I

I. ULUSLARARASI IDIR SEMPOZYUMU

SOSYAL BLMLER BLDR KTABI (19-21 Nisan 2012-Idr)

Editr

Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI

IDIR-2013

II

SOSYAL BLMLER BLDR KTABI

Danma Kurulu

Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatrk niversitesi)

Prof. Dr. Kerem KARABULUT (Atatrk niversitesi)

Prof. Dr. Uur GLLL (Atatrk niversitesi)

Prof. Dr. Cevat BAARAN (Atatrk niversitesi)

Prof. Dr. Turgut KARABEY (Atatrk niversitesi)

Do. Dr. Murat KKUURLU (Karadeniz Teknik niversitesi)

Do. Dr. Erdal AYDOAN (Atatrk niversitesi)

Do. Dr. smail EYPOLU (Atatrk niversitesi)

Do. Dr. Mevlt ZBEN (Atatrk niversitesi)

Do. Dr. Nuray KARACA (Atatrk niversitesi)

Do. Dr. Mehmet ZAMAN (Atatrk niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Mehmet Nuri INARCI (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Osman BLGN (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. erife TAL (Ordu niversitesi)

Editr

Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)

Yayn Komitesi

Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Fatih ZKAN (Idr niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER (Idr niversitesi)

III

Ar. Gr. lyas ALTUNER (Idr niversitesi)

Ar. Gr. Derya AKSOY (Idr niversitesi)

Ar. Gr. Hazal Ceylan ZTRKER (Idr niversitesi)

Ar. Gr. zkan AYDAR (Idr niversitesi)

IV

LAHYAT BLDRLER

Yrd. Do. Dr. Abdullah PO

XIX. Yzyln Sonlarnda Irakta Snn Ulema zerinden ii(Cafer) Toplumunu

Tahrik Etmeye Ynelik Faaliyetler1

Yrd. Do. Dr.Bekir KLE

Akln lah Hakikatleri Kavrama(ma)sna Dair Bir Deerlendirme.8

Yrd. Do. Dr. Osman BLGEN Buharinin Siyer/Meazi Rivayetlerine Yaklam..23

Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER

Cafer-i Sadkn Hadisilii ve Snni Hadis Kaynaklarndaki Rivayetleri..33

Yrd. Do. Dr. Zeki TAN Kurn- Kerime Gre Toplumsal Farkllklar Bir Arada Yaatmada Mabetlerin Fonksiyonu61

Yrd. Do. Dr. BRAHM AKGN

KURAN PERSPEKTFNDE TEFEKKR ..90

SANAT TARH BLDRLER

Yrd. Do. Dr. erife TAL

Kayseri Arkeoloji Mzesinde Bulunan Bir Grup Seluklu Mterek Sikkesi..113

Yrd. Do. H.Serdar MUTLU Malatya Yresi Hammaddeleri le retilen Gvelerde Ssleme Uygulamalar.139 Nesrin ZSOY, Sinan ENEK Sanatta Matematik ve Geometri...149

r. Gr. Yunis YILMAZER

ada Trk Seramik Sanatnda Resimsel Araylar..160

Ar. Gr. Hazal Ceylan ZTRKER Kervansaray Tipolojilerinin Trk Corafi Sahasndaki Genel Geliimi zerine Bir Bak.173

V

Ar. Gr. Sahure INAR Karstaki Osmanl Evleri zerine Bir Deneme185 hsan ASLAN Idr Sivil Mimari Yaplar (Rus Dnemi)219

CORAFYA BLDRLER

zlem Tan Corafi aret Olarak Ar Da ve Ar Dann Igdr linin Turizmine Katks..223 Glpnar AKBULUT

Ardahan-Kars-Ar-Idr llerinin Jeoturizm Potansiyeli.250

KTSAT BLDRLER

Prof.Dr. Uur GLLL

Etnosentrizm ve Moda ncl likisi, ran ve Trkiyede niversite rencileri zerine Bir Alan Aratrmas.279

Prof.Dr. Kerem KARABULUT

Tuzluca lesinin Sosyo-Ekonomik Durumu zerine Bir Uygulama302

Prof. Dr. Kerem KARABULUT, Ali SHAHINPOUR

Tebrizin Ekonomik Potansiyeli ve Trkiye in Frsatlar317

Do.Dr. Mustafa TEKN

Idrda Eitim Hizmet Kalitesinin ller Aras Gelimilik Dzeyi: 2000den 2010a.327

Do.Dr. rfan KALAYCI

Idrn Kalknma Arlar: Rekabet Endeksleri Inda Bir Deerlendirme343

Do. Dr. Selim BAAR, r. Gr. Serkan KN

Snr Ticaretinin Blge Ekonomisine Etkisi..360

VI

Do.Dr.Ayhan GENLER

Idrda Salk Hizmet Kalitesinin ller Aras Gelimilik Dzeyi: 2000den 2010a..381

Ar.Gr. Pelin ATLA

6102 Sayl Trk Ticaret Kanununa Gre Anonim irkette Denetiler405

Dr. Krat HACITAHROLU

Idrda G k Tahmini (2017-2020)..418

Aye Nur ARSLAN

G klar Asndan Idrn Kars ve Ardahan le Mukayesesi..432

Yunus Emre KOCAKAYA, Yemliha Yavuz DURUKAN

Trkiye-ran 2000-2010 D Ticaret likileri..461

EDEBYAT BLDRLER

Yrd.Do.Dr. Blent ARI

Trklerde Idr..472

Rven MEMMEDOV

Folklor Motifleri zerine Yazlm ocuk Eserlerinde Milli Deerlerin Tecessm (1970-1980li Yllar).499

Derya AKSOY

Nedimin Gazel Bahesinde Aan iekler...510

Sait KK

Aras Nehri Boylarnda Ouzlar Ve Ozan Dede Korkut..528

SOSYOLOJ BLDRLER

Yrd. Do.Dr. Mevlt ZBEN

"Sessizlik ve Toplumsal Eitsizlikler tekilii na Eden Sosyal Anormalite ve Kirlilik".......................................................................................................................568

VII

zkan AYDAR

Tketici Davranlarna Etkisi Bakmndan Kitlesel Tketimin Yeni Adresi Alveri Merkezleri.................................................................................................................578

TARH BLDRLER

Prof. Dr. Mesut APA

"Birinci Dnya Sava'ndan Sonra Dou Anadolu'da Kzlay ( Hilal- Ahmer ) Yardm Heyetleri"....................................................................................................................587

Do. Dr. Erdal AYDOAN

Cumhuriyet Dneminde Idr'da Nfus Hareketleri ( 1927-1960 ).......................599

Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI

Demokrat Parti'nin Kuruluu ve Kars'ta rgtlenmesi.........................................608

Yrd. Do. Dr.Songl KEEC KURT

Osmanl Devletinde zel Mslman ve Gayrimslim Okullarn Karlatrlmas.................................................................................................624

Dr. Oktay KIZILKAYA

XIX. Yzylda Revan ve evresi.............................................................................636

Dr. Makbule SARIKAYA, Dr. Glpnar AKBULUT Idr Soykrm Mzesi ve nemi............................................................................648 Do. Dr. Hseynov Yusif HSEYNOLU Azerbaycan Trkiye Mnasebetlerinde Milli Lider Haydar Aliyev'in Rol..........666 Aslan TURLYBEK., Dinora ZHUMATAYEVA Osmanl -talyan Sava ve Enver Paa.................................................................675 Okt.Muzaffer BAKAYA Cumhuriyet'in lk Yllarnda Idr'da Pamuk Ziraat ve Serdarabat Baraj Meselesi............................................................................................................696

VIII

Aydan GRLYER Cumhuriyet'in lk Yllarnda Kars'ta Tiyatro Faaliyetleri ve Azeri Kltrnn Etkisi................................................................................................................717

1

LAHYAT BLDRLER

XIX. Yzyln Sonlarnda Irakta Snn Ulema zerinden i (Cafer)

Toplumunu Tahrik Etmeye Ynelik Faaliyetler

Yrd. Do. Dr. Abdullah PO*

The Activities Aiming to Incite the Jafarite Community in Iraq with Reference to

Sunni Scholars Near the end of the 19th Century

Abstract: This paper is based on documents obtained from the archives of the Prime

Ministry. At first the situation of the Jafarite population living in Iraq under Ottoman

rule near the end of the 19th century is briefly related. After that, we will explain the

activities aiming to Incite the Jafarite community in Iraq with Reference to Sunni

Scholars, in this period where Shiite belief rapidly spread in the region.

Keywords: Ottoman, Iraq, Sunni, Shiite, inciting

zet: Bu teblide, Babakanlk Arivinden temin edilen belgeler esas alnarak nce

XIX. yzyln sonlarnda Osmanl hkimiyetindeki Irakta yaayan Cafer tebaann

durumuna ksaca temas edilecektir. Ardndan da blgede iliin hzl bir ekilde

yayld bu dnemde, Snn ulema zerinden Cafer toplumunu tahrik etmeye ynelik

faaliyetler ele alnacaktr.

Anahtar Kelimeler: Osmanl, Irak, Snn, i, Tahrik

Snn slamn temsilcisi olan Osmanl idaresindeki Caferler, mezhep

farkllndan dolay herhangi bir ayrma tabi tutulmamtr. Onlarn rahat bir ortamda

yaamlarn srdrebilmeleri iin hem yerel yneticiler hem de merkez otorite

gereken ihtimam gstermitir. Osmanl ynetiminin, Cafer vatandalarna salad

huzur ve gven ortam bizzat kendileri tarafndan da beyan edilmitir. Nitekim Badat

vilayetinin Smerr kasabas ilerinden 59 kiinin imzas ile 31 Mays 1894 tarihinde

merkeze ekilen telgraf metninde yle denilmektedir:

2

Mezhepdalarmz olan iler ile bir iki seneye gelinceye kadar sye-i adlet

vye-i hazret-i hilfetpenhde keml-i huzr ve rhatla imrr- evkat itmekde

ve kffe-i umr ve mumeltda ehl-i snnet ile msv tutularak ve edye-

mefrza-i hazret-i zllullahiye muvzabetle ml ve cn ve rzlar her bir

tecvz ve tedden masn bulunmakta iken 1

Bu ifadeler, Osmanl vatanda olan Caferlerin uzun bir sre huzur iinde

yaadklarn, onlarn mal, can ve rzlarnn teminat altna alndn, Snnlerle eit

tutularak kendilerine adaletle muamele edildiini belgelemektedir. Ancak sz konusu

kaytta geen bir iki seneye gelinceye kadar ifadesi 1890l yllardan itibaren

Iraktaki istikrarn bozulmaya baladn gstermektedir.

XIX. yzyln sonlarna doru Irakta ilik hzl bir ekilde yaylmtr.

Nitekim 9 Haziran 1892 tarihli bir belgede Hille, Kerbel, Smerr ve evredeki dier

ehirlerde yaayan Araplarla airetlerin byk bir ksmnn on sene ncesine kadar

Hanef mezhebine mensup olduu belirtilmitir. Ayn kaytta Acem ahundlarn

tevikleriyle blgede iliin hzl bir ekilde yayldna da dikkat ekilmitir2.

Iraktaki Snn kabilelerin, ilie dnmn tahlil eden Nakasha gre de XIX.

yzyln sonlarna doru Cafer nfus artmtr. XX. asrn ilk eyreinde ise blgedeki

ilerin oran % 50nin zerine kmtr3.

Demografik yapnn Caferler lehine deimesine paralel olarak Iraktaki

huzur ortam da bozulmutur. Bu dnemde Snn ulema zerinden Caferlerin srekli

tahrik edilmeye alld grlmektedir. Caferleri kkrtma faaliyetleri srasnda

kullanlan materyallerin banda Ehl-i Snnet limleri tarafndan aya kar yazlan

reddiye tr eserler gelmektedir. Nitekim 7 ubat 1887 tarihli bir belgede, Badattaki

Caferler tarafndan nceden verilen bir ikyet dilekesine atf yaplmtr. Sz

* Idr niversitesi lahiyat Fakltesi.mail: abdullah.pos@igdir.edu.tr 1 BOA, DH. MKT, Dosya No: 252, Gmlek No: 27. 2 BOA, Y. PRK, MF, Dosya No: 2, Gmlek No: 36. 3 Nakash, Yitzhak, Snn Irak Kabilelerinin ilie Dnm, ev. Zeki Tekin, slm

Aratrmalar Dergisi, XV/III, 2002, s. 387, 397. XIX. yzyln sonlarnda Iraktaki Snn ve i nfus verileri iin ayrca bkz. Cuinet, Vital, La Turquie dAsie, Paris 1894, III, 17. 131, 132, 143, 199, 208, 220-221; emseddin Smi, Kmsul-Alm, stanbul 1306, II, 1324-1327, V, 3812; Deringil, Selim, The Struggle Againist Shiism in Hamidian Iraq: A study in Ottoman Counter-Propaganda, Die Welt des slam, New Ser., Bd. 30, Nr. 1/4, (1990), p. 49; z, Mustafa a, DA, stanbul 2010, XXXIX, 114.

3

konusu dilekede daha nce Kerbelda kad naiplii yapan akir Efendinin, iler

aleyhine bir risale yaymlad belirtilmitir. Bu risaleden dolay Snnlerin, Caferlere

dman olduu ifade edilerek merkez idareden adaletin salanmas talep edilmitir4.

21 Mart 1888 tarihli bir belgede bu konuya dair detayl bilgilere yer

verilmitir. Buna gre akir Efendinin bastrd risaleden dolay Badattaki

Snnlerin, Caferlere dman olduu ynndeki ikyet, eyhlislama havale

edilmitir. Fetva makam da sz konusu risale hakknda bir inceleme yaptrmtr.

Yaplan tahkikata gre akir Efendinin risalesi, Caferler aleyhine yazlm bir eser

olmayp Lahordan fetva isteyen bir kiinin sorusuna Irak ulemas tarafndan verilen

cevaplardan ibarettir. Caferlerin ikyetine konu olan risalenin cevb- savb olmak

zere metnet-i lyka ile kaleme alnm ifadeleriyle deerlendirilmesi, srf mezhep

farkll sebebiyle telif edilmi alelade bir eser olmadn gstermektedir. Bu risale,

kendilerini i olarak tantan bir frkann, ashb- kirm ve zellikle de ilk halifenin

irtidat ve kfrlerini dile getiren itikatlarnn reddini ihtiva etmektedir. Eserde,

Caferlere asla hakaret edilmedii de belirtilmitir. Ayrca onlarn houna gitmeyen

herhangi bir muamele ile karlap karlamadklarnn yerel yneticiler tarafndan

aratrlmas ve her snf tebaa hakknda icra klnan adaletin Caferlere de salanmas

gerektiine vurgu yaplmtr5.

Fetva makamnn ikyete konu olan eser hakknda yaptrd aratrma

neticesinde ulalan sonular, Iraktaki bir Ehl-i Snnet liminin, Lahordan sorulan

sorular zerine kaleme ald risalenin, olduka mbalaal ve hatta gerek d

beyanlarla blgedeki i toplumunu, Snnlere kar tahrik etmek iin kullanldn

gstermektedir.

4 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1398, Gmlek No: 21. Caferlerin ikyetine konu olan eserin

ad el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyyedir. Bu risale, Badat mfts ihbddn Mahmd lus tarafndan 1838 ylnda yazlmtr. Eser ilk defa Badatta mellifin olu Ahmet akir Efendi tarafndan 1301/1884te baslmtr. Bkz. ihbddn Mahmd el-ls, el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyye, Badat 1301, s. 1, 65. Ayrca eserin yazma nshalar ile daha sonraki basklar iin bk. Muhammed Erolu, ls, DA, stanbul 1989, II, 551; Alican Dadeviren, ihbddin Mahmd el-lus, Hayat, Eserleri ve Tefsiri Rhul-Men, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, III, 375, 146. dipnot; Mnir Hasan, lsnin iaya Kar Reddiyesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002, s. 39.

5 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1495, Gmlek No: 111.

4

akir Efendi tarafndan yaymlanan reddiye ierikli risalenin yannda,

Iraktaki dier ulema ve merann konumalarnn da Snnlerle iler arasnda fitne

arac haline getirildii grlmektedir. Nitekim 23 Mays 1886 tarihinde Tahrandan

stanbula ekilen telgrafta Smerr naibi, mfts, belediye reisi ve bunlarla ayn

fikirde olan kiilerin, ehirde oturan ran vatanda baz ulema ile talebeyi tahkir

ettiklerinden ikyet edilmitir. Belde naibinin minberden, Cafer mezhebini tezyif

ederek onlarn mallarnn helal olduuna hkmettii de iddia edilmitir. Ayrca

durumun Badat vilayetine bildirilmesine ramen valinin bu ie gereken ehemmiyeti

vermedii de ifade edilmitir. Telgrafn devamnda iki devlet arasndaki iyi ilikilerin

gelitirilmesinin arzu edildii bir dnemde, Smerr naibi ve mftsnn herkesin

gz nnde Cafer mezhebine dil uzatmasnn iki millet arasnda dmanla yol

aaca uyarsnda bulunulmutur. Bu balamda olayn birinci dereceden

sorumlularnn Smerrdan srlmesi ve onlara yardm eden kiilerin de eitli

cezalara arptrlmas talep edilmitir6.

Osmanl merkez ynetimi, Tahrandan gelen telgraftan sonra Smerr

mfts hakkndaki iddiadan dolay Badattan, rana bir telgraf ekildii bilgisine

de ulamtr. Bu durumdan yerel yneticileri annda haberdar ederek onlardan,

blgede kabilecek fitneyi nlenmelerini istemitir7.

29 Austos 1886 tarihinde altnc ordu komutan Hidayet Paadan gelen

ifreli telgrafta ise Smerr mftsnn, Caferlere hakaret ettiine dair ikyeti

aratrmak zere gvenilir bir zabit grevlendirildii bildirilmitir. Yaplan tahkikat

srasnda iler, mftnn Caferleri tahkir ettiiyle ilgili iddiann halk arasnda

azdan aza yayldn sylemilerdir. Ancak hem Smerrdaki iler hem de ran

ehbenderi, mft hakkndaki sulamaya ahit gsterememitir. Snnler ise sz

konusu iddiay tekzip etmilerdir8. Oysa Tahrandan gelen telgrafta, Smerr naibi ve

mftsnn, Cafer mezhebi aleyhindeki szlerini herkesin gz nnde syledikleri

iddia edilmiti9.

6 BOA, Y. PRK. EA, Dosya No: 5, Gmlek No: 24. 7 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1351, Gmlek No: 72. 8 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 9 BOA, Y.PRK. EA, Dosya No: 5, Gmlek No: 24.

5

Altnc ordudan gelen telgrafa gre Smerrda ikamet eden Mirza Mehmet

Ali, adliyede mahkm olan olunun kurtarlmasn mftden rica etmitir. Mft

Efendi ise adl makamlarca verilen hkme bir ey yapamayacan sylemitir. Bunun

zerine mftnn, Caferleri tahkir ettiine dair ayia yaylmtr. Mft hakkndaki

iddia, iler arasnda dilden dile dolamasna ramen onun hakaret ierikli szlerini

bizzat kendi azndan iiten herhangi bir kiiye rastlanmamtr. Esas mesele ise Mirza

Mehmet Alinin mftye olan kin ve garazndan kaynaklanmtr10.

Bahsi geen telgrafta ranlerin bu bbdaki srrlarna mebni kayd ile ayn

konunun ele alnd 3 Kasm 1886 tarihli bir baka belgede geen ran sefret-

hnesinden vukua gelen mstedyt- mtevlye11 ifadesi, hem devlet olarak

rann hem de Iraktaki ran vatandalarnn bu konuya gereinden fazla mdahil

olduklarn gstermektedir. Osmanl yerel yneticileri de, bu duruma atf yaparak

mft hakkndaki sulamann herhangi bir kargaaya yol amadan sonulandrlmasn

arzu etmilerdir. Ancak Mft Efendi ile Mehmet Alinin Smerrda bulunduklar

mddete beldedeki kutuplamann nlenemeyeceine de dikkat ekmilerdir12.

Bu bilgiler, Ehl-i Snnet ulemasnn yapt konumalarn arptlarak i

toplumunun, Snnlere kar kkrtldn gstermektedir. Yaplan tahrik faaliyetleri

neticesinde Smerrda 27 Haziran 1894 tarihinde iki grup arasnda, Caferlerden iki

kiinin lm ile sona eren bir atma yaanmtr13.

Yukarda verilen bilgilerden u sonular karmak mmkndr: Osmanl

idaresi, Iraktaki Caferleri, Snnlerle daima eit tutmak suretiyle bu iki mezhep

mensuplar arasnda denge siyaseti yrtmtr. Hukukun uygulanmas noktasnda

hibir ayrm yapmamtr. Bir arada yaayan Snnlerle Caferler arasnda fitneye

sebep olabilecek trden iddialar, her trl nyargdan uzak bir ekilde en ince

ayrntsna kadar aratrmtr. Bu sayede hem Caferlerin madur edilmemesi iin

gerekli nlemleri almaya alm hem de Snnlerin zan altnda kalmasna msaade

etmemitir. Alnan tm tedbirlere ramen XIX. yzyln sonlarnda Iraktaki Snn

kabilelerin kitlesel olarak iletirildii bir ortamda, Snn ulema tarafndan kaleme

alnan reddiye tr eserlerle yaplan konumalarn olduka mbalaal ve bazen de

10 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 11 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 12 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 13 BOA, DH. MKT, Dosya No: 252, Gmlek No: 27.

6

gerek d haberlerle i toplumunu, Snnlere kar kkrtma arac haline

getirilmesinin nne geilememitir. Yaplan tahrikler sonucunda Smerrda

Caferlerden iki kiinin lm ile sonulanan bir olay meydana gelmitir.

Bu teblide, Irakn yakn tarihinde, Snnlerle iler arasnda yaplan tahrik

faaliyetleri sonucunda yaanan ac bir hadiseye dikkat ekilerek gnmzde Idrda

bir arada yaamaya devam eden bu iki topluluun, tarihten gerekli dersleri

karmasna ve bylece daha huzurlu bir ortamn oluturulmasna bir nebze de olsa

katk salanmas amalanmtr.

7

Bibliyografya

Ariv Belgeleri

BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 252, Gmlek No: 27.

BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1398, Gmlek No: 21.

BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1495, Gmlek No: 111.

BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1351, Gmlek No: 72.

BOA, Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak, Dosya No: 196, Gmlek No: 1.

BOA, Yldz Tasnifi Perakende Evrak Maarif Nezareti Maruzat, Dosya No: 2,

Gmlek No: 36.

BOA, Yldz Tasnifi Perakende Evrak Elilik ve ehbenderlikler Tahrirat, Dosya No:

5, Gmlek No: 24.

Dier Kaynaklar

ls, ihbddn Mahmd, el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyye, Hamidiye

Matbaas, Badat 1301.

Cuinet, Vital, La Turquie dAsie, c. II-III, Paris 1894.

Dadeviren, Alican, ihbddin Mahmd el-lus, Hayat, Eserleri ve Tefsiri

Rhul-Men, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, III, 2001,

ss. 359-390.

Deringil, Selim, The Struggle Againist Shiism in Hamidian Iraq: A study in Ottoman

Counter-Propaganda, Die Welt des slam, New Ser., Bd. 30, Nr. 1/4, 1990,

pp. 45-62.

Erolu, Muhammed, ls, DA, c. II, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1989, ss.

550-551.

Hasan, Mnir, lsnin iaya Kar Reddiyesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002.

Nakash, Yitzhak, Snn Irak Kabilelerinin ilie Dnm, ev. Zeki Tekin,

slm Aratrmalar Dergisi, XV/III, 2002, ss. 387-397.

z, Mustafa, a, DA, c. XXXIX, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 2010, ss. 111-

114.

emseddin Smi, Kamusl-Alam, I-VI, c. II, V, Mihran Matbaas, stanbul 1306

(1889)- 1314 (1896)

8

AKLIN LAH HAKKATLER KAVRAMA(MA)SINA DAR BR

DEERLENDRME

Yrd. Do. Dr.Bekir KLE*

zet

Bireye dnyev meselelerde yol gsteren bir meleke olarak akl, bir ksm lah

hakikatleri kavrama hususunda yetersiz kalmakta, hatta bazen bir ba ve engel

olabilmektedir. Bundan dolay sfler, akl tmden reddetmemiler; sadece kategorize

edip snrlarn belirlemilerdir. Cz- kll olmak zere balca iki ana kategoriye

ayrdklar akln, cz olann sahalarnda yetersiz grmlerdir. Bunun yannda kef

ve ilhm gibi kendilerine gre ok daha stn idrak vastalarnn varln da kabul

etmilerdir. Bu bildiride bir ksm sflerin, akln ilah hakikatlere ulamaya neden

engel olduuna dair grleri deerlendirilmitir. Bu balamda ncelikle, akln

szlkteki engel anlamnn buna iaret edii irdelenmitir. Sonrasnda ise tasavvufta

akla nem verilmediine dair bir kanaatin doruyu yanstp- yanstmad zerinde

durulmutur. Bu anlamda ksaca, tasavvufun akl d deil akl st bir disiplin

olduu ele alnmtr.

Anahtar Kelimeler: Akl, Kef, Tasavvuf,drk, lah Hakkat.

AN ASSESSMENT ABOUT (NOT)COMPREHENSION OF DIVINE TRUTHS

OF MIND

Abstract

The mind which is guiding the person about worldly matters as a natural faculty

is insufficient to understand the divine truths and sometimes it can be a tangle or

obstacle. Therefore the Sufis do not refused the mind altogether but they only

categorized and identified the boundaries of the mind. They devoted the mind into two

main categories as particular- universal (juzi- kulli) and they think that particular

mind is insufficient in their fields. In addition they have accepted the means of

9

realization as discovery (kashf) and inspiration (ilham) which are more superior than

mindaccording to their ideas. In this paper, some Sufis opinions about why mind is an

obstacle to reach the divine truths is reviewed. In this paper first of all the meaning of

the mind in the dictionary indicates obstacle is examined. Then we are focused on a

belief that Sufism does not give importance to mind is true or not. Shortly, it is

discussed that Sufism as a discipline is superior than mind and it is not irrational.

Key words: Mind,Uncovering, Sfsm, Comprehension, Divine Truths.

Giri

Tasavvufta aklla ilgili grlerin deerlendirmesine gemeden nce akln lgat

anlam ile sflerin akl tariflerine deinmek faydal olacaktr.

Akl lgatte, balama, engelleme, yasaklama, ahmakln zdd, idrak, anlay,

zek gibi anlamlar tamaktadr.1 Akl, Allahn imtihana muhatap olan kullarna

ltfettii bir seciyedir. Hak ile btl ayrmaya yarayan bir nrdur2 ve lah nrdan

yardm alr3.

Araplar, falanca kiinin dili tutuldu, baland ifadesini, akl kknden bir

fiille ifade ederler.4 Tasavvuf adan da, akln zikredilen anlamlar ierisinde en ok

dikkat ekenleri ba ve engeldir. Akla bu mnlarn verilmesinin balca iki

sebebi vardr. Birincisi; cehaletin bir karanlk olmas ve akln nrlandnda bu

karanl datarak cehaleti engellemesinden dolaydr.5Akln cehalet karanlna

engel olan fonksiyonuzerinde duran sflerden birisi ihbddn-i Shreverd (v.

632/1234)'dir. Ona gre, baz mutasavvflarn akla bu ismi vermelerinin sebebi; akln

basretini nr kaplaynca, cehalet karanlnn yok olmas ve gerekleri grmeye

balamasdr. Bundan dolay akla, cehalete mni olduu iin "mni", engel

1 Hris el-Muhsib, el-Akl ve Fehml-Kurn (Akln Mahiyeti ve Kurnn Anlalmas),

tahk. Hseyin el-Kuvvetli, ter. Veysel Akdoan, aret Yaynlar, stanbul 2006, s. 207. 2 Cahid Baltac, Tasavvuf Lgat, Gelenek Yaynlar, stanbul 2011, s.23. 3 Safer Baba, Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye (Tasavvuf Terimleri), Heten Keten Yaynlar,

stanbul 1998, s. 11. 4 bn Manzr, Lisnl-Arab,IV,3046. 5 ihabuddin Shreverd, Avriful-Marif, ter. Dilaver Selvi, yay. Umran Yaynlar, stanbul

1995, s.592.

10

anlamna gelen "akl" ad verilmitir.6 Ayrca akl, kiiyi helake dlecek yerlerden

engellemesi mnsnda da kullanlmtr.7 Akl pratik adan deerlendiren Amir b.

Kays (v. 146/763) bu hususta, Akln seni, seninle ilgisi olmayan eylerden

alkoyabiliyorsa sen akllsn8, demitir. Sfyan b. Uyeyne (v. 198/813) ise, yilii

ve ktl tanyan akll deildir. Ama iyilii tanyp gereini yapan, ktl

tanyp ondan saknan kimse aklldr9 demitir. Bu durumda, bireyin akll kabul

edilebilmesi iin, aklnn gsterdii dorular uygulamas; men ettikleri hususlardan

ise uzak durmas gerekmektedir.

Sflere gre; akla ba ve engel anlam verilmesinin ikinci sebebi de;

onun hakikate ulamadaki engelleyici fonksiyonundan dolaydr. Ahmed Avni Konuk

(v. 1938), mam fi (v. 204/819)nin akln engelleyici rolne dikkat eken bir iirini

yle nakleder:

drak- ukln nihayeti kldir, dmdr.

Ve lemlerin gaye-i say aknlktan ibarettir.

Bu beyitten anlald zere; akl, ilah hakikatleri idrak etmekten ok uzaktr.10

Maklt- emsde yer alan u iir de akln bu anlamn desteklemektedir:

Akl, kiilerin badr, ak bu balar zer

Akl der ki, taknlk etme! Ak da teklifsiz davran, der!11

Buna beyite gre kii, akln kullanarak aresiz kald ve takld yerleri akla

geebilir. Hakikatlere ulamann ak merdiveniyle olacan syleyen Mevln (v.

672/1273) da, bu yolun kat edilmesi iin akl bandan kurtulmak gerektiini ifade

6 Bk. Shreverd, Eb Hafs ihabddin Abdulkdir b. Abdullah, Avrifl-marif, Drl-

Ktbil-Arabiyye, Beyrut 1983, s. 457.Yksel Gztepe, Gazali ve ncesi Baz Sflerin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf, lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl. 8 (2007), say. 19, s. 298-299.

7 bn Manzr, Lisnl-Arab, IV,3046; 8 Eb Bekir Abdullah b. Muhammed bn Ubeyd b. Ebid-Dny el-Kure el-Badad, el-

Aklu ve Fazluhu, tahk. Ltf Muhammed es-Sagr, Drur-Rye, s. 49. 9 bn-i Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fazluhu, s. 59. 10 Ahmed Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, Marmara niversitesi lahiyat

Fakltesi Vakf Yaynlar (FAV), stanbul 1994, c. I, s.121. 11 ems-i Tebriz, Maklt, ev. Mehmed Nuri Genosman, Ata Yaynlar, stanbul 2009,

s.42.

11

eder.12 Aslnda Mevln aktard bu tecrbesiyle sflerin aklla ilgili dncelerinin

bir panoramasn sunmaktadr.

Kanaatimizce; akln hem cehalete hem de ilah hakikatlere ulamada engel

olmas bir eliki deil aksine, akln farkl fonksiyonlaryla alglanmasnn bir

neticesidir. Sflerin her iki durumda da engel kabul ettikleri cz/me akldr.

nk akln bu eidi, dnyev cehaleti engellemede yeterli olup kiiyi aydnlatrken;

metafizik meselelerde yetersiz kalmaktadr.

Tasavvuf ve Akln drak Snrlar

Tasavvufta nuran bir latife olan akl, Mslmanlarn mkellef kabul

edilmesinde temel bir arttr. Bundan dolay hibir slm disiplinin akl hie saymas

mmkn deildir. Tasavvuf ilminin bir usl olarak temel kabul ettii mverel-akl

(akl st/tesi) olmas, bu disiplini dardan gzlemleyenler tarafndan bazen yanl

alglanarak, onun akla nem vermeyen bir ilim olduu intiban oluturmutur.

Dorusu u ki; tasavvuf akla btn ilimler gibi gerektii nemi ve deeri vermektedir.

Ancak din ve uhrev sahada, zellikle gnostik bilgi (marifetullah) sz konusu

olduunda, akln tesinde kef, ilham ve sezgi gibi idrak vastalarn kullanmaktadr.

rnein bn-i Arab (v. 638/1240), srekli mnev tecrbe ve kef yolu ile bilgi

edinmenin nemine ve kuatclna vurgu yapar. Zhir sretlere taklp kalarak

istidlli olarak, aklla hakikati arayanlarn, hakikatin ancak en aa mertebesine

ulaabileceklerini syler.13

Bir ilmin akl tesi olmas demek, akl d olduu anlamna gelmez.

Tasavvuf, mistik bir ilim olarak, her eyi aklla halletmeye alan aklc (rational) bir

yapda deildir. Bu ynyle, akln nceliinin birinci srada olduu felsefe ve kelm

gibi ilimlerden ayrlr. nk tasavvuf, cz akl ile stn hakikatlere ve ilah srlara

12 Mevln Celleddn Rm, Btn Eserleri Semeler (Divn- Kebr), haz. Yakup afak,

Konya Bykehir Belediyesi Yaynlar, Konya 2010, s. 392. 13M. Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Dil-Hakikat likisi Marifetin

fadesi Sorunu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,Doktora Tezi, Ankara 2005, s.27.

12

ulamann imknszln savunur. Bu nedenle akln, Rububiyet srlarna ulamak iin

deil; kulluk vazifelerini yerine getirmek iin bir ara olduu sylenmitir.14

Kurn ve snnette de cz akln idrak edemeyecei meselelerin olduu

bildirilmitir.15 rnein; Allahn Zt, rhun mahiyeti ve kyamet vakti gibi hususlar

bunlardandr. Tasavvufta akln ikinci planda olmas, onun giremedii ve sz sahibi

olamad baz alanlarn bulunmasndan dolaydr. Bunlardan birincisi; tasavvufun ze

ve ie dnk yapsyla alakaldr. Yani onun, slm dininin mistik/srr ve

esoteric/batn vechesini oluturmasdr.16 u da var ki; tasavvufun btn yn, onun

zhirden kopuk ve dinin temel kaidelerine uymayan bir ilim olduunu gstermez.

Btnn zhire uygunluu sflerin hassas olduu bir husustur. Eb Sid Harraz (v.

277/890)n Zhire muhalif olan her btn btldr17 sz, bunu veciz bir ekilde

ifade etmektedir. Yine benzer ekilde, Eb Sleyman ed-Drn (v. 215/831)nin

Bazen kalbime bu toplulua (sflere) ait nktelerden (hikmetli szlerden) bir nkte

gelirdi de, ben onu iki adil ahit: Kurn ve Snnetle dorulatmadka kabul

etmezdim18 sz de tasavvufta zhir- btn uyumunun ne derece nemli olduunu

ortaya koymaktadr.

Bir hl ilmi olan tasavvufta, akln ikinci planda kalmasnn dier bir sebebi;

tasavvufun sezgiyle vastasz idrke/kavraya yer vermesidir. Sezgi kavramnn en

yaygn tanm dorudan doruya kavramadr. Sezgide, kavramann dorudan doruya

olmas ise aklda olduu gibi bir karmn, nedenlerin, ncllerin, bir tanmlama

ileminin, dorulamann, sembollerin ve bir dnme srecinin bulunmamas

anlamna gelir. Sezgi, tek bir zihin ileminde apak ve kesin olarak kavramadr. Bu

kavramada, kavramlar aras iliki kurulmadan akl yrtmesiz ve vastaszca bir zihin

14 Zafer Erginli, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl, Kalem Yaynlar, stanbul 2006,

s.79. 15 Bu hususlarla ilgili detayl bilgi iin bkz. Naim ahin, Kuran- Kerimde Akl ve Akln

Deeri Meselesi, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say. VIII, Konya 1999, s.239-241.

16 Sleyman Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, (30.01.2008) 26.12.2012. http://akademik.semazen.net/author_article_detail.php?id=892

17 Eb Abdurrahman es-Slem, Tabakts-Sfiyye, tahk. Ahmed e-irbs, Dru--ab,Khire 1998, s.74.

18 Abdlkerim Kueyr, er-Risletl-Kueyriye, tahk. Abdlhalim Mahmud- Mahmud b. E-erf, Dru-ub, Khire 1989, s.67.

13

ilemi vardr. Sezgiler saf ve berrak zihinde doarlar. Bu tr bilgiler phesizdir ve

bunlarn doruluunun ve kesinliinin ispat sz konusu olamaz.19

Mutasavvflarn akl hedef alan eletirileri genelde, akln snrlarn amasndan

dolaydr. Mesela Gazl (v. 505/1111), devaml akl rehber edinen felsefenin tabi

ilimler ve matematik ksmna deil tabiatst ksmna dair grlerine kar kmtr.

nk tabiatst akln uzmanlk alan deildir. Akl, uzmanlk alanna giren tabi

ilimler ve matematikte verimli almalar yaparak ortaya salam prensipler ve titiz

ller koymay baarmtr. Ancak akln bu alanlardaki baars bazlarn yanlgya

drerek akln her yerde sz sahibi olabilecei dncesine srklemitir. Onlar

sanmlardr ki; akl, hem tabi hem de tabiat tesinde, hem kinat hem de kinat tesi

hakknda, hem somut hem soyut kavramlar alannda, hem ehadet hem de gayb lemi

hakknda sz sahibi olabilir. Bu temel yanlgya kaplan kimseler akl tabiat tesi

alanna sokmulardr. Ancak baarsz olmulardr.20

Sfler aslnda, faaliyet ve yetki alan madd lemden ibaret olan insan aklnn

nem ve deerini her vesile ile ifade etmiler; bu manadaki akla da akl- cz,akl-

me,akl- tecrb gibi isimler vermilerdir.21 Yani sahasnda kald srece akl-

czyi de eletirmemilerdir. Akln yetersiz grlmesi, dni/ilh meselelerin belli bir

ksmyla snrldr. Dnyev ve sosyal alanla ilgili olarak ayn eyi sylemek mmkn

deildir. Sfiler hem dni, hem de dnyev alanda akln nemli bir ilevi olduunun

altn izerler. lk sflerden itibaren tarih boyunca bu durumu btn mutasavvflarda

gzlemlemek mmkndr.22el-Munkz erh eden Abdlhalim Mahmuda gre;

bizler tabiat tesi alannda iimizi grmedii gerekesi ile duyu organlarna ve akla

srt evirdiimizde onlar hor grm olmayz. nk biz akl, kendi alannda

kullanarak ona verdiimiz deeri ortaya koymu oluyoruz. Bizim akla srt evirmemiz

sadece tabiat-tesi problemleri ile ilgilidir. nk akl uzmanlk alan dnda

zorlamal bir ekilde kullanmak istemiyoruz.23

19smail Kz, Sezginin Bilgideki Yeri ve nemi, Kelam Aratrmalar,3:1 (2005), s.25, 38. 20Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Gazal, el-Munkizu mined-Dall ve

Tasavvuf ncelemeler, erh: Abdlhalim Mahmud, ter. Salih Uan, Kayhan Yaynlar, stanbul 2008, s.75.

21 Sleyman Uluda, Akl, DA, c.II, s.247. 22Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net, eriim tarihi:

18.02.2012. 23Gazal, el-Munkizu mined-Dall, s. 430.

14

Sflerin akl karsndaki tavrn smil Fenn Erturul (v. 1946) u ekilde

ifde etmitir: Mkefe erbb olan Mslmanlar, akl hibir zaman terk ve ihml

etmemilerdir. Ancak akl, idrak edebilecei gerekler iin kullanmlardr. Akln

idrakten ciz kald hakikatleri ise, kef ve ilhm vstasyla anlamaya

almlardr.24 Buna ramen, felsefe ve kelmda akln ar sayg grmesi ve

tasavvufun da akl tesi vastalar kullanmas gibi sebepler tasavvufta akla deer

verilmedii gibi hatal bir yargnn ortaya kmasna sebep olmutur. Aslnda

tasavvufta akl, ihmal edilmi deildir. Bilakis sfler tarafndan yeri geldike akln

deeri vurgulanmtr.

Sfler, akletmeyi ve dnmeyi tavsiye eden yetlerin yannda akl ven

hadislere de eserlerinde yer vermilerdir. rnein Gazl, Allahn yaratt ilk eyin

akl olduu, kiiye ondan daha deerli bir ey verilmedii ve onun ktlklerden

koruduuna dair ok sayda hadis nakletmitir.25 Yine; Hz. Peygamber (s.)in;

Ashabmn en faziletli ve en hayrl olanlar en takval olanlardr. hadisinde Eb

Sad, Onlarn en mttakilerinin en aklllar olduunu nakletmitir.26 Grld

zere; bu hadis de akln nemini ifade etmektedir.

Sfler, bilinenin aksine, aslnda akla daha byk bir deer atfeder. rnein

Hilyetl- Evliyda yer alan u ifade onlarn bu konudaki dncelerini ifade eder:

mandan sonra kula verilen en deerli ey akldr.27 Mevln da akldan, ilk

manev varlk, daha dorusu dier yaratlmlardan ayran ve stn klan bir zellik

olarak bahseder. Akldan yoksun kimseyi de insanlktan km, hayvanlk derekesine

inmi bir varlk olarak grr.28

Gazlye gre sfler, akln yerildiine dair de bir ksm szler sylemitir,

ancak bu eletirilerinde, insanlarn mnazaralarda birbirlerini yenmek ve ilzam etmek

iin kullandklar akl ve akl ilimlerini hedef almlardr. Sfler, insanlarn dillerine

24smail Fenni Erturul, Lgate-i Felsefe, Matbaa-i mire, stanbul 1341/1922, s. 445; sa

elik, Muhammed kblde Akl ve Ak, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 9 (2008), say: 22, s. 42.

25Bkz. Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazal, hyu Ulmidd-Dn, Dru-ab, trz., c.I, s. 141- 144.

26 bn Hacer el-Askaln, el-Metlibul-liye biZevidil-Mesndis-Semniye, tahk. mer man Ebu Bekir, Drul-sme, Drul-Gays, c.XII, hadis no:2779, s.108.

27 Eb Nuaym el-Isfahn, Hilyetl-Evliy ve Tabaktl-Asfiy, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1988, c.II, s.203.

15

ve kalplerine yerleen bu ekildeki bir anlayn aklla ilgisi olmadn anlatmaya g

yetiremedikleri iin akl yermek zorunda kalmlardr. Buna nedene ramen akl

eletirmeyi uygun bulmayan Gazl, Allahn vd akl yerildiinde, geriye

vlecek ne kalr? demekle bir sf olarak akla verdii deeri veciz bir ekilde ortaya

koyar.29

imdi, sflerin kategorize ettikleri akln eitlerinden hangilerini vgye;

hangilerini de yermeye layk grdkleri hususundaki dncelerine deinelim.

Sflerde Akln Kategorileri

Tasavvufta akl, deiik mertebelerde ve ok ynl bir ekilde tanmlanmtr.30

Bunlardan cz ve kll akl u ekilde ifade edilir. Cz akl ile dnya ileri; kll

akl ile de de hiret ileri yrtlr. Birinci akl, rhun nrundan; ikincisi de, hidayetin

nrundan meydana gelmitir. Buna gre; birinci akl, btn insanlarda mevcuttur.

kinci akl ise, inanan tevhid ehlinde bulunup, mriklerde mevcut deildir.31 Sflerin

eletirdii akl, kll deil cz olandr. nk kll akl, heva ve hevesten uzak,

Allahn emirlerine itaat eden akldr.32 Ksaca; onlarn eletirdii ve yerdii akl ile

vd ve ycelttii akln ayn eyler olmad ortadadr.

Akl, akl- me ve akl- med olmak zere de ikiye ayrlmtr. Akl- me;

dnya ilerini dnen, Hak ve hakikate varamayan akldr. Akl- med ise; ileriyi,

ahireti dnen ve ilm-i lednne erip zt- ilahiyeye varan akl olarak tanmlanmtr.33

Tasavvuf eserlerde akl ile ilgili dnce ve yorumlar okurken, akln burada hangi

derecesinin kastedildiini bilmek, o mellifin akla bakn doru anlamak iin hayati

nem arz etmektedir. Aksi durumda akl, eserinin bir yerinde verken baka bir

yerinde eletiren bir sf-mellifi eliki ierisinde grme ve yanl anlama riski

doacaktr. rnein; Cl, bu yanl anlamann nne u szleriyle gemeye alr:

28 Kzm Muhammed, Mevln ve Akl, nklab Yaynlar, stanbul 2007, s.10. 29Gazal, hy, I, 152. 30 Shreverdye gre; aslnda akl tektir ancak bazen basiretle desteklenip nurlanr, bazen de

kendi vasf ve halinde kalr. Shreverd, Avriful-Marif, s.593. 31 Shreverd, Avriful-Marif, s.592. 32 Muhammed, Mevln ve Akl,s.10.

16

Allah, akl ile idrak edilmez dersek, bu szle muradmz akl- metr. Ne zaman da

Allah, akl ile bilinir dersek, bununla muradmz akl- evveldir.34

Sflere gre cz akl, ilah hakikatleri kavramada yetersiz ve cizdir. Cz

akln idrakindeki cizlik o derece ileridir ki, daha yksek bir lemin gzle

grnmeyen srlarn hesap edemez. Sadece bunlara raz olmamakla kalmaz, ayn

zamanda inkra da yeltenir ve o tr srlarn mmkn olamadn syler.35 Akl- kll

enbiya ve onlarn varisleri olan evliynn akllardr. Nks olan insanlarn akl-

czleri de akldr. Ancak pek kolaylkla hayvaniyete meylettii iin, bu akl gayet

zayf ve donuktur.36

Tasavvufta btn lem, akl- klln grndr. Akl- kll ayn zamanda

Hakikat- Muhammediyedir; yani Allahn bilgisidir ki; btn varlklar bu bilgide

sbut bulur ve bu sbut her var olan, var olaca vakit, var olaca kadar zaman ve

mekn dhilinde izhar eder.37 Bundan dolay cz aklla hareket edenler gayb lemine

kar duyarszdr. Akla ve manta dayanarak fiziktesi lem ve varlklar hakknda

konuanlarn bu hli tam bir sarlar diyaloudur.38

Erzurumlu brahim Hakk (v. 1194/1780), faziletlerinden bahsettii kll akl,

insan rhunun balangc, irfn ehlinin kalb hayat, Muhammed nr ve ilah ak

olarak tanmlar.39 Mevlnya gre de, kll akl btn lemin suretidir, insanlarn

atasdr, ona uygun hareket edilmelidir. Czi aklda veya akl- meta var olan

bilgilerin kayna kll akldr. Kll akl retmen, czi akl renci gibidir.

Peygamberler akl- klldir. Kll akl, ilim ve marifetin kayna olan ve

peygamberlere vahiy getiren Cebraildir. Evliyann bilgi kayna da odur. Bundan

dolay sfler hakki bilgi iin o kaynaa ynelmek gerektiini her frsatta ifade

33 Safer Baba, Istlahat- Sofiyye, s.12; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri

Szl, Anka Yaynlar,stanbul 2005, s. 44. 34 Abdlkerm el-Cl, nsn- Kmil, ter. Abdlaziz Mecdi Tolun, z Yaynlar, stanbul

2002, s.300-301. 35 Muhammed, Mevln ve Akl, s.57. 36 Mevln Celaleddin Rm, Mesnev-i erif erhi, ter. ve erh. Ahmed Avni Konuk, haz.

Seluk Eraydn- Mustafa Tahral, Kitabevi, stanbul 2005, c. II, s. 387, beyit. 3350. 37 Mevln, Mesnev Tercemesi ve erhi, nklp Yaynlar, ter. ve erh. Abdlbaki

Glpnarl, stanbul 1983, c. IV, s. 608, beyit 3259. 38Sleyman Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net, eriim

tarihi: 18.02.2012.

17

ederler. Czi akl, insanlarn tecrbe yoluyla dnyevi iler konusunda bilgi

edinmelerini salayan beeri bir akldr. Buna akl- me da denir. Mevln bundan

bahsederken: O kavil ile ve fiil ile bizim yrimiz olur; hl hkmne geldiin vakti l

olur. diyor. Yani, cz akl, insanlara sz ve ilerinde gzel bir yardmcdr. Ancak

hl sz konusu olunca ciz ve dilsiz kalr ve asla ilh srra vkf olamaz.40

Mevln kll akl ile czi akl arasndaki ilikiyi u ekilde ifade eder: Akl

cz gh stndr, gh baaa, akl kll ise btn hdiselerden kurtulmutur41

Akl insana; ilahi bir ltuf, bir klavuz olarak gren Mevln Akl- kllyi en yce

deer olarak tanmlar ve nebilerin ve velilerin sahip olduu bu manev yeti karsnda

czi akln yetersizliine iaret eder.42 Yine ona gre akl, kabuktur; akln akl ise itir.

arayan, z isteyen kabuktan, deriden yzlerce defa usanmtr.43

Mevlnya gre akl- me, insan dnyev ilerle megul eder; uhrev ilere

nazaran acdr ve deve dikeni gibidir. Yani akl-me insan bu dnya dikenlikleri

arasnda ve ac hkmler iinde her tarafa ekip durur.44 Evliy ise akllar idare eden

akldrlar ve kendileri akl- klle vasl olduklarndan, btn akllar bu akl- kl

mertebesine kadar, develere yular takp ektikleri gibi, ekip gtrrler. Yani dier

akllar, evliynn akllarna bu ekilde tabi olur.45 En bata ise Hz. Peygamber(s.)in

akl btn Mslmanlara klavuzluk yapmaktadr.46

Sultan Veled (v. 712/1312)e gre; gnl azabndan kurtulmak iin cz akln

kll akla ulatrlmas gerekmektedir.47 Akl ise imanla irtibat kurduktan ve iman

akla dntkten sonra artk cz akl olmaktan kar. Zira bu akl, cz olarak

kald srece duyularn snrl dnyasnn dna kamaz. Ancak imanla bartktan

39 Erzurumlu brahim Hakk, Mrifenme, sad. Durali Ylmaz- Hsn Kl, stanbul 2011,

s.448. 40Mevln,Mesnev-i erif erhi, II, 35, beyit. 2014; http://akademik.semazen.net/

author_article_detail.php?id=892. 41 Mevln, Mesnevi, ter. Veled zbudak, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1990, c. III, s.

92, beyit. 1145; Nejdet Durak, Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri, Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, yl: 2007/2, say. 19, s. 32.

42 Mevln, Mesnev, c. I, s. 299, beyit. 3744; Durak, Mevln, s. 32. 43Mevln, Mesnev Tercemesi ve erhi, c. III, s. 165, beyit. 2529-2532. 44 Mevln, Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 169, beyit. 2536. 45 Mevln, Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 170, beyit. 2537. 46 Mevln,Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 170, beyit. 2538. 47 Bkz. Hlya Kk, ntih-name-i Sultan Veled, Ata Yaynlar, stanbul 2010, s. 321,

beyit. 2850.

18

ve onunla bir uzlama saladktan sonra iman akl binei vastasyla duyular

dnyasndan kar; melekt leminin oluturduu daha yksek lemlere girer.48

Sonu

Akln szlkteki engel mns, sfler tarafndan genel olarak iki ekilde

yorumlanmtr. Bunlardan birincisi, akln cehalete engel oluu; dieri ise ilah

hakikatlere ve fizik tesi lem ulamaya engel oluuyla ilgilidir.

Sfler yeri geldike akln bir nran latife ve erefli bir varlk olduunu

ifadeden geri kalmamlardr. Ancak onlarn akl hedef alan baz eletirileri, onlarn

akl deersiz grd eklindeki yanl bir algya sebebiyet vermitir.

Tasavvuf, yaps itibariyle, felsefe ve mantk gibi tamamen akla dayal bir ilim

olmad gibi; akl d bir ilim de deildir. Btn ve srr ynyle akl-tesi bir ilim

olan tasavvuf, akl da etkin bir ekilde kullanr. Ancak gereken durumlarda kef ve

ilham tr bilgi kaynaklarn devreye sokar. Bundan dolay tasavvuf, akln nihayeti

eklinde grlmtr.

Tasavvufta akln yetersizlii, daha ok metafizik alandadr. Zira bu alana aklla

deil, kef ve ilham tr idrk vastlaryla vkf olunur. nsann aklyla zemedii

nice ilah srlar ve hikmetlerin olduu bilinen bir gerektir.

Sfler, akl genelde iki ksmda mtalaa etmi ve bu konudaki eletirilerini

bunlardan kll deil, cz akla yneltmilerdir. Onlar, bu akln tabi ilimler ve madd

lem hakkndaki yetkisine kar deildir. Dinin pratik alanda yaanmas bu akln

varln gerektirir. Akl olmayann dini konularda sorumluluu da yoktur. Sfler

sadece, akln metafizik konularda sz sahibi olamayacan ifade ederler.

Akl, imanla aydnlandnda ve cz olmaktan kp kll boyuta ulatnda

ilah hakikatleri kavrama hususunda ayr bir yeti kazanr. Bu ekildeki bir kll akl,

peygamberlerin ve velilerin akldr. Btn akllarn akl da, Hz. Peygamber(s.)dir.

nsanlar akln kll akla ykseltebilmek iin bu kll akldan istifade etmelidir.

48 Muhammed, Mevln ve Akl, s.20.

19

Ksaca; sfler, akl hakknda olumsuz bir dnceye sahip deildir. Byle bir

olumsuz alg, onlarn akl hususundaki dncelerinin detaylarna vkf olamamann

bir neticesidir.

20

Kaynaka

Baltac, Cahid, Tasavvuf Lgat, Gelenek Yaynlar, stanbul 2011.

Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka

Yaynlar,stanbul 2005.

el-Cevher, smail b. Hammad, es-Shah, tahk. Ahmed Abdulgafur Attar, c. VI.

el-Cl, Abdlkerm, nsn- Kmil, ter. Abdlaziz Mecdi Tolun, z Yaynlar, stanbul

2002.

akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Dil-Hakikat likisi

Marifetin fadesi Sorunu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora

Tezi, Ankara 2005.

elik, sa, Muhammed kblde Akl ve Ak, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma

Dergisi, yl: 9 (2008), say: 22.

Erginli, Zafer, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl, Kalem Yaynlar, stanbul

2006.

Erzurumlu brahim Hakk, Mrifenme, sad. Durali Ylmaz- Hsn Kl, stanbul

2011.

el-Gazal, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmidd-

Dn, Dru-ab, trz., c. I.

- el-Munkizu mined-Dall ve Tasavvuf ncelemeler, erh: Abdlhalim

Mahmud, ter. Salih Uan, Kayhan Yay., stanbul 2008.

Gztepe, Yksel, Gazali ve ncesi Baz Sflerin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf,

lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl. 8 (2007), say. 19.

bn-i Ebid-Dny, Eb Bekir Abdullah b. Muhammed bn Ubeyd b. el-Kure el-

Badad, el-Aklu ve Fazluhu, tahk. Ltf Muhammed es-Sagr, Drur-Rye.

bn Hacer el-Askaln, el-Metlibul-liye biZevidil-Mesndis-Semniye, tahk.

mer man Ebu Bekir, Drul-sme, Drul-Gays, c. XII.

21

bn Manzur, Eb'l-Fazl bn Mkerrem Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem,

Lisnl-Arab, Drul-Marif,tahk. Abdullah Ali el-Kebir, Muhammed Ahmed

Haseballah, Him Muhammed e-azel, Khire tsz., c. IV.

Konuk, Ahmed Avni, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, Marmara niversitesi

lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar (FAV), stanbul 1994, c. I.

Kz, smail, Sezginin Bilgideki Yeri ve nemi, Kelam Aratrmalar,3:1 (2005).

Kk, Hlya, ntih-name-i Sultan Veled, Ata Yaynlar, stanbul 2010.

Kueyr, Abdlkerim, er-Risletl-Kueyriye, tahk. Abdlhalim Mahmud- Mahmud

b. E-erf, Dru-ub, Khire 1989.

Muhammed, Kzm, Mevln ve Akl, nklab Yaynlar, stanbul 2007.

Rm, Mevln Celleddn, Mesnevi, ter. Veled zbudak, Milli Eitim Bakanl

Yaynlar, stanbul 1990, c. I- III.

- Btn Eserleri Semeler (Divn- Kebr), haz. Yakup afak, Konya

Bykehir Belediyesi Yaynlar, Konya 2010.

- Mesnev-i erif erhi, ter. ve erh. Ahmed Avni Konuk, haz. Seluk Eraydn-

Mustafa Tahral, Kitabevi, stanbul 2005, c. II.

- Mesnev Tercemesi ve erhi, nklp Yay., ter. ve erh. Abdlbaki Glpnarl,

stanbul 1983, c. IV.

Safer Baba, Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye (Tasavvuf Terimleri), Heten Keten

Yaynlar, stanbul 1998.

Shreverd, ihabuddin, Avriful-Marif, ter. Dilaver Selvi, yay. Umran Yaynlar,

stanbul 1995.

es-Slem, Eb Abdurrahman, Tabakts-Sfiyye, tahk. Ahmed e-irbs, Kitb-

ab, 1998.

ahin, Naim, Kuran- Kerimde Akl ve Akln Deeri Meselesi, Seluk niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi, say. VIII, Konya 1999.

Tebriz, ems, Maklt, ev. Mehmed Nuri Genosman, Ata Yay., stanbul 2009.

22

Uluda, Sleyman, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net,

eriim tarihi: 18.02.2012.

- Akl, DA, c. II.

- Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, (30.01.2008) 26.12.2012.

http://akademik.semazen.net/author_article_detail.php?id=892

ez-Zebid, es-Seyyid Muhammed Murtaz el-Hseyn, Tcul-Ars min Cevahiril-

Kms, c. XXX.

23

BUHARNN SYER/MEAZ RVAYETLERNE YAKLAIMI

Osman BLGEN

Hadis ilminde Ktb-i Sitte diye bilinen mehur hadis koleksiyonunun nemli

melliflerinden birisi phesiz Eb Abdullah Muhammed b. smil b. brhim b. el-

Mugre el-Buhr (256/869)dir. Buhr, hadisilik yn kadar tarihiliiyle de bilinen

bir limdir. Onun, et-Trhus-Sar, et-Trhul-Evsat, et-Trhul-Kebr ve

Kitbd-Duaf gibi eserleri hadis ve tarih ilimlerinin ortaklaa kullanm olduu

eserlerdir.

Tebliimizde Buhrnin Sahihinde siyer/meazi rivyetlerini kullanmasnn onun

tarihilik yannn bir tezahr m yoksa hadis kitaplarnn genel zelliinden

kaynaklanan bir zorunluluk mu olduu hususu irdelenecektir. Ayrca Buhrnin

siyer/meazi rivyetlerinin shhati konusunda gstermi olduu hassasiyet de

misalleriyle ortaya konulmaya allacaktr.

Anahtar kelimeler: Hadis, Tarih, Siyer, Meazi, Buhr

ABSTRACT

BUKHARIS APPROACH TO THE NARRATIONS OF SIRA/MAGHAZI

One of the important authors of famous hadith collection known as Ktb- Sitte in

the science of Hadith is Abu Abdullah Muhammed bin Ismail bin Ibrahim bin el-

Mughira el-Bukhari(256/869). Bukhari is known not only as a traditionist but as a

historian as well. His works such as et-Tarihus saghir, et-Tarihul ewsat, et-tarihul

kebir, and Kitabudduafa were the works which have been used in common by the

science of Hadith and History.

In our paper, the point whether Bukharis using Sira/Maghazi narrations in his Sahih

is the manifestation of his historian side or it is a requirement coming from general

Yrd.Do.Dr. Osman BLGEN, Idr niversitesi lahiyat Fakltesi, Hadis Anabilim Dal

retim yesi, Idr-TRKYE, e-mail: osmanbilgen@gmail.com

24

features of hadith books will be examined. Moreover, Bukharis sensitiveness about

the health of Sira/Maghazi narrations will be tried to bring up with its examples.

Key Words: Hadith, History, Sira, Maghazi Bukhari

Mslmanlarn tarih kltrnn bir neticesi olarak ilk yaratlann ne olduu

sorusuna verilen cevaptan hareketle dnyada meydana gelen her hadise hadis

kitaplarna konu olmutur. Bu anlay dnya ile snrl kalmayp ahirete kadar uzanan

dairesel bir tarih anlaydr. Buna bal olarak hadis kitaplar da kainatn

yaratlmasndan (Kitbu Bedil-halk) insann lm, cennet ve cehennem (Kitbu

Cennet, Kitbu Cehennem) ahvaline kadar hayatn btn ynlerini iine alan bir

malzemeye sahip olmutur. Bu genel yaklamn bir yansmas olarak siyer/meazi

rivyetleri de hadis kitaplarndaki yerini almtr. Ktb-i Sitte diye bilinen mehur

hadis koleksiyonu incelendiinde bu eserlerin hemen hemen hepsinde de siyer/meazi

rivyetlerini iinde barndran Kitbu Bedil-halk (Buhr 59) Kitbu Bedil-vahy

(Buhr 1) Kitbt-Tefsir (Buhr 65, Mslim 54, Tirmiz 44), Kitbl-Cihad ves-

siyer (Buhr 56, Mslim 32, Eb Dvd 15, Tirmiz 21, Nes 25, bn Mce 24),

Kitbs-Siyer (Tirmiz 19), Kitbu Fedilu ashabin-Nebi (Buhr 62, Mslim 44)

Fedilul-Cihad (Tirmiz 20) Kitbl-Meazi (Buhr 64) Kitbl-Menkb (Buhr

61, Tirmiz 46), Kitbu Menakbil-ensar (Buhr 63) gibi blmlerin varl

grlecektir. Bununla beraber siyer/meazi rivyetleri hadis kitaplar ierisinde

homojen bir yapya da sahip deildir. Bunun sebep ve sonularn Buhrnin el-

Cmius-sahh isimli eseri zelinde grmeye alacaz. Ayrca siyer/meazi

rivyetlerini nasl kulland ve nelere dikkat ettii de rnekleri ile incelenecektir.

Buhrnin Sahihinde bulunan siyer/meazi rivyetleri incelendiinde bunlarn

birok rviden alnd grlr. Buhr, bu rvilerin birounun rivyetlerine

gerekten itimat etmitir. Geriye kalan rvilerin rivyetlerinin bir ksmn istihad iin

alm dier bir ksmn da mtabaat ve taliklerinde kullanmtr.

Buhrnin siyer ve meazi konusunda en nemli iki kayna Urve b. Zbeyr

(91/709 veya 95/713)1 ve bn ihb ez-Zhrdir(124/741).2 Urve b. Zbeyr, zellikle

1 bn Hacer, Fethl-br, VII, 224, 230, 239, 257, 264, 299, 314, 319, 335, 388, 399...

25

meazi sahasnda otorite ve slm tarih yazclnn kurucusu olarak kabul

edilmektedir. bn ihb ez-Zhr ise Siyer/meazi sahasndaki almalaryla tarih

yazclnn doup gelimesine k tutan ve meaziye dair ilk mstakil eser yazan

melliftir.

Buhrnin bir baka kayna da Eb shk es-Sebidir(127/745).3 Eb shk es-

Sebinin rivyetleri ounlukla Ber bn zibten rivyet edilmitir.4 Dier rivyetleri

ise Zeyd b. Erkam5, Sleyman b. Surad6 ve Amr b. Meymndan7 rivyet edilmitir.

Baka bir ifadeyle Buhr bu rvilere Eb shk es-Sebi vastasyla ulamtr.

Buhrnin siyer ve meazideki kaynaklar arasnda sm b. mer b. Katde8 ve

Ms b. Ukbeyi9 de saymamz gerekir. Buhrnin bu ahslardan hem msned10 hem

de muallak11 rivyetleri bulunmaktadr. Buhr ayrca ok az da olsa Halife bn

Hayyt12 ve Sleyman et-Teymden13 de rivyette bulunmutur.

Buhrnin siyer/meazi kaynaklar arasnda bn shk da sayabiliriz. bn Hacer,

Eb Yal el-Hallden rivyetle Buhrnin bn shktan Hz. Peygamberin gnlk

hayat, hal ve hareketleri ve baz tarihlerle alakal alntlarndan bahsetmektedir.14 Bu

alntlar genellikle mutabaat15 veya muallakat16 eklinde bulunmaktadr. Bu da

2 bn Hacer, a.g.e., VII, 219, 230, 238, 239, 257, 263, 269, 274, 308, 319, 334... 3 smi: Amr bn Abdullah el-Hemedndir. Kfeli tabilerin byklerindendir. bn Eb Htim

(327/938) ve Yahya bn Mane (235/859) gre Sikadr. Doksan be yanda hicri 127 ylnda vefat etmitir. (Zeheb, Siyer, V, 399; Mznl-itidl , III, 270; Kaif, II, 334; bn Hacer, Tehzb, VIII, 63)

4 bn Hacer, Fethl-br, VII, 240, 255, 259, 290, 341, 349, 364, 398, 441, 499... 5 bn Hacer, a.g.e., VII, 279. 6 bn Hacer, a.g.e., VII, 405. 7 bn Hacer, a.g.e., VII, 282. 8 bn Hacer, a.g.e., VII, 378. 9 bn Hacer, Fethl-br, VII, 264. 10Bu rivayetler iin bkz. bn Hacer, a.g.e., VII, 321, 329. 11Bu rivayetler iin bkz. bn Hacer, a.g.e., VII, 392, 428. 12 bn Hacer, a.g.e., VII, 410. 13 bn Hacer, a.g.e., VII, 293, 321. 14 bn Hacer, Tehzb, IX, 46. Ayrca bkz. Buhr, Meazi 1. 15 Mutabi hadis: Ferd olarak bilinen bir hadisin rvisine, gvenilir olan ve rivyeti kabul olunan

bir baka rvinin mutabaat ederek dierinin eyhinden rivyet ettii ayn hadise denir. Suyt, Tedrb, I, 85. rnek iin bkz. Buhr, Menkbl-ensr 29.

16 Muallak hadis: snadnn bandan bir veya sra ile daha fazla rvinin hazfedilerek kale flan veya zekera flan gibi kesinlik ifade eden yahutta yurva, yuzkeru yuhka ve

26

Buhrnin bn shkn rivyetlerine mesafeli yaklatnn bir gstergesi olabilir.

Bununla beraber Buhrnin tarihle alakal grlerini temellendirmek iin bn

shkn rivyetlerini kulland da bilinen bir gerektir.17

Buhrde bulunan siyer/meazi ile ilgili rivyetlerin ounluunu yukarda ismi

geen kaynaklardan yaplan nakiller oluturmaktadr. Belki Buhr, eserinin isminin

bir gerei olarak18 bu mevzulara girmi ve bu konularla ilgili rivyetleri eserine

koymutur. Bu rivyetlerin ou Kitbu Bedil-vahy, Kitbu Fadili ashabin-

Neb, Kitbl-Menkb, Kitbt-Tefsir, Kitbl-Meazi, Kitbl-Cihad

ves-siyer gibi balklar altnda bulunsa da Kitbs-mandan Kitbn-Edebe

kadar eitli blmlerde de yer alabilmektedir. Ksacas Buhrde siyer/meazi

rivyetlerinin homojen bir yaps yoktur. Eserin her tarafna dalmtr. Bu dalmada

eserin yaklak te ikisinin tekrar edilmesinin de byk bir pay olduunu

dnmekteyiz.

Siyer/meazi ile ilgili rivyetlerin dalmna bakldnda Buhrnin eserini

meydana getirirken ncelikle olaylar hakkndaki geni malumat kendisinde sakl

olmak kaydyla- herhangi bir olaya delalet etmeksizin bb balklarn koyduu

grlmektedir. Bazen bu bb balnn altnda herhangi bir rivyetin

bulunmamas19yada bb balnda anlatlan hadiseyi uzaktan artran bir rivyetin

bulunmas20 bu tezimizi desteklemektedir.

bn Hacer, Buhrnin Fedilus-Sahbe kitabnda geen ahslar hakkndaki

bilgilerin gzel bir tertip ierisinde tasnif edilmediinden21 bahsederek; bir olay

hukiye an flan gibi yar kati ifadelerle rivyet edilen hadislere muallak, bu eit rivyete de talik denir. bn Salh, Ulml-hads, 69. rnekler iin bkz. bn Hacer, Fethl-br, VII, 279, 329, 378, 416, 417, 428...

17Misal iin bkz. Buhr, Meazi 1. 18 Buhrnin Sahihul-Buhr diye de bilinen eserinin tam ad: el-Cmiul-msnedis-

sahhil-muhtasar min umri Raslillah (s.a.s.) ve snenihi ve eyymihdir. (bn Hacer, Hedys-sr, 10.)

19 Menkibl-ensarda Tezvcun-Neb sallallahu aleyhi ve sellem iete bb bal altnda Hz. ienin evlenme hikyesi, dn vs. anlatlmamaktadr. (Buhr, Menkbl-ensr 44) bn Hacer, bu bbdaki hadisler bb balyla birebir uyumamakta fakat bb balnda anlatlan mny gerektirmektedir.demektedir. (bn Hacer, Fethl-br, VII, 277).

20 Menkibl-ensrda slmu Selman el-Fris radiyallahu anh bb bal altnda onun Mslman olma hikyesi anlatlmamaktadr. Buhrce bilinen Selman el-Frisnin Mslman olma hikyesine iaret edilip geilmitir. (Buhr, Menkbl-ensr 53)

21 bn Hacer, Fethl-br, VII, 91.

27

hakknda ounluun bilmesi muhtemel bilgileri tekrar etmek yerine baz detaylara

yer vermenin22 Buhrnin bir zellii olduunu ifade etmektedir. Buradan Buhrnin

bir olay hakknda btn detaylar vermek yerine hikmetli bir metod tercih edip -

kendince- bilinmesi gerekli olan rivyetleri nakletmeyi tercih ettii anlalmaktadr.

Buhr bu metoduyla herhangi bir hdise ile ilgili btn rivyetleri bir arada veren

pekok siyer ve meazi yazarndan ayrlr. Buhrdeki siyer ve meaziye ait bir

olayn tam olarak bilinmesi o mevzunun eser ierisinde btn ynleriyle

aratrlmasn gerektirir.23

Bundan dolay Buhrde herhangi bir siyer/meazi hadisesini aratrmak ve onun

btn tariklerini ortaya koymak kolay bir i deildir. Bunun en nemli sebebi

Buhrnin tertibi ve bb bal koymadaki metodudur. Bu zorluk bilindii iin baz

limler Mslimin metodunun aratrmaclar iin daha kolay bir yntem olduunu ileri

srmlerdir.24

Bununla beraber Buhrnin bb balklarn koymadaki titizliini ve dikkatini de

gzden karmamak gerekir. Mesela: Habeistana Hicret mevzuunda Necnin

lm25 isimli bir bb bal koymutur. Bilindii zere Nec hicretten sonra

lmtr. Byle bir bb balnn konulmas, onun Mslman olarak lm olmasnn

-Buhr tarafndan- bilindiinin bir delilidir. Fakat bb balnda neden Necnin

Mslman Oluu deil de Necnin lm denilmitir? bn Hacer bu soruya

yle cevap vermektedir: Buhrnin elinde Necnin Mslman olduunu anlatan

kssalar bulunmasnn yannda onun Mslman olduunu bildiren rivyetler de

vardr. Necnin ld de kesindir. Buhr Necinin lm eklinde bir bb

bal kullanmak suretiyle onun kendisine yaplacak dualardan istifade etmesini

istemitir.26

Buhrnin siyer/meazi rivyetlerine yaklamndaki bir dier zellii de, bilinen

kronolojik sray takip etmemesidir. bn Hacere gre; Buhr, siyer/meazi

22 bn Hacer, a.g.e., VII, 572. 23 Mesela: Birinci Akabe Bit ile alakal hadisler man, Menkbl-ensr, Tefsir, Hudud,

Diyt, Ahkam, Tevhid gibi yedi farkl kitap ierisinde bulunmaktadr. 24 Nevev, erhun-Nevev al Mslim, I, 14-15. 25 Buhr, Menkbl-ensr 38. 26 bn Hacer, Fethl-br, VII, 191.

28

rivyetlerini kendisince sahih ve doru olan bir tertibe gre tasnif etmitir.27 Mesela:

Buhr, Hendek savann tarihi hakknda Ms b. Ukbenin hicretin drdnc

senesinde meydana geldiine dair rivyetini esas almtr. Bu grn de bn

merin bir rivyetiyle kuvvetlendirmitir. Rivyette anlatld zere bn mer on

drt yanda Uhud savana katlmak istemi ancak Hz. Peygamberden izin

alamamtr. Bir sene sonra Hendek savana katlmak isteyen bn mere bu sefer

izin verilmitir.28 zin meselesinin deerlendirmesini yapan bn Hacer, sz konusu iki

olay arasnda bir senelik fark bulunduuna dikkat ekmektedir. Zira Uhud sava

hicretin nc, Hendek sava da drdnc senesinde meydana gelmitir. Ancak bu

yeni tarihleme siyer/meazi yazarlarnn mehur olan gryle elimektedir. Mehur

olan gre gre Hendek sava hicretin beinci senesinde vuku bulmutur.29

Buhr, Ztr-rika Gazvesinin tarihi mevzuunda da bn shk30 gibi si-

yer/meazi yazarlarnn mehur olan grlerinin aksine yeni bir tarih ortaya koy-

maktadr. Buhrye gre Ztr-rika Gazvesi Hayber muhasarasndan hemen sonra

meydana gelmitir. nk Eb Ms el-Er de bu gazveye katlanlar arasndadr.

Eb Ms el-Er ise Medineye Hayberin fethinden sonra gelmitir.31 Bu da

gsteriyor ki Ztr-rika Gazvesi Hayberin fethinden sonra gereklemitir.

Buhr, Ben Mustalik/el-Mreys Gazvesinin bn shka gre hicretin altnc

Ms b. Ukbeye gre de drdnc senesinde gerekletiine dair rivyetleri32

verdikten sonra Zhriden naklen bu gazvede meydana gelen fk Hadisesini geni

bir ekilde anlatm, Sad b. Muzn baarlarndan da bahsetmitir.33 Buhr,

Zhrinin bu rivyetini vermek suretiyle yukarda verilen her iki tarihinde yanl

olduunu vurgulamak istemitir. nk bilindii zere Sad b. Muz Hendek savana

katlm ve Ben Kureyza muhasarasnda alm olduu bir yara sebebiyle vefat

etmitir.34 Yukarda da getii gibi Hendek sava hicretin drdnc senesinde

27 bn Hacer, Hedys-sr, 472. 28 Buhr, Meazi 30. bn merin ya hakknda bkz. bn Sad, et-Tabaktl-kebr, IV, 143;

bn Esr, sdl-abe fi marifetis-sahabe, III, 65. 29 bn Hacer, Fethl-br, VII, 393. 30 bn Him, Sre, III, 287. 31 Buhr, Meazi 32. 32 bn Him, Sre, III, 398. 33 bn Hacer, Fethl-br, VII, 430. 34 Buhr, Meazi 31; Cihad 18; Mslim, Cihad 67.

29

meydana gelmitir. Buna gre Ben Mustalik/el-Mreys Gazvesinin en ge Hendek

savandan nce meydana gelmi olmas gerekir.

Buhrnin Sahihinin en nemli zellii, sahih rivyetlerden meydana gelmi

olmasdr. Buhr elinden geldiince -talikler ve bb balklarnda kullanlan

rivyetler hari- buna dikkat etmitir. Buhr herhangi bir konu ile alakal, sahih

rivyetlere dayanarak geni bilgi verme imkan yoksa elindeki snrl saydaki sahih

rivyetle yetinmitir. Hz. Peygamberin nesebi/soy kt ile ilgili kulland

rivyetler bu konuya rnek verilebilir. Buhr Hz. Peygamberin soy ktn bn

Abbastan rivyetle: Muhammed bn Abdullah bn Abdlmuttalib bn Him bn

Abd-i Menf bn Kusay bn Kilb bn Mrre bn Kab bn Ley bn Glib bn Fihr bn

Mlik bn Nadr bn Kinne bn Huzeyme bn Mdrike bn lys bn Mudar bn Nizr

bn Mad bn Adnn ekliyle vermektedir.35 Rivyette de grld zere Hz.

Peygamberin tesbit edilebilen soy kt Hz. deme kadar ulamamaktadr. Oysaki

bn shk birok hadisi ve tarihinin eletirisine ramen36 Hz. Peygamberin nesebini

isndsz olarak Hz. deme kadar ulatrmaktadr.37

Buhrnin de bu rivyeti bn shka atfen et-Tarhl-kebr isimli eserinde kullan-

mas38 onun hadis kritik mantalitesi ile siyer/meazi rivyetlerini nakletmedeki ls

arasndaki fark gstermesi asndan nemlidir. Bu ayn zamanda Buhrnin iki farkl

kimliiyle kaleme ald eserlerindeki ayn konuya ait rivyetlerin shhat derecesinin

grlmesi bakmndan da olduka dikkat ekicidir.

Buhrnin bu hassasiyetinin daha iyi anlalmas iin bn shk39 ve Tirmiz40

tarafndan rivyet edilen Bahra rivyetine bakmak yerinde olacaktr. Beyhak,

Bahra hadisesinin siyer/meazi ehli yannda mehur bir rivyet olduunu ifade

35Buhr, Menkbl-ensr 28. 36Eletiriler iin bkz. bn Sad, et-Tabaktl-kebr, I, 56-58; Sheyl, er-Ravdl-nf, I, 66; bn

Hudeyde, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Ahmed, el-Misbhl-mud f kttbin-nebiyyil-umm, leml-Ktb, Beyrut 1985, I, 16.

37bn Him, Sre, I, 1. bn shk bu konuda yalnz deildir. Dnemin nemli nesep limlerinden Zbeyrde Hz. Peygamberin nesebini isndsz olarak Hz. deme kadar ulatrmaktadr. Bkz. Zbeyr, Nesebu Kurey, 4.

38Buhr, et-Trhl-kebr, I, 5-6. 39bn Him, Sre, I, 194-197. 40Tirmiz, Menkb 3.

30

etmektedir.41 Buhrnin siyer/meazi ile alakal konularda kendisine itimat ettii ve

baz rivyetlerini kulland bn shkn bu rivyetini grmemi ve bilmiyor olaca

pek ihtimal dahilinde deildir. yleyse Buhryi bu rivyeti kullanmamaya iten sebep

nedir, diye dnebiliriz. Kanaatimizce bu sorunun cevab, bn shkn Bahra

rivyetini isndsz olarak aktarmasnda ve yukardaki rnekte de grld gibi

Buhrnin hadis kritik anlaynda yatmaktadr.42

Sonu olarak Buhr, siyer/meazi hadiselelerinde de dier rivyetlere uygulam

olduu tenkit metodunu uygulam ve farkl sonulara ulamtr. Bu metod

Buhrnin eserinin en belirleyici zelliidir. Buhrnin gayet ince ve bilimsel olan bu

metodu kullanmas ve kendisinden sonra gelen en yakn takipilerinin bile bu metodu

kullanmay dnememeleri/g yetirememeleri sebebiyle o, bu konuda hakl bir

hrete sahip olmutur. Bundan dolay Buhrdeki siyer/meazi rivayetlerinin

gvenilirlii ve onlarla ihticac edilmesi hususunda her hangi bir problem olmayaca

sylenebilir.

41Beyhak,Deliln-nbvve, II, 26. Daha geni bilgi iin bkz. Salam, Ali Rza, slam

tarihinde Rahip Bahira meselesi, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1959. 42Bilgen, Osman, Hadiste Tarih Tarihte Hadis: Hadis rivayetlerininin tarih ilmi asndan

deeri (Hz. Peygamber dnemi), Ik Akademi Yaynlar, stanbul 2010, 146.

31

KAYNAKLAR

Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyin b. Ali, Deliln-nbvve ve maifetu ahvli

sahibi-era, (harrace ehdsehu ve allake aleyhi: Abdlmut Kalaci), Drl-

Ktbil-lmiyye, Beyrut 1985.

Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smil b. brhim b. el-Mugre, es-Sahh, b.y.y.

1315.

, et-Trhl-kebr, Haydarabat 1361-1362.

Bilgen, Osman, Hadiste Tarih Tarihte Hadis: Hadis rivayetlerininin tarih ilmi

asndan deeri (Hz. Peygamber dnemi), Ik Akademi Yaynlar, stanbul 2010.

bnl-Esr, Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim, sdl-Gabe f

Marifetis-Sahabe, (thk. Halil Memun iha), Drl-Marife, Beyrut 1997/1418.

bn Hacer, Ebl-Fazl Ahmed b. Ali el-Askaln, Fethl-Br bi erhi Sahhil-

Buhr, Beyrut 1414.

, Hedys-sr mukaddimetu Fethil-Br bi-erhi Sahihil-Buhr, (thk.

Muhammed Fuad Abdlbaki - Muhibbddin el-Hatib), Tevzu Riseti drtil-

Buhsil-lmiyyeti ved-Daveti vel-rd, Riyad, t.y.

,Tehzbt-tehzb, Haydarabat 1325.

bn Him, Eb Muhammed Abdlmelik Eyyb el-Himyer, Hz. Muhammedin Ha-

yat (es-Sretn-Nebeviyye), (ev. zzet Hasan), Neet aatay, TTK Basmevi, An-

kara 1992.

,es-Sretn-nebeviyye, (thk. Sheyl Zekkar, rh. Vezir el-Magribi),

Drl-Fikr, Beyrut 1992.

bn Hudeyde, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Ahmed, el-Misbhl-mud f

kttbin-nebiyyil-umm, leml-Ktb, Beyrut 1985.

bn Salh, Eb Amr Osman b. Abdrrahman, e-ehrazr, Mukaddimetu ibnis-salah

f ulmil-hads, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1978.

Mslim, Ebl-Hseyn el-Haccc en-Neysbr, Sahhu Mslim, Dru hyit-

Trsil-Arab, Beyrut, ts.

32

Nevev, Eb Zekeriyy Yahya b. eref, Sahihi Mslim bi-erhin-Nevev,

Mektebetl-Msriyye, b.y.y., t.y.

Salam, Ali Rza, slam tarihinde Rahip Bahira meselesi, Ahmet Sait Matbaas,

stanbul 1959.

es-Sheyl, Ebl-Kasm Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, er-Ravdul-nf, (Mst.

Muhammed), y.y., t.y.

Suyt, Abdurrahmn bnl-Keml Celleddin, Tedrbr-rv, Beyrut 1405/1985.

Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevre et-Tirmiz, el-Cmius-Sahh, Kahire

1384.

Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, el-Kif f

marifeti men lehu rivye fil-ktbis-sitte, (thr. Ahmed Muhammed Nemr Hatb,

Muhammed Avvme), Drl-Kble, Cidde 1992.

,Mznl-itidl f nakdir-ricl, (thk. Ali Muhammed el-Becv), Dru

hyil-Ktbil-Arabiyye, Kahire 1382/1963.

,Siyeru almin-nbel, Msr 1957.

Zbeyr, Eb Abdullah Musab b. Abdullah, Nesebu Kurey, (tsh. E. Levi Provenal),

Drl-Marif, Kahire 1982.

33

CAFER- SADIKIN HADSL VE SNN HADS

KAYNAKLARINDAK RVAYETLER

ZET:

Tabiin dneminin Medinede yaam nemli isimlerinden birisi olan mam Cafer-i

Sadk, iyi bir eitim alarak ksa bir srede sadk lakabna yakr ekilde saygn bir konuma

gelmitir. Ehl-i Beytten olmas ve babasndan sonra mamlk grevine getirilmesi,

Mslmanlar nezdindeki itibarn daha ok arttrmtr. Her ne kadar ia mensuplarnca ifrat

derecede abartlarak ona ait olmayan birok ey ona nispet edilmi ise de, hem ii hem de

Snni evrelerce son derece saygn ve muteber kabul edilmitir. yle ki mam- Azam ve

mam Malik bata olmak zere Ehl-i Snnet mensubu birok lim ondan ilim almtr.

Kurduu medresede binlerce talebe yetitirmitir. slami ilimlerin ounda yetkin bir durumda

olan Cafer-i Sadka atfedilen yzlerce eser mevcuttur. Hadis ilminde mstakil bir eseri

olmamasna ramen dnemin nemli hadisilerinden kabul edilir. zellikle ii hadis

kaynaklarnda mam kabul edilmesi, bu vesileyle her trl sz ve davranlarnn da hadis

saylmas dolaysyla ona dayandrlan on binlerce rivayetten bahsedilir. Snni hadis

kaynaklarnn tamamna yakn ksmnda az sayda da olsa - Cafer-i Sadkn rivayetleri yer

almaktadr. Sadece mam Buhari baz mlahazalarla Camius- Sahihinde ona ait rivayetlere

yer vermemitir.

THE TRADITION OF CAFER-I SADIK AND HIS TALES IN SUNNI

HADITH RESOURCES

ABSTRACT:

Imam Cafer-i Sadk whowasone of theimportantpeopleandlived in Medine in

Tabbinperiod had goodeducationandreached a positionbecomingto faithful title. That he

wasfromEhl-i beytand he broughttotheappointedtoimamatedutyincreased his reputation in

theeye of Muslims. Howeversomanythingsthatdontbelongtohim had beenexaggeratedby ia

membersandspited, he wasaccepted as extremelyrespectedandreliableby ii

andSunnisurroundings. Infact, Imam-i Azam andImam-i Malik being in thefirstplace, a lot of

knowingpeoplefromEhl-i Sunnetreceivededucationfromhim. He raisedthousands of students in

themadrassa he established. Therearehundreds of worksreferredto Cafer-i Sadk whowasperfect

in many of Islamicsciences. Althoughthereisnt a distinctwork in hadithscience, he is accepted

as one of theimportanttraditionist of theperiod. Especially he is accepted as Imam in ii

Yrd. Do. Dr. Necmeddin eker, Idr niversitesi, lahiyat Fakltesi retim yesi.

34

hadithresourcesand therefore his sayingsand behavioursar eaccepted as hadithand somany tales

belonging tohim are mentioned. Thetales of Cafer-i Sadik arementioned in almostentire of

Sunnihadithresources. Only Imam Buhari didntgiveplacetothetalesbelongingtohim in

Camiuss Sahihi in some of thethoughts.

KeyWords: Cafer-Sadik, hadith, Sunniiresources

GR

Cafer-i Sadkn Hayat, lmi Kiilii ve Eserleri:

Hicri 80 (699) veya 83 (702) ylnda Medine'de domu olan

EbAbdillhCa'fer b. Muhammed el-Bakr b. AlZeynelbidn (. 148/765),

snaeriyye'nin altnc, smiliyye'nin beinci imam, Ca'fer fkhnn da

kurucusudur. Babas snaeriyye'nin beinci imam Muhammed el-Bkr,

annesi Hz. Eb Bekir'in torunu olan Kasm b. Muhammed'in kz

mmFerve'dir. Cafer es-Sdk'n soyu baba tarafndan Hz. Ali'ye, anne

tarafndan da Hz. Eb Bekir'e ulamaktadr. Knyesi byk olu smail'e

nispetle Eb smail ise de, daha ok Eb Abdullah, baz kaynaklarda da Eb

Ms diye anlmtr.1

Dedesi Zeynelbidn'in lm srasnda on be yanda olan Ca'fer es-

Sdk, ilk eitimini babas Muhammed Bkrdan ve dedesi Zeynelbidnden

almtr.2 Babasnn on dokuz yl sren imametinden sonra kendisi de otuz drt

yl ayn vazifeyi devam ettirmitir.3

i limler, Hz. Ali'nin, Hasan ve Hseyin'i kendisinden sonra imam

tayin ettii gibi, Muhammed Bakrn da olu Caferi kendisinden sonra imam

olarak belirledii grndedirler. ii kaynaklara gre mam Bakr: "Biz yery-

znde gsz drlenlere ltufta bulunmak, onlar nderler yapmak, yine

1 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3. Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snat

Edilen ar Tefsir, nsan Yaynlar, stanbul, 2011, s. 81-83. 2 iada mamlar masum kabul edildii iin ilimleri kesbi deildir. Dolaysyla da bir eitime

ihtiyalar yoktur. Bundan Dolay Cafer-i Sadkn kesbi ilimleri tahsil etmedii, ilminin ledunn olarak silsile yoluyla Hz. Aliye oradan da Hz. Peygambere dayandna inanlr.

35

onlar vrisler yapmak istiyoruz4mealindeki ayette ifade edilen kimseler

arasnda Caferi es-Sdk'n da bulunduunu belirtmitir. Kendisine kimin kim

olaca sorulduunda, Ca'fer'e dokunarak: "Hz. Peygamberin l-i beytinin

kimi budur" diye cevap vermitir. Onun bu ifadeleri, ia tarafndan Ca'feres-

Sdk'n imameti konusunda mtevtir delil olarak kabul edilir.5

Uzun sren imamet devresinde eitli kesimlere mensup, geni slm

toplumlaryla iyi mnasebetler kuran Ca'fer es-Sdk, Snn kaynaklarda da

daima hrmetle anlan ilm bir ahsiyet olarak benimsenmitir. Emev ve

Abbas dnemlerini idrak eden mam, amcas Zeydb. Ali'nin ldrlmesinden

sonra (122/740) ktleen siyas artlarn tesiriyle bu ortamdan uzak durup,

Medine'de ilimle megul olmu ve bylece Emevlerin basklarndan

uzaklamtr.

Abbasler zamannda de siyas-idar tutum asndan nemli bir

deiikliin olmadn gren mam, bu dnemde kendisini tamamen ilme

vakfetmitir. zellikle amcazadeleri Muhammed en-Nefszzekiyye ile brahim

b. Abdullah'n 145 (762) ylndaki isyanlarna muhalefet etmi, onlara, baarl

olamayp ldrlebileceklerini sylemitir. Olaylarn, Ca'fer es-Sdk'n tahmin

ettii istikamette gelimesi, daha sonra a tarafndan onun gelecei bilmesi

eklinde yorumlanmtr.6

Ca'fer es-Sdk, Medine'de vefat etmitir. i rivayetler onun Abbas

Halifesi EbCa'fer el-Mansr tarafndan zehirlenerek ldrld eklindedir.7

Cenazesi Cennet'l-Bakide babas Muhammed el-Bkr ve dedesi

3 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad

Edilen ar Tefsir, 81-83. 4Kasas, 28/5. 5 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad

Edilen ar Tefsir, 81-83. 6 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad

Edilen ar Tefsir, 81-83. 7 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3.

36

Zeynelbidn'in kabirlerinin yanna defnedilmitir. Mezar Vehhbler'in

tahribine kadar ziyaret mahalli olarak kalmtr.8

mam Caferin, amcas Hseyin b. Ali Zeynelbidn'in kz olan ilk

hanm Fatma'dan smail, Abdullah, mmFerve; Hamide el-Berberiyye adl

ikinci hanmndan Ms, shak, Ftma, Muhammed; dier hanmlarndan da

Abbas, Ali ve Esma olmak zere on ocuu olmutur.

Hadis, tefsir, fkh, akaid, lgat ve tarih gibi alanlarda youn bir faali-

yetin grld, deiik fikir ve grlerin ortaya kt h. II. (VIII.) yzylda

slm konulardaki dncelerini bir disiplin haline getiren Ca'fer es-Sdk, bu-

nun yannda sapk frkalarla mcadele etmekten de geri durmam, bu sebeple

de adalarnn takdirini kazanmtr.9

sn-Aeriyye'ye gre O, felsef, tasavvuf, fkh, kimyev ve tabii

btn ilimlere, ayrca Zebur, Tevrat, ncil'e ve Hz. brahim'in suhufuna

muttalidir. Bunun yannda, her trl hell ve harama hatta gemi ve

gelecekteki bilgi ve haberleri ihtiva eden cifr ilmine de vkf bir kii olarak

kabul edilir. Baz mfrit iilere gre, Cafer-i Sadkn balangtan kyamete

kadar olmu ve olacak her eyi Hz. Peygamber'den veraset yoluyla renmi

olduuna inanlr. Onlar bunu mama izafe edilen u sze dayandrrlar: Beni

kaybetmeden nce bana sorunuz. Benden sonra kimse bizim

syleyeceklerimizi sylemez. 10

Ar baz ii ekoller,11Ca'fer es-Sdk hakknda daha ar fikirler ileri

srerek, onun Ali'den stn, mehd, peygamber ve hatta ilh olduunu iddia

etmilerdir.12 Mesnetsiz olan bu iddialar mama zarar vermekten te bir ie

yaramamtr. Zaten bu fikirler itibar grmedii iin zaman ierisinde terk

8 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3. 9 Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad Edilen ar Tefsir, s. 97. 10Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, 13. 11Hattbiyye, Bezgyye, Umeyriyye, Nvsiyye ve Mufaddaliyye gibi.

37

edilmitir. mam C'fer de bunlarla hibir ilgisinin bulunmadn her frsatta

evresindeki talebe ve arkadalarna bildirmi, slm lkelerine de mektuplar

yazarak, bu durumu her tarafa duyurmutur. Fakat maalesef ona olan sevginin

lsn karan bir kesim, onun sylemediklerini ona nispet ederek, kendisine

iyilik yerine zarar vermitir.13 Mesela bnTeymiyyenin: Cafer Sadk

hakkndaki yalanlar ok yaygndr. limlerin ve gvenilir kiilerin ondan

naklettikleri rivayetler belli olup ona iftira edenlerin rivayetlerine ters

dmektedir14 ifadesi bu konuya iaret etmektedir. ada ii limlerden

Murtaza Mutahharnin Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edildiine alamak

yerine Onun adna uydurulmu haberlere alamak gerekir15 szleri de bu

konudaki arln vahametini gstermesi bakmndan anlamldr.

iilere gre mam Cferin ilmi nce kesb olarak balam, sonra

vehb ilimle ve ilhamla desteklenmitir. Bu yzden mmiye mezhebi

mensuplar, imamlarn ve bu arada Cfer-i Sdkn hatadan slim olduu

inancndadrlar. Zira onlara gre imamlarn bilgisi hata ihtimali bulunmayan

lednni bilgi trndendir. Dolaysyla Ca'fer es-Sdk'n fkhla ilgili grleri

de delillerden istinbat edilerek ulalm akl bilgiler olmayp, Hz.

Peygamber'den kendisine intikal eden ilh bilginin sonucudur. yle ki Mfrit

bir ksm iaya gre O, hell ve haramlarla ilgili gerekleri bilmek iin dier

mtehitler gibi itihat ederek belli bir hkme ulama durumunda

deildir.16a'ya gre imamlarn bilgisi hata ihtimali bulunmayan lednnbilgi

trnden olduu iin, Ca'fer es-Sdk'n fkhla ilgili grleri de delillerinden

istinbat edilerek ulalm akl bilgiler olmayp Hz. Peygamber'den kendisine

12 slam Ansiklopedisi, c. VII. s. 1-3. Bu konudaki rnekler ve ayrntlar iin bkz. Cahit Kutlu,

iann Hadis Vazndaki Rol, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.

13 almamzn erevesini aan bu konunun mstakil olarak ve ayrntl bir biimde aratrlmas ve mam hakkndaki phelerin ortaya karlarak giderilmesi gerekmektedir. iann hadis uydurma faaliyetlerindeki yeri ve mam Cafer-i Sadkn bu konudaki tavr iin bkz. Cahit Kutlu, iann Hadis Vazndaki Rol, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.

14 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Cahit Kutlu, age. s. 55-58. 15 Murtaza Mutahhari, Hseyn Yiitlik, (terc. Hasan Kanatl, stanbul, 1991. 16Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, s. 14-16.

38

intikal eden ilh bilgidir. Bu sebeple O, hell ve haramlarla ilgili gerekleri

bilmek iin dier mtehitler gibi itihat ederek belli bir hkme ulama

durumunda deildir.17

Ehl-i snnet limleri ise Ca'fer es-Sdk'. bata Kitap ve Snnet

olmak zere dayanaca kaynaklan ve itihadnda uygulayaca metotlar

bulunan ve kesinlikle masum olmayan bir mtehid olarak kabul etmektedirler.

ii gruplar Ca'fer es-Sdk'a pek ok mucize isnat etmi, btn dua ve

dileklerinin kabul olunduunu, dnyadaki btn lisanlar bildiini iddia ederek,

hemen her konuda sylenmi hikmetli szlerinin bulunduunu ileri

srmlerdir.18Ehl-i Snnet, daha mutedil bir yol izleyerek Ca'fer'i Sadk,

hadisle uraan, fkhta mctehid derecesine ulam, sezgi gc yksek, doru

szl, rivayetlerine ve grlerine gvenilir bir hadis ve fkh limi olarak

deerlendirmektedir. Ehl-i Snnet limlerinin tamam Onun sika ve sadk

olduunda ittifak etmilerdir.

Her halkarda mam C'fer-i Sdk, ( 148/765), etrafnda toplanan

ve onun itihatlarna gre amel eden Mslmanlarn bal olduklar; nceleri

fkh olup daha sonra siyasi bir yapya da brndrlen Caferi mezhebin

kurucusudur. Snni, ii ve zellikle de tasavvuf ekolleri tarafndan byk bir

veli ve kendisini ilme vermi bir slam limi olarak kabul edilmitir.19

Ehl-i snnet limleri ise Ca'fer es-Sdk', bata Kitap ve Snnet

olmak zere kaynaklara bal ve itihadnda kendine mahsus metotlar olan ve

kesinlikle masum olmayan bir mtehit olarak kabul etmektedirler.

Eb Hanife, mam Mlik ve Sfyn-i Sevr gibi ehl-i snnetin byk

imamlar, CferiSdktan ilim renmilerdir. Eb Hanife, Hicaz'a gidip, iki

17 Bkz. slam Ansiklopedisi, Cafer-i Sadk maddesi. 18 Bkz. slam Ansiklopedisi, Cafer-i Sadk maddesi. 19 Muhammed Ebu Zehra, el-mam Cafer, eviren brahim Tfeki, afak Yaynlar, stanbul,

1992, s. 77.

39

yl Cferin yannda kalm, ondan ok eyler renmi ve "Eer bu iki yl

olmasayd Nman mahvolurdu" demitir.

Yine Ebu Hanife onunla ilgili bir grmesini yle anlatr: Ondan

daha fakihini grmedim. Bir gn halife Mansur mamdan dolay insanlar

ihtilafa dyorlar dedi. Ben de krk tane soru hazrlayp mama sordum. Her

birisi iin; sizin grnz udur, Medinelilerin gr yledir. Bizim

grmz de budur diyerek tek tek cevap verdi. Bunu zerine ona olan

itimadm artt20

Cfer-i Sdkn, ahlk, fazilet ve takvada ileri bir kiilie sahip bir

imam olduu, mam Mlikin onun hakknda syledii u szden

anlalmaktadr: "O, halde bulunurdu: Ya namaz klar, ya oru tutar veya

Kur'an okurdu. Hi bir zaman temiz olmadan Allah Resln azna almazd.

Bo yere konumazd. Kendisini her grdmde yerinden kalkar, altndaki

minderi bana verirdi."

Ca'fer es-Sdk, fkh ve hadisin yannda tasavvuf tarihinde de nemli

bir yere sahiptir. lk sflerin hayat hikyelerini anlatan Eb Nasr es-Serrc,

EbTlib el-Mekk, Muhammed b. Hseyin es-Slem ve Abdlkerm el-

Kueyr gibi mutasavvf melliflerin ondan hi bahsetmemi veya nadiren

atfta bulunmu olmalarna karlk EbNuaym el-sfahnHilyet'l-Evliyada

kendisine geni yer ayrmtr. Attr ise Tezkiret'I-Evliya adl eserine onunla

balar. Btn sflerin evliyadan saydklar Ca'fer es-Sdk tarikat silsilelerinde

de nemli bir yer tutar. Nakibendiye ve Bektaiyye mensuplar ona tarikat

silsilelerinde yer verir, Byezd-i Bistm'yi onun mridi olarak grrler. Bir

tarikat olmaktan ok tasavvufi bir tavr ifade eden Akyye mensuplar

silsilelerini Ca'fer es-Sdk'la balatrlar. Ni'metullhiyye, Nrbahiyye ve

Zehebiyye gibi i tarikatlar da onun tasavvuf bakmndan nemini kabul

etmilerdir. Bununla beraber genel olarak a, Ca'fer es-Sdk'n tasavvufla

20Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, s.18.

40

hibir ilgisinin bulunmadn, sfleri kendisine dman bildiini ve onlarla

mcadele etmeyi din bir grev saydn ileri srerler.21

Cefr, havas, tlsm gibi birtakm gizli ilimlerin, gayb ve gelecei

bilme ile ilgili baz olaan st yeteneklerin ona nispet edilmesi daha ziyade

son dnem mutasavvflar iin ilgi ekici olmu, bu ise birok hurafe inan ve

uygulamalarn ortaya kmasna yol amtr.22

nsanlarn din konusunda bilmeleri zaruri olan balca hususlar,

Allah' kinatn yaratcs ve yneticisi olarak tanmak, O'nun nimetlerini ve

O'na kar yaplmas gereken vazifeleri bilmek, kfr ve irtidada sebep olacak

eylere vkf olmak eklinde gsteren Cafer es-Sdk'a gre Allah hibir eye

benzemez, hibir ey de O'na benzemez. Allah kullarn tasavvur ettii her trl

hayal ve vehmin tesindedir. Gzler O'nu idrak edemez. Ca'fer, Hz.

Peygamber'in Mirata Allah' grp grmedii hususu kendisine sorulduunda

"kalbiyle grd" eklinde cevap vermitir. nsanlarn htiyar fiillerinin

kendilerine nispet edileceini, fiillerin hayr veya er olmasndan dolay

mkfat ve ceza greceklerini belirten Ca'fer es-Sdk. Kyamet gnnde

Allah'n btn mahlkat toplayacan, onlar emirlerini yerine getirmemekten

dolay mesul tutacan, iradeleri dnda mruz kaldklar eylerden dolay ise

sorumlu tutmayacan sylemitir. Byk gnah ileyen kimsenin durumu

hakknda ona nispet edilen gr, gnahkr mminin gnah miktarnca azap

grdkten sonra cehennemden kp cennete girecei eklindedir. O, byk

gnahlar yle sralar: irk, Allah'n rahmetinden mit kesmek, ebeveyne

itaatsizlik, adam ldrmek, namuslu kadnlara zina isnadnda bulunmak, yetim

mal yemek, savatan kamak, yalan yere yemin etmek, rib, zina, hyanet,

zekt vermemek, yalanc ahitlik, iki imek, namaz terk etmek. Ayrca ahdi

bozmak, akrabalk mnasebetini kesmek, yalan sylemek, Allah'a kar

nankrlk, l ve tartda hile yapmak, livta ve bid'at olmak da mama gre

21 slam Ansiklopedisi, 7/1-3. 22 slam Ansiklopedisi, 7/1-3.

41

byk gnahlardandr. Grld gibi itikadi konularda Cafer-i SadknEhl-i

Snnetten pek fark yoktur.23

Eserleri:

Cafer es-Sdk'n deiik konularda ok sayda kitap ve risale yazd

kaynaklardan anlalmaktadr. lm yetkinlii ruhan liderlii ile birleince

onun adna zel bir otorite anlam katmtr. Bu durumundan dolay da hem ii

hem de snni kesimler ona zel bir deer vermilerdir. Dolaysyla da ona izafe

edilen ok sayda eser ortaya kmtr. Baz kaynaklarda 13, bazlarnda 22,

bazlarnda ise bu rakam 32 olarak verilmitir.24 Ancak binlerce talebe

yetitirmesine ve yzlerce kiiye hadis imla ettirmesine ramen hadis alannda

bir eserinin olmamas dikkat ekici bir durumdur. Dini konularn dnda

pozitif ilimlerle de ilgilenmi olan mam Cafer, Evrenin srlar, Sema ve

Felekler, Ay, Gne ve Yldzlar konu alan astronomi alanlarnda da

kendinden sz ettirmitir.25 Yaad dnem, evresi, ilm ve din ahsiyeti

dikkate alnrsa bilhassa kimya ve cefr konularndaki kitaplarn byk bir

ksmnn ona nispeti pheli olarak kabul edilmektedir.26

Bu konuda hayli msamahakr olanlar bile mam Ca'fer'in bu

alanlarda eser yazp yazmadnn bilinmediini sylemekt