Semerkant

AminMaalouf

Fransızcaaslındançeviren:EsinTalûÇelikkan

YapıKrediYayınları

AminMaalouf

1949'daLübnan'dadoğdu.Ekonomivetoplumbilimokuduktansonragazeteciliğebaşladı;1976'danberiParis'teyaşıyor.ÇeşitliyayınorganlarındayöneticilikveköşeyazarlığıyapmışolanMaalouf,bugünvaktininçoğunukitaplarınıyazmayaayırmaktadır.

YapıtlarındaçokiyibildiğiAsyaveAkdenizçevresikültürlerininsöylencelerinibaşarıylaişleyenMaalouf,ilkkitabıLesCroisadesvuesparlesArabes(1983,AraplarınGözüyleHaçlılar)iletanındıvebukitabınçevrildiğidillerdedebüyükbirbaşarıkazandı.1986'dayayımlananveaynıyılFransız-ArapDostlukÖdülü'nükazananikincikitabı(ilkromanı)Leotıl'Africain(AfrikalıLeo)isebugünbir"klasik"kabuledilmektedir.

Maaloufun1988'deyayımlananikinciromanıSamarcande(Semerkant)dacoşkuylakarşılandıvepekçokdileçevrildi.Maalouf'unsonrakikitaplarıyineromandı:LesJardinsd'luimere(1991,IşıkBahçeleri)veLePremierSiecleapresBeatrice(1992,Beatrice'denSonraBirinciYüzyıl).

AminMaalouf,1993'teyayımlananromanıLeRocherdeTanios(TaniosKayası)ileGoncourtÖdülü'nükazandı.SonromanıEchellesduLevarıt(DoğununLimanlan)ise1996'dayayımlandı.

AminMaaloufundörtromanıyayınevimizceTürkçeyekazandırılmıştır:AfrikalıLeo(1993),Semerkant(1993),TaniosKayası(1995)veDoğununLimanları(1996).

EsinTaluÇelikkan

1931'deVarşova'dadoğdu.NötreDamedeSionLisesi'niveSiyasalBilgilerFakültesiBasınYayınYüksekOkulu'nubitirdi.OnbeşseneBabıâli'deyazılıbasındamakaleveköşeyazarlığıyaptı.YirmiseneTRT'deçalıştı.BugörevininsononsenesindeYurtdışıYayınlarDaireBaşkanlığı'nıyürüttü.

BaşlıcaÇevirileri:VâclavHavel'denGörüşmeKutlamaÇağrı'yı,VictorHugo'dan1793'ü,ayrıcaSarahBernhardt'ınAnıları'nıçevirdi.YapıKrediYayınlan'ndakidiğerçevirileri:AminMaalouf'tanTaniosKayası,DoğununLimanları;PhilippeSollers'denKadınlar;OsamuDazai'denBatanGüneş;VeliborÇoliç'tenBosnalılar.

Atlantik'indibindebirkitapvar.Anlatacağım,işteonunöyküsü.

Belkinasılsonuçlandığınıbiliyorsunuz:otarihtegazeteleryazdı,bazıyapıtlardadabelirtildi:14Nisan1912'yi15Nisan1912'yebağlayangece,Titanicgemisi,Newfoundlandaçıklarındabattığında,enünlükurbanlarındanbiride,İranlıbilgeozan,gökbilimciÖmerHayyam'ınRubaiyat'ınınelyazmasıtekörneğiidi.

Budenizfaciasındansözedecekdeğilim.Bendenbaşkaları,felaketidolariledeğerlendirdiler,bendenbaşkaları,ölülerinvesonsözlerinindökümünü,yapılmasıgerektiğigibiyaptılar.Aradanaltıyılgeçmişolmasınakarşın,layıkolmadığımhaldebirarasahibibulunduğumoderidenvemürekkeptenolmavarlık,dahahâlâkafamatakılıyor.Onu,doğduğuAsyatopraklarındansöküpalanbendeğilmiyim?Ben,yaniBenjaminO.Lesage.OnuTitanicgemisinebindirenbendeğilmiyim?Binyıllıkgüzergâhınıdeğiştiren,çağımınküstahlığıdeğilse,nedir?

Ogündenberi,dünyahergünbirazdahakanavekaranlığabulandı.Banagelince,artıkhayatgülümsemiyor.Anılarınsesinidinlemek,safbirümitbeslemek,"onuyarınbulacaklar"hayalinikurmakiçin,insanlardanuzaklaştım.Altınkutusununiçinde,denizinderinliklerindençıkacak,kaderineyenibirmaceraeklenecekdiyordum.Parmaklaronadokunabilir,onuaçabilir,içinedalabilir,gözleraşamaaşamaserüveniniizleyebilirdi.Keşfedecekleri:şairinkendisiolurduveonunilkdizeleri,ilkaşkları,ilkkorkuları!VedeHaşhaşilerinmezhebi!

Sonra,bozvezümrütrengibirresminkarşısında,kuşkuyladururlardı.Resminüzerindenetarih,nedeimza!Sadececoşkuluyadabezginşusözlervar:

"Semerkant,dünyanıngüneşedönükengüzelyüzü."

BirinciKitap

ŞairlerveSevgililer

I

BazenSemerkant'ta,ağırvekasvetlibirgününbitiminde,kentinişsizgüçsüztakımı,baharatçarşısınınyanıbaşındakiikimeyhaneçıkmazında,Sogdülkesininkokuluşarabınıiçmekiçindeğil,amagelengidenigözetlemekyadaçakırkeyifbirkaçakşamcıyasaldırmakiçindolanıpdurur.Elegeçirilenkişiyereserilir,hakaretedilir,baştançıkartanşarabınkızıllığınıonayüzyıllarboyuhatırlatacakolanbircehennemateşinesokulur.

İşteRubaiyat,1072yazında,böylebirolayüzerineyazılmayabaşlandı.ÖmerHayyamyirmidörtyaşındaydıvebirsüredirSemerkant'tabulunuyordu.Oakşam,meyhaneyemigitmiştiyoksadolaşıpdururkenrastlantılarmıonuorayasürüklemişti?Bilinmeyenbirkentiarşınlamanıntazekeyfi,bitengününbinlercebiçimalışınaaçıkgözlerlebakış...GelincikTarlasıSokağındabirküçükoğlan,aşırdığıelmayıgöğsündetutaraktabanlarıyağlıyor;çuhacılarçarşısındabirdükkânıniçinde,birkandilinkörışığındatavlapartisisürüyor,ikizaratışındansonrabirküfürvetıkırtılıbirgülüşduyuluyordu.İplikçilergeçidindeise,katırcınınbiriçeşmeninönündedurupyüzünüyıkıyor,sonradauyuyakalançocuğunuöpercesine,dudaklarınıuzatıpmusluğaeğiliyor,susuzluğunugiderdiktensonraıslakavuçlarınıyüzündegezdiripşükrediyor,içiboşbirkarpuzuyerdenalaraksuiledolduruyorvehayvanınınbaşındanaşağıya,odaiçebilsindiyebocaediyordu.

TütüncülerMeydanında,gebebirkadınHayyam'ayaklaştı.Peçesiniaçtığındaancakonbeşyaşındaolduğuanlaşılıyordu.Teksözetmeden,çocuksududaklarındatekgülümsemeolmadan,Hayyam'ınelindekikestanelerdenbirkaçınıçalıverdi.Hayyamşaşırmadı.BuSemerkant'daeskibirinanıştı.Biranneadayı,sokaktahoşunagidenbiryabancıyarastlarsa,yiyeceğinielindenalmakcesaretinigösterebilmeliydi.Böylece,doğacakçocuk,onunkadaryakışıklı,onungibiinceuzun,onunkadarsoyluvedüzgünhatlarasahipolacaktır.Ömer,uzaklaşankadınabakarken,elindekalankestaneleriyemeyedevametti.Osıradaduyduğubiruğultu,hızlanmasınayolaçtı.Azsonrakendini,zincirindenboşanmışbirgüruhunortasındabuluverdi.Kollarıvebacaklarıupuzun,beyazsaçlarıdağılmışbirihtiyar,yereserilmiş,çığlıklarıöfkevekorkudanhıçkırığadönüşmüştü.Gözleriyleyenigeleneyalvarmaktaydı.Zavallınınçevresini,yirmikadartitreksakallı,sopalıadamalmış,azötedekeyiflibirseyircikitlesibirikmişti.Aralarındanbiri,Hayyam'ınkızgınyüzünügörünce:"Önemlideğil,buUzunCabir'denbaşkasıdeğil,"dedi.Ömersıçradı,birutançdalgasıgelipboğazındadüğümlendi,kendikendine:"Cabir,EbuAli'ninarkadaşı!"diyesöylendi.EbuAli,aslındasıkrastlananbirisimdi.AmaisterBuhara'daolsun,isterCordoba'da,isterBelh'deolsun,isterBağdat'ta,adısaygıileanılırsa,kimolduğukolaylıklaanlaşılır.Bu,İbniSina'danbaşkasıdeğildir.Batı'daAvicennediyebilinen!Ömeronutanımışdeğildi.Onunölümündenonbiryılsonradoğmuş,amaonu,kuşağınınenbüyükustası,bütünbilimlerinüstadı,Mantıkhavarisiolarakkabuletmişti.Hayyamtekrarsöylendi:"Cabir,EbuAli'ninensevdiğiarkadaşı!"Cabir'igerçiilkkezgörüyorduama,talihsizyaşamıhakkındabilgisivardı,İbniSina,Cabir'ikendihalefisayar,yalnızdüşüncelerinisergilemedekiataklılığınıvepervasızlığınıeleştirirdi.Cabir,bukusuruyüzündengünlercehapisyatmış,meydandayağınaçekilmiş,sonkamçılanmasıBüyükSemerkantMeydanında,ailesiningözleriönündegerçekleşmişti.Cabirbuhareketiaslaunutmamıştı.Cesur,gözüpekbiradamikennasılolmuştudaböyleihtiyaradönüşmüştü?Herhaldekarısınınölümüyüzünden!Karısıöldüktensonra,yırtıkpırtıkgiysilerle,sendeleyesendeleye,saçmasapankonuşarakdolaşmayabaşlamıştı.Cabir'inpeşinden,gülüşüpbağrışan,elleriniçırpan,attıklarıtaşlarlaonun,gözlerindenyaşakıtacakkadar,canınıyakanbirçocukordusugiderdi.

Ömer,bütünbunlarıizlerken"Dikkatetmezsem,gününbirindebendeböyleolacağım,"diyedüşündü.Korktuğusarhoşlukdeğildi;nicedirşaraplaaralarındakarşılıklıbirsaygıoluşmuştu.Onunasılkorktuğu,içindekisaygınlıkduvarınıyıkmalarındanürktüğü,insanyığınlarıydı.Şuradaduranzavallı,düşkün,etrafındaçemberoluşturulmuşadamıgörmekistemiyor,uzaklaşmakistiyordu.Amayinebiliyorduki,İbniSina'nınbirdostunuböylesibirgüruhaterkedemezdi.Ağırağırilerledi.Sondereceşakinbirsesle:

—Buzavallıyıbırakıngitsin!diyeseslendi.

Elebaşı,Cabirinüzerinegelmişkendoğruldu,davetsizkonuğununkarşısınadikildi.YüzündederinbirbıçakyarasıvardıveÖmer'e,suratınınoyanımdönerekkonuşmayabaşladı:

—Buadambirsarhoş,birzındık,birfeylesofdedi.

Helebusonsözcük,ağzındantükürürcesineçıkmıştı.

—Semerkant'daartıktekbirfeylesofistemiyoruz!

