6Servis

ELEKTRONK YNETMSENSRLER VVEAKTATRLER

TEMEL KKEND KKENDNE ALIMA EELKTAPLARI

Telif sahibinin yazl izni olmadan bu dokmann tamam ya da bir blm elektronik, mekanik, fotokopi, kayt cihaz vb. aralarla oaltlamaz, saklanamaz ya da baka bir forma aktarlamaz.

BALIK: Elektronik Ynetim, Sensrler ve Aktatrler (B.T. No. 6) - YAZAR: Service Organisation - SEAT, S.A. Zona Franca, Calle 2 Barcelona i isimleri kayd. Cilt 23662, Kitap 1, Sayfa 56855

1. basm - YAYIN TARH: ubat 98 - YASAL SCL: B-10433/98Basm ve dizgi: TECFOTO, S.L. - EDIFICI OU GRFIC - Ciutat de Granada, 55 - 08005 Barcelona - Tasarm ve Dizgi: WIN&KEN

N D E K L E RSENSRLER 4-5

MANYETK SENSRLER 6-7

HALL SENSRLER 8-9

ELEKTRK LETEN SENSRLER 10-11

TERMOELEKTRK SENSRLER 12-13

FOTO ELEKTRK SENSRLER 14-15

PEZOELEKTRK SENSRLER 16-17

ULTRASONK VE RADYOFREKANS SENSRLER 18-19

SENSRLER: DEVRE KESCLER VE ANAHTARLAR 20-21

AKTATRLER 22-23

ELEKTROMANYETK AKTATRLER 24-25

ISITMA AKTATRLER 26-27

AKTATRLER: ELEKTRK MOTORLARI 28-29

ELEKTRK MOTORLARI: KADEMEL MOTORLAR 30-31

SESL AKTATRLER 32-33

AKTATRLER: SIVI KRSTAL EKRANLAR (LCD) 34-35

KONTROL NTES: DJTAL TEKNKLER 36-37

KONTROL NTES: MANTIK KAPILARI 38-39

KONTROL NTES: TASARIMI 40-41

KEND KENDN DEERLENDRME EGZERSZLER 42-46

Sayn okur, bu elkitabn anlamanz kolaylatr-mak iin bu seriye ait ELEKTRN TEMELKAVRAMLARI ve BAST ELEKTRONK AK-SAMLAR konu balna sahip 1 ve 2 numaralbasklar gzden geirmenizi neririz.

Sinyallerin iletimiSensr, bir elektronik sistemdebilgilerin toplanmas iin zel ola-rak tasarlanm bir aksamdr.Sensr kelimesi, "alglayp evi-ren" anlamn tar. ok farkltrde sensrler retilir ve bunlar,fiziksel, kimyasal veya biyolojikparametreleri elektrik sinyalinedntrebilir. Sensrler iki ekil-de alr: Aktif: Piezoelektrik veya man-

yetik sensrlerde olduu gibialglanan fiziksel byklk,elektrik sinyali oluturmak iingerekli enerjiyi salad za-manki alma ekli.

Pasif: lm yapan elemanndiren, uyarm, kapasite ben-zeri baz elektriksel yaplarn-da tespit edilen deerin dei-iklik gstermesi durumunda.

Besleme gerilimi gerekli olmasabile sinyalin hemen hemen da-ima bir ekilde iyiletirilmesi ge-rekmektedir. Baz sensrler, Ana-log yapya sahip bir elektrik sin-yaline daha sk rastlansa bile di-jital yapya sahip bir k sinyaliverir. Bu sensre basit bir rnekolarak yakt deposu iindeki ya-ktn seviyesini elektrik sinyalinedntren yakt seviyesi sen-sr verilebilir.

"Sensrler, fiziksel bir deeri elektrik

sinyaline eviren aksamlardr.

Kullanlan sensrler ok eitlidir ve snflandrmalar

alma prensiplerine gre yaplr".

SENSRLER

Elektronik motor ynetimi ileyi tablosuSensrler, aktatrlerin kontrol nitesi ta-

rafndan altrlmasn salayan sinyalle-ri retir.

SENSRLER KONTROL NTES AKTATRLER

Sensrlerin snflandrlmasBir sensrden gelen deer, elek-triksel bir deikene ve dayal ol-duu alma prensibine dnt-rlen ve de tespit edilen fizikselbir bykle baldr.Piyasada ok farkl parametrelerilen ok sayda sensr bulun-maktadr. Bunlar, incelememizinkolaylatrlmas amacyla almaprensipleri dorultusundasnflandrlmtr.

Manyetik. Hall etkisi. Elektrik ileten. Termoelektrik. Fotoelektrik. Piezoelektrik. Ultrasonik. Radyo frekans. Devre kesiciler ve anahtarlar.Normal olarak sensrler, sinyalindeerlendirilmesi iin bir kontrolnitesiyle birlikte altrlr.

5

Giri sinyali Sinyalin deerlendirilmesi ve

ilenmesi

Sinyalin grntlenmesi

Sensr tarafndan gnderilen bir sinyal,genellikle elektronik olarak deerlendirilirve bylece kontrol nitesi gnderilen veri-leri anlayp yorumlayabilir.

"Manyetik sensrler, bobin manyetizmas bilimsel kavramna dayaldr.

Devir lmlerinden uydu Navigasyon sistemlerinin almasnda yerkre

manyetik alannn tespit edilmesine kadar deiik alanlarda kullanlr."

MANYETK SENSRLER

DEVR SENSR

DEVR SENSR sembol

Devir sensrBir dili dndnde manyetik alan uya-

rlr ve sarmda sins dalgas eklindebir akm meydana gelir.

Bilimsel temeliElektromanyetik kavram, man-yetizma ve elektrik arasndakiilikiyi aklar. Bir dili dndn-de manyetik alan uyarlr ve sa-rmda sins dalgas eklinde birakm meydana gelir.Bir destek etrafna bobin eklin-de sarlm bir telden akm geti-inde tel, bir mknats gibi davra-n gsterir: Bobin tellerinin yak-nnda da mknatsn oluturduu-na benzeyen bir manyetik alanmeydana gelir. Bu kavramn terside geerlidir; bir manyetik alanabir sarm yerletirildiinde indk-lenme etkisi nedeniyle elektrikakm meydana gelir. Bu ekilde meydana getirilenakm, dalgal akm trndedir.

Uygulamalar Devir sensr

Manyetik sensrler genellikledevir sensr olarak kullan-lr. Sinyal, elektromanyetik in-dksiyon etkisiyle meydanagelir ve sensr eleman man-yetik bir ekirdek etrafna sa-rlm bir bobinden meydanagelmitir.Dilerden biri (ferromanyetikmalzemeden yaplm) man-yetik sarmn nnden geti-inde dilinin merkezinde dal-gal bir akm meydana getire-rek manyetik akmn akndadeiime neden olan manyetikalandaki deiiklik nedeniylebir sinyal elde edilir.

Manyetik alan

7Dili dndnde diler mknatsayakn geer ve uyarm, bir bakadeyile sarm ve mknats arasn-da akan manyetik akmn g-zerghn deitirip sarm iindeindklenmi bir voltaj olumasnaneden olur. Sarm terk eden ak-mn frekans, dilinin hzyla oran-tldr. Emniyet anahtar

"Reed" anahtar olarak da bili-nen emniyet anahtar, havayast dzeneklerinde elektro-mekanik anahtar olarak kullan-lr.Bir ampul olan bu anahtar, bir-birinden ayr iki metal kontakierir; ampul, hareket eden birsilindir araclyla manyetikalana maruz kaldnda kontak-lar elektrik devresini tamamlar.Beklenmedik bir atelemeyi en-gellemek iin yay, silindiri sabitbir konumda tutar.

Dier uygulamalarManyetik sensrler, otomotiv sa-nayisinde geni apl bir kullan-ma sahiptir ve her gn yeni uygu-lamalar ortaya kmaktadr; enok dikkati ekenlerden bazlar: TDi ve SDi modellerinde bulu-

nan dzenleyici manon ko-num sensr.

TDi enjektrlerdeki meme ko-num sensr.

Manyetik alan sensrleri(Pusula), uydu navigasyon sis-temleri (GPS)."Reed" tipi sensrler, fren hidroliiseviye sensrleri olarak da kulla-nlr.

FREN HDROL SEVYES SENSR

"Reed" anahtarldestek

Manyetik amandra

FREN HDROL SEVYES SENSR Sembol

"Reed" tipi emniyet anahtarnn al-masManyetik bilezik hareket ettiinde elektrikkontaklar kapanr.

B6-07

-

+

"Hall sensrlerinin elektriksel zellii sayesinde uygulama alanlar,

motordaki konum ve devir detektrlerinden elektronik denge program

sistemlerindeki (ESP) hz sensrlerine benzer az bilinen ve gelimi

pek ok uygulamaya kadar deiiklik gsterir."

