπego,ntwa gare ga baanegwa mo dingwalweng e fela e hlolwa ke kgahlegelo ya go fapana mo menaganong ya bona

phamokate – twatπi ya go bolaya maπole a mmele, e bitπwa TBMM/PMK ka sejahlapi

peakanyo ya mantπu – tlhaloπo ya lentπu e na le go hlaga go ya ka lefelo leo le beilwego gona

phapantπhonoko (malapropisimi) – go gakantπha dinoko tπa lentπu goba go gakantπha mareo (mohlala:lebiriπi sebakeng sa leribiπi)

pharafreis – go akaretπa temana ka mantπu a gago eupπa o sa e khutsufatπe

phetantπho – tekanyetπo ya maemo le dikgato go ya ka go fetafetana

pheteletπo – ge motho a bolela ka go feteletπa tlhaloπo ya selo seo a bolelago ka sona

phetoπo – dilo ge di fetolwa go di kaonafatπa le go tliπa tlhabollo

phihlelelo – go ikhumanela maikemiπetπo a motho a nago nao, go a fihlelela

poelo – ke tiragalo yeo e laetπwago go laetπa gore moithuti o kweπiπitπe

Poelo ya go Ithuta– ke tlhaloπo ya ditlamorago tπe di lebeletπwego tπa go ruta le go ithuta, e hlaloπa tsebo,

91

mabokgoni le mehola yeo moithuti a ka e fihlelelago mo bofelong bja kgatopoelohlokwa – ke poelo ye e hlokegago gore motho a kgone go katana le bophelo le go inaganela

polelo ya go hlalefetπa – go jeletπa, go fenya ka polelo, go tshwenya batho le go ba huetπa

polelo ya go hlohleletπa – polelo yeo e tsoπago maikutlo a a tebilego, ya go hlohla maikutlo

polelo ya maikutlo – polelo ye e tsoπago maikutlo a a tebilego

polelo ye e lebanego – polelo e lebane ge e πomiπitπwe lebakeng le le swanetπego goba le le lebanego mohl.baπaa! go lebane ge Matome a re moπaa go baπimane ba bangwe, fela ga se go lebane gore a re batho babagolo a re baπaa

polelo ye e πomiπwago go ithuta polelo – ke polelo ye e πomiπwago ge go hlaloπwa polelobolelwa ka polelo lepopopolelo. E akaretπa mareo a bjalo ka “diteng,”morero”,”sehloa” le “polediπano

polelo ye e tapilego – seka goba sekapolelo seo se πomiπitπwego gantπi fao e bilego se fetπa se se sa ba le boleng bo itπego

polelomotswako – polelo ye e πomiπwago ge go bolelwa go iketlilwe eupπa e se polelo ye e ka ngwalwago yasemmuπo

polelo-semmotwana – polelo yeo e πomiπwago ke batho ba lefelo le le itπego, mme e fapana le tπe dingwe tπago swana le yona. Yona ga se ye e πomiπwago dikolong goba ge go ngwalwa

ponelopele – ntlha goba kgopolo yeo o e bonago e seπo ya tπwelela mo sengwalweng

popopolelo – go akaretπa thuto ya dibopego le ditlhaloπo tπa mantπu, tπhomiπo ya wona, popafoko, dithuto tπamedumo le diphetogo tπa wona, melao ka kakaretπo ya tiriπo ya polelo.

putlaganya – ntlha ge e bonagala mo go ntπi mo setπweletπweng re ka re e a putlaganya

retπistara – kgetho ya mantπu a maleba ge go bolelwa, gore a πomiπwe ka go tshwanela polediπano

rulaganya – ke moπomo wa go phoπolla mopeleto, tiriπo ya mantπu le melao ya polelo maikemiπetπo e le goresengwalwa se kwagale, gape se be le kgokagano. Thulaganyo mo go diphatlalatπitaba e ra go kgetha medumole diswantπho mme tπa beakanywa lefsa

sebopego/tlhamego – lefoko ge le hlamilwe le ba le sebopego goba foromo; seo se bitπwa tlhamego

sediko – mo mafelong a go ithutela go ka bewa nako, goba se ka sekgowa ba rego ke saekele, ya gore thuto etla tπea nako ye kae, mme re e bitπa sediko sa go ithuta.


92


sehlowa – ke karolo ye bohlokwa ya setπweletπwa ye e lego magomo a phego le kgakganoseka – go bolela ka go sepediπa sefahlego goba ditho tπe dingwe tπa mmele bjalo ka go tπhikinya hlogo golaetπa go dumela goba kwano

sekala sa phihlelelo – ke kelo ya phihlelelo, yeo e ka laetπwago ka meputso goba ka dipersente

selebelelwa – ditπweletπwa tπeo tshedimoπo e humanwago ka go se boga goba go se lebelela

semmotwana – ke polelo ye e bolelwago motsaneng wo o itπego mo setπhabeng; le ge e le Sepedi fela sefapana le polelo ya semmuπo ka go πomiπa mantπu, kwagatπo le dibopego tπe dingwe tπa polelo

seswantπho – sethalwa se se tshwantπhitπwego se laetπa selo goba senepe

setatamente sa thuto – ke ditlhaloπiπo tπeo di hlahlago morutiπi ka seo se swanetπego go rutwa dikreiting kadikolong, go akaretπwa tsebo, mabokgoni, maitshwaro le mehola