Kalabalıktanbironamasesiyükseldi.Onlariçin"feylesof"sözcüğü,Yunanındindışıbilimlerine,geneldedinyadaedebiyatdışıherşeyeilgigösterenadamanlamınageliyordu.ÖmerHayyam,gençyaşınakarşın,tanınmışbirfeylesoftu.YanişuzavallıCabir'eoranlaçokdahabüyükbiravdı.Anlaşılan,suratıyaralıadamonutanımamıştı,çünküarkasınıdönerekişinekoyulmuş,ihtiyarısaçlarındanyakalayarak,kafasınıüç,dörtkezsağasolasallamayabaşlamış,enyakınduvaraçarpacakmışgibiyapıp,birandabırakıvermişti.Sertolmaklabirlikte,davranışınınyinedetemkinlibiryanıvardı,işisonunakadargötürmekistemiyormuşgibiydi.Hayyam,bundanyararlanaraktekrararayagirdi:

—Bırakşuihtiyarı,obirdul,birhasta,birdeli,dudaklarınıancakkıpırdatabildiğimgörmüyormusun?

ElebaşıbirsıçrayıştaHayyam'ınyanınageldi,parmağınıgözünesokarcasınasordu:

—Senonuiyitanıyorgibisin.Kimsinsen?Semerkant'lıdeğilsin!Senibukenttetanıyanyok!

Ömer,karşısındakininparmağınıitti.Adambiradımgerilediamayinedeısraretti:

—Adınneyabancı?

Hayyamduraksadı,sığınacakbiryeraradı,gökyüzünebaktı.Hilaliörtenbulutlarıgördü.Sustu,iççekti.Düşünceyedalma,yıldızlarıadları,iletekteksayma,uzaklaragitme,halkyığınındankaçma!

Kalabalıkçevresinisardı,birkaçelomzunadokundu,kendinegelipdoğruldu:

—BenÖmer,Nişapur'luİbrahim'inoğlu.Yasenkimsin?

Şeklensorulmuşbirsoruydu.Adamınkendinitanıtmayahiçniyetiyoktu.Burasıonunkentiydivesorgusualetmekyalnızcaonunhakkıydı.DahasonraÖmeradamınlakabınıöğrenecekti.KesikYüzdiyetanınırmış.Elisopalı,ağzılafyapar,gelecekteSemerkant'ıtitretecekolanadam!Şimdiliksadece,birişaretiiledilediğiniyaptırdığıçevresindekişuinsanlaraegemendi.Gözlerindebelirenani

pırıltıilehempalarınadöndü,sonradakalabalığaseslendi:

—Vaycanına,Nişapur'luİbrahimHayyam'ınoğluÖmer'inasıloldudatanımadım?Horasan'ınyıldızı,İran'ın,Irak'ıArabîveIrakıAcemîolmaküzereherikiIrak'ındâhisi,feylesoflarınprensiÖmer!

Sözdederindenbirselamverip,parmaklarınısarığınınikiyanındaşakırdatınca,aylaklarınkahkahalarınayolaçtı.

—İmansahibi,inançsahibi,rubaileryazarınıkimtanımaz?

Şaraptestimikırdın,Tanrım.Zevkyolumutıkadın,Tanrım.Narrengişarabımıyereçaldın,Tanrım.Tövbelerolsun,yoksasarhoşmusunTanrım?

Hayyam,kızgınveendişeli,dinledi.Bubiçimdebirkışkırtma,cinayetedavetiyeçıkartmakdemekti.Tekbirsaniyeyitirmeden,kalabalıktanayartılanolmasındiye,yüksekseslehaykırdı:

—Budörtlüğüilkkezduyuyorum.Benimyazdığımrubaişöyle:

Hiç,hiçbirşeybilmiyorlar,bilmekistemiyorlarŞucahillerebak,dünyayaegemenonlar.Onlardandeğilseneğer,sanakâfirderlerOnlaraaldırmaHayyam,yolunadevamet.

"Şucahillerebak,"derken,eliylekalabalığıgösterenHayyam,yanlışbirişyapmışoldu.Ellerkalktı,giysisiniçekiştirmeyebaşladı,elbisesiparçalandı,sırtınaindirilenbirdizdarbesiilekendiniyerdebuldu.Kalabalığınaltındaezilmiştiama,kendinisavunmayakalkışmadı.Giysilerininlimelime,bedenininparamparçaolmasınasesçıkartmayacaktı,kurbanlıkkoyunuyuşukluğuilekendinikoyuverdi.Artıkhiçbirşeyhissetmiyor,hiçbirşeyduymuyordu.Kendiiçinekapanmış,içâlemineçekilmişti.

Hayyam,kıyamıdurdurmayagelensilahlıonadama,davetsizkonuklarmışgibibaktı.Keçekalpaklarınınüzerinde,Semerkantkentzabıtasınınaçıkyeşilişaretivardı.Saldırganlaronlarıgörürgörmez,Hayyam'danuzaklaştılar;amadavranışlarınıhaklıkılmakiçin,kalabalığıtanıkgöstererekhaykırmayabaşladılar:

—Simyacı!Simyacı!

Resmimakamlarıngözünde,feylesofolmakbirsuçdeğildiamasimyacılığınsonuölümdü.

—Simyacı?Buyabancıbirsimyacı?

Zabıtaşefinintartışmayahiçniyetiyoktu.

—Buadamgerçektenbirsimyacıise,onuyüceyargıçEbuTahir'egötürmekgerekir.

HerkesinunuttuğuUzunCabir,birdahadışarıdadolaşmamayakendikendineandiçipmeyhanelerden

birindeniçerisüzülürken,Ömerkimseninyardımıolmadanayağakalktı.Kimseyebakmadan,dosdoğruyürüyordu;gururlutavrı,limelimeolmuşgiysilerinivekanlıyüzünübirtülileörtergibiydi.Önünde,meşalelizabıtagüçleriyolaçıyor,ardındasaldırganlargüruhuyürüyordu.Enarkadandaayaktakımıgelmekteydi.

Ömeronlarıgörmüyor,duymuyordu.Onagöresokaklarıssız,yeryüzüsessiz,gökyüzübulutsuzduveSemerkant,dahahâlâbirkaçgünöncekeşfettiğiodüşülkesiydi.

Hiçdurupdinlenmeksizin,üçhaftayürüyerekgelmiştiSemerkant'aveeskidengelmişolanlarınöğütlerineuyarakdosdoğruKuhandizkalesineçıkıpkentiseyretmişti.Ona"Suveyeşillik,çiçekliklervebahçıvanlarınustacafil,deve,atlamayahazırkaplanlarbiçimindebudadıklarıağaççıklarıgöreceksiniz,"demişlerdi.Gerçektendekaleninbatısında,ManastırKapısınıniçkısmından,ÇinKapısınakadarsıkmeyvelikler,şırılşırılakanderelergörmüştü.Sonra,şuradaburadatuğladanbirminare,oymalıbirkubbe,birküçükköşkünduvarınınbeyazlığıgözüneçarpmıştı.Salkımsöğütlerinkapladıklarısubirikintisininkıyısında,saçlarınırüzgâraaçmışbirkadın,çıplak,suyagiriyordu.

Rubaiyat'ınelyazmasıkitabınıresmedenvekimolduğubilinmeyenressam,iştebucennetianlatmakistememişmiydi?Semerkant'da,kadılarınkadısıEbuTahir'inikametettiğiAsfizar'agötürülürken,Ömer'inhayalindekigörüntübudeğilmiydi?Kendikendinetekrarlayıpduruyordu:"Bukenttennefretetmeyeceğim.Suyagirenkadınbirserapbileolsa.Gerçeğinyüzü,KesikYüz'ünkigibiolsabile.Buseringece,benimsongecemolsabile."

II

KadıEfendi'ningenişdivanında,şamdanlardansüzülencılızışık,Hayyam'ınyüzününrenginibalmumunaçevirmişti.İçeriyegirergirmez,ikimuhafız,kendisitehlikelibirdeliymişgibi,omuzlarındanyakalamıştı.Onubudurumda,kapınınyanındabekletiyorlardı.OdanınötekiucundaoturmaktaolanKadı,Hayyam'ıfarketmemişti.Davayıbitirmiş,davacılarlatartışıyor,birinenasihatederken,diğeriniazarlıyordu.Anlaşıldığıkadarıylabubirkomşudalaşmasıidi,eskidenbirikmişhınçlaryinelenmiş,saçmaayrıntılarortayadökülmüştü!

EbuTahir,açıkçausandığınıgösterip,ailereislerindenöpüşüpbarışmalarınıistemişti.Hemenoracıkta,hiçayrılmayacaklarmışgibi.Biri,biradımatmış,devgibiolanıisegeriçekilmişti.Kadı,hızlaonabirtokatindirip,oradabulunanlarıdehşetedüşürmüştü.Devgibiolanı,suratınavurmakiçinkalkıpuzanmakzorundakalanöfkeliKadı'yabiraniçinbakmış,sonradenileniyapmıştı.

Herkesçıktıktansonra,EbuTahir,milislereyaklaşmalarıiçinişaretetti.Bunlaryaklaşıpraporlarınıvermeyevesokaktaoncakalabalığıntoplanmasınaneyinsebepolduğunuanlatmayabaşladılar.SonundasıraKesikYüz'egeldi.AdamKadı'nınönündeeğildi,Kadı'nınonuuzunsüredirtanıdığıanlaşılıyordu.KesikYüzheyecanlaanlatmayabaşladı.EbuTahirdinliyordu.Yüzünden,nedüşündüğübelliolmuyordu.Birkaçsaniyedurdu,düşündü,sonra:

—Ahalidağılsın,diyebuyurdu.Herkes,enkısayoldanevinedönsün.Sonrasaldırganlarabakarak:

—Sizlerdeevlerinizedönündedi.Yarındanöncekararverilmeyecek.Sanıkgeceyiburadageçirecek.Yalnızcabenimadamlarımıngözetimindeolacak,başkasınındeğil!

BöyleçarçabukyokolmasıemredilenKesikYüz,karşıçıkacakoldu,amakendinituttu.Eteklerinitoplayıp,ikibüklümselamverdi.

EbuTahir,sadecekendiadamlarınıntanıklığında,Ömerilekarşıkarşıyageldiğinde,şuşaşırtıcısözlerisöyledi:

—Buyücemakamda,Nişapur'luÖmerHayyam'ıkabuletmekbirşereftir.

Kadıalaycıdadeğildi,heyecanlıda...Hiçbirheyecanbelirtisigöstermiyordu.Tekdüzebirsestonu,düzgünbirkonuşma,burmabirsarık,kalınkaşlar,kırbirsakal,bıyıksızbiryüz,meraklıbakışlar...

Böylesibirkarşılama,birsaattirayakta,herkesinalaylıbakışlarınahedefolmuşdurumdabekletildiğinden,Ömeriçindahadaşaşırtıcıoldu.EbuTahir,ustacageçiştirdiğibirkaçsaniyedensonra,devametti:

—Ömer,Semerkant'ınyabancısıdeğilsin!Gençyaşınakarşın,bilgindilleredestan,başarılarınokullardaörnekgösteriliyor.İbniSina'nınkalınbirkitabınıİsfahan'dayedikezokuduktansonra,onuNişapur'dakelimesikelimesineezberetekrarlayansendeğilmisin?

Hayyam,hünerininMaveraünnehir'deduyulmuşolmasındanmemnun,amayinedeendişeliidi.BirŞafikadısınınağzından,İbniSina'nınadınıduymak,yinedegüvenvericideğildi;üstelik,dahahâlâ

oturmasınaizinçıkmamıştı.EbuTahirdevametti:

—Anlatılanlarsadecebuluşlarındeğil.Pektuhafdörtlüklerindevarmış.

Ölçülüsözler,suçlayıcıdeğil,aklayıcıdeğil,sadecedolaylıbiçimdesorgulayıcı.Ömer,sessizliğibozmanınsırasıgeldiğinekararverdi:

—KesikYüz'ünsöyleyipdurduğurubai,banaaitdeğil.Kadı,elinintersiilebuçıkışakarşıkoydu.Bukezsesisertti:

—Şunuyadabunuyazmışolmanönemlideğil.Öylesinezındıkçasözlernaklettilerki,bunlarıtekrarlayacakolursam,kendimiyazankadargünahkârsayarım.Sanaitirafettirmek,senicezalandırmakniyetindedeğilim.Simyacılıksuçlamaları,birkulağımdangirip,diğerindençıktı.Şimdiyalnızız,birbirinitanıyanikikişigibivebensadecegerçeğibilmekistiyorum.