HALL ETKS SENSRLER

HALL SENSR sembol*

HALL SENSR

* Hall sensr sembol, bu sensr kulla-nan tm aksamlar iin ortaktr.

Hall sensrnn dahili almasManyetik alan, elektron aksnda

deiiklik yapar ve hall elemannnularnda voltaj farkllna neden olur.

Bilimsel temeliHall sensrnn alma prensi-bi, bir iletkenin ular arasndakivoltaj farknn oluturduu man-yetik alan etkisi altnda bulunanbelli bir trdeki iletkenden elek-trik akm getiinde meydanagelen hall etkisi kavramna daya-nr.ema, hall etkisi sensrnn a-lmasn gsterir. Yar iletkenmalzeme kk bir kapsl ierir.Bu malzeme manyetik etki altnagirdiinde g izgileri, elektronikakda dahili bir deiiklie nedenolup elektrik yknde bir deiik-lie ve dolaysyla manyetik ala-nn gcyle orantl olarak bir

voltaj deiikliliine neden olur. Hall kapsl, sinyalin ilenmesin-de kullanlan entegre bir devre-nin iinde yer alr.Hall sensrnn nitelii, abukve mkemmel bir kare sinyal ge-reken pek ok saydaki uygula-mada bu sensrn kullanlmasnuygun klar. alma zellikleri,savrulma sensrnn alma-snda kullanlan prensibe dayalmanyetik alan younluunun veampermetre kskalar ile akmdeerinin llmesini salar. Ks-kalar, telin etrafnda alglananmanyetik alana bal olarak butelden geen akm ler.

Hall eleman

Manyetik alan

Elektron ak

9Uygulamalar Hall sensr

Hall sensr, devir saysnn vekrank mili asal konumununtespit edilmesinde kullanlr.Baz durumlarda sensr, birdistribtr iine yerletirilir.Pencereleri bulunan bir rotorstnde bulunan manyetik ala-n yararak dner, bu da elektro-nik motor ynetim sistemi tara-fndan kullanlan manyetik sin-yaller retir.

Dier uygulamalarHall etkisi sensrleri, en nemlileriaada bulunan dier uygulama-lar iin ok kullanldr:

Elektronik denge program(ESP) sistemlerinde savrulmasensrleri.

Aracn yatay seviyesini ayarla-mak iin ara yksekliinin al-glanmas.

Xenon tipi farlarn ayarlanmas. Devir gstergesi iin devir sen-

sr. Gaz kelebei aktuatr konumu

(Monomotronic). ESP sistemlerde direksiyon ki-

litleme asn lmek iin Go-niometer sensr.

Sismik ktle

Hall eleman

FAY D A L I B L G L E RHall sensrn kalbi, sadece manyetikolarak hassas olan hall elemanndan de-il kare ekline sahip sinyal retilmesin-de gerekli olan elektronik paralar ierenkk bir entegre devreden de meydanagelir.Hall eleman, manyetik alan tespit ettiin-de kk bir akm retir ve bu akm tran-sistrn ana ayana gnderilir, bylecetopraklanm bir vericiye sahip transistr,iletken hale gelir ve kollektr ucunu top-raa balar. Hall sensr, dk seviyelidalga ekli (transistrn topraklanmas)veren manyetik alan etkisi altnda oldu-unda bu sensr kontrol edilebilir.

Savrulma sensrnn dahili almasAracn yanal kuvveti nedeniyle hareketeden sismik ktle, aracn savrulmasylaorantl olarak hall eleman zerinde voltajretir.

Bilimsel temeliletkenlik, belli fiziksel artlar al-tnda, bir maddeden akm getiidurumu ifade eder.Elektronlarn serbeste hareketetmesini salayan veya diermaddelerden iyon (iyonlar elek-trik ykl atomlardr) geiini ko-laylatran atomik yapsndakielektrik yk, malzeme iindeiletkenlie neden olur.letkenlik, serbest elektron say-sna baldr ve metaller sz ko-nusu olduunda scaklkla tersorantldr. Mutlak sfr deerine yakn scak-lklarda iletkenlik, baz metaller

sz konusu olduunda, sper-iletkenlik olarak da bilinen son-suz deere yaklar (pratik ola-rak 0 diren).

Uygulamalar Lambda sensr

Lambda sensr (oksijen sen-sr olarak da bilinir), egzozgazlar iindeki oksijen orannler. Sensr, iinde elektrot(platin) bulunan gaz geirgenbir seramik gvdeden imaledilmitir. Sensrn i ksmd hava ile temas halindey-ken sensrn d ksm, egzozgazlar ile temas halindedir.

"Elektrik ileten sensrler, elektrik direnci veya iletkenlii

deiiklik gsteren sensrlerdir: rnein, potansiyometrelerin

elektrik direnci veya lambda sensrlerin

iletkenlii deiiklik gsterir."

ELEKTRK LETEN SENSRLER

LAMBDA SENSR

LAMBDA SENSR Sembol

Bu sensr, egzoz gazlar iindeki oksi-jen orann ler.

Egzoz borusu

Egzoz borusunun i ksm

Lambda sensr

Seramik malzeme, 300 C zerin-de oksijen iyonlar iin iletken halegelir. Oksijen oran, sensrn heriki tarafnda farklysa (rnein, ka-rm fakir, oksijen seviyesi yk-sek) yaklak 100 mV deerindebir elektrik voltaj oluturulur, diertaraftan oksijen seviyesindekifarkllk yksekse (zengin karm,yetersiz oksijen) oluturulan voltaj900 mV olur.Lambda sinyali, 1 deerine yaknbir lambda deerini elde etmekiin kontrol nitesinin enjeksiyonzamann dzeltmesine yardmcolur. Gaz kelebei potansiyomet-

resiPotansiyometre, mekanik hare-kete bal olarak iletkenlii (di-ren deiiklii) deitiren tr-de bir sensrdr.

Gaz kelebei potansiyometresi(G69), enjeksiyon nitesi gvdesi-nin merkezinde bulunur. zerindebir ibrenin kayd bir eridi bulun-maktadr ve gaz kelebeinin ko-numuyla balantl olarak doru-sal bir sinyal retir; Bu da kontrolnitesinin srekli olarak gaz kele-beinin konumunu ve konumlabirlikte deien hz belirlemesinisalar.

Dier uygulamalarElektrik iletkenliinin deiiminedayal, baz rnekleri aada ve-rilen dier uygulamalar da vardr: Soutma suyu seviyesi iletimi. Cam ykama suyu seviyesi ileti-

mi. TDi gaz pedal potansiyometre-

si. Yakt gstergesi.

11

POTANSYOMETRE

Elektronik kontrol

Uyar lambas Seviye sensr

Soutma suyu

POTANSYOMETRE sembol

Soutma suyu sensr, elektrik iletkenliiprensibini kullanr.

B6-15

Bilimsel temeliMetaller ve baz alamlar, zel-likle scaklktaki deiikliklerekar hassastr.Scaklktaki art, malzemeyigenletirir ve metaller sz konu-su olduunda direnci deitirir.Bu zellik, termodirenlerin te-melini oluturur: bunlar, maruzkaldklar scakln deiimiyledoru orantl olarak diren de-erinde deiiklik olan sensrler-dir.Negatif ve pozitif scaklk faktrelde etmek iin NTC veya PTCtr olarak bilinen diren deeriyksek baz alamlar imal edil-mitir.

0 C'de 100 diren deeriyleson derece dzgn tepki verentermodiren zellii sayesindezel duruma sahip saf platin,sensr eleman olarak kullanlr.

Uygulamalar Soutma suyu scaklk

sensrNTC trnde diren ieren iibo bir gvdeden meydanagelmektedir; maruz kald s-caklk arttnda direnci derve bu deiiklik scakln be-lirlenmesi iin birlikte altaksama gnderilen elektriksinyaline dntrlr.

"Termoelektrik sensrler, scaklkta deiiklik

olduunda elektrik deiimi meydana getirir.

Scaklk sensrnn yannda hava ktle ak

lerin de almas iin temel oluturur."

TERMOELEKTRK SENSRLER

SOUTMA SUYU SICAKLIK SENSR

SOUTMA SUYU SICAKLIK SENSR Sembol

NTC direncinin almasScaklk arttnda elektronlarn gei

direnci azalr bu da aklarn kolay-latrr.

NTC direnci

Elektronak

B6-18

B6-17

Hava ktle ak lerHava ktle ak ler, elektro-nik motor ynetim sistemlerin-de kullanlr. Motora giren ha-vann hacmini ve ktlesini l-mek iin emme manifoldununiine yerletirilir ve bylece ilgilimotor iletim parametreleri be-lirlenir. Sensr (PTC tr di-ren), platin tel veya geen ha-vann younluuna gre direncideien bir stcdan yaplm-tr.Bir elektronik devre, sensrkontrol eder ve ortam scakl-nn 100 C zerinde bir scaklkmeydana getirir. Bu scakl el-de etmek iin gerekli akm, mo-tora giden havann soutma et-kisiyle orantldr. Sensr ele-manndan geen akm, zerin-den geen hava ktlesiyleorantldr ve bu deer, motortarafndan emilen havann kt-lesini belirlemek iin kontrolnitesi tarafndan kullanlr.

Sensr elemannn nne yerle-tirilen NTC tr diren, emilen ha-vann scakln belirlemek iinkullanlr ve bylece ortam havas-nn scaklna gre akm ayarla-nr ve ortamn hava scaklyladaima ilgisi olan emilen hava kt-lesi llr.

Dier uygulamalarOtomotiv sanayisinde kayda de-er dier scaklk sensrleri: Motor ya scaklk sensr. SPI motor ynetim sistemlerin-

deki emme havas scaklk sen-srleri.

Klima dzeneklerindeki haricihava scakl sensrleri.

13

NTC direnci

Hava girii Istc platin tel

HAVA KTLE AKI LER

HAVA KTLE AKI LERSembol

Hava ktle ak lerinin almasGenellikle hava geiiyle soutulduundadirenci deien stc platin telden imledilen sensr eleman voltajda deiiklieneden olur.

FOTOELEKTRK SENSR

"Fotoelektik sensrler, gne enerjisinin kullanlmas mmkn olan yerlerde veya

bilgilerin kzltesi nlar tarafndan gnderilmesinde kullanlr."

GNE IINI FOTOSENSR

FOTOSENSR Sembol

Fotosensrn almasInlar, elektronlar serbest brakr ve

bylece elektrik akm retilir.

Bilimsel temeliFotoelektrik sensrler, farkl tr-de nlara kar hassas olan pekok trde sensr kapsar; gr-nr, kzltesi, mortesi v.b.Gne hcrelerine benzer bazsensrler, aldklar k enerjisinielektrik enerjisine dntrr vealmas, yar iletken malzemezerine k geldiinde baz elek-tronlarn iinde bulunduklar ato-mun yrngesinden kamak iinyeterli enerjiyi almas ve byleceserbest elektronlarn elektrik ak-m retebilmesi prensibine daya-nr.Ia maruz kalp farkl bir ekil-de tepki veren baka sensrlerde vardr, nk direnleri azalrve bunlar fotodirenler olarakbilinir.

Ia kar hassas olan baka biraksam fotodiyottur, nk -n yokluu karsnda zayf birakmn gemesine izin verir. G-ne n younluu arttkamevcut geen akm artar ve da-ha youn n daha byk akmgemesi demektir.Kzltesi veya mortesi nlargibi farkl k spektrumlarnakar hassas fotodiyotlar da var-dr.

Uygulamalar Gne hcreleri

Gne hcreleri, gne panel-lerine sahip klima dzenekle-rinde akm reteleri olarakkullanlr.

Elektronlar

15

Baz hcreler, ara zerine dengne nlarn elde edebilmekiin alr tavanda panel biimindebulunurlar. Bu enerji, aracn iin-deki havann yenilenmesini sala-yan fan motorunu altrmak iinkullanlr, bylece scakln birkaderece dmesi salanr.Sistemin almasn bir kontrolnitesi idare eder ve ayarlar.

Kzltesi sensrler (IR)Kzltesi sensrler, uzaktankumandal baz merkezi kilitle-me sistemlerinde kullanlr.Sensr eleman, kzltesi nspektrumuna kar hassas olanbir grup fotodiyottan meydanagelmitir.

almas srasnda merkezi kilit-leme sistemini devreye sokup -karmas iin bir kod ieren vericitarafndan gnderilen bir n sin-yalini (insan gzyle grlemez)bu sensr yakalar.

Dier uygulamalarFotodiyot, gne n younluulmek iin fotosensr olarak dakullanlr.Klima dzeneklerinde n-gsemonte edilmitir; iinden geenakm, ald n younluunabaldr, bylece kontrol nitesininsistemi ayarlamas salanr.

Verici diyot

Alc diyot

FOTODYOT

Gne n fotosensr

Klima dzeneinde gne n younlu-unu lmek iin bir fotodiyot uygulama-s.

Kzltesi sensrn ii, kzltesi k spek-trumuna kar hassas olan birka diyot ie-rir.

PEZOELEKTRK SENSRLER

"Piezoelektrik aksamlar, elektrik direncinde bir

deiim meydana getirir veya zerine uygulanan

mekanik bir basn kuvvetine tepki olarak

bir elektrik gerilimi retir.

BASIN SENSR

BASIN SENSR Sembol

Piezoelektrik kristalin i yapsKristal deforme olduunda elektrik yk-leri yer deitirir ve kristal ular arasn-

da bir elektrik gerilimi oluturulur.

Bilimsel temeliPiezoelektrik etki, bir kuvvet uy-gulamas altnda deforme olan birmalzemedeki elektriksel kutup-lamasnn belirmesi sonucumeydana gelir. Sonu, bir elektrikgerilimi oluumuna veya elektrik-sel dirente deiiklie nedenolur.Doal (kuvars) veya sentetikkristaller, bir sktrma kuvvetinemaruz kaldklarnda atomik yap-lar yukarda bahsedilen deiik-lie urar; yaps ters ynde de-forme olarak doal dengesinikaybeder, elektrik ykleri (elek-tronlar ve protonlar) meydanagelir ve ular arasnda bir elek-trik gerilimi belirmesine nedenolur. Bu eklide tepki veren pi-ezoelektrik kristal, aktif tr olarak

bilinir ve sktrma, titreim vesavrulma kuvvetlerinin llmesiiin kullanlabilir. Diren deiimine dayal bakabir tr sensr, piezodiren veyapasif tr diye adlandrlr ve birtabaka halinde okside bir yzeyeyerletirilmi silisten imal edilmi-tir.Sensrn geometrisi bozuldu-unda atomlarn dzeni ve ser-best elektronlarn gzergh dadeiiklie urar, bu da direncindeimesine neden olur.Bu aksamlar, basn sensrleriolarak kullanlr ve bir diyaframnzerine baslm ve basn altn-daki bu diyaframn deformasyo-nuna kar hassas olan ince birsilis (diren) katman yardmylalm gerekletirilir.

Piezoelektrik kristal

Ykler dengeli Yklerin ularadoru dalm

17

Uygulamalar Manifold basnc sensr

Manifold basn sensr, di-renlerden iml edilmi voltajblclerinin yardmyla mani-folddaki basn deiikliinivoltaj deiimine eviren pasiftrde bir sensrdr. Manifold-daki mutlak basnca kar has-sas bir diyaframa sahip bir ala-n bulunmaktadr; bu diyafra-ma, fotodiren zellii olan birmalzemeden iml edilmi di-renler yerletirilmitir. Mani-folddaki basn yznden di-yaframn ekli bozulduundasensr, o anda hissedilen ba-snla (motor yk) doruorantl olarak voltaj retir.Bu bilgiler, kontrol nitesininmotorun alma parametrele-rini belirlenmesini salar.

Dier uygulamalarAadaki gibi aktif trde olan pi-ezoelektrik kavrama dayal bakapek ok sensr vardr: Programl avansa sahip elek-

tronik ateleme sistemlerindekullanlan vuruntu sensrleri.

Dizel motorlar iin devir ve yksensrleri.

ESP sistemlerde savrulma ora-n sensrleri.

Aracn savrulma ve hz kesmeorann lmek iin hava yastkontrol sensr.

Pasif trler arasnda kayda deerolanlar aadadr: Motor ynetim sistemlerinde at-

mosfer basncn lmek iinkullanlan rakm sensrleri.

Fren basn sensr.

Dk basn Yksek basn

TTREM SENSR

TTREM SENSR Sembol

Manifold basnc sensrnn almasBasn piezodiren zelliine sahip malze-menin eklini deitirir, bu da elektriksel di-rencini deitirir.

ULTRASONK VE RADYOFREKANS SENSRLER

"Ultrasonik ve radyofrekans sistemler, uzaktan kumanda yntemlerinin ve

ses lm tekniklerin ok verimli kullanlmasn salar."

SESE DUYARLI SENSR

SESE DUYARLI SENSR Sembol

Sese duyarl sensrzlenecek alan, bir mikrofon tarafndan

toplanacak olan ultrasonik dalgalaramaruz braklr. Dalgalarn deiimi veyaengellenmesi, alarm devreye sokan bir

alc tarafndan tespit edilir.

Ultrasonik kavramnnbilimsel temeliUltrasonik, insan kulann duya-bilme snrn aan seslerin tanm-lanmas iin kullanlan bir terimdir.Havada yaylrlar ve bir nesneylekarlatklarnda veya bir nesne-den yansdklarnda deiiklieurayabilirler. Ultrasonik dalgalar,yksek frekansta ses (40 kHzzeri) yayan kk bir seramikhoparlr benzeri bir verici tarafn-dan retilir ve bu dalgalar mikro-fon benzeri bir alc tarafndantoplandnda bir titreim hissedilirve de elektronik olarak alglanabi-len bir elektrik sinyali verilir.

Uygulamalar Sese duyarl sensr

Ultrasonik sese duyarl sensr-ler, hrszlk nleme sistemle-rinde izinsiz giri detektr ola-rak kullanlr. Verici ve alc,yolcu blmne yerletirilmitir. Verici, yksek frekansta bir

ses retir ve alc yanklanansesleri toplayp bir elektrik sin-yaline dntrr (mikrofonda-kine benzer bir ekilde). Ara-cn iinde herhangi bir hareketmeydana gelirse kaytl yankdeiiklie urar.Kontrol nitesi, araca izinsizgiren ahslarn tespit edilme-sinde bu sinyali kullanr.

Dier uygulamalarBu tekniin baka bir uygulama-s, sesli park sistemlerindeki(APS) ultrasonik vericilerdir.

Radyofrekans kavram-nn bilimsel temeliBilgilerin radyo tarafndan gn-derilmesi ve alnmas srasndance atmosfere gnderilip sonrabir alc tarafndan toplanan rad-yoelektrik dalgalarnn yardmylabir iletiim terimi olan ve radyof-rekans olarak bilinen bir teknolojikullanr.

Bilgiler ieren ve atmosfere gn-derilen radyo dalgalar, anten bo-yunca ilerleyen yksek frekansldalgal bir akm tarafndan retilir.Alc bu dalgalar toplar ve bir ey-leri amak, kapamak v.b. iin d-nme tabi tutar.

Uygulamalar Uzaktan kumanda

Radyo frekansl uzaktan ku-manda, kk tanabilir bir ve-riciden ve aracn iine yerleti-rilmi bir alcdan meydana gel-mektedir.Bu verici devreye sokulduun-da kodlu bilgiler ieren taycbir dalga retir ve gnderir. Al-c, bu kodu toplar ve program-da kaytl olan kodla karlat-rr; her ikisi de birbirini tutarsaistenilen fonksiyonu devreyesokar: merkezi kilitleme siste-minin almas ve kapanmas,alarmn devreye sokulmas ve-ya devreden karlmas.

Dier uygulamalarRadyofrekans sensrler, alc an-tenler olarak da kullanlr.Elektronik immobilizer anahtarnokuyucu nitesi, alc bir antendir.Antenlerin, sesli trde olan diereitleri, aktif zellie sahip olabi-

len kendi sinyal ykselticileriylebirlikte alr ve kk boyutlary-la dikkat ekerler. Dier taraftanpasif trde olan antenler, g kay-nana ihtiya duymaz ve yakala-ma kalitesini, uzunluklar belirler,nk bu zellik belli bir frekansaralnn mkemmel olarak aln-masn salar.

19

RADYOFREKANS VERC

Merkezi kilitleme ve alarm aktivasyoniin radyofrekansl uzaktan kumanda.

SENSRLER: DEVRE KESCLER VE ANAHTARLAR

"Sadece bir elektrik devresini kesme fonksiyonu ya da ilem gerekletiinde

mekanik bir hareket veya baz baka fiziksel kavramlar aracl (ya basnc,

scaklk veya cam krlmas v.b.) ile baka bir aksam bilgilendiren

ok eitli sensrler vardr."

TERMAL FAN ANAHTARI

TERMAL FAN ANAHTARI Sembol

Ya basnc anahtarnn almas.

Bilimsel temeliMekanik, s veya baz fizikselhareketler sonucu sinyal verenok sayda sensr bulunmaktadrve genellikle almalar, birelektrik devresinin almas veyakapanmas ile snrldr, bu konu-da verilecek bilgi bundan ibaret-tir. Bu zelliklere sahip ok eitlisensrler olmasna ramen aa-da bulunan birka rnektenbahsedeceiz.

Uygulamalar Ya basnc anahtar

Bu anahtar, bir yalama dev-resiyle temas halinde olan vesabit bir basn ayarna sahipbir basn anahtarndan mey-dana gelmektedir. Bu anahtar, karterdeki ya ba-sncyla alr ve sistemdeki

basnca bal olarak devreyiaar veya kapatr, ayn za-manda gsterge tablosu yabasnc uyar lambas da a-ltrlr.

Soutma suyu scakl ter-mo-anahtarBu soutma suyu termo-anah-tar, farkl scaklklarda kapat-lan ift kontakl zel bir anah-tar kullanarak soutma radya-tr fann iki farkl hzda a-ltrr.Alglama eleman, s etkisi al-tnda genileyen reine kap-slden meydana gelmitir vebu genleme farkl scaklklaraayarlanm iki kontan yerinideitirir. Sonu olarak her birkontak, belli bir scaklkta fark-l bir devreyi kapatr.

Basnl Basnsz

arpma sensrBu sensr, olas arpmalaralglamak iin kullanlr.Sensr dzenei, drt plaka,iki metal top ve iki lastik ayra-tan meydana gelir. Merkeziplakalar manyetiktir ve anahtarkontaklarnn bir ksmn olu-turur. Sinyal, yle gnderilir:Toplar, kendisini plakalara e-ken manyetik alana maruz ka-lr; bir arpma meydana gel-diinde toplar manyetik alan-dan kurtulur ve yuvasn terkeder, bu da plakalar arasndabir temas yaratarak elektrikdevresini kapatr.

Cam krlmas sensrCam levhalar arasna yerleti-rilmi kk bir telden meyda-na gelir. Krlma meydana gel-diinde devre alr ve alarmaktif hale getirilir.

Dier uygulamalarMekanik temasa dayal, baz r-nekleri aada verilen deiikpek ok uygulama vardr: Merkezi kilitleme sistemlerin-

deki kap kilitleme sensr. Iklar iin kap kilitleme sen-

sr. Elektrikli cam anahtar. Otomatik anzmandaki ok

fonksiyonlu anahtar. Fren lambas anahtar.

21

CAM KIRILMASI SENSR

Normal durum arpma durumu

arpma sensrBir arpma meydana geldiinde topyerinden kar ve elektrik temas meydanagetirir.

AKTATRLER

"Aktatr, ald elektrik enerjisini genellikle mekanik veya

termal olan baka tr bir enerjiye eviren ve bu enerjiyi kontrol nitesi

tarafndan nceden belirlenmi sistem ilemleri gerekletiren

herhangi bir cihaz tanmlamak iin kullanlr."

Motor ynetiminin ileyi tablosuBelli saydaki aktatrler, kontrol nite-

sinden aldklar emirleri yerine getirir.

AklamaElektronik ynetim sistemindekisensrler, k emirlerinin veril-mesini salayan kontrol nitesi-ne girdi bilgilerinin salanmasiin bilgilerin toplanmas amacy-la tasarlanm cihazlardr. Bu -k emirleri, elektrik sinyaline d-ntrlr ve elektrik enerjisininbaka tr bir enerjiye evrileceioperatrlere veya aktatrleregnderilir. Otomotiv sanayisinde farkl pekok trde aktatr kullanlr vebunlar, bir akm alp bir anahtaraltran rle benzeri basit tr-

lerden giri sinyalini bir rakamaveya baka bir grsel ibareyedntren kendi elektronik dev-resine sahip grnt ekranlarn-daki gibi kendine has dntr-me elektronik devresi olan trle-re kadar deiiklik gsterir.

Aktatrlerin snflandrlmasSensrlerde olduu gibi akt-atrler de yeni elektronik sistem-lerin daha yaygn kullanlmassonucu otomotiv sanayisinde po-pler olmaya balamtr.

SENSRLER KONTROL NTES AKTATRLER

Aktatrleri incelemek veya snf-landrmak gerektiinde eitligruplara blnebilirler, fakat genelolarak onlar temel alma pren-siplerine gre snflandrlmaldr. Elektromanyetik: bunlar, man-

yetizma veya elektromanyetiz-ma kavramna dayal trlerdir.

Termal: bunlar s retir. Elektromotif: elektrik motorla-

rnn kullanldn belirtir. Elektromotif: kademeli motor-

larn kullanm

Sese duyarl: bunlar, ses kulla-nmyla ilgilidir.

Likit kristal ekranlar (LCD):bunlar, grsel mesajlar veyagrafiksel grntler sunan akt-atrlerdir.

23

Rle

Hoparlr

Likit Kristal ekran (LCD)

Kademeli motor

Elektrovalf

Aktatrlerin pek ok eidi vardr.

ELEKTROMANYETK AKTATRLER

"Elektromanyetik aktatrler, bir sarmdan akm getiinde

oluturulan elektromanyetik etkinin kullanlmas araclyla yksek

gerilim akmlaryla birlikte pnmatik devreleri veya hidrolik devrelerdeki (rle, elektrovalfler v.b.)

svlarn devinimini kontrol etmek iin de kullanlabilir.

Ateleme sistemleri iin voltajn dntrlmesi de mmkndr."

RLE

RLE Sembol

Rle iki devreye sahiptir; biri g kay-na, dieri kontrol iin.

Bilimsel temeliElektromanyetik aktatrler, mk-natslar tarafndan veya elektrik-sel olarak oluturulan (elektro-manyetik etki) ve doal manye-tizma kavramna dayanr.Ateleme transformatrlerindekullanlan yksek voltaj sa-layan elektromanyetik endksi-yon gibi elektrik ve manyetizmaile ilgili farkl hususlar da ele al-nacaktr.

Uygulamalar Rleler

Bir rlenin almas, yumu-ak demir bir ekirdein etraf-na sarlm bir bobinden akmgetiinde retilen elektro-manyetik etkiye baldr.

Rle, yksek younluktakiakmlarn dzenli bir biimdedevreden gemesinin kkbir kontrol akm tarafndan iz-lenmesini salamak iin tasar-lanmtr. ki devreye sahiptir;bir tanesi, ak akmn tketici-ye geiren g devresi ve di-eri, herhangi bir kontrol dev-resi tarafndan altrlabilenkontrol iin dk tketim dev-residir.

Enjeksiyon supaplarEnjektrler veya enjektrelektrovalfleri olarak da bili-nen enjeksiyon valfleri, kontrolnitesinden aldklar sinyalleregre yakt basnc devresiniap kapayan elektromanyetikcihazlardr.

G devresi

Kontrol devresi

25

Bu valfler, Simos sistemine ben-zer silindir bana bir enjektr kul-lanan enjeksiyon sistemlerinemonte edilir.Bir sarm ve almad zamanbir yay tarafndan yerinde tutulan(yaktn geiini kapatr) bir enjek-tr inesi bulunduran valf gvde-sinden oluur. Sarmdan akmgetiinde ine, elektromanyetikbir kuvvet araclyla yatandankaldrlr ve yakt, kalibre edilmibir delikten basn altnda kar.Valf tarafndan beslenen yaktntam miktar, enjeksiyon sresinebir baka deyile ak kalma sre-sine baldr ve bu sre, motorunalma artlarna gre kontrolnitesi tarafndan kararlatrlr.

Bu yolla belirlenen ak, valfegnderilen elektrik sinyallerinin birsonucudur ve bu ak, enjeksiyonsresinin (bir ile birka milisaniyearas) deitirilmesiyle deitirile-bilir.

Dier uygulamalarElektromanyetik aktatrler, aa-dakilere benzer eitli durumlar-da kullanlr: Karbon kanister havalandrma

elektrovalfleri Elektromanyetik klima kompre-

sr kavramas Ateleme transformatr.

Kapal Ak

Sarm

ne

ENJEKSYON VALFLER

ENJEKSYON VALFLER Sembol

Enjeksiyon valfinin almasSarm akmla beslendiinde ine, yatan-dan kaldrlr ve yakt, kalibre edilmi birdelikten basn altnda kar.

ISITMA AKTATRLER

"Belli bir yerde scakln ykseltilmesi gerektiinde akmn

getii yerde s meydana getiren stma

cihazlarnn kullanlmas gerekir."

DZEL MOTOR KIZDIRMA BUJLER

DZEL MOTOR KIZDIRMA BUJLERSembol

Kzdrma bujisinin almasDk dirence sahip bujiden geen yk-

sek akm snn hzl bir ekilde art-masn salar.

Bilimsel temeliIstma aktatrleri, jul etkisi sa-yesinde s retir. Bu prensip, birdirenten geen akm ile s ek-linde yaylan enerji arasnda biriliki kurar.Yksek akm (ok sayda elek-tron), dk direnli bir iletken-den getiinde elektronlar ara-snda meydana gelen pek okarpma ve srtnme nedeniylescakln artmas sonucu sretilir. Istma direnleri, yksek direnfaktrne (yksek ohm deeri)ve sya kar ok direnli olanbelli alamlardan (nikel krom

benzeri) yaplm metal tel ek-linde iml edilmitir.Bir levha zerine yerletirilmiyar iletken alamlarndan daiml edilmi olabilirler.

Uygulamalar Dizel kzdrma bujileri

Dizel motorlarda, souk hava-larda altrmay kolaylatr-mak iin kzdrma bujileri bu-lunmaktadr. Bunlar, kendikendini ayarlayan, abuk s-nan ve PTC trnde direnler-den tasarlanmtr: direnleriscaklkla birlikte artar.

Yksek akmn gemesiyle retilen sscaklkla birlikte artar.

27

Soukta ok kk diren gste-rirler ve bu nedenle abuk bir e-kilde normal alma scaklnaeriirler, halbuki scakken diren-leri artar, bu da akm geiini d-zenler ve snrlar. alma srelerigenel olarak bir zamanlayc tara-fndan belirlenir.

Yardmc kzdrma bujileriTDi direkt enjeksiyona sahipbaz modern dizel motorlardaskandinav pazar iin yardmcstma sistemi bulunur; bu sis-tem, soutma devresindeki yar-dmc kzdrma bujileri ile birlik-te alr, bylece yolcu bl-

mnn hzl bir ekilde stlabil-mesi kolay hale getirilir.

Dier uygulamalarIstma aktatrlerinin kayda deerdier uygulamalar: Istmal arka cam. Emme manifoldundaki stc

eleman (petek tr). Elektrikli kalorifer radyatr.

Yardmc kzdrma bujileri

Kalorifer radyatr

Yardmc kzdrma bujileri, souk iklimlerdeabuk stma salar.

Bilimsel temeliElektromotorlarn veya elektrikmotorlarnn alma prensibi,elektrik enerjisinin mekanik ener-jiye dntrlmesi kavramnadayanr.Bir iletkenden (rotor) akm geti-inde etrafnda manyetik alanmeydana gelir; bu iletken, dahabyk younlua (rnein kalcmknats) sahip gl bir statikmanyetik alann (stator) etkisi al-tna yerletirilirse iletkeni alanndna itmeye alr. letken, statik alana (stator) karmanyetik alan oluturan ve k-

mrler tarafndan beslenen tel sa-rlm rotordan meydana geliyor-sa stator iinde oluturulan man-yetik alan, sabit bir manyetik alaniinde rotorun dnmesine nedenolan bir g retir. Farkl teknikzelliklere sahip redksiyon di-lisine sahip, avara arkl devirlimotorlara veya snrl devirli mo-torlara benzer eitli motorlar bu-lunmaktadr.

Uygulamalar Yakt pompas

Yakt devresinde kullanlandner pompay rnek olarakkullanabiliriz.Daha iyi yalama yapmas iinbir muhafaza iine yerletirilmimotor, yaktn iine batrlr.Bu motorun iindeki rotordankmrler araclyla akm ge-er ve ark ieren pompalamaelemannn dnmesine nedenolur; bunlar, santrifj kuvvetialtnda darya doru itilir veszdrmazlk salarlar.

AKTATRLER: ELEKTRK MOTORLARI

"Elektrik motoru snfnda muhtelif fonksiyonlar iin tasarlanm

ok eitli cihazlar bulunmaktadr: Yakt ayarlama valfleri,

yakt pompalar, elektrikli cam motorlar, saatler, v.b."

YAKIT POMPASI

ELEKTRK MOTORU Sembol

Elektrik motorunun almasKablodan geen akm (indksiyon sar-m), birbirine zt olan sabit manyetik ku-

tup alanlar oluturarak bir manyetik alanmeydana getirir. Manyetik g, sarmiterek sarmn dnmesine neden olur.

29

ark, hacmi artan bir odanniinde yaktta girdap yaratr vebylece yakt hacimce klenka doru ilerleyerek yaktnpompann dna pompalanma-sna nende olur.

Yakt dengeleme valfiBu yakt dengeleme valfi, snrldnme asna sahip tek birmotordan oluur. Hava kanalnaarak valfin dnmesine nedenolan bir konuma indklenen(rotor) yerletirilir; ayn zaman-da bu dnme hareketi, valfinkapanma eilimine bir yay ha-reketiyle kar koyar. Motora gnderilen akm, yaynhareketine kar asal bir kuv-vet uygulama eilimi gsterir ve

bylece valf sabit asal bir ko-numda tutulur, bu da hava ka-nalnda zel kesitli bir alan ya-ratr. Motora giden akmn kon-trol, sabit bir frekans ve dei-ken dng desenine sahip biratm eklinde nominal beslemevoltajyla gerekletirilir.

Dier uygulamalarElektrik motorlar, aadakilerebenzer eitli durumlarda kullan-lr: Elektrikli camlar. Gsterge tablosu saati. Monomotronic ve Monojetronic

sistemlerde gaz kelebei akt-atr.

TDi sistemlerde yakt ayarlay-cs.

Valf ak Valf ksmen kapal

YAKIT DENGELEME VALF

YAKIT DENGELEME VALF Sembol

Yakt dengeleme valfinin almas.

AB

A

ELEKTRK MOTORLARI: KADEMEL MOTORLAR

"Kademeli motor, zellikleri dnme hareketinin dzenlenmesi

ve kontrol edilmesi iin son derece uygun olan zel tr bir elektrik motorudur."

KADEMEL MOTOR

KADEMEL MOTOR Sembol

Kademeli motorun almas

Bilimsel temeliKademeli motor, kalc mknatslrotor ve statora kar alan birka sarmdan meydana gelir. Ro-tor, bir muhafaza veya kafesiniine yerletirilmitir ve sarmlarlaoluturulabilen eit sayda kutup-la mknatslanmtr.Rotor (sabit kutuplar) ve stator(deiken kutuplar) arasndakiiliki, rotorun kademeli hareketi-nin sebebidir, nk sarmlar po-larize edilmi ktlelerin etrafnasarlmtr ve dalgal olarak bes-lenir, bylece kalc mknatsa ztolarak bu ktlelerde manyetik

alan oluturulur ve rotorun birsonraki konuma gemesine se-bep olur; bir baka deyile oran-tl hareket (kademeli motor teri-minin kullanlma nedeni) gerek-leir. Orantl hareket, mknatsn man-yetik kutuplarnn ve sarmlarn(fazlar) saysna baldr. Kontrolnitesi, dnme hareketi elde et-mek veya dnme hareketinin y-nnn deitirilmesi iin her birsarm grubunun kutuplarn de-itirerek sarmlarn uyarlmasamacyla besleme gerilimini kon-trol eder.

Rotor

Sarm

Stator

Bobinlerin ardk alma sinyalleri

B6-50

Uygulamalar Rlanti dengeleme valfi

Rlanti dengeleyici, gaz kele-bei etrafndaki yardmc havakanaln ayarlayarak rlantidevrini kontrol etmek iin kade-meli bir motor kullanan SPI y-netim sistemine sahip motorlar-da bulunur.ki bobine sahip bir stator ve dekalc mknats ve dili mili olanbir rotordan iml edilmitir.Rotor milinin ucundaki ayarla-nabilir dili bir koni bulunmakta-dr, bylece mil dndke konide dnmektedir.

Koni yardmc hava kanal iindebulunmaktadr ve milin dn y-nne bal olarak bu kanal apkapatabilir.

Dier uygulamalarYukarda bahsedilen fonksiyonla-rn yannda kademeli motorlar,aadakilere benzer baka uygu-lamalar iin de kullanlabilir: Climatronic iindeki hava giri

kanatklarnn ayarlanmas. Arosa modelinin gsterge tab-

losundaki gstergeler (devir sa-yac, kilometre sayac, yaktseviyesi ve motor scakl).

31

Kademeli motor

Valf kapal

Valf ak

HAVA GR KANATIKLARINIDZENLEMEK N KULLANILAN

KADEMEL MOTOR

Kademeli motor kullanan rlanti den-geleme valfinin almas.

SESL AKTATRLER

"Sesli aktatr eitleri arasna hoparlrleri ve sesli

alarmlar dahil edebiliriz: her ikisi de sr konforunun artrlmasna

yardmc olan ve sesli bir uyar veren cihazlardr."

Hoparlrn almas.

Hoparlrlerin bilimsel temeliHoparlrler, alma prensipleri-ne gre eitli gruplara ayrlabilirfakat en ok kullanlanlar, elek-trodinamik, elektrostatik ve kris-tal hoparlrlerdir.Yksek kaliteli sistemlerde sesspektrumunun (20 Hz - 20.000Hz) tm ses kademelerini tek birhoparlrle elde etmek ok zor ol-duundan tiz, bas ve orta kade-me frekanslarn elde edilmesinisalamak iin birden fazla hopar-lr kullanlr. Mzik donanmlarnda en okkullanlan hoparlr, frekanslar veelektriksel salnmlar mekaniktitreimlere dntren, elektro-manyetik etkiye dayal elektrodi-namik trde olandr ve salam

bir aksamn yardmyla bunlarevreye yaylan ses dalgalarnadntrlr. Salam aksam,farkl malzemelerden yaplm birdiyafram olabilir: kat, almin-yum, plastik, seramik katman(kuvars) v.b. Bu malzemelerinher biri, kendine has ses zellik-lerine sahiptir. Akmn getii sa-rm, hoparlr diyaframnn uyarl-mas iin kullanlr ve diyaframntitremesine neden olur.Diyafram yerine ince seramikkatman kullanlan kristal trsesli alarmlar vardr. Levhalar-dan oluan katmandan dalgalakm geip rezonans yaptndabir titreim meydana getirilir. Sestonu, akm frekansnn deitiril-mesiyle deitirilir.

Besleme akm

Kalc mknats

SarmHoparlr diyafram

Ses dalgalar

Uygulamalar Sesli alarm

SEAT Arosa modelinde bulu-nan sesli alarm, elektronik birsistemin dk ya basnc,ar srat veya emniyet keme-rinin taklmamas v.b. belli hata-lar tespit etmesi durumunda"uyar" veya "gonk" sesi ka-ran kristal trde dahili bir ho-parlre sahiptir.Sesli cihazda deiken mod-lasyona sahip bir frekans kulla-nan bir elektronik devre aracl-yla uyarlan seramik bir diyaf-ram bulunmaktadr. Minyatrhoparlr, sinyali gerekli alarmmoduna gre bir uyar veyagonk tr sese evirir.

HoparlrlerOtomobil ses sistemlerinde kul-lanlan hoparlrler de aktatrolarak deerlendirilir nk rad-

yo veya amplifikatr / ekoleyzernitesi benzeri elektronik birniteden gelen komutlara tepkiverirler. Ayrca srcye faydal bilgile-rin iletilmesinde kullanlabilirler.Aktif ve pasif olmak zere ikitr hoparlr vardr. Pasif hopar-lrler, dorudan ses sistemi ta-rafndan uyarlr: Kk boyutluve iyi performans sahibi olmaavantajna sahiptirler, fakat gkaybna uradklarndan ve b-yk kesitli besleme kablolargerektiinden ses kaynandanok uzak yerlere yerletirile-mezler. Dier taraftan aktif ho-parlrlerin dahili bir amplifikat-r bulunmaktadr ve bu neden-le ses kaynandan uzaa yer-letirilebilirler ve kk kesitlikablolar kullanlabilir. Bununyannda bamsz g kaynagerektirmesi bir dezavantajdr.

33

SESL ALARM

Hz gstergesi

AKTF HOPARLR

Ykseltici

PASF HOPARLR Sembol

AKTF HOPARLR Sembol

Arosa gsterge tablosunun iindeki seslialarm.

"Klasik gstergelerle birletirilmi likit kristal ekranlar, srcnn

gr alannda hemen hemen her tr say, sembol veya iareti oluturabilmektedir

ve kararan aynalarn temelini oluturan uygulamalara benzer dier

uygulamalarda da kullanlabilir."

AKTATRLER: LKT KRSTAL EKRANLAR (LCD)

Likit kristal, polarize edildiinde matlar.

Bilimsel temeliLikit kristal ekrann (LCD) al-ma prensibi, bir elektrik alannnetkisi altna girdiinde grlenmatlama veya effaflama ile il-gilidir. Likit kristal, iki cam levhaarasna gsterge malzemesi ola-rak yerletirilir. Sv, organikmaddeler, bir baka deyile svkristaller iermelidir. Her iki lev-hada kullanlan elektrotlar, sv-nn effafln etkileyen ya dadaha ok veya daha az k ge-mesine izin verebilmesini sala-yan elektrik alann retmek iinkullanlr. Elektrotlara, herhangibir sembol temsil etmesi iinzel ekiller verilmitir.Bu yolla herhangi bir sembolnveya karakterin gsterilmesi iinkullanlan noktalar dizisinden birekran oluturulabilir, bu da m-kemmel bir ekilde grsel bir ile-

tiim salar.Ekrann, kendi bamsz elektro-nik kontrolne sahip olmas ge-rekmektedir.

Uygulamalar Gsterge tablosu grnt

ekranBu ekranlarn ana uygulama-s, gsterge tablosunda g-rnt niteleri olarak kullanl-masdr.Tek bir ekran ayn anda birdenfazla belirtiyi gsterebilir veayrca hafzada saklanan di-er belirtileri grntlemekiin bir monitr olarak hizmetverebilir.Ekranlar, farkl trde bilgilerinve farkl sembollerin birliktekullanlmas iin tasarlamakmmkndr.

Polarize edilmemi:effaf

Polarize:Mat

Ekran, gsterge tablosuyla birliktealabilir veya her bir tu tarafn-dan programlanan fonksiyonunveya seilen alma durumunungsterildii bir climatronic sistemkullanlmas durumunda kontrolnitesinin bir parasn oluturabi-lir.

Otomatik kararan aynaBu cihaz, hem bu cihaz alt-ran elektronik devreyi hem dedikiz aynasn tek bir nitedebir araya getirir. Ayna ksm, ay-na yzeyi ve effaf bir cam ara-sna yerletirilmi elektrokimya-sal bir jel (likit kristale benzer)ierir. Jel, iki elektrik ileten lev-ha arasndan bulunmaktadr veelektrik akm olmadnda ef-faf haldedir.

Arkadan gelen gl bir kaynaya geldiinde bir fotosen-sr tarafndan alglanr, bu daelektronik kontroln iletken y-zeylere voltaj uygulamasnaneden olur, bylece jel polarizeolur ve matlar. Arkadan gelenk glendike jel daha okkararp gzn kamamasnnler.

Dier uygulamalarEkran uygulamas says on binle-ri bulmasna ramen bir ka r-nekten bahsetmek mmkndr: Radyo donanm. Saatler. Navigasyon sistemi panelleri.

35

Gz kamatran kElektrokimyasal jel

Gz kamatrmayan yansma

Kararan ayna.

Gsterge tablosundaki veri grntlemeekran:

Analog ve dijitalDijital ve Analog terimleri, tama-myla zt anlamldr nk dijital,bir eyin modifikasyonlarnnhassas bir ekilde ve belirlenmiyakn aralklarla gerekletirilme-si anlamn tarken Analog teri-mi srekli deiken bir hareketleilgili olduu anlamn tar.Bunu bir rnekle anlayacaz: Birampul younluunun ayar-lanmas, iki farkl yolla yaplabilir: Analog: akm ve dolaysyla ve-rilen voltaj snrlayan seri olarakbalanm bir potansiyometre

kullanr: bu da ampuln srekliolarak ayarlanm bir voltajlabeslenmesini salar.Dijital: ayarlama, nceden belir-lenmi sabit oranlara gre voltajbesleme deerlerinin ncedenbelirlenmesiyle gerekletirilir, buda kademeli bir kontrol salar.Analog elektronik devreler, elek-trik sinyallerini ykseltmek veyaartrmak iin bu zelliklere grealan aksamlar ve entegrelerikullanarak belli bir sre boyuncadeien voltaj sinyalleri kullanr.Dijital elektronik devreler, dijitalsinyalleri kullanarak entegrelerlealr; bu sinyaller, genilii vefrekans deiiklik gsterebilenelektrik sinyallerine dayaldr.Atmlarla almann nemi, bil-gilerin "ikilik" dzende iletilebil-mesi gereine dayanr (sadeceolas iki durum: 0 veya 1) ve buda dijital teknolojinin ve "mantk"elektronik devrelerinin temelinioluturur.

kilik sistemkilik sistem, iki voltaj dzeyi ve-ya durum gstererek "semboller"kullanan bir kodlama yntemidir.

"Elektronik kontrol nitesi, mantk hesaplar yapmas

gereken tm devreleri ve elektronik aksamlar ierir. niteler, motor ynetim

sistemlerinin yannda pek ok "akll" uygulamann temelini oluturur."

KONTROL NTES: DJTAL TEKNKLER

B O O L E M A N T I I19. yzyl ortalarna doru filozof ve ma-tematiki George Boole, daha nce bili-nenden tamamyla farkl bir matematik-sel teori gelitirdi ve bu teori daha dagelitirilerek modern an bilgisayarla-rnn temelini oluturdu.Cebir mant ya da ikilik dzen mant- olarak da bilinen Boole teorisi, man-tk devrelerinin tasarmnda kullanlanmatematiksel bir sistemdir. Sadece ikiolas durum gz nnde bulundurulur:doru veya yanl; ak veya kapal; 1veya 0 gibi. Sadece bu olaslk durum-larn hesaba katarak bir ampul alpkapatlabilir, bir rle uyarlabilir veyauyarlmaz ya da bir transistor, sinyaliiletir veya iletmez.

ANALOGALIMA

DJTALALIMA

Kontrol konumlar Kontrol konumlar

Order a b c d e

1 0 1 0 1

21:2 = 10 1(e)

10:2 = 5 0(d)

5:2 = 2 1(c)

2:2 = 1(a) 0(b)

16 8 4 2 1

1 1

2 1 0

3 1 1

4 1 0 0

5 1 0 1

6 1 1 0

7 1 1 1

Bu deerler, yksek voltaj veya birya da dk voltaj veya sfrdr.kilik kod sistemi, sadece iki sinyalkullanarak kelimeleri kodlamaktakullanlan Mors kodu sisteminebenzer.kilik kodlar, daha sonra herhangibir ondalk sayy temsil etmesiiin kullanlacak olan bir ve sfrkmeleri olarak kolay bir ekildegsterilir.

Dijital elektronik devreler, saylarikilik kod eklinde saklar ve gn-derir ve herhangi bir deeri ifadeetmek iin sadece iki saynn ge-reklidir. Herhangi bir ondalk sa-ynn, ikilik dzende hesaplanabil-mesi, dijital mantk ve matematikarasnda dorudan bir ilikininvarln gsterir.

37

Ondalk say kilik say

Blme ilemi

Bit basama

Bit deeri

Blm Kalan

Sra

kilik dzenden ondalk dzene evrim

Yandaki tablo, eitli ikilik saylar ve onla-rn ondalk edeerlerini gsterir.Her sfr veya bir deeri bir bit olarak ad-landrlr ve belli bir saydaki bitler bir keli-meyi meydana getirir. Her bit (ikilik say)tarafndan doldurulan konumun zel bir"basamak" deeri vardr. Sadaki ilk bit, 1'itemsil eder; ikinci bit 2'yi temsil eder; n-c 4; drdnc 8; beinci 16 v.b.

Ondalk dzenden ikilik dzene evrim

Ondalk bir sayy ikilik bir sayya evirmekiin blme ilemi artk gereklemeyinceyekadar 2 saysyla blmek gereklidir. 2 ileblme ileminin sonucu olarak elde edilensay, her blme ileminden kalan ile sonblmn toplamdr. evrim, bitlerin gste-rildii gibi en dk basamak deerindenen yksek basamak deerine doru tersolarak sralanmasyla elde edilir.rnek, 21 saysnn ikilik edeerini eldeedilmesini gsterir; 2 ile srekli blerek10101 ikilik says elde edilir.

A B Q

0 0 0

0 1 0

1 0 0

1 1 1

Q = A x B

A B Q

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 1

Q = A + B

Bilimsel temeliElektronik mantnn temeli olanmantk kaplar, herhangi bir bil-ginin veya kararn evet veya ha-yr olarak sadece iki kelimeyedayanmas, bir baka deyile iki-lik kod gereine dayal olmas-dr, nk herhangi bir mantksalproblem, sadece iki olas cevabolan bir soru zinciri tarafndanaklanabilir: "evet" veya "hayr".Kap kavramlar, dijital sistemle-rin temelidir; hafzalarn ve mik-roilemcilerin meydana getirilme-sinde kullanrlar. kilik saylarkullanarak alr ve tm dijitaldevreler, tr mantk kapskullanarak oluturulur. Y kaps. O kaps. NO kaps.

Bu aksamlarn transistor ve di-yotlar kullanlarak oluturulmas-na ramen almalar, seri veyaparalel balanm rlelerin veanahtarlarn bir bileimine okbenzer. Mantk kaps, girilereve klara sahiptir. k tara-fndaki deer, tamamyla girisinyaline baldr.

Y tr kap (VE)Y tr kap, "hepsi veya hibiri"kaps olarak da bilinir. lk ema,Y tipi bir devreyi ve temsil ettiisembol gsterir. Q kts birlamba olarak gsterilirken girdiler(A ve B) anahtar olarak gsteril-mitir.Mantk tablosu, A ve B girdileri-nin durumuna gre olas Q kt-s kombinasyonlarn gsterir.

KONTROL NTES: MANTIK KAPILARI

"Elektronikte ikili girdi bilgilerine dayal bir karar verilmesi

gerektiinde "mantk kaplar" olarak bilinen devreler kullanlr.

Farkl trlerdeki kaplarn bir bileimi, mikroilemcilerin

ve hafzalarn temelini oluturur."

Y tr kap

GRD IKTI

O tr kap

GRD IKTI

Y devresi kullanarak yaplan bir kontrolrnei

Kontaa seri olarak balanan bir ter-moanahtar kullanarak bir radyatrn al-

mas. Fan, sadece her iki anahtar dakapal olduu zaman alr.

Kontak anahtar

Termoanahtar

Fan

0 1

1 0

W

F F

Devrenin kapal veya aktif (am-pul ak) olduunu belirtmekiin (1) ibaresi kullanlr ve dev-renin ak veya aktif olmad(ampul snk) belirtmek iin s-fr (0) kullanlr.

O tr kap (VEYA)O tr olarak belirtilen mantkkaps, A ve B girdilerinin biriveya her ikisi yksek voltaj de-erine sahip olduunda Q kt-sn yksek voltaj deeri olarakverir. Bir nceki sayfadaki ikinciemada O devresi, gsterildiigibi anahtarlardan olumutur;anahtarlardan herhangi biri ka-patldnda (1) ampuln yana-ca anlalabilir.Herhangi bir kap aldndayolcu blmesindeki lambannyanmas olaynda olduu gibifarkl anahtarlar kullanlarak birn yaklmasn bir rnek ola-

rak gsterebiliriz.Buradaki ema, i aydnlatmalambasnn yanmasn gsterir.Kaplardan herhangi bir ald-nda anahtar (F) kapanr velambadan (W) besleme gerilimigeer.

NO tr kap (DEL)NO tr kap, ters evirici ola-rak da bilinir ve de daima girdi-nin aksi deerine sahip olansadece bir girdisi ve bir ktsvardr; rnein girdi bir ise ktsfr olur.NO tr kaplar, genellikle dierkap trleriyle birlikte kullanlr;NO-Y trne veya NO-O tr-ne benzeyen yeni kaplarn el-de edilmesi iin karmak man-tk ilemlerinin kavranmasnkolaylatran matematik tanm-lar ve mantk tablolar kullan-lr.

39

Sol kap anahtar Sa kap anahtar

FAY D A L I B L G L E RTerimlerin anlamSadece 1 veya 0 deerlerine sahipolabilen bilgilerin en kk nitesi, bitolarak bilinir. Ad, "binary digit" kelime-lerinin ksaltmasndan tretilmitir. Bil-gisayarlar tarafndan kullanlan bilgile-rin temel birimi, 8 bitlik deere eit olan"bayt" (1) olarak bilinir. Baytlar, kelime-lerin veya karakterlerin temsil edilme-sinde kullanlr. Gnmzde bilgisayar-lar, 32 veya 64 bit kullanlarak kelime-lerle birlikte alr.

(1) Bayt, sekizli veya 8 paradan oluan anlamnagelir.

GRD IKTI

O devresi kullanarak yaplan bir kontrol rnei aydnlatma lambas, farkl anahtarlarkullanlarak yaklabilir. Bunlarn her biri,lambay yakmak iin bamsz olarak kulla-nlabilir.

NO tr kap

KONTROL NTES: TASARIMI

"Kontrol nitesinin kalbi, bir seri entegre devreden meydana gelmitir:

mikroilemci, program hafzas, veri hafzas ve de girdileri ve

ktlar kontrol eden devreler."

KONTROL NTESMikroilemciMikro ilemci, grevi harici birveriyi deerlendirmek olan vebuna dayal olarak darya gn-derilen bir seri veri ve sinyaloluturan kontrol nitesinin iineyerletirilmi ve tek bir entegredevre iine sktrlm bir cihazgrubundan meydana gelmitir.Bu ilem, veri ileme olarak bili-nir ve veriyle daima ne yapld-n "bilmek" iin ne zaman, naslve nerede devreye sokulmasnbelirten bir "program" gereklidir.Program, makinenin anlayabile-cei (programlama dili) bir dildeyazlan emirler ve talimatlar seri-sinden meydana gelmitir ve buprogram, silme riskinin olmadbir yerde "saklanr". Mikroilem-ciyi altrmak iin temel talimat-lar ieren hafza, sadece okumahafzas olarak bilinen ROM haf-zada saklanr.Mikroilemci ayn zamanda veri-leri geici olarak saklamak iinbir alana ihtiya duyar; buradasensrler tarafndan gnderilenveriler kaydedilebilir ve talimat-larla birlikte alan program yk-lenebilir; okuma yazma hafzasolan ve silinebilen bu hafza,RAM hafza olarak bilinir (bu,hata mesajlarn tutan hafzadr). Mikro sistem tarafndan kontroledilen her sistem iin program

farkldr; rnein, ABS sistemi,Elektronik Enjeksiyon iin Kon-trol nitesi tarafndan kullanlanfarkl deerlere sahip zel bir i-letim programna ihtiya duyar.

Merkezi lem nitesi(CPU)CPU, mikroilemcinin iinde yeralr ve sistemin beynini oluturur.ki ilevi vardr: veri ileme vetm sistem faaliyetlerinin koordi-nasyonu. Kontrol nitesinde ayr-ca veri hatt ve de giri ve kara-yzleri de bulunmaktadr.

Analog-dijital evirici

Sensrler

Veri hattVeri busu, sensrlerden gelen bil-gilerin mikroilemciye gidip gelir-ken ve buradan son g aamala-rna giderken zerinden getii birseri toplama hattdr. CPU'nun y-netim modlleriyle temas halindekalmasn salar.

Girdi / kt ara-yzleriBunlar, sensrlerle aktatrleriniletiim kurmas iin kullanlan birseri entegre devreden meydanagelmitir ve ayrca bu ara-yzler-de de bulunan kontrol nitesi dev-

resine, analog-dijital eviricilere vedijital-analog eviricilere baldr. Analog-dijital ve dijital-ana-

log eviricilerAnalog-dijital eviriciler, analoggirdi sinyallerinin dijital atmlaraevrilmesini salar. Mikroilem-ciye gnderilen dijital atmlar,sonradan dijital-analog evrici-ye gnderilip bir analog sinyalleilgili aktatrn altrlmasnsalayan kt emirlerinin dik-katlice hazrlanmas iin kulla-nlr.

41

Mikroilemci

CPU

RAM ROM

Hafza Hafza

Veri hatt

Dijital-analog evirici

Aktatrler

Bilgiler, ilgili aktatr altrmak iin ana-log-dijital eviriciden meydana gelmi birara-yz zerinden giri yapar ve veri hat-larndan geerek bilgilerin ilendii ve diji-tal-analog eviriciye tekrar gittiimikroilemciye ve hafzalara gider.

1. 4.

2. 5.

3. 6.

1. Belirtilen sensrleri her birineuygun olan alma prensibiyleilikilendirin.

2. Manyetik kapatmal kontak han-gi elektronik kontrol sistemindebulunur?

A. Yakt enjeksiyonu.B. Hava yast.C. ABS.

KEND KENDN DEERLENDRME EGZERSZLERAadaki sorular mevcut kendi kendine alma elkitabn anlama derece-

sinin belirlenmesini salayan kendi kendini deerlendirmeyi amalar.Baz sorularn 2 veya 3 doru cevab vardr.Farkl sorular ve altrmalar, her konunun anlalma derecesini belirlemek

iin 3 ana gruba blnmtr. Test tamamlandnda her grubun doru cevapsaysn saymak gerekmektedir.

Doru cevap says yeterli deilse ilgili blmn tekrarlanmas gerekmekte-dir.

1. Motor devri sensr A. Piezoelektrik tip

2. Yanal hzlanma sensr B. Termoelektrik tip

3. Soutma suyu seviyesi sensr C. Manyetik tip

4. Scaklk sensr D. Fotovoltaik tip

5. Manifold basnc sensr E. Elektrikli iletken tip

6. Gne radyasyon sensr F. Hall etkisi tipi

1. SENSRLER

AB

C

43

3. Scak tel tipi hava ktle ler aadaki diren tipini kullanr:

A. NTC.B. LDR.C. PTC.

4. Aadaki sensrleri belirtilen sembollerle tanmlayn.

5. Aadaki hall etkisi uygulamalarndan hangisi doru deildir?

A. Yanal hzlanma sensr.B. GPS sistemlerindeki Manyetik alan dedektr.C. Direksiyon kilit asnn lm.D. Motor devir sensr.E. Elektrik akmnn lm.

A B C

A B C

A

B

C

6. Rezistans gibi alan n stmabujilerinin deeri sndnda:

A. Artar.B. Der.C. Arzalanr.

7. Aadaki ilemcileri belirtilensensrlerle tanmlayn:

7. Aadaki ilemcileri belirtilen sensrlerle tanmlayn:

2. LEMCLER

AB

C

45

9. Kademeli motorda, rotorunhareketini ne salar?

A. Sarmn alternatif beslenmesi.B. Sarmn ezamanl beslen

mesi.C. Sarmn paralel beslenmesi.

8. Snrl devir rlanti dengeleme valfinin maksimum ak ve kapal konu-muyla eleen enerjilendirme sinyali iftini belirtin:

10.Dijital kontrol ifadesinde, kont-rol nitesi aadakilerden han-gisini kullanarak almaktadr?

A. Analog teknoloji.B. kili impuls.C. Deiken frekans.

12.Farkl uygulamalar iin kullan-lan iki kontrol nitesi arasndakitemel fark hangisinde bulunur?

A. RAM hafzas.B. ROM hafza program.C. Mikroilemci.

3. KONTROL NTELER

11. Dijital bir sistemde, iki veya daha fazla durumdan kaynaklanan bir ka-rar verilmesi gerekirse, hangi bileenler kullanlr?

A. Mantk geileri.B. Mikroilemci.C. RAM hafzas.

47

ECOLOGICALPAPER

SERVS BLMServis Organizasyonu

Teknik durum 11.96. rnn sabit gelime ve ilerlemesinden dolay, burada bulunan bilgiler olas deiikliklere urayabilir.Bu elkitab SEAT reklam organizasyonunun zel kullanm iindir.

ZSA 23807979003 ING03DB Mart '97 90-03