πuπumetπa – ke go lokela selo ka go se gapeletπa e se mo se swanetπego go ba gona

tebelelo – mo dinonwaneng ke lehlakore la moanegi ge go bapetπwa le la baamogedi ba tshedimoπo

tekatekano – ke go swana ga dilo, ge di lekana ka maemo go se ye e nyatπegago, di hlomphiwa ka go swana

temogiπiπo ya bokgabo – go tπibogela bokgabo mo lelemeng gore o kgone go itemogela lehumo leo le safelego mo go ditπweletπwa

thesorase (thesaurus) – puku yeo e nago le mananeotπu kudu ya mahlaloπagotee

theto – ke mehuta ya direto, go lebeletπwa thetotumiπo/gale/setπo, eletπi, sonete le lehlologelwa

thwalego – mokgwa wa go dumela baithuti go tπwa le go tsena mo mafelong a go fapafapana mo kgatong yeya Thuto le Tlhahlo Pele ye e tπwetπego ntle le go lahlegelwa ke meputso/mabokgoni ao ba a kgonnego gobaba a kgobokeditπego ge ba lekolwa

tlaleletπo ya dipolelontπi – ke ge motho a ithuta leleme goba maleme morago ga go ithuta leleme la ka gae.Leleme le ga le tπee sebaka sa la ka gae, empa le rutwa mmogo le lona. Ge leleme la go ruta le tπea sebaka sala ka gae, gona se se bitπwa phokotπo ya dipolelontπi

tlemaganyo ya mafoko – ge go bopπa mafokontπi, mafoko a mmalwa a a tlemaganywa

tlhaloπo ya dika – tlhaloπo ye e iphihlilego e se molaleng maikemiπetπo e le go bopa seswantπho se se itπegomohl. tshwantπhiπo, mothofatπo, pebofatπo

tlhaloπo ya ntπu ka ntπu – ke tlhaloπo ya lentπu ye e lego molaleng, mola tlhaloπo ya dika yona e le

tlhaloπo ye e iphihlilego ye e sego molalengtlhaloπopedi – ge go tπwelela ditlhaloπo tπe pedi go ya le ka moo mantπu a πomiπitπwego ka gona mo lefokong‘ke sepela le moratho’ e ka hlaloπa gore re sepela mmogo goba ke tlo tπea moratho ka ya le yena mo ke dulago

tlhatlologanyo – dikgopolo tπeo di tπwelelago mo ditπweletπweng tπa polediπano di beakanywa ka go latelelanaga tπona go ya ka tlhaloπo ya tπona. Ge go le bjalo go na le tlhatlologanyo

tsebotlhaka – ke bokgoni bja go bala le go πomiπa tsebo go tπwa ditπweletπweng, le go ngwalela maikemiπetπoa a fapanego. Ke setlabakelo sa bohlokwa sa go kgona go kweπiπa lefase ka bophara. Mehuta ya ditsebotlhakake dithalwa, tπe di bonwago, tsebotlhaka ya dipalopalo le ya ekonomi

tsepelelo – lebanya mahlo lefelong goba kgopolong ye e itπego, go nepiπa

tshepetπo – ke tiragatπo goba se ka sekgowa ba se bitπago prosese

tπhomiπo ye e tlopelago ya mantπu – tπhomiπo ka boati ya mantπu le mafoko ao le ge a ka tlogelwa go ka sebe le phetogo mo tlhaloπong. Batho ge ba tπweletπa goba ba ngwala ditemana ba na le go πomiπa mantπu amantπi a go ba le tlhaloπo ye tee mo nkabe a sa a tlopela ka gore a bolela selo se tee. Ge temana e tletπe kuduka mantπu mo ebilego bothakga bja setπweletπwa bo fokotπega re re e tlopetπwe ka mantπu

tπhomiπopolelo – go ithuta popopolelo efela o lebeletπe le tiriπo ya polelo

tshwantπhiπo – mantπu, dikafoko le mafoko ao a bopago seswantπho mo menaganong ya babadi gobabaamogedi ba tshedimoπo ge ba bala ditπweletπwa

tshwantπho – go bona dilo di swana e le gore di a fapana, ke gore go tshwantπha dilo

tsoπoloπo – ke thekniki yeo e diriπwago go phediπa diswantπho tπeo di emego felo go tee gore di bonagale nkedi a sepela

tsupetπwe – selo ge se tsene goba se tsentπhitπwe lefelong le le itπego ka go tsenelela

tswalanyo – kamano ye e bago gona gare ga dikgopolo tπe itπego ye e dirago gore di tswalane

tπwelopele – ke go gatela pele mo bophelong, go golela pele ka bokgoni bjo bo fihleletπwego

thulaganyo – ke tsela yeo puku e rulagantπwego ka gona, mo tlhagiπo ya ditaba go fihla sehloweng le tharolloya lehuto e laeditπwego

thulaganyotlaleletπo – ke ditaba tπeo di tlaleletπago thulaganyo gore dintlha dingwe di hlagiπwe


93

sepedi 2nd language - schoolnet sa · kgaolo ya 1: matsenyagae a setatamente sa kharikhulamo ya...

Documents