Ömer'iniçirahatdeğildi,birtuzaktankuşkulanıyor,konuşmaktançekiniyordu.Kendinişimdidencelladateslimedilmişgörüyordu.Uzuvlarıkesilmiş,parçalaraayrılmışyadaçarmıhagerilmişolarak.EbuTahir,sesiniyükseltti.Neredeysebağırıyordu:

—Nişapurluçadırcıİbrahim'inoğluÖmer,birdostutanıyabilirmisin?

Busözlerde,Hayyam'ıkamçılayanbiriçtenlikhissediyordu."Birdostutanımakmı?"Soruyuciddiyetletarttı,Kadı'nınyüzünüinceledi,sırıtmasına,sakalınıntitreyişinedikkatlebaktı.Güvenduygusuyavaşyavaşiçinikapladı.Yüzhatlarıgevşedi.Yumuşadı.Muhafızlarınellerindenkurtuldu,zatenKadı'nınişaretiüzerine,onlardaonusıkmıyordu.Kadıiçtenliklegülümsediamayinedesorusunutekrarladı:

—Sen,söylendiğigibizındıkmısın?

Bubirsoruolmaktançokbirümitsizlikçığlığıidi.Hayyamyanıtladı:

—Yobazlarıngayretkeşliğindençekinirimama,Birinikiolduğunuaslasöylemedim.

—Söylemedinamadüşündünmü?

—Asla,Tanrıtanığımdır.

—Benimiçinbuyeterli.Tanrıiçinde,sanırım.Yahalkiçin?Sözlerini,hareketlerinigözlüyorlar.Benimkileride,Hükümdarınkinide.Senşöyledemişsin:"Arasıra,Güneşeyardımcıolangölgeninbulunduğucamileregiderim..."

—Sadece,Yaradanıilebarışiçindeolanbirinsan,ibadetyerinderahatuyur.

EbuTahir'inkuşkulubakışlarıüzerine,Ömerheyecanladevametti:

—Ben,imanıyargıkorkusu,duasıdasecdeetmekolanlardandeğilim.Nasılmıduaederim?Gülebakarım,yıldızlarabakarım,yaratılışıngüzelliğinehayrankalırım.Yaradan'ınenbüyük,engüzeleseriolaninsana,bilgiyeaçlıkduyanbeynine,sevgiyesusamışolanyüreğine,duyularına,uyanışmışyadadoyumaulaşmıştümduyularınahayranlıkduyarım.

Kadı,düşüncelidüşünceliayağakalktı,gelipHayyam'ınyanınaoturdu,elinibabacaomuzunakoydu.Muhafızlarşaşkınşaşkınbirbirlerinebakıyordu.

—Dinlegençdostum,YüceTanrısana,birÂdemoğlununerişebileceğiendeğerlişeyivermiş:zekâ,belagat,sağlık,güzellik,öğrenmekarzusu,hayattanzevkalma,erkeklerintakdirivesanırımkadınlarınhayranlığı.Seni,bilgeliktenyoksunbırakmadığınıumarım.Çünküdilinitutmabilgeliğiolmazsa,bütünbusaydıklarımanehayranlıkduyulabilirnedekorunabilir.

—Düşündüğümüsöylemekiçinyaşlanmayıbeklememmigerek?

—Bütündüşündüklerinisöyleyebileceğingün,torunlarınıntorunlarıyaşlanacakzamanıbulur.Bizler,gizvekorkuçağınıyaşıyoruz.Seninikiyüzünolmalı,birinihalkadiğerinidekendineveTanrı'yagöstermelisin.Gözlerine,kulaklarına,dilinesahipolmakistiyorsan,gözlerin,kulakların,dilinolduğunuunut.

Kadısustu,tepedeninmebirsessizliktibu.Karşısındakinikonuşmayadavetetmeyen,aksineodayıtümüyledolduran,hizayagetiricibirsessizlik.Ömer,gözleriyerde,bekliyordu.Kadının,kafasındakisözcükleriseçmesinefırsatvermekistiyordu.

OysaEbuTahirderinbirnefesaldıktansonraadamlarınasertbiremirverdi.Adamlarçekildiler.Kapıyıkapattıklarında,kadıkalktı,birduvarhalısınıkaldırdı,sonraoymalıbirkutununkapağınıaçtı,içindenbirkitapçıkartaraközenleÖmer'everdi.Artıkyumuşamış,yüzükoruyucubirifadealmıştı.

İştebukitap,benim,yaniBenjaminO.Lesage'nin,ellerimletuttuğum,dokunduğumkitaptı.Sanırımeskidende,dokunulduğuvakitaynıduyguyuverirmiş.Kitapkalınvesertbirciltlekaplıveyüzükabartmalıidi.Yapraklarınınkenarlarıyenmişti.Amaounutulmazyazgecesinde,Hayyamkitabıaçtığında,ikiyüzelliboşsayfagördü,üzerlerindenebiryazı,nebirresim,kenarlarındanebirçıkıntı,nebirnot,herhangibiryerindenebirminyatür!

EbuTahir,heyecanınıgizlemekiçin,işiçığırtkanlığavurdu:

—BuÇinKaghez'indenyapılmış.BugünedekSemerkant'taimaledilmişeniyikâğıtcinsi.MaturidmahallesindenbirYahudi,eskidenkalmayöntemle,beyazdutağacındanimalettibukâğıdı.Saltbenimiçin.Dokunbak,aynenipekgibi.

Boğazınıtemizleyerekdevametti:

—Bendenonyaşbüyükbirağabeyimvardı.Öldüğünde,seninyaşındaydı.DöneminhükümdarınınhoşunagitmeyenbirşiiryazdığıiçinBelhkentindeişkenceyleöldürüldü.Onu,ayrıbirmezhepkurmaklasuçladılar.Doğrumubilmiyorum.Amabirşiire,zavallıbirrubaidenbirazdahauzunbirşiirekarşılıkhayatınıkoymasınıhiçaffetmedim.

Sesiçatallaştı,nefesnefeseayağakalktı:

—Bukitabısakla.Düşüncendebirmısraoluştuğuvegünışığınaçıkmakiçindudaklarınakaydığıherseferinde,onukendinesakla,sırgibigizlenecekbukitabayaz.YazarkendeEbuTahir'iunutma.

Kadı,budavranışıile,busözleriyle,edebiyattarihindeeniyikorunmuşgizlerdenbirineyolaçtığınıbiliyormuydu?ÖmerHayyam'ınoinceşiirlerinikeşfetmek,Rubaiyat'ınıçağlarınenözgünyapıtı

saymakveSemerkant'ınbuelyazmasıkitabınıngaripöyküsünüöğrenmekiçin,aradansekizyüzyılgeçmesigerekeceğinineredenbilecekti?

III

Ömerogece,EbuTahir'ingenişbahçesindekitepelerdenbirinde,kendisineayrılanyazlıkköşküniçinde,uyumakiçindönenipdurdu.Yanıbaşında,alçakbirsehpanınüzerinde,kalemi,hokkası,sönmüşkandiliveilksayfasıaçılmış,üzerinehiçbirşeyyazılmamışkitabıduruyordu.

Sabahakarşıbirrüyagördü:güzelbircariyeonabirtepsiüzerindedilimlenmişkavunlar,yepyenibirgiysi,Çinipeğindensarıklıkkumaşgetiriyor,birdekulağınafısıldıyor:

—Efendisenisabahnamazındansonrabekliyor.

Odaşimdidendolmuş,şikâyetçiler,talepçiler,dalkavuklar,akrabalar,herçevredenziyaretçilervebunlarınarasında,haberalmaküzeregelmişolanKesikYüz.Ömer,kapıdaniçeriyesüzülmüş,Kadı'nınsesi,herkesindikkatiniüzerinetoplamış:

—İmamÖmerHayyamaramızahoşgeldi.Hiçkimse,

Peygamberimizinhadislerinionunkadarbilemez.Kimse,güvenilirliğinitartışamaz.Söylediklerinekimsekarşıçıkamaz.

Ziyaretçilertektekayağakalkıptemennaettiler.Ömer,kaçamakbakışlarlaKesikYüz'ebaktı.Adamköşededurmuş,patlayacakgibiamayinedealaycıbiryüztakınmış.

EbuTahir,yanındakilerehızlayeraçtırarak,Ömer'isağınaoturttu.Sonradakonuşmayabaşladı:

—Değerlikonuğumuzunbaşından,dünakşambirolaygeçmiş.Horasan'daFars'ta,Mazandaran'dabaşlarüstündetutulan,herkentinkonuketmekiçinbirbiriyleyarıştığı,herhükümdarınsarayındagörmekistediğikonuğumuz,dünakşamSemerkantsokaklarındatartaklanmış.

Oradabulunanlardanöfkelisesleryükseldi,Kadıdurdurmadanönce,gürültübirsüredevametti.EbuTahirdevametti:

—Dahadakötüsü,çarşıdaazdahabirayaklanmaolacakmış.Tamda,SaltanatınGüneşi,sevgilihükümdarımızNasırHan,Allah'ınizniylebusabahBuhara'dankentimizegeleceğisırada!Ogüruhdurdurulmasavedağıtılmasaydı,busabahduyacağınızüzüntüyü,tahminetmeyebilecesaretedemiyorum.Amahemenbelirteyim:nicekelleomzununüzerinedüşmüşolacaktı.

EbuTahir,nefesalmakveyarattığıetkiyianlamak,korkununyüreklereiyicesinmesinibeklemekiçindurdu.

—Neysekibireskiöğrencim,kişimdiaramızdabulunuyor,değerlikonuğumuzutanımışvegelipbanahaberverdi.

KadıparmağıileKesikYüzüişaretettiveayağakalkmasınısöyledi:

—İmamÖmer'inasıltanıyabildin?

Cevapyerinebirmırıltı...

Kadıbağırdıveyanındaoturanaksakallıihtiyarıgösterdi:

—Dahayüksek!Şuradakiyaşlıamcanseniduyamıyor.KesikYüz,zoraki,konuştu:

—Değerlikonuğumuzubelagatindentanıdım.Onukadımızagetirmedenönce,kimliğinisordum.

—İyiyapmışsın.Ayaklanmasürseydi,kanakardı.Gel,konuğumuzunyanınaotur.Buonuruhakettin.

KesikYüzyapaybiruysallıklayaklaştığısırada,EbuTahir,Ömer'inkulağınafısıldadı.

—Sanadostlukgöstermesede,enazındanherkesinönündesanasataşamaz.Sonrayükseksesledevametti:

—Başınagelenlerekarşın,HocaÖmer'inSemerkant'ıkötüanmasınıistemeyiz.

Hayyamcevapverdi:

—Dünakşamolanlarıunuttumbile.İleride,bukentidüşündüğümde,aklımdabambaşkabirgörüntükalacak.Oda.harikabiradamıngörüntüsü.EbuTahir'densözetmiyorum.Birkadıyayapılacakengüzelövgü,onunmeziyetlerinisaymakdeğildir,sorumluolduğu,yönettiğikişilerindürüstlüğüdür.Semerkant'ageldiğimgün,katırımKişKapısınagidensonyokuşadatırmanmış,bendeyerehenüzayakbasmışken,biradamyanımageldi.

—Bukentehoşgeldin,dedi.Ailen,dostlarınvarmı?

Biryankesici,enazındanbirdilenciolabileceğikorkusuile,birtaraftanyürürkenbiryandandacevapverdim:"Hayıryok!"Adam:"Bendenkorkmasoyluziyaretçi,"dedi."Benburadabekleyip,gelenziyaretçileriağırlamaemriniefendimdenaldım."Adam,fakirbiradamabenziyorduamaüstübaşıtemiz,kendisideçoksaygılıidi.Onuizledim.Birazsonra,beniağırbirkapıdangeçirip,birkervansarayınavlusunasoktu.Ortayerdebirkuyuvardı.İnsanlarvehayvanlarsuyundanyararlanıyordu.Avlu,çepeçevrebirsürüodasıolanikikatlıbirbinaylaçevriliydi.Adam,"Buradakalabilirsin,"dedi."İsterbirgece,isterbirmevsim.Yatacakveyiyecekbulursun.Katırıniçindeotbulursun."Kaçparavereceğimisorduğumda,"Senburadaefendiminkonuğusun,"dedi."Buncacömert,konukseverEfendinnerede,gidiponateşekküredeyim,"dedim."Efendimöleliyediyıloluyor.Bana,Semerkant'agelenyolcularasarfetmemiçingerekliparayıbıraktı,"dedi.İyiliklerinianlatmamiçin,Efendininadınısöyledediğimde,"ŞükranınıYüceTanrı'yayönelt.Kiminiçinkendisineşükredildiğinibilir,"dedi.Veböylece,birkaçgün,buadamınkonuğuoldum.Kervansarayagirip,çıkıyordum.Soframnefisyemeklerledonanıyor,hayvanımadabenimbakacağımdaniyibakılıyordu.

Ömer,kendisinidinleyenlerebaktı,anlattıklarınegözlerdebirışıltı,nedudaklardabirpırıltıyaratmıştı.ŞaşırdığınıanlayanKadı:

—Dahanicekent,İslamülkesininenkonukseverkentiolduğunuiddiaeder.AmabusıfatısadeceSemerkanthakeder.Bildiğimkadarıile,bugünekadarhiçbiryolcu,yatacakveyiyecekparasıvermemiştir.Yolcularayadayoksullarayardımedebilmekiçiniflasetmişniceailetanırım.Amatekbirgünövündükleriniduyamazsın.Sokakbaşlarındagördüğünçeşmeler,gelengeçeninsuiçmesi

içinyaptırılmıştır.Kimituğladan,kimiçiniden,kimibakırdanikibinçeşmevardır,hepsiSemerkant'lılarınarmağanıdır.Birtekibile,teşekküralacağımdiye,üzerineadınıyazdırmamıştır.

—Doğru,dediÖmer.Hiçbiryerdebunabenzerbircömertliğerastlamadım.Amayinede,aklımatakılanbirsoruyusorabilirmiyim?

—Nesoracağınıbiliyorum.Konukseverliğibuncaileriolankişilernasıloluyorda,seningibibirkonuğaşiddetgösterebiliyor?

—YadaUzunCabirgibizavallıbirihtiyara?

—Cevabımıtekbirsözcüklevereceğim:korku!Buradagördüğümşiddet,korkununçocuğudur.Dinimizeheryandansaldırılıyor.Bahreyn'dekiKarmati'ler,Kom'dakiİmamiyeciler,Konstantiniyye'dekiRumlar,tümkâfirlerveözellikleBağdat'ınortasınakadarhattaSemerkant'akadargelmişolanMısırdakiİsmailiyeliler.Bizimİslamkentlerimizinnasılolduklarınıunutma.Mekke,Medine,İsfahan,Bağdat,Şam,Buhara,Merv,Kahire,Semerkant,herbiribiranlıkihmalinçölleştireceğikentler.Herbiri,kumfırtınalarınaaçık.

Kadı,penceredengirengüneşışığınabaktı.Ayağakalktı.Elleriniçırptı:

—Bizeyollukgetirsinler.

Yolboyuncakuruyemişyemeyiadetedinmişti.Dostlarıvekonuklarıdaonauyardı.Buyüzdenortayerebirsinigetirdiler.Üzeritepelemeüzümiledoluydu.Herkesceplerinidoldurdu.SıraKesikYüzegeldiğindebiravuçalıp,Hayyam'averdi:

—Üzümü,şarapolarakvermemiyeğlerdin.Yüksekseslekonuşmamıştıama,oradabulunanlarnefeslerinitutmuştu.

HerkesÖmer'ebakıyordu.Oise:

—Şarapiçmekistenirse,sakide,içkiarkadaşıdaözenleseçilir,dedi.

KesikYüz,sesinihafifçeyükseltti:

—Ben,tekdamlaiçmeheveslisideğilim.Cennetegitmekistiyorum.Banaeşliketmeyeniyetligörünmüyorsun.

—Hikmetyumurtlayanulematakımıilesonsuzadekahiretteolmakmı?Yok,hayır.Tanrıbizleredahabaşkaşeylervaadetti.

Konuşmaburadabitti.Ömer,Kadı'yayetişmekiçinhızlandı.Kadı:

—Kenthalkıseniyanımdagörmeli,dedi.Dünakşamkiizlenimlerisilinirböylece.

Kadı'nıneviönündebirikenkalabalığıniçinden,birarmutağacınısiperetmişakşamkikestanehırsızınıfarkedergibiolduÖmer.

Yavaşladı.Gözleriyleonuaradı.AmaEbuTahironuiteledi:

—Çabukol.Hanbizdenöncegelmişolursa,kemiklerinikırarım.

IV

—Müneccimlertaezeldenberibunusöylüyorvedoğrusöylüyor.

Dörtkentvarki,isyanyıldızıaltındadoğmuş.BunlarSemerkant,

Mekke,ŞamvePalermo'dur.Bukentlerininsanları,zorlaolmadıkçaaslayöneticilerinebaşeğmemişler,adaletinkılıqolmadıkçaasladoğruyoldangitmemişler.Peygamberimiz,Mekke'ninküstahlığınıkılıcıilegidermiş,bendeSemerkant'ınküstahlığınaadaletinkılıcıilesonvereceğim!

Maveraünnehir'inhükümdarıNasırHan,heryanıkakmalı,muazzamtahtınınönündeayaktadurmuş,elkolhareketiilekonuşuyor,sesietrafındakilerititretiyordu.Gözleri,toplulukiçindebirkurban,kıpırdanmacüretigösterebilecekbirçiftdudak,inanmayanbirbakış,birihanetbelirtisiyakalamayaçalışıyordu.Amaherkes,içgüdüselolarak,yanındakininarkasınasaklanmış,sırtını,boynunu,omuzlarını,fırtınageçenedek,gizlemeyeçalışıyordu.

NasırHan,pençesineuygunbiravbulamadığıiçin,törengiysilerinesaldırdıvepeşpeşeherbirinisırtındançıkarmayabaşladı.Türk-Moğolşivesiilesıraladığıküfürlerinardıarkasıkesilmiyordu.Geleneğegöre,hükümdarlar,üstüsteüç,dört,bazenyedikatgiyinirlervegünboyu,buişlemeligiysilerini,onurlandırmakistediklerikimselerinsırtlarınageçirirlerdi.BöyledavranmaklaNasırHan,ogünonurlandıracağıkimseolmadığınıgöstermişoluyordu.

Oysa,hükümdarınSemerkant'ahergelişindeolduğugibi,ogündeşenlikyapılmalıydıamadahailksaniyelerdenitibaren,herkesinkeyfikaçmıştı.NasırHan,Siabırmağıboyuncataşlıyollarıaşıp,kentinkuzeyindekiBuharaKapısındangirmiştiSemerkant'a.Yüzügülüyor,iyiceçekikgözleripırıldıyorveelmacıkkemiklerialevalevyarıyordu.Sonra,birdenbirekeyfikaçıverdi.AralarındaEbuTahir'indebulunduğuikiyüzkadareşrafayaklaşmış,kalabalığabirgözatmış,aradığınıbulamayınca,atınımahmuzlayıp,anlaşılmazsözlerleuzaklaşmıştı.Siyahkısrağınınüzerindedimdik,somurtkan,sabahınerkensaatindenberitoplanmışkalabalığınalkışlarınacevapvermedengeçipgitti.Kimileri,"arzuhalcilereyazdırdıklarıdilekçeleriellerindesallıyorduama,boşuna!Kimsedilekçesinihükümdarasunmacesaretinibulamamıştı.Dahaçokvezirinebaşvuruluyor,odakâğıtlarıtoplamaküzereatınınüzerindeneğiliyorveilgileneceğivaadindebulunuyordu.

NasırHan,önündehanedanınkarabayraklarınıtaşıyandörtatlı,ardındakocabirşemsiyetutan,yarıbelinekadarçıplakbirköleile,ikiyanıağaçlıyoldangeçti,arıkadıverilensuyollarıboyuncailerlediveAsfizarmahallesinevardı.Sarayını,EbuTahir'inevininikiadımötesinde,iştebumahalledeyaptırmıştı.Geçmişte,hükümdarlarkaleiçindeotururlardı,amasonsavaşlardakaleyıkıldığıiçin,orayıterketmekgerekmişti.ArtıkkaledesadeceyurtlarınıkuranTürkaskerlerininkarargâhıvardı.

HükümdarınkeyifsizliğinigörenÖmer,SarayagitmeyeçekinmişamaKadı,ünlüdostununoradaolmasıhavayıdeğiştirirümidiyleısraretmişti.Yoldagiderlerken;EbuTahirnelerolduğunuanlattıHayyam'a:Kentinilerigelendinadamları,Han,silahlımuhaliflerininsiperkurduklarıBuhara'dakiBüyükCami'yiyaktırdığıiçin,onukarşılamayagelmemişlerdi.Kadı:

—Hükümdariledinadamlarıarasındabitmeztükenmezbirsavaşvardedi.Bazenaçıkvekanlı,çoğu

kezkurnazvesinsi.

Ulematakımının,hükümdarındavranışlarındanbezmişolanbazısubaylarlailişkikurduğudasöylenmekteydi.Anlatıldığınagöre,NasırHan'ınataları,yemeklerinisubaylarıilebiraradayer,iktidarlarının,cengâverlerinincesaretinedayalıolduğunugöstermekiçinhiçbirfırsatıkaçırmazlarmış.Ama,kuşaktankuşağa,TürkHakanları,Acemhükümdarlarınınkötüalışkanlıklarınıedinirolmuşlar,kendileriniyarıtanrıgibigörmeyebaşlamışgiderekdahaşatafatlıtörenlerdüzenlemişlervebudurumusubaylarınakabulettirememişlerdi.Çoğu,diniliderlerleilişkikurmuşveonlarınNasır'adiluzatmalarını,İslam'ınyolundanayrıldığınısöylemelerinikeyifleizlerolmuşlardı.DinibütünbiradamolmasınakarşınÇabası,saltanatını,sarıklıkelleleriuçurtmaklabaşlatmışdeğilmiydi?

İçlerindebulunduklarıo1072yılında,EbuTahir,Hakanileilişkileriiyiolanenderdinadamlarındanbiriydi.OnusıksıkBuhara'daziyareteder,hükümdarınSemerkant'ahergelişindeonutörenlekarşılayıpağırlardı.Onunbuuzlaşmacıtutumu,birkısımulemanınhiçhoşunagitmiyorduamaçoğunluk,kadıilehükümdararasındakibuyakınlıktanmemnundu.

Kadı,birkezdahauzlaşmacıtutumuile,Nasır'akarşıçıkmaktansakınarakonuyumuşatacakheryoludenedi.Öfkesiningeçmesinibekledi.Hakantahtınaoturduğundavesırtınıyumuşakyastıklaradayadığında,Ömer'indeiçinirahatlatanbirustalıklaişielealdı.Vezireişaretederetmez,içeriyebircariyegirdivesavaşmeydanınıandıranyerden,Hakanıngiysilerinitoplamayabaşladı.Havadahemenbirhafiflemeolmuş,herkesgevşemiş,fısıldaşmalarbaşlamıştı.

Kadı,kabulodasınınortasınakadarilerledi,hükümdarınkarşısındadurdu,başınıeğdivetekkelimeermedi.UzuncabirsessizliktensonraNasır,bıkkınfakatgüçlübirsesle:"Bukentintümulemasına,sabahezanındagelipayaklarımakapanmasınısöyle,"diyebuyurdu."Başeğmeyenkafa,uçurulacak;kimsekaçmayayeltenmesin,öfkemdenkaçıpsığınabilecekleritekbirülkeyoktur."Herkes,fırtınanıngeçmişolduğunu,hükümdarıntutumundananladı.Hükümdarıncezalandırmaktanvazgeçmesiiçin,dinadamlarınınyolagelmeleriyeterliolacaktı.

Ömer,ertesigünükadıilebirlikteSarayagitti.Havatümdendeğişmişti.Nasırtahtınaoturmuştu.Yanıbaşındakikölelerdenbiri,üzeripembeşekerlerledolubirtepsiyitutmakta,hükümdarbirinialıpdilininüzerinekoyarken,diğerelini,gülsuyudökmetelâşıiçindekiköleyeuzatmaktaydı.Buhareketyirmiotuzkeztekrarlanadururken,heyetlerdehükümdarınönündengeçmekteydi.BunlarözellikleAsfizar,Panjkin,Zagrimah,Maturidgibimahallelerintemsilcileriydi.Çarşıdakiesnafınveloncalarıntemsilcileri,bakırcılar,kâğıtçılar,ipekçilervesakalarınyanısıra,korunmayaalınmıştoplulukların,yaniYahudilerin,MecusilerinveNesturiHıristiyanlarınıntemsilcileridevardı.

Hepsiönceyeriöpüyor,sonradoğrularak,Hakançekilmeleriiçinişaretedenekadar,ikibüklümbekliyorlardı.Hakanişaretverince,sözcüleribirkaçkelimeediyor,gerigerigiderekçekiliyorlardı.Odadançıkarken,hükümdarasırtlarınıçevirmelerisözkonusudeğildi.Tuhafbiralışkanlık!Buusul,saygınlığınafazlasıyladüşkünbirhükümdartarafındanmı,yoksapekkuşkucubirziyaretçitarafındanmıkonulmuştu?

Sonundasıra,meraklabeklenendinadamlarınageldi.Yirmikişikadardılar.EbuTahir,gelmelerinihiçzorlukçekmedenkabulettirmişti.Bütünkızgınlıklarınıgösterdiklerinegöre,buyoldaısraretmek

kurbanvermeyigerektirirdiki,bunadahiçbirininniyetiyoktu.İşteşimditahtınkarşısınadizilmişler,herbiriyaşınagöreeğilebildiğikadareğilmiş,doğrulmakiçinhükümdarınişaretinibekliyordu.Amaişaretbirtürlügelmiyordu.Ondakikageçmişti.Sonrayirmidakika.Engençleribile,burahatsızdurumdakalabilmeninzorluğunuçekiyorduamabaşkaçaredeyoktu.İzinsizdoğrulmak,Hakanınyıldırımlarınıüzerineçekmekolurdu.Herbiri,ardardadizüstüdüşmüştü.Budaeğilmekkadarsaygıgöstermektiamahiçdeğilsedahaazyorucuidi.Sonuncusudadizüstüçöktüğünde,hükümdarkalkmalarınıvehiçbirkonuşmayapmadançekilmeleriniemretti.Kimse,işinböylesonuçlanmasınaşaşmadı.Bu,ödenmesigerekenbirbedeldi.

DahasonrasıraTürksubaylarına,eşrafaveköyağalarıdükkânlarageldi.Rütbelerinevemevkilerinegöre,kimihakanınelini,kimiayağını,kimideomzunuöpüyordu.Sonrabirozanyaklaştı,hanıövenbirkasideokudu.Hakan,sıkıldığınıaçıkçabellietti,övücüsözünübirişaretlekesti.Vezirineişaretetti,odaeğiliphakanıdinlediktensonra,oradabulunanlaraseslendi:

—Efendimizhepaynışeyleriduymaktanbıktığınısöylüyor.Artıkneaslana,nekartalanedegüneşebenzetilmekistiyor.Başkasöyleyecekşeyiolmayançekilsin.

V

Vezirinbukonuşmasındansonra,sıranınkendilerinegelmesinibekleyenozanlararasındamırıldanmalar,kıpırdanmalar,karışıklıklargörüldü.Bazıları,usulcaortadankaybolmaküzere,birikiadımgeriattı.Aralarındanyalnızcabirkadın,sertadımlarlayaklaştı.Ömer'inmeraklıbakışlarınıgörenkadı:

—BuBuhara'lıbirkadınşair.KendiniCihandiyeçağırtıyor.Dünyagibi,âlemgibiCihan.Birhaylidedikoduyayolaçmışaşköykülerinesahipgençbirdul,dedi.

SesiuyarıcıydıamaÖmer'inbirkezmerakıkabarmıştı,gözlerinikadındanalamıyordu.Cihan,peçesinihafifçekaldırmış,boyasızdudaklarıortayaçıkmıştı.Güzelbirşiirokumayabaşladı.Şiirde,birkereolsunhükümdarınadıgeçmedi.Hayır,Semerkant'ıveBuhara'yısulayan,suyunualmayahiçbirdenizinlayıkolmamasıyüzündençölünderinliklerindekaybolanZerefşanırmağınıövüyordu.

NasırHan,herzamankialışkanlığıile:

—İyidedin,dedi.Ağzınaltınladolsun.

Cihan,üzerialtınparadolugenişbirtepsininönündeeğildivealtınlarıtektekağzınadoldurmayabaşladı.Herkesyüksekseslesaymayabaşladı.Cihan,boğazınatakılanbirhıçkırıkyüzündenboğulacakgibiolunca,baştahükümdar,herkeskahkahaylagüldü.Vezir,kadınınyerinedönmesiiçinişaretetti.Ağzındançıkanaltın,tamkırkaltıdinardı.

GülmeyentekkişiHayyam'dı.GözleriCihan'atakılmış,onakarşınegibiduygularhissettiğinianlamayaçalışıyordu.Şiiriodenlisaf,söyleyişiodenlivakur,yüreğiokadarcesurbukadının,buaşağılayıcıödüleboyuneğmesinianlayamıyordu.Cihanpeçesinikapatmadanöncedahadayükseltmişvebirbakışfırlatmıştı.Ömer,bubakışıyakaladı,içineçektiveoradakalmasınıistedi.Bu,kalabalığınkavrayamayacağıbirkısacıkan,birsevgiliiçinupuzunbirsonsuzluktu.Hayyam,zamanınikiyüzüvardiyedüşünmektenkendinialamadı.Zamanınikiyüzü,ikiboyutuvar.Uzunluğugüneşe,genişliğitutkularauyarlanmış.

Bueşsizanı,kolunadokunmakla,Kadıbozmuşoldu.Attıkçokgeçti.Kadınyokolmuş,ortadasadecebirçarşafkalmıştı!EbuTahirdostunuHan'atanıttı:

—Yücekatınızda,Horasan'ınenbüyükbilginiÖmerHayyambulunuyor.Onuniçin,hiçbirbitkinin,hiçbiryıldızınsırrıyoktur.

EbuTahir'in,Hayyam'ınbildikleriarasındatıptanvemüneccimliktensözermesiboşunadeğildi.Hükümdarlarherzamanbuikidalailgiduymuşlardır.Birincisine,sağlıklarınıveyaşamlarınıkorumak,ikincisineyazgılarınıanlamakiçin!

Hakanmemnunolduğunu,onurlandığınısöylediama,ogünbilimselkonuşmalaryapmakniyetindedeğildi.Konuğunundurumunudeğerlendiremeyerek:

—Ağzıaltınladolsun!dedi.

Ömerirkildi,şaşırdıveyüzündebirtiksintibelirtisigörüldü.BunuanlayanEbuTahirürktü;hükümdarıredetmekonukızdırabilirdi.Dostunukolundantuttuamageçkalmıştı.Hayyamkonuşmağabaşlamıştıbile:

—Haşmetlûbenimazurgörsünler,amaoruçluyum.Ağzımabirşeykoyamamdedi.

—Yanılmıyorsam,oruçayıgeçeliüçhaftaoluyor.

—Ramazandaseferiidim.Nişapur'danSemerkant'agelirkenorucubıraktım.Sonradanborcumuödeyeceğimeandiçtim.

Kadıdehşetedüştü,odadakilerkıpırdadı,hükümdarınyüzündenbirşeyanlamakolanaksızdı.SoruyuEbuTahir'eyöneltmeyiyeğledi:

—Senkidininkurallarınıbilirsin,ağzınaaltınsokupçıkartmaklaHocaÖmer'inorucubozulurmu?Kadıyansızbirsesle:

—Tamolaraksöylemekgerekirse,ağızdangirenharşeyorucubozar,dedi.Altınınyanlışlıklayurulduğudaolmuştur.

Nasırbugörüşükabulettiamatatminolmadı.Ömer'edönerek:

—Rededişiningerçeknedenibumu?diyesordu.Hayyambiranduraksadı,sonra:

—Teknedenibudeğil,dedi.

—Konuşöyleyse.Bendenkorkmanasebepyok.BununüzerineÖmerşudörtlüğüokudu:

Benisanagetirenyoksullukmuyduİstekleribasitse,kimseyoksuldeğil.Dürüstüveözgürüonurlandırabiliyorsan,Beklediğim,onurvermen,başkabirşeydeğil.

EbuTahirkendikendine:

—HeygünlerinkararsınHayyam,diyesöylendi.

Böylebirşeyiaslındaistediğiyoktuamakorkusundansöylemişti.Hakanınöfkelisesikulaklarındangitmemişti,bukezişinüstesindengelebileceğindenemindeğildi.Han,derinbirdüşünceyedalmışçasınasessiz,hareketsizkaldı;yanındakiler,ağzındançıkacakilksözcüğü,biridamhükmübeklercesinebekliyor,dalkavuklarınbirkısmıusulcayokolmanınyollarınıarıyordu.

Ömer,bugenelşaşkınlıkhavasındanyararlanarak,Cihan'ıngözleriniaradı.Cihan,birsütunadayanmış,yüzünüavuçlarınıniçinealmıştı.AcabaÖmeriçinmikorkuyordu?

SonundaHanayağakalktı.Ömer'edoğrukararlıadımlarlayürüdü.Onakuvvetlesarıldı,elindentutuppeşindensürükledi.Tarihçiler:"Maveraünnehir'inEfendisi,ÖmerHayyam'ıodenlisayıyorduki,onuheptahtında,yanıbaşındaoturtuyordu,"diyeyazdılar.

Saraydançıktıklarında,EbuTahir:

—ArtıkHaniledostsunuz,dedi.

Azönceboğazınıkurutankorkunedenlibüyükse,şimdidesevinciodenlibüyüktü.AmaHayyam:

—Denizinkomşusuolmaz,hükümdarındostuolmazatasözünüunuttunmu?diyesormaktankendinialamadı.

—Açılankapıyıküçümseme.Saraydakigeleceğinçizilmişgörünüyor.

—Sarayhayatıbanagöredeğil.Tekdüşüm,tektutkum,gününbirindebirrasathane,birgülbahçesisahibiolmak.Sonsuzadek,elimdeşarap,yanımdagüzelbirkadın,gökyüzünü,incelemekistiyorum.

EbuTahirgüldü:

—Şuşairkadınkadargüzel,dedi.

Ömer'intekdüşündüğüoyduamasustu.Ağzındançıkacakenufakbirsözcüğünkendisinielevermesindençekiniyordu.Kadı,birazhafifdavrandığınıanlayarak,sözünüdeğiştirdi:

—Sendenbirşeyisteyeceğim.

—İsteklerimlebenişımartansensinherzaman.

—Öyleolduğunukabuledelimvediyelimkikarşılığındabirşeyistiyorum.

Evinönünegelmişlerdi.EbuTahir,konuşmalarınısofradasürdürmeyiönerdi:

—Seninleilgilibirtasarımvar.Birkitaplailgili.BiraniçinRubaiyat'ıunutalım.Obenimiçinbirdahininkaprisleri.Senasıltıpta,astrolojide,matematikte,fiziktevemetafiziktebaşarılısın.İbniSina'nınölümündenberi,bukonularısendeniyibilenyokderkenyanılıyormuyum?

Hayyamcevapvermedi.EbuTahirdevametti:

—İştebudallardasendenbirkitapbekliyorum.Sonuncusuolacakbirkitapveonubanaithafetmeniistiyorum.

—Sanmamkibualanlardasonuncukitapolsunvebunedenlebugünedekhiçbirşeyyazmadansadeceokudum,öğrendim.

—Açıkla.

—Eskilerielealalım.Yunanlıları,Hintlileri,bendenöncekiMüslümanları.Tümbukonulardapekçokkitapyazdılar.Yazdıklarınıyineleyecekolursam,benimişimnafileişolur.Onlarakarşıçıksam,kibunuhepistedim,bendensonrakilerdebanakarşıçıkacaklar.Bilginlerinyazdıklarındangeriye,yarınnekalacak?Kendilerindenöncegelenlerikaralamaları.Başkalarınınkuramlarınınasıl

yıktıklarıbelkianımsanacaktıramakendikurduklarıkuramlardabaşkalarıtarafındanyıkılacaktır,hattaardındangelenlercealayaalınacaktır.Bilinenyasadırbu;şiirdeböylebiryasayoktur,sonrakiondanöncekiniaslayadsımaz,ardındangelendeonuyadsımaz!Yüzyılları,büyükbirrahatlıklaaşar.

İştebununiçinRubaiyat'ıyazıyorum.Bilimdebenihayranbırakannedirbilirmisin?Onda,şiirinyüceliğinibulurum,matematiktesayılarınbaşdöndürücütadını,astronomideevreningizemlimırıltısını.Amabanagerçekolandanlütfensözetmeyin!

Birandurdu,sonradevametti:

—Semerkant'ınçevresindedolaştığımgünleroldu.Üzerlerinde,artıkhiçkimseninçözemediğiyazılarolanharabelergördüm.Kendikendimededimki:Eskidenburadayükselenkentten,geriyenekaldı?Nasılbirkrallıkvardı,nasılbirbilim,nasılbiryasa,nasılbirgerçek?Hiç.İstediğimkadarbuenkazınaltınıüstünegetireyim,birçanağınüzerindebiryüz,birduvardabirresimparçasıbulabildimsadece.İştebinyılsonra,benimzavallışiirlerimdeböyleolacak.Kırıkçömlekler,resimparçaları,sonsuzadekgömülmüşbirdünyanınartıkları.Birkenttengeriyekalan,yarıyarıyasarhoşbirşairinüzerindegezdirdiğikayıtsızbakışlardır.EbuTahir,pusulasınışaşırmışgibiydi:

—Sözlerinianlıyorumdiyebildi.AmayinedeŞafibirkadıyaşarapkokanşiirleradamakistemezsinherhalde.

Ömer,eğerşarabısulandırmakdenilebilirse,uzlaşmacı,minnetdolubirtavırtakındı.Bukonuşmayıizleyenaylarda,küpdenklemleriileilgiliciddibireseryazmayakoyuldu.Bucebirseldenkleminbilinmeyenine,Arapçaşeydiyordu.BusözcükİspanyolcayapıtlardaXaydiyeyazıldığından,zamanlaXbiçimialacakvebilinmeyenigöstermektekullanılanevrenselXharfinedönüşecekti.

Hayyam,Semerkant'tatamamladığıeserini,koruyucusunaadadı:"Bizlerbilimadamlarınıngözdendüşürüldükleribirçağınkurbanlarıyız.Aralarındapekazı,gerçekbiraraştırmayapmakolanağınıbulabiliyor...Günümüzbilginlerininbilmediklerişeylerdenbiri,maddisonuçlarçıkartmak...Bunedenle,budünyadaolupbitenkadarBilimeveinsanoğlununkaderineilgiduyanbirkişiyerastlamakümidiniyitirmişkenTanrıkarşımabüyükkadıEbuTahir'içıkarttı.Buçalışmayıonunyardımıiletamamlayabildim."

Hayyamoakşam,artıkevigibikullandığıbahçedekiküçükköşkünedöndüğünde,akşamınosaatindensonrayazamamdiyeyanınalambaalmamıştı.Yolunuayışığıaydınlatıyordu.Şevvalinbusongünlerinde,ayincecikbirhilâlbiçimindeolduğuhalde...Kadı'nınkonağındanuzaklaşıruzaklaşmaz,elyordamıylayürümeğebaşladıvebirkaçkezdüşecekgibioldu.Salkımsöğütlerindalları,yüzüneçarpıpduruyordu.

Odasınagirdiğinde,tatlıbirsesintatlısitemiilekarşılaştı:

—Dahaerkengelirsinsanmıştım.

Bukadınıaklındançıkarmadığıiçinmisesiniduyargibioldu?Usulcakapattığıkapınınardındadurmuş,öncebirgörüntüseçmeğeçalışıyordu.Boşuna.Ses,birsisperdesininardındangelirgibi,yenidenduyuldu:

—Susuyorsun.Birkadının,odanınmahremiyetinibozabileceğinisanmıyorsun.Saraydabakışlarımızkarşılaştıgerçiama,Hanoradaydı.SonraKadıvetümSaraylılar.Bakışlarınıkaçırdın.Niceerkekgibisendekaçmayıyeğledin.Basitbirkadıniçin,kaderizorlamakniye?ÇeyizolaraksivridilindenvekötüünündenbaşkabirşeyiolmayanbirduliçinHakanınöfkesineyolaçmakniye?

Ömer,sankigörünmeyengüçlertarafındanyerinemıhlanmıştı.Nekımıldayabiliyor,nekonuşabiliyordu.Cihan:

—Birşeysöylemiyorsundedi.Neyapayım,bendekendikendimekonuşurum.Şimdiyekadargirişkendavranandabenimzaten.Sensaraydançıktıktansonra,hakkındabilgiedindim,neredeoturduğunuöğrendim.Semerkant'lızenginbiradamlaevliolanbirakrabamdakalacağımbahanesiiledışarıçıktım.Genelde,saraylabirlikteyolculukyaptığımdan,haremdekalırım.Haremdekiarkadaşlarımbenisever,dışarıgidiponlarahabergetirmemiisterler.Benirakipolarakgörmezler.Hanınkarısıolmakgibibirniyetimolmadığınıbilirler.Gerçihakanıbaştançıkartabilirdimamahükümdarkarılarınınnemenebirhayatyaşadıklarınıyakındangördüm.Onuniçindeistemem.Benimiçinyaşamak,erkeklerdendahaönemli.BirininkarısıolsamdaolmasamdaHakanDivan'agelipşiirokumamıistiyor.Benimleevlenmeyidüşündüğüan,benidörtduvararasınakapatmaklaişebaşlar.

ŞaşkınlığındanzorluklakurtulanÖmer,Cihan'ınsöyledikleriniaklındatutamadıveilksözcüklerdudaklarındandöküldüğündeCihan'ayadakendisinedeğil,birgölgeyekonuşuyorgibikonuştu:

—Yetişmeçağındavedahasonralarıbirbakışile,birgülümsemeilekarşılaştığımçokoldu.Geceleri,bubakışbedenlenipbirkadına,karanlıktabirpırıltıyadönüşüyordu.Şimdiise,bukaranlığıniçinde,gerçekolmayanbirköşkte,gerçekolmayanbirkentte,sen,güzelkadın,üstelikşairkadın,kendinisunuyorsun.

Cihangüldü:

—Sunmakmı?Nebiliyorsun?Banadokunmadın,benigörmedinveherhaldegörmeyeceksin,çünkügündoğmadangideceğim.

Koyukaranlığıniçindeipekkumaşhışırtısıvekokubirbirinekarıştı.Ömer,nefesinituttu,eticanlandı,birçocuksafiyetiilesormaktankendinialamadı:

—Peçenhâlâyüzündemi?

—Gecedenbaşkaörtümyok.

VI

Birkadın,birerkek...Adıbilinmeyenbirressamonlarıyanyanauzanmış,birbirlerinesarılıolarakhayaletmiş.Güllerdenbiryatak,ayakucundaakangümüşrengibirdere,Cihan'aHinttanrıçasınındolgunmemeleriniyakıştırmış,Ömer'inbirelindeşarapkadehi,diğereliylesevgilisininsaçlarınıokşuyor.

Hergün,Saray'dakarşıkarşıyageliyorlardı.Duygularınıbellietmekkorkusuylabirbirlerindenuzakduruyorlardı.Hayyamherakşam,küçükköşkününyolunututupsevgilisinibeklemeyegidiyordu.Acabakısmettekaçgeceberaberlikvardı?Herşeyhükümdarabağlıidi.Ogitmeğekalkışırsa,Cihandaonlarlagidecekti.Hükümdar,öncedenhiçbiraçıklamadabulunmazdı.Birsabah,atınaatladığıgibiBuhara'nın,Kiş'inyadaPencikent'inyolunututuverirdigöçebeoğlugöçebe!Saray,peşindenyetişmenintelâşıiçinde..ÖmerileCihan,buanıngelmesindenkorkuyorlardı.Heröpüştebirvedatadı,hersarılıştasolukkesicibirkaçamaklezzetivardı.

Çoksıcakyazgecelerindenbirinde,ÖmerCihan'ıbeklerkendışarıçıktı.Muhafızlarınsesleriyakındangelince,ürktü.Amaendişesiboşaçıktı.Cihan,kimseyegörünmedengelmiştiişte.İlköpüşlerkaçamak,sonrakileruzunuzun...Başkalarınıngününübitirip,kendigecelerinebaşlamanınbiryoluydubu.

—Bukenttebizimgibibuluşankaçsevgilivardersin?SoruyusoranCihan,muzipmuzipfısıldıyordu.Ömer,gecetakkesinidüzeltti,yanaklarınışişirdi,sesinebirağırlıkverdi:

—Durumuyakındaninceleyelimbakalım.Canlarısıkılanevlikadınları,itaatkârköleleri,kendilerinisatanyadakiralayanfahişeleri,iççekenbakireleribirkenarabırakırsak,geriyekaçkadın,kendiseçtiğierkeklebuluşankaçsevgilikalır?Yineacabakaçerkek,sevdiğikadının,özelliklebaşkabirşeyyapamadığıiçinkendinisunandeğil,birbaşkanedenlekendiniverenbirkadınınyanındauyur?Kimbilir?BelkibugeceSemerkant'tatekbirsevenkadınvetekbirsevenerkekvardır.Nedensen,nedenben,diyeceksin.ÇünküTanrınasılbazıçiçeklerizehirliyaratmışsa,bizideâşıkyaratmışdaondan.

Ömergülüyor,Cihan'ıngözyaşlarıakıyordu.

—İçeriyegirelimvekapıyıkapatalım.Mutluluğumuzunsesiniduyabilirler.

Birkaçkezseviştiktensonra,Cihandoğruldu,yarıyarıyaörtündü,sevgilisindenazöteyegitti:

—Sanabirsırvereceğim.BunuHan'ıneşindenöğrendim.NedenSemerkant'ageldiğinibiliyormusun?

ÖmeronudurdurduHaremdedikodusudinlemeyeniyetlideğildi:

—Hükümdarınsırlarıbeniilgilendirmiyor.Bunlarıdinleyeninkulaklarıyakılır.

—Dinlebeni.Busır,ikimizideilgilendiriyor,çünkühayatımızıaltüstedebilir.NasırHan,askeriteftiştebulunmakiçingelmiş.Yazsonunda,sıcaklargeçergeçmez,SelçukluOrdusununsaldıracağını

sanıyor.

SelçuklularıHayyamçocukluğundanbilirdi,MüslümanAsya'nınefendileriolmalarındançokönce,doğduğukentielegeçirmişlerdi.KuşaklarboyudilleredestanBüyükKorku,ogünlerdenkalmaidi.

Hayyam'ındoğumundanonyılönceolmuştubütünbunlar.Nişapur'lular,birsabahuyandıklarında,kentleriniTürksavaşçılarınınkuşattıklarınıgörmüşlerdi.Ordularınınbaşındaikikardeşvardı:"Şahin"diyetanınanTuğrulBeyve"Atmaca"diyebilinenÇağrıBey.OsıralardaadlarıhenüzduyulmamışvedahayeniMüslümanolmuşgöçebeaşiretreislerindenSelçukBey'inoğluMikâilBey'inikioğluidiler.Kentinilerigelenlerineşöylehabergöndermişlerdi:

"Erkeklerinizinküstah,sularınızınyeraltındaolduklarısöyleniyor.Direnecekolursanız,yeraltındakisuoluklarınızyerüstüne,erkeklerinizdeyeraltınagider."

Kuşatmasırasındasıkgörülenpalavralar!Yinede,Nişapur'unilerigelenleri,kenthalkınıncanınavemalınadokunulmayacağı,suyollarınazararverilmeyeceğisözünekarşılıkteslimolmayakararverdiler.Yeneninsözüneişeyarar?Kuvvetlerkentegirergirmez,ÇağrıBeyadamlarınıkentiçineveçarşıyasalmakistedi.TuğrulBey,ramazanolduğuvebirİslamkentininramazandayağmalanamayacağıgerekçesiylekarşıçıktı.GörüşübenimsendiamaÇağrıBeypesetmedi.

Sadecehalkınbağışlandığıramazanayındançıkanakadarbeklemeyekararverdi.

Kentliler,ikikardeşarasındakigörüşfarkınıöğrendiklerinde,ertesiayyağmalanacaklarını,saldırıyauğrayacaklarınıveöldürüleceklerinianladılar.İşteBüyükKorkuböylebaşladı.Saldırıdankötüsü,saldırınınbeklenmesidir.Hiçbirşeyyapamadan,aşağılayıcıbekleyiş.Dükkânlarboşalmıştı.Erkeklergizlenmişti.Kadınlarvekızlargüçsüzkalmış,ağlaşıyorlardı.Neyapmalı?Nasılkaçmalı?Hangiyoldangirmeli?İşgalciheryeritutmuştu.Atlıaskerler,BüyükMeydanÇarşısınınçevresinde,YanıkKapı'damahallearalarında,semtsokaklarındagidipgeliyorlardı.Süreklisarhoştular.Birfidye,birvurgun,birrüşvetbekleyişiiçindeydiler.Diğerleridekomşuköyleriyağmalıyorlardı.

Orucunbitmesi,bayramıngelmesiistenmezmigenelde?Oyıl,orucunsonsuzakadarsürmesi,bayramınhiçgelmemesiistendi.Yeniaygökyüzündebelirdiğivakit,kimseneeğlenmeyi,negezmeyi,nekuzuçevirmeyidüşünebiliyordu.Zatenbütünkent,biraydırbeslenenkurbanlıkbirkoyunabenziyordu.

Bayramöncesinde,dileklerinyerinegetirildiğiKadirGecesi'nde,binlercekişi,duavegözyaşlarıiçinde,geceyicamilerde,tekkelerdegeçirmişti.

Kaleiçindeise,Selçuklukardeşlerarasındahararetlibirtartışmasürmekteydi.ÇağrıBey,askerlerineaylardırparaverilmediğindensızlanıyor,buzenginkentiyağmalamalarısözüverildiğiiçinsavaştıklarınısöylüyor,ayaklanmaküzereolduklarını,onlarıdahafazlatutamayacağınısöylüyordu.

TuğrulBey,başkabirdildenkonuşuyordu:

—Biz,fetihleröncesibirdönemyaşıyoruz.Dahaalacağımıznicekentvar:İsfahan,Şiraz,Rey,Tebrizvedahaniceleri.TeslimolduğuhaldeNişapur'uyağmalayacakolursak,bizehiçbirkapıaçılmaz,hiçbirkarargâhzaafgöstermez.

—Düşünügördüğüntümbukentleri,ordumuzolmadan,askerlerimizbiziterkedecekolurlarsa,nasılalırız?Ensadıkolanlarıbile,şimdidenayaklanmışdurumda,tehditsavuruyor.

İkikardeşinyanında,aşiretinkıdemlisubaylarıvardıvehepsiÇağrı'yıdoğruluyorlardı.BundancesaretalanÇağrı,ayağakalkıpşöylededi:

—Çokkonuştuk.Adamlarımakentsizindirdiyeceğim.Sen,seninkileridurdurmakistiyorsan,durdur.Herkeskendiordusundansorumludur.

Tuğrulcevapvermedi,kımıldamadı.Korkunçbirikilemintamortasındaydı.Sonrabirdensıçradıvehançerinielinealdı.Çağrıkılıcınıçekti.Oradakiler,müdahaleetmekmiyoksaherzamankigibiikikardeşinhesaplaşmasınıizlemekmigerektiğinibilemiyordu.SonraTuğrulkonuştu:

—Ağabey,banaitaatetmenibekleyemem.Seninadamlarınıdadurduramam.Amaonlarıkentesalarsan,buhançerikalbimesaplarım.Bunudeyip,hançerikalbininhizasınagetirdi.Ağabeyibiranduraksadı.Sonrakollarınıaçarakonadoğruilerledivekardeşinesarıldı.Ona,birdahakarşıçıkmayacağınayeminetti.Nişapurböylekurtuldu.AmaoyılınramazanındaduyduğuBüyükKorku'yuaslaunutmadı.

VII

Hayyam:

—İşteSelçuklularböyledir,dedi.Heminsafsızcayağmacıvehemdeenaşağılıkveenyüceduygularıbesleyebilenaydınhükümdarlardır.ÖzellikleTuğrulBey,birimparatorlukkuracakçaptaydı.İsfahan'ıaldığında,benüçyaşındaydım,Bağdat'ıaldığındaonyaşındaydım.Halifeninkoruyuculuğunuüstlenmişve"DoğuveBatıKralıSultan"unvanınıalmıştı.YetmişyaşındaolduğuhaldeHalifeninözkızıileevlenmişti.

Ömer,böylekonuşarakbelkidehayranlığınıbelirtmişoluyorduamaCihan,saygısızcagülmeyebaşladı.Ömeronabaktı,alnıkırıştı,ciddileşti,alındı,buanikahkahayabiranlamveremedi.Cihan,özürdiledi:

—Buevliliktensözedince,banaharemdeanlatılanlarıanımsattın.

Ömer,Cihan'ınherbirayrıntısınıanımsadığıöyküyühayalmeyalhatırlıyordu.

TuğrulBey,HalifedenkızıSeyyideHatununeliniisteyince,halifesararmıştı.Sultanınelçisiçekilirçekilmezdeöfkesindenpatlamıştı:

—ŞuTürk,yurdundanyenifırlamış!Dahadünekadarataları,bilmemhangiputatapanvebayraklarınadomuzresmikoyduranlardangelmeşuTürk!Birhalifenin,soylularınsoylusubiradamınkızınınasılister?

Hâlifeninböyletirtirtitremesininnedeni,isteğigeriçeviremeyeceğinibilmesiydi.Aylarcaduraksadıktan,kendisineikikezhabergönderildiktensonra,cevabınıverdi.Enkıdemlidanışmanını,TuğrulBey'inbulunduğuReykentinegöndermişti.Adamöncevezirtarafındankabuledilmişti:

—Sultansabırsızlanıyor.Benisıkıştırıpduruyor.Neysekicevabıgetirdin.

—Cevabıduyuncaokadarsevinmeyeceksin.Halifeözürdiliyor.Onailetilenisteğiyerinegetiremeyecek.

Veziretkilenmişgörünmedi.Yeşimdentespihiniçekmeyedevametti:

—Şimdiburadançıkıp,oradakibüyükkapıdangireceksinveIrak'ın,Fars'ın,Horasan'ın,Azerbeycan'ınEfendisine,Asya'nınFatihine,gerçekdinisavunanMücahide,AbbasilerintahtınınKoruyucusuna:"Hayır,Halifesanakızınıvermiyor,"diyeceksin.Pekâlâ,şumuhafızsenionagötürür.

Muhafızgöründü,elçiarkasındangitmeküzereayağakalktı.Vezir,enmasumhalinitakınarak:

—Tedbirlibiradamolarakborçlarınıödemiş,servetinioğullarınadağıtmış,kızlarınıevlendirmişolmanıumarımdedi.Elçi,vezirinyanınaçöküverdi:

—Neönerirsin?diyesordu.

—Halifesanabirtalimatvermedimi?Biruzlaşmayolugöstermedimi?

—Banadediki,buevliliktenkaçmanınhiçbiryolukalmazsa,karşılığındaüçyüzbindinaraltıniste.

—Budahaiyibiryaklaşım.AmasanırımSultanın,Halifeiçinyaptıklarındansonra,Şiilerinkendisinikovduklarıyurdunaonukavuşturduktansonra,mallarınıvetopraklarınıkendisineiadeettirdiktensonra,birkarşılıkistemekmantıklıbirşeyolmaz.TuğrulBey'ikızdırmadandabirsonucaulaşabiliriz.Sen,Halifeninkızınıvermeyikabulettiğinisöylersin,bende,onunbusevinçlianındanyararlanarak,ününeyakışırbirarmağanvermeninyerindeolacağınısöylerim.

Böyledavranıldı.Sultanbüyükbirsevinçle,aralarındavezirinin,şehzadelerin,pekçoksubayın,görevlinin,ailebüyüğübazıkadınların,yüzkadarmuhafızınvebirokadarköleninbulunduğubirkafileoluşturdu.Bağdat'abukafileiledeğerliarmağanlar,kumaşlar,kıymetlitaşlarladolukutularveayrıcayüzbinaltıngönderdi.Halife,heyetinilerigelenleriylegörüştü,nazikamamesafelidavrandı.SonraSultan'ınveziriilebaşbaşakaldığında,buevliliğionaylamadığını,zorlanırsaBağdat'ıterkedeceğinisöyledi.

—Halifehazretlerininkararıbuise,nedenaltınkarşılığıuzlaşmaönerisindebulundunuz?

—Kesinredcevabıveremezdim.Sultan'ınbunu,istiskalimdenanlıyacağınıvebendenböylebirşeyistemeyeceğinisanmıştım.Bunusanaaçıkçasöyleyebilirim.Türkolsun,Acemolsun,dahaöncehiçbirSultan,Halifeyiböylebirişiçinzorlamamıştır.Bubironurişi.Onurumusavunmalıyım.

—Bundanbirkaçayönce,cevabınolumsuzolabileceğinidüşünerek,Sultanıhazırlıklıkılmakistedim.Ondanöncehiçkimseninböylebiristektebulunmayacesaretedemediğini,böylebirgelenekolmadığını,herkesinşaşıracağınısöyledim.Verdiğicevabıaslatekraredemem.

—Korkma,konuş!

—HalifeEfendimizbeniaffetsinler,osözcükleritekraredemem.

—Konuş,emrediyorum,hiçbirşeyigizleme!

—Sultanönce,banahakaretleryağdırdı.Benisizdenyana,kendisinekarşıolmaklasuçladı.Beniprangayavurmaklatehditetti.

Vezirbilebilekemkümediyordu.

—Sadedegel!TuğrulBeynededi?

—Sultanbuyurduki:"ŞuAbbasilertuhafherifler!Ataları,dünyanınyarısınıfethettiler,enbereketlikentlerikurdular".Birdebugünkühallerinebak!Ellerindenimparatorluklarınıalıyorum.Razıgeliyorlar.Başkentlerinialıyorum.Mutlulukduyupbenihediyelereboğuyorlar.Halifedebana"Tanrınınbanaverdiğibütünülkelerisanaveriyorum,banaemanetettiğibütünMüslümanlarısanateslimediyorum,"diyor.Sarayını,kendini,hareminikorumamiçinyalvarıyor.Amaişkızınıistemeyegeldiğinde,isyanedip,onurunukorumakistediğinisöylüyor.Uğrunasavaşmakistediğitekyer,birbakireninkıçımı?"

Halifeboğulacakgibioldu.Ağzındanteksözçıkmadı.Vezirdurumdanyararlanarakkonuşmasını

tamamladı:

—Sultanayrıcaşunusöyledi:"Gitsöyle,bukızıalacağım.OİmparatorluğuveBağdat'ıaldığımgibi".

VIII

Cihan,büyükbirzevkle,ünlüadamlarınevliliköyküleriniballandıraballandıraanlatıyordu;onusuçlamaktanvazgeçenÖmerde,Cihan'ınmimiklerinekatılıyordu.Cihan,hınzırcasustuğunda,Ömeröykününnasılbittiğinibildiğihalde,devametmesiiçinyalvarıyordu.

Öykümüzedevamla,Halifenin,içinikaralarbasabasa"Evet"demekzorundakaldığınısöyliyeyim.Tuğrul,cevabıalıralmaz,Bağdat'ınyolunututmuşvekentevarmadanönce,düğünhazırlıklarınıgörmesiiçinöndenvezirinigöndermişti.

Halifeninsarayınavardığındavezire,nikâhınaktedilebileceğiniamabuluşmalarınınsözkonusuolamayacağısöylendi,"İşinönemliyanıbuluşupgörüşmelerideğil,bunikâhıntaşıdığışeref'idi.Vezirinsabrıtaştığıhalde,kendinituttu:

—TuğrulBey'itanıdığımkadarıilesöyleyeyim,işinşerefikadarbirleşmeyedeverdiğiönemyabanaatılırgibideğildir.GerçektendeSultan,artıkdahafazlasabredemeyeceğiiçin,birliklerinihazırolageçirmiş,Bağdat'ınetrafınıçevirmiş,Halifeninsarayınıkuşatmıştı.Halifesonundadirenmektenvazgeçtive"buluşma"gerçekleşti.Halifeninkızı,altınişlemelibiryastığınüzerindeoturuyordu:TuğrulBeyodayagirdi,yeriöptü,sonra"peçesinikaldırmadan,onatekbirsözsöylemeden,onuoradayokmuşvarsayarak,onurlandırdı."Ondansonrahergüngeliponuonurlandırdı,amabirtekkezolsun,yüzündekipeçeyiaçmıyordu.Her"buluşmadan"sonra,dışarıdayığınlaadambekliyordu.ÇünküTuğrulBeyokadarkeyifliçıkıyorduki,sunulanbütündilekçelereolurdiyor,sayısız"ihsan"dağıtıyordu.Meydanokuyarakyaptığıbuevliliktençocuğuolmadı.AltıaysonraTuğrulBeyöldü.Kısırlığınamsalmıştı.Kendikusuruolduğuhalde,ilkikikarısınıboşamıştı.Sayısızeş,cariye,odalıktansonra,gerçeğikabuletmekzorundakalmıştı.Ortadabirkusurvarsa,kendisineaitti.Müneccimlere,sağaltıcılara,üfürükçülerevesamanlarabaşvurulmuş,herdolunaydansonra,yenisünnetedilenbirçocuğunkapçığınıyutmasıtavsiyeedilmişti.Sonuçyineaynı.SonundaTuğrulBeydekaderinerazıgelmişti.Amabukusuruyakınlarıüzerindekisaygınlığınıyokederkorkusuile,müthişbirâşıkolarakünsalmayabakmıştı.Nereyegitse,ardından,herbiridoyumaulaşmışbirharemtaşıyordu.Çevresinde,yeteneklerindenkonuşulmasınıisterdi.Subaylarının,hattayabancıkonuklarınhünerinimerakederek,buişinsırrınıkendilerinedevermesivegeceleriedindiğibugücünreçetesini,iksiriniulaştırmasıistenirdi.

DediğimizgibiSeyyideHatun,altıaysonradulkaldı.Altınişlemeliyatağıboşkaldıdiyeyakınacakhaliyoktu.İşinasılciddiolanyanı,iktidarboşluğuidi.Yenidoğanİmparatorluk,atasıSelçuk'unadınıtaşısada;asılkurucusuTuğrul'du.Çocuksuzölümü,!Doğu'dakiİslamâlemindekargaşayaratmıyacakmıydı?Birsürükardeş,yeğen,kuzenvardı.Türk'lerdenebüyükevlathakkınedebununlailgiliverasetyasasıvardı.

Amabiradamortayaçıktı:BuÇağrı'nınoğluAlpAslanidi.Birkaçayiçindeaşiretüyelerine,kiminikatlederek,kiminisatınalarak,kendinikabulettirmişti.Kısasürede,kendivatandaşlarının!gözündebüyükbirhükümdaroldu.Büyük,azimliveadilbir"hükümdar.Amarakipleridedikodudanvazgeçmediler.KısırTuğrul'unerkekliğiünsaldığıhalde,dokuzçocukluAlpAslan,cinsilatifeazilgigösterirdiyebilinirdi.Düşmanlarınınonataktığıad"Efemine"idi.Çevresindekiler,böylesitehlikelikonuyadeğinmektenürkerlerdi.Haklıyadahaksız,buünü,henüzbaşlayanparlaksaltanatınabirandasonverecekti.

CihanileÖmerbunuhenüzbilmiyorlardı.EbuTahir'inbahçesindekiküçükköşkteçeneçalıpdururlarken,otuzsekizyaşındakiAlpAslanyeryüzününengüçlüinsanıolmuştu.İmparatorluğu,Kâbil'denAkdeniz'euzanıyordu.İktidarımutlak,ordususadık,vezirideçağınınenyetenekliadamıNizamülmülkidi.AlpAslan,kısasüreönceAnadolu'da,Malazgirt'de,Bizansİmparatorunuyenmiş,ordusunuperişanetmişti.Bütüncamilerdeonunzaferlerianlatılıyordu.Savaşırkennasılbembeyazbirkefenebüründüğü,nasılkokularsüründüğü,atınınkuyruğunukendieliylenasılbağladığı,BizanslılarıngönderdikleriRuskeşiferleriniordugâhınınyanıbaşındanasılyakaladığı,burunlarınınasılkestirdiğiamabununyanısıraİmparatorunasılserbestbıraktığıanlatılıyordu.

Kuşkusuzİslamâlemiiçinbüyükbiran,Semerkantiçinkorkulubirdüşyaşanmaktaydı.AlpAslanherzamanSemerkant'ıistemiş,geçmişteonuelegeçirmeyeçalışmıştı.Sırf,Bizanslılarileanlaşmazlığadüştüğündenbuişearavermiş,ikihanedanarasındakievliliklerdebirbırakışmasağlamıştı.SultanınbüyükoğluMelikşah,Nasır'ınkızkardeşiTerkenHatunile,NasırHandaAlpAslan'ınkızıileevliydi.

Ancakbunungibidüzenlemelerkimseyialdatmaz.KayınbabasınınHıristiyanlarıyendiğinihaberaldığıandanitibaren,Semerkanthükümdarı,kentinbaşınagelecekleriçinkorkmaktaydı.Haksızdadeğildi.Olaylarhızlagelişiyordu.

İkiyüzbinSelçukluaskeri"nehri"geçmeyehazırlanmaktaydı.OtarihteadıCeyhunolan,dahaeskidenOxusdedikleriveilerideAmuDeryaadınıalacakolannehri.Birbirinebağlıkayıklarınüzerindekurulanköprüyü,sonuncuaskeringeçmesi,yirmigünalmıştı,

Semerkant'tatahtodasıağzınakadardolu,amasessizdi.Han,sarsılmıştı.Saraylılarüzgündü.Kaçmakmı,şimdidenihanettebulunmakmıyoksabeklemekmigerektiğinibilemiyorlardı.Hangündeikikez,kaleduvarlarındanbiriniteftişegidiyor,kendiniaskerlereveayaktakımınaalkışlatıyordu.Bugidişgelişlerindenbirinde,gençkentlileryanınayaklaşmakislemişler,hükümdarınyanınayaklaştırılmayıncada,askerleriyanındasavaşmaya,kentivehanedanısavunmayahazırolduklarınıhaykırmışlardı.NasırHan,bugirişimdenhoşnutolacağıyerde,öfkelenerekgezisiniyandakesmişveaskerlere,onlarıgözlerininyaşınabakmaksızındağıtmalarınıemretmişti.Sarayadöndüğünde,.subaylarınaverdiğiöğütşuoldu:

—Büyükbabam,Tanrıbizebilgeliğiniunutturmasın,Belhkentinialmakistediğinde,kentliler,hükümdarlarınınolmadığıbirsıradasilahasarılıpaskerlerimizinçoğunuöldürmüşler.Ordumuzgeriçekilmekzorundakalmış.Bununüzerinededem,BelhhükümdarıMahmud'asitemdolubirmektupyazmış.Demişki:"Ordularımızınkarşılaşmasınıistersem,Tanrıkimiisterse,galipodur.Amakavgamızasıradaninsanlarkarışırsa,buişinsonunereyevarır?"Mahmuddedemehakvermiş,vatandaşlarınıcezalandırmış,silahtaşımalarınıyasaklamış,savaştandoğanzararlarıonlaraaltınlaödettirmiş.Belhhalkıiçingeçerliolan,asimizaçlıSemerkant'lılariçindegeçerlidirvebenimkurtuluşumkentlilerekalacaksatekbaşıma,silahsızgiderAlpAslan'ateslimolurum

SubaylarNasırHanıhaklıbularakhalkıyatıştırmasözüverdiler.Birkezdahasadakatleriniyenileyerek,yaralıhayvanlargibisavaşacaklarınısöylediler.Bunlarsırflafolsundiyesöylenmişsözlerdeğildi.Maveraünnehirordusu,Selçukluordusukadardeğerliidi.AlpAslan,sayıcaüstündüveHan'danyaşlıidi.Tabiikikendiyaşıdeğil,amahanedanınınyaşıdahafazlaydı.AlpAslan,kuruluşheyecanınıyitirmemişikincikuşağaaitti.Nasırise,yayılmaktançokeldekinitutmakkaygısıiçinde,soyununbeşincisırasındayeralıyordu.

Bukarışıkgünlerde,Hayyamkenttenuzakkalmakistedi.TabiiarasıraSarayayadaKadı'yagörünmezliketmiyordu,yoksaböylebirzamandakaçmışolduğunusanabilirlerdi.Amaçoğunluklaevdençıkmıyor,çalışmalarınayadagizlidefterininsayfalarınadalıyor,durmadandörtelleyazıyordu.Onuniçinsavaşsanki,onailhamverensağduyuaracılığıilevardısadece.

Çevresindekiacıgerçeğionahatırlatan,birtekCihanidi.Herakşamcephedeki,saraydakihaberlerigetiriyor,Ömerdehiçbirheyecanbelirtisigöstermedenonudinliyordu.

AlpAslanyavaşyavaşilerliyordu.Çokkalabalık,disiplinigevşek,hastasıçokbirordununbataklıklarıgeçerkengösterdiğiyavaşlıktıonunkisi.Bazen,büyükbirdirenişlekarşılaştığıiçinyavaştı.Nehrinyakınlarındakikalelerdenbirininkomutanı,Sultan'ıngününükarartanlardanbiriydi.Gerçiordu,kaleyikuşatırveyolunadevamedebilirdiamabu,geriyigörevsizkılar,geriçekilmehalindetehlikeyaratabilirdi.BunedenlekalekomutanınınişinibitirmekgerekiyorduveAlpAslan,ongünöncebukararıvereli,çatışmalarşiddetlenmişti.

ÇatışmalarSemerkant'tanizlenebiliyordu.Üçgündebir,kaledenuçurulanbirgüvercingeliyordu.Gönderilenhaberaslabiryardımçağrısıdeğildi,insanlarveyiyeceklertükeniyordiyebirsızlanmadadeğildi;sadecekarşıdakilerinkayıplarındansözediliyor,aralarındasalgınhastalıksöylentileridolaştığıbelirtiliyordu.HarzemliYusuf,birgündeMaveaünnehir'inkahramanıhalinegelmişti.

Nevarkibiravuçsavunucunundağıