UNIVERZITET U BEOGRADUPOLJOPRIVREDNI FAKULTET-ZEMUN

Diplomske akademske studije agroekonomije

-Seminarski rad iz sociologije sela-

Tema: DOPRINOS CVETKA KOSTIĆA RAZVOJU SOCIOLOGIJE SELA

Predmetni nastavnik: Student:Prof. dr Sreten Jelić Valeris Kablar

Broj indeksa: AE 12/1

Beograd, decembar 2012.

SADRŽAJ

1. Uvod..................................................................................................................................32. Doprinos Cvetka Kostić....................................................................................................43. Kratak prikaz dela Cvetka Kostića 3.1. „Seljaci industrijski radnici”......................................................................................5 3.2. „Bor i okolina”...........................................................................................................6 3.3. „Sociologija sela”.......................................................................................................94. Antinomija između sela i grada......................................................................................125. Tipologija sela.................................................................................................................136. Zaključak.........................................................................................................................157. Literatura.........................................................................................................................16

2

1. Uvod

Cvetko Kostić (Župa Nikšićka, 1912-Beograd 1985), osnovnu školu je završio u Nikšiću, a gimnaziju u Mostaru. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Beogradu. Radio je na Etnografskom institutu SANU, gde je i doktorirao (1953) sa temom Selajci-industrijski radnici. Odlično odabrana tema i obično iskustveno istraživanje koje je bilo osnova doktorata, pribavili su mu veliki ugled. Smatran je nastavljačem Sretena Vukosavljevića.

Povezivao je ono najvrednije iz predratne srpske sociologije- dobro istraživanje. Sledeće njegovo istraživanje o seljacima- radnicima obavljeno je u Boru (1962) i takođe je ocenjeno kao izvanredno. Bio je prvi srpski i jugoslevonski sociolog koji je dobio priliku da istražuje promene u seoskim zajednica u inostranstvu (Alžir, 1965). Napisao je i prvi udžbenik socilogije sela u Srbiji/Jugoslaviji (1969). Predavao Sociologiju naselja na odeljenju za sociologiju sela/grada i na Ekonomskom, Poljoprivrednom i Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Bio je član Izvršnog komiteta Međunarodnog udruženja za sociologiju grada i urednik brojnih domaćih i stranih socioloških časopisa. Bio predsednik Srpskog sociološkog društva (1957-1959; tadašnji naziv: Sekcija Jugoslovenskog sociološkog društva za NR Srbija) i upravnik Odeljenja za filozofiju i sociologiju filozofskog fakulteta u Beogradu (1977-1979), aktivan učesnik na međunarodnim sociološkim kongresima, dobitnik više stručnih priznanja, član redakcije i saradnik brojnih domaćih i stranih socioloških časopisa kao i rukovodilac nekoliko socioloških istraživanja. Dela: Muslimanski Cigani u Skoplju (1934); Seljaci industrijski radnici (1955); Bor i okolina; sociološka ispitivanja (1962); Sociologija sela (1969); Sociologija grada (1973, 2 pročireno izdanje 1982).

Može se reći da je darovitost Kostića najviše dolazila do izražaja u terenskim empirijskim istraživanjima. Za njegovo ljudsko i istraživačko biće veći izazov predstavljaju život i svakidašnjica, nego teorijske rasprave kabinetskog karaktera. Ali to ne znači da njegova istraživanja obeležava empirizam, jer je uvek vodio računa o vezi između teorijskog okvira i iskustvene evidencije, kao što ne znači da se nije s uspehom ogledao u H čisto H teorijskim razmatranjima.

Po načinu proučavanja pojedinih kategorija radništva i uopšte po pristupu društvenim pojavama, Kostić je imao ugao gledanja blizak marksizmu. Drugim rečima, u njegovu socijalističku zamisao čvrsto su uključeni istorijski i ekonomski pristup u proučavanju društvenih pojava i procesa. Ne učestvujući u tada raširenim raspravama o odnosu istorijskog materijalizma i sociologije, on je, zahvaljujući zavidnom osećaju za društveno i teorijski značajne probleme, stvaralački povezivao najvrednije u našoj predratnoj sociologiji i društvenoj misli sa brižljivo odabranim saznanjima savremene domaće i inostrane sociologije. To je bio takođe dobar put oslobađanja od dogmatizma i zadobijanja naučnog statusa sociologije. Stalno je isticao kao najvažnije da se temeljno i empirijski istražuje naše društvo, koje je zbog njegove raznolikosti i brojnih protivurečnosti smatrao velikim sociološkim izazovom.

3

Zahvaljujući Kostićevim naporima, sociološka javnost bila je na pravi način upoznata, putem predgovora i članaka, sa sociološkim elementima u delima naših velikih istraživača narodnog života, odnosno Karadžića, Bogišića, Cvijića, Radića, Vukosavljevića i ostalih. On je, isto tako, imao naviku da u sociološke svrhe koristi pojedina književna dela. O tome svedoče njegovi radovi o pozitivnim i negativnim stereotipima o seljakovoj ličnosti, rad HBalzak i Marks o seljacima � i drugi.

�̎ Nesumnjiva odlika Kostića, kao istraživača, jeste izrazit dar zapažanja karakterističnih pojedinosti, zatim sposobnost da se saživi sa istraživačkom sredinom i smelo formulisanje zaključaka � 1

2. Doprinos Cvetka Kostića

U proučavanjima naše sociologije nastale posle II svetskog rata, odnosno u proučavanjima stepena razvijenosti pojedinih socioloških disciplina, ne može da se zaobiđe doprinos Cvetka Kostića.

Njegova doktorska disertacija H Seljaci industrijski radnici � , koja je objavljena 1955. godine, predstavlja rezultat napornog i složenog terenskog istraživanja načina prelaska seljaka u industriju u nekoliko različitih industrijskih centara i nekoliko prigradskih sela širom Jugoslavije. Dakle, promene u načinu života posmatrane su i analizirane i u gradskim fabrikama i u seoskim gazdinstvima.

Ocenjujući prvu Kostićevu knjigu, Sreten Vukosavljević je napisao: � Knjiga je u celini i u svakom svom delu jedan naučni, sociološki i ekonomski rad, nov i orginalan, vrlo ozbiljno rađen, urađen i potreban � . Kostićevo pionirsko istraživanje seljaka industrijskih radnika imalo je zaslužen odjek u tadašnjoj stručnoj periodici i nije moglo da se zaobiđe u narednim parcijalnim istraživanjima ove pojave. Tek posle 25 godina (1980. god.) o istoj pojavi objavljena je studija H Mješovita domaćinstva i seljaci industrijski radnici u Jugoslaviji H, ali je na njenoj izradi, primenjujući drugačiju i moderniju metodologiju, radilo devet istraživača i saradnika Instituta za društvena istraživanja Univerziteta u Zagrebu.

Podstaknut od znamenitog poznavaoca našeg tradicionalnog sela Sretena Vukosavljevića, koji mu je bio uzor, Cvetko Kostić je počeo istraživanja našeg savremenog sela koje se, na žalost, menjalo pod uticajem industrijalizacije, urbanizacije i modernizacije.

Njegova monografija � Bor i okolina � iz 1962. godine jedna je od prvih socioloških knjiga koja ima za predmet društvo u našem industrijskom gradu i njegove promene. Prilikom ovog istraživanja korišćeni su različiti izvori podataka i različiti komplementarni metodološki postupci: istoriografska i etnografska građa, statistički podaci, neposredno posmatranje i anketa. Na preobražaj Bora, sela u zaostalom kraju, u gradsko naselje, Kostić

1 Vojin Milić

4

gleda kao na preobražaj iz zajednice u društvo, odnosno kao na prelaz iz perioda neplaniranih na planske, racionalne promene.Kostić je najverovatnije prvi od naših sociologa imao prilike da 1965. empirijski istražuje promene u seoskim zajednicama u inostranstvu, tačnije u Kabiliji (Alžir) . Rezultate tih istraživanja, iznete u radovima H Društveni problemi i društvena promocija � i � Preobražaj seoskih zajednica u Jugoslaviji i Alžiru � , objavio je kasnije i kod nas i u francuskim časopisima. Već spomenutim istraživanjima po srodnosti pripada i rad � Postanak i razvitak naše čaršije – primer čaršije Bajine Bašte �.

Pokušavajući da odgovori potrebama svojih studenata, Kostić je napisao jedan od prvih udžbenika Sociologije sela, koje je doživeo dva izdanja 1969. i 1975. godine. Reč je o njegovoj, u teorijskom pogledu, najznačajnijoj i izuzetno informativnoj knjizi, koja najverovatnije spada u one domaće sociološke udžbenike za koje je korišćen najveći broj izvora (oko 330 naslova) tako da sadrži neke elemente enciklopedije sela i seljaštva. Ovakvu, u pozitivnom smislu reči starinsku knjigu, mogao je sačini samo neko ko se sociologijom bavi sa strašću i ljubavlju.

1973. godine pojavila se Kostićeva knjiga � Sociologija grada � da bi 1982. izašlo njeno znatno prošireno i dopunjeno izdanje pod naslovom � Grad i vreme – osnovi sociologije grada �.

3. Kratak prikaz dela Cvetka Kostića

3.1. � Seljaci industrijski radnici �

U prvom delu svoje knjige Kostić se bavi privrednom istorijom, odnosno razvojom industrije u našim raznim područjima pre I svetskom rata i između dva rata, zatim problemima raslojavanja i pauperizacije na selu pod uticajem razvoja kapitalističkih odnosa, razlikama u običajnom naslednom pravu koje su uticale na različit tempo polovične deagrarizacije u našim pojedinim krajevima i, na kraju, ideološkim i političkim pogledima na selo i seljaštvo.

U drugom delu knjige razmatra gravitacione zone industrijskih centara u kojima se pojavljuju seljaci industrijski radnici kao dnevni migranti. Pod seljacima industrijskim radnicima Kostić podrazumeva tri kategorije seljaka: polutane, sezonske radnike i povremene radnike. Sve tri kategorije imaju dvojni izvor prihoda iz rada u industriji i rudarstvu, i rada na vlastitom gazdinstvu. Za polutane, koji su najbrojniji, karakteristično je i to da stanuju na gazdinstvu - selu, a rade u gradskim preduzećima. Posebno su analizirane seljanke koje se prilikom zapošljavanja u industriji suočavaju sa brojnim predrasudama. Razmatrajući odnos seljaka prema tehnikama industrijskog rada Kostić je izneo niz tačnih i

5

zanimljivih zapažanja o teškoćama prilagođavanja seljaka na industrijski rad, o razlikama izmđu cikličnog i raznovrsnog seljačkog i jednoličnog linearnog industrijskog rada i protoka vremena. Nakon toga, obradio je stanovanje, ishranu, odevanje, elemente porodičnog budžeta i razlike u strukturi poljoprivredne proizvodnje i porodičnog budžeta izmedju seljaka i seljaka industrijskih radnika.

Knjiga se završava zanimljivom socijalno – psihološkom analilzom polutana, kao svojevrsne marginalne ličnosti koje je istovremeno nosilac urbanizacije sela i rurizacije grada. Sve u svemu, reč je o jednom kompleksnom istraživačkom poduhvatu u kome se sintetički obrađuje proces stvaranja našeg industrijskog radništva seoskog porekla. To je studija koja je dala niz trajnih odgovora i postavila niz pretpostavki i pitanja, studija koja je svojevremeno predstavljala prijatno iznenađenje, jer je bilo potrebno mnogo truda i odvažnosti da se kod nas početkom pedesetih godina sprovede istraživanje ove vrste u kome je neposredno posmatranje (neposredna usmena anketa na terenu) jedno od glavnih metodoloških postupaka. Takođe, bila je potrebna i pronicljivost da se izabere predmet proučavanja koji će u budućnosti imati sve veći značaj, kako zbog broja polutana koji se kod nas ne zadržava već raste, tako i zbog njihove važnosti za društveni sektor industrije i uslužnih delatnosti, kao i poljoprivredne proizvodnje.

3.2. � Bor i okolina �

Zaostalost seoskog okruženja i ekološki problemi koji potiču od rudnika i prerade rude bakra jesu glavni problemi borske opštine, koju sačinjavaju Bor i 14 okolnih sela. Kostić u samom Boru razkuje dva naselja: grad i selo Bor. Međutim, i sama varoš, koja je nastala iz rudarske kolonije, je prilično ruralizovana. Područje borske opštine autor deli na četiri sociološke zone: gradsko jezgro (pravo gradsko tkivo sa uglavnom doseljenim stanovništvom); selo Bor; prigradska sela koja zbog velikog učešća seljaka – radnika u seoskom stanovništvu naziva H radničkim selima H ; i sela u kojima preovladjuje seoski, blizak tradicionalnom, način života.

Kostić smatra da je za sociologa od posebnog značaja ispitivanje perioda, načina i uslova zbog kojih se H društvena atmosfera H menja i prelazi iz stanja zajednice u stanje društva. Iskustvo je pokazalo, da su te izmene najčešće i najdublje baš u vremenu kad se nako naselje preobražava iz sela u grad, tj. kada napušta poljoprivredu i svoja ranija obeležja i, pod uticajem industrije ili nekih drugih okolnosti, menja svoju strukturu, oblike i organizaciju. Tada se u takvoj lokalnoj zajednici najdublje i najbrže vrši smena društvenih grupa i insitucija, kao i njenih drugih socioloških obeležja: izmena normi, tradicije, podele rada... Promene u ruralnoj sredini uvek nose u sebi karakter H stihije H, odnosno vrše se na prirodan način i lagano. Najvećim delom nisu planirane i uloga čoveka je skromna. Međutim, u gradskoj sredini preovlađuju racionalni elementi nad emocijama, uloga čoveka raste i on predviđa promene koje će nastupiti i prema tome određuje i svoje ponašanje. Upravo zbog toga se kaže da je selo prirodna, a grad tehnička sredina.

6

Još od davnina se na mestu današnjeg Bora nalazilo naselje i Kostić nam navodi i da je Borski rudnik bio eksploatisan i od strane starih Rimljana. U periodu turske vladavine, prostor je u potpunosti opustošen i tek krajem XVII veka je počelo njegovo ponovno naseljavanje. Novo naselje je vremenom raslo, prirodnim priraštajem i doseljavanjem, ali prilično sporo. Stanovnici su bili uglavnom turska raja. Prema jednom dokumentu Bor je 1844. godine imao 58 kuća i 330 stanovnika, a već 1876. je imao 140 domaćinstava i 563 stanovnika, dok 1895. ima 150 domaćinstava i 717 stanovnika. Što se tiče društvenog života, Kostić je zaključio da su kuće neugledne i od slabog materijala, a kakve su kuće takav je i nameštaj, tj. prosti i veoma siromašan. Zanimljiva je i organizacija naselja, jer tamo gde je stoka i livada tamo je i kuća seljaka. 1904. godine osnovana je banka koja je dala sredstva da se otvori rudnik i koja je kasnije nazvana H Francusko društvo Borskih rudnika – Sv. Đorđe H . Ali ovo vlaško selonije moglo da primi tolike došljake, pa su Francuzi morali da podignu nužna postrojenja u rudniku i za upravu, ali i da izgrade stanove za svoje osoblje. Naselje je naročito prošireno posle 1928. godine, kada su otvorena nova ležišta ruda na Tilva Miki.

Otvaranjem rudnika korenito su se promenile stvari u Boru, na sve to seljaci su reagovali različito. Takođe, dolazak tolikog novog sveta povlačio je za sobom mnoge probleme, među kojima se isticao problem ishrane. Kako su se povećavali radovi u Boru, tako je i podizano sve više i više kuća i javnih ustanova, a Bor je sve više dobijao izgled grada. Javili su se i pokušaji da se on i formalno proglasi istim, ali je nailaženo na oštar otpor ljudi iz sela, koji su smatrali da to nije isplativo zbog poreza i taksi. Nakon II svetskog rata, tačnije od 1. aprila 1947. godine Bor je i zvanično postao grad.

Kostić se u svom delu bavi i primarnim grupama i društvenim agregatima. Smatra da su društvene grupe one čiji se članovi nalaze licem u lice, i koje povezuje osećaj solidarnosti i verovanja u iste ili slične društvene vrednosti. One su primarne i zbog toga što se u njih ulazi bez svog izbora. Najvažnije primarne grupe su porodica i susedstvo. Nasuprot njima, društveni agregati su čista suprotnost, u njima nema nikakve prisnosti među članovima, niti su oni povezani na bilo koji drugi način osim prostorno. Kostić navodi da je bazična tzv. seljačka porodica timočkog tipa, koja je u Boru i okolini pretrpela znatne modifikacije. Smatra da susedstvo može biti i primarna grupa (ličnosti su povezane ne samo prostorno već i društveno) i društveni agregat. U samom Boru susedske veze su daleko naglašenije nego u drugim naseljima u prilog čemu govori i dosta izreka npr. H da se sused prvi nađe u nevolji H ; H da je on najbliži i najbolji i da pred njim nema tajni H, kao i H on zna šta se u mom loncu kuva H. Što se tiče društvenih agregata, Kostić smatra da su ljudi tu povezani samo u nekom fizičkom prostoru, i osim te fizičke bliskosti njih ne povezuje ništa drugo. Oni su karakteristični za društvo u gradu i neminovno ih sa sobom nose industrija i urbanizacija. U delu se navodi i klasična podela agregata na: gomile (skup ličnosti na određenom mestu, ali ličnosti koje su se skupile bez nekog posebnog cilja); mase (skup ličnosti koje su među sobom povezane jačim ili slabijim osećanjima); publiku (ličnosti su povezane samo utoliko što na isti auditivan ili vizuelan način prate neki program, što znači da su više posmatrači ili slušaoci); i na rezidencijalne agregate (izdvajanje određenih ličnosti i njihovo smeštanje u određene prostorne okvire).

7

Kostić se bavi i društvenim kategorijama u Boru, i smatra da pošto je u pitanju mlado društvo, jedna od osnovnih podela je po zanimanju. Razlikuje: seljake (ljudi koji se izdržavaju od poljoprivrede), radnike (oni koji proizvode u industriji i sličnim granama i oni se prema stručnosti dele u kategorije, tj. visokokvalifikovani, kvalifikovani, polukvalifikovani i nekvalifikovani), seljake industrijske radnike (oni koji napuštaju svoja imanja na selu zbog rada na nekom drugom mestu, ali se ipak stalno vraćaju kući i pomažu pri obradi zemlje – radnici koji putuju), stručnjake (svi oni koji su učili neku školu i ne bave se fizičkim radom već H nešto pišu H ), zanatlije i trgovce ( rade u socijalističkom ili privatnom sektoru) i penzionere i invalide rada.

Što se tiče društvenih procesa izdvaja kao glavne industrijalizaciju i urbanizaciju. Međutim, ti procesi izazivaju i neke druge, koji ili mogu da idu u istom smeru kao i ova dva glavna ili da se kreću obrnuto. Najvažniji od takvih procesa u Boru i okolini, smatra Kostić, su akomodacija, asimilacija i sukobi.

Proces industrijalizacije neminovno vodi do mešanja ličnosti, grupa i kultura. Pod njenim uticajem nastalo je mnoštvo promena od kojih su najznačajnije ekološke, ekonomske i sociološke. One su među sobom povezane, ali se ne prenose automatski jedna na drugu. Takođe, industrijalizacija izaziva i mnoge promene u pogledu H socijalne kontrole H i u pogledu vrednosti društva. H Socijalna kontrola H se sastoji u uticaju društvenih grupa i institucija na ličnost da ona nešto učini ili ne učini. Može biti formalna ili neformalna, što zavisi od toga da li su oblici ponašanja propisani zakonom ili su regulisani nekim običajem. Pod urbanizacijom se podrazumeva potiskivanje ruralne sredine urbanom tj. prirodne sredine tehničkom. Akomodacija je takav društveni proces u kome ličnosti ili grupe nastoje da se prilagode jedne drugima da bi predvidele i svele na minimum nesporazume i sukobe među sobom i da bi međusobno mogle mirno da koegzistiraju. U Boru i okolini, akomodacija može imati tri oblika: paralelizam (kulture postoje i razvijaju se uporedo, i to nezavisno ili veoma malo utičući jedna na drugu); difuzija (sastoji su u mešanju kultura i u procesu usvajanja modela ponašanja jedne kulturne grupe od strane druge); i sticanje nove kulture (spajanje izvesnih kulturnih oblika koji već postoje u nekim grupama, ili sticanjem novih kulturnih oblika, kojih ranije nije bilo). Asimilaciju Kostić definiše kao proces dve ili više ličnosti ili društvenih grupa koje uzajamno usvajaju izvesne ili sve modele ponašanja jedna od druge. Položaj ličnosti u društvu zavisi od više činilaca, a među njima su značajni: biološke odlike,poreklo, ekonomska sredstva, funkcije, obrazovanje... U njima leže i koreni sukoba u društvu.

Procesi industrijalizacije i urbanizacije imaju različite posledice na proučavanu sredinu. Proučavajući te posledice, uočava da dnevne migracije (između stana i radnog mesta) imaju prevagu nad stalnim doseljavanjem u Bor. Ali industrijalizacija je privukla samo stanovnike najbližih sela, što je učinilo da prosečni prihod žitelja opada s povećanjem udaljenosti od Bora. Povećana kupovna moć seljaka – radnika se izražava znatno više u nabavci raznih potrošnih dobara, u raznim vidovima ekcesivne potrošnje, izgradnji kuća, nego u ulaganju u poljoprivrednu proizvodnju.

Autor se osvrće i na društvena pitanja, uz konstataciju da ih ima svaka lokalna zajednica i ta pitanja u njoj imaju uvek nečega posebnog, zbog čega treba preduzeti i mere kako bi se

8

ona rešila. Kao najznačajnija navodi: stambena pitanja, vaspitanje, dokolicu, društvene devijacije, delikvenciju...

Suprotnosti između grada i sela, zaključuje Kostić, zajedno s etičkom raznolikošću naselja, otežavaju socijalizaciju žitelja borske komune. U korist teoriji o teškoćama urbanizacije u smislu prihvatanja gradskih obrazaca ponašanja iznosi i podatke o održavanju i preživljavanju raznih običaja kao što su: pomane, privege, maloletnički brakovi...

3.3. „Sociologija sela”

Kostić je s pravom negovao istorijski pristup u sociološkom proučavanju sela i seljaštva. Vezu istorije i sociologije smatrao je neophodnom u proučavanju višeslojne seljačke stvarnosti. Otuda prva dva odeljka njegove knjige predstavljaju istorijski pregled razvoja sela i seljaštva, s jedne, i sociološke misli o istim pojavama, s druge strane, i to od njihovih začetaka pa sve do današnjih dana.

Smatra da sveki bitan ruralni odnos ima svoje odlike, i oni mogu biti: 1. Prostorni odnosi – mogu biti: numerički (pokazuje broj ljudske populacije na

zemljištu na kome je nastanjena, kao i stepen korišćenja zemljišta) i rezidencijalni (rastojanje između tri sredine u kojima čovek provodi život, tj. stan, radno mesto i lokal za dokolicu).

2. Svojinski odnosi – mogu biti: ropstvo (ne samo zemlja,već i sam čovek je vlasništvo drugog čoveka); podložništvo (podložnik ima neka prava, ali je mahom vezan za zemlju koju obrađuje ili njenog vlasnika); kapitalizam (postojanje privatne svojine); etatizam (sistem u kome država uzima zemljište i sredstva i pojavljuje se i kao proizvođač i kao upravljač); kolektivizam (sva sredstva su društvena svojina).

3. Srodnički odnosi – mogu biti: krvno (povezanost zajedničkim poreklom); posinjenje ( veštačko srodstvo tj. usvajanje); svojita (srodnički odnosi koji se zasnivaju brakom između dve ili više porodica); duhovno srodstvo (najčešće se zasniva krštenjem).

4. Dominacija – koju definiše kao odnos nadređenosti i podređenosti. Osnov za takav odnos su osobenosti pojedinca ili zajednice koja dominira, ili onih zajednica koje su subordinirane.

5. Mutualizam – ovaj odnos se naziva i kooperacijom ili simbiozom. Sociološki značaj Kostić vidi u tome što podstiče društvenu solidarnost članova da bi postigli neki zajednički cilj.

6. Opozicija – to je odnos u kome dve ili više strana stoje jedna nasuprot drugoj i nastoje da spreče jedna drugu da postignu ono što bi svaka za sebe želela. Glavni odnosi opozicije su: kompetencija (dve ili više ličnosti istovremeno teže za istim dobrom, ali u dostizanju toga ne nastoje da unište jedna drugu); eksploatacija

9

( jedna strana prisiljava drugu da za nju nešto uradi, odnosno prisvaja plodove njegog rada); klasna borba (opozicioni odnos između društvenih kolektiva tj. klasa); sukob ( jedna strana nastoji da pobedi drugu, da joj nametne svoje stavove ili da je uništi).

7. Polovi i generacije 8. Država i ruralno društvo

Kostić se osvrće i na ruralnu porodicu. Smatra da je porodica primarna grupa, koja je trajna i koja ima svoje norme ponašanja. Iznosi tvrdnju i da su glavni problemi sociologije porodice: njene promene, brak, uloge i tipovi.

U savremenim društvima postoje tri glavna oblika porodice: nuklearni (sastoji se od muža, žene i njihove dece); poligamni (nastaje umnožavanjem bračnih veza muža i žene i sa drugim licima i spajanjem više nuklearnih porodica u jednu); i prošireni (porodica je sastavljena od više nuklearnih povezanih krvnih srodstvom).

H̎ Brak je zakonom uređena zajednica života muškarca i žene H 2. U nekim društvima poznata je ustanova zabrane mešovitih i ustanova morganatskih brakova. Meštoviti brak je bračna veza između lica različitih religija. Morganatski brak je bračna veza između lica različitog staleža ili klase.

Uloge u porodici svode se na funkcije i oblike ponašanja njenih članova. To su uloge muža, žene, roditelja i dece. Kostić smatra da je ljubav osnova uloge roditelja i dece.

Što se tiče tipova ruralnih porodica, Kostić ističe: patrijarhalni, islamski, sojvetski i tip naše ruralne porodice. Patrijarhalna porodica ima za ideal antičku tradiciju Grka i Rimljana. Nosilac svih prava je pater familias. On je u porodici i sveštenik, pa kada umre i sam postaje domaći bog, dok žena to nikad nije mogla biti. Zbog toga je i glavni cilj braka da se osigura muško potomstvo. Islamska porodica se oslanja na Kuran i Muhamedovu porodicu. Karakteristične crte su: ozakonjena poligamija, talak 3 i mehr 4. Socijalna kontrola je veoma jaka, a na vrhu se nalazi pater familias. Sovjetska porodica je dobila pravnu osnovu zakonima iz 1918. i 1926. godine. Brak se više ne smatra ni za kakvu svetu tajnu, već za ugovor , i zbog toga je crkveni brak zamenjen građanskim. Takođe, zabranjena je poligamija, prodaja žena i određeno je doba zrelosti za stupanje u brak. Naša porodica postala je zajednica muža, žene i njihove dece, dok je ranije bila mnogo brojnija.

Kao glavne obrasce ponašanja i mišljenja u ruralnom društvu Kostić navodi:1. Tradicionalizam – obrazac ponašanja koji ponekad predstavlja kočnicu za

napredak. Počiva na konzervativnim shvatanjima i strahu od novog. Glavni kanali kojim se odražava jesu: folklor (kulturno nasleđe koje se prenosi i čuva u verovanjima, pesmama, pričama, poslovicama, igrama, muzici...) i mitovi ( mit prethodi religiji i nauci, a cilj im je da se objasne neki nepoznati odnosi i da čovek prikrije svoje neznanje i nemoć).

2 član 1. Osnovnog zakonao braku, 19463 pravo muža da otkaže brak4 određena imovinska vrednost koju je muž dužan da preda ženi prilikom sklapanja braka

10

2. Norme – označavaju pravila po kojima se treba ponašati. U ruralnom društvu ima više vrsta normi i više njihovih izvora. Najvažniji od tih izvora su država i razni ruralni kolektivi: selo, opština, bratstvo i pleme. Zbog toga i norme mogu biti različite: standardi, seoske uredbe, zakoni... Mogu biti pisane i nepisane, a njihove funkcije su distributivne (propisuje se šta kome pripada) i organizacione (način ispunjavanja prava i dužnosti). Za selo i seljake posebno su značajne norme globalnog društva o ličnoj slobodi (izbor zanimanja, mesta stanovanja, sklapanje ugovora...) i o zemljišnoj svojini ( zemljišni minimum i maksimum, udruživanje seljaka, nasledno pravo...)

3. Religiozno ponašanje – osnova religije je strah čoveka pred natprirodnim silama. Služenje tim silama se obavlja po ustaljenom postupku, tj. ritualu, sa posebnim molitvama, pri čemu se prinose žrtve kako bi se umilostivile te sile. Posebno je značajna uloga sveštenika, koji ima ulogu posrednika između ljudi i natprirodnih sila. Svi religiozni obrasci ponašanja su utvrđeni propisima i kanonima, ali u ruralnim sredinama je rašireno sujeverje, koje se zasnova na magiji.

4. Ekonomsko ponašanje – obuhvata ponašanje seljaka u četiri glavne sfere ekonomskog života: proizvodnji, razmeni, raspodeli i potrošnji dobara. Na ekonomsko ponašanje seljaka može da utiče i društvo putem poreza i kredita.

5. Mentalitet – predstavlja zajednički način reagovanja i mišljenja, koji može biti ruralni i urbani. U ruralnom društvu postoji inercija i težnja da se očuvaju postojeći odnosi. Promene se ne primaju lako, a pokušaj njihovog uvođenja izazivaju mržnju prema novom. Ta pojava se naziva misoneizam i potiče od straha da se ne poruše postojeće strukture. Kostić izdvaja tri tipa mentaliteta: mistični (zasniva se na magiji), dogmatski (usvaje određene principe koje proglašava istinitim i autentičnim, a sve ostale nastoji da potčini pomenutim) i naučni (zasniva se na ubeđenju da je traženje novog bitan uslov društvenog napretka).

Kostić je tumačeći metod sociologije sela uspeo da na sebi svojstven način izuzetno složene metodološke sporove u sociologiji izloži jednostavno, jasno i sažeto. Obradio je i statistiku i dinamiku, tj. strukturu i razvoj sela i seljaštva. Posebno se bavio analizom ruralnih odnosa, institucijama i obrascima ponašanja i mišljenja na selu. Koristio se literaturom na francuskom, nemačkom i engleskom jeziku, ali i rezultatima etnoloških, socioloških i srodnih istraživanja naših starih ruralista, od Vuka Karadžića do Sretena Vukosavljevića. Ovo delo pokazuje i da u ovoj oblasti kao i u srodnim područjima istraživanja (antropogeografija i etnologija) imamo bogato nasleđe i da naša sociologija ne nastaje posle II svetskog rata, iako tako deluje.

11

4. Antinomije između sela i grada

Selo je manje naselje koje je smešteno u prostoru, koje nije kontinuirano socijalno organizirano, ima slabije izraženu društvenu podelu rada, i u kojem preovladava stanovništvo zaposleno u primarnim delatnostima – poljoprivreda (funkcionalna definicija).Selo se može odrediti kao organizovani prostor u kojem ljudi žive i rade. Selo je vrsta naselja suprotna gradu.

Grad je jedinica lokalne samouprave u kojoj se nalazi središte županije, te predstavlja prirodnu, urbanu i gospodarsku cjelinu.Grad je svako mjesto koje ima više od 10.000 stanovnika. Granica grada je određena granicama rubnih naselja ( u gradska naselja mogu biti uključena i prigradska naselja). Grad je veća ili manja, gusta ili permanentno zatvorena aglomeracija, u pogledu prehrane obično nezavisna o zemljištu, a spoljašnjim izgledom zadržava visoki stepen organizovanosti.

Razlike između sela i grad su najstarije društvene antinomije:

Razlike između sela i grada su najstarije društvene antinomije:

Ekološke: ogledaju se u različitoj organizaciji fizičkog prostora, lokaciji naselja, razlika u temperaturi, buci, i sl.

Tehnološke: proizlaze iz proizvodnje u primarnim aktivnostima. Tehnološke operacije na selu razlikuju se od onih u gradu.

Biološke: ogledaju se u razlici između flore i faune i ljudske populacije. Životni odnosi i strukture su u ruralnim i urbanim biocenozama različiti ( gustoća, mortalitet, fertilitet, natalitet i dr.) od one u gradu.

Ekonomske: nastaju zbog razlike u proizvodnji i potrošnji agrarnih i industrijskih proizvoda, proizvodnosti rada ( poljoprivreda), sudelovanju u nacionalnom dohotku, uključivanju seljaka u tržište koje je sve složenije itd. Razlike u potrošnji između agrarnih i industrijskih proizvoda se takođe razlikuju.

Psihološke: ogledaju se u razlici psihe ličnosti iz sela i grada i to u: percepciji, inteligenciji, karakteru, stavovima, sentimentima, mentalitetu i dr. Ove razlike nastaju usled različite sredine i položaja ličnosti u njoj.

Sociološke: ogledaju se u razlici u zemljišnom vlasništvu što utiče na klasnu strukturu sela, status i ulogu seljaka i njihovo mesto u globalnom društvu. Osim toga, osnovni sociološki elementi na selu i gradu su različiti: posebno sredina, odnosi, oblici udruživanja i kolektivnog ponašanja.

12

5. Tipologija sela

Bilo je dosta pokušaja da se definiše razlika između termina sela i grada. Jedan od prvih pokušaja bio je od strane nemačkog sociologa F. Tonniesa (1877. godine). On je podelio sve društvene oblike na dva glavna: prvo je zajednica, a drugo je društvo. Kao tipičan primer za prvi oblik uzeo je selo, a za drugi grad. Pod terminom grad podrazumevao je takvo naseljen koje se naglo proširilo, pa se u njemu ljudi ne poznaju ili su među njima relativno retki društveni dodiri, dok se u selu među sobom svi poznaju i društveni dodiri su znatno češći.

Osnovna sociološka obeležja su:

Selo Grad- prirodna solidarnost - ugovorna solidarnost- zajednička svojina - privatna svojina- opšta volja - pojedinačna volja- kolektivizam - individualizam- interes zajednice - lični interes- običaj - pravo- navike - moda- religija - doktrina- tradicija - javno mnenje

Osnovni razlozi rasporeda naselja:Fizički prostorFaktor antropogeografije (okruglo, koncentrirano, izolovano)Faktor sigurnosti (utvrđena sela)Struktura poljoprivrednog stanovništva (porodične zajednice, plemenske zajednice)Međuzavisnost kultura

Osnovna podela prema stepenu razvijenosti:TradicionalnaArhaična (sela koja nije zahvatila civilizacija)Zaostala (razlikuju se od suvremenih sela)Suvremena, modernizirana sela

Podela prema obliku:ZbijenoRazbijenoOkrugloDrumsko; ušoreno

Podjela prema ekološkim okvirima:Planinsko

13

RavničarskoMediteransko

Tipovi sela prema statističkom kriterijumu:

TIP SELA: BROJ STANOVNIKA:Raštrkana sela Manje od 100 stanovnikaMala sela 100- 200Srednja sela 200- 400Velika sela 400- 1000Veoma velika sela 1000- 2000Mali agro gradovi 2000- 5000Veliki agro gradovi više od 5000

14

6. ZAKLJUČAK

Kao sociolog koji se pre rata upoznao s dostignućima francuske i nemačke sociološke škole, Kostić nije pedesetih godina i kasnije podlegao dogmatizovanom marksizmu. Iz izvornog Marksovog i Engelsovog dela preuzeo je samo ono što je bilo primereno predmetu proučavanja sociologije sela, odnosno: teoriju moderne kolonizacije, teoriju zemljišne rente, seljačko i agrarno pitanje. U njegovom delu nema podele na marksističku i buržoasku sociologiju nego se koriste racionalne tvrdnje iz najplodnijih socioloških dela i teorijskih pravaca: Dirkema i njegove škole, nemačkog formalizma, Vebera, Marksa, Engelsa, čikaške sociološke škole... Svojim brojnim pionirskim radovima Kostić je mnogo doprineo konstruisanju sociologije sela i grada u našoj sredini. Pored gradske i seoske problematike bavio se i problemima sociologije rada, sociologije prodice itd. Njegove radove karakteriše sadržajno bogatstvo, nedogmatičnost, jednostavan stil i sažeto izlaganje. Sve je to učinilo da se s pravom smatra jednim od najistaknutijih predstavnika naše posleratne sociologije. Njegovi istraživački napori, sociološka mašta i entuzijazam mogu da posluže kao primer i podsticaj mlađim sociolozima prilikom proučavanja sadašnje krize srpskog društva.

Cvetko Kostić se u svojim delima bavio privrednom istorijom, odnosno razvojom industrije u područjima pre I svetskog rata i između dva rata. Takođe se bavio ideološkim i političkim pogledima na selo i seljaštvo, obradio je stanovanje, ishranu, odevanje, elemente porodičnog budžeta i razlike u strukturi poljoprivredne proizvodnje i porodičnog budžeta između seljaka i industrijskih radnika. Kostić smatra da je za sociologa od posebnog značaja ispitivanje perioda, načina i uslova zbog kojih se društvena atmosfera menja i prelazi iz stanja zajednice u stanje društva. Poseban osvrt je dao na primarne grupe, društvene agregate, industrijalizaciju i urbanizaciju. S pravom je negovao istorijski pristup u sociološkom proučavanju sela i seljaštva. Obradio je i statistiku i dinamiku, tj. strukturu i razvoj sela i seljaštva. Posebno se bavio analizom ruralnih odnosa, institucijama i obrascima ponašanja i mišljenja na selu.

Može se pretpostaviti da će ruralna sociologija nastaviti ovaj smer razvoja i da će sve više doprinositi stvarnoj naučnoj spoznaji ruralnog društva, koje još uvek čini ogromnu većinu čovečanstva, iako je proces urbanizacije veoma snažan, posebno u nekim krajevima sveta. Neki pretpostavljaju da će u budućnosti uloga grada i gradskog načina života neprestano rasti i širiti se, a da će se značaj sela vremenom smanjivati.

15

7. LITERATURA

Kostić, Cvetko (1962): Bor i okolina, Savremena škola, Beograd

Kostić, Cvetko (1975): Sociologija sela, ICS, Beograd

Kostić, Cvetko ( 1958): Oblici naših porodica, Glasnik Etnografskog muzeja Srpske Akademije Nauka, Beograd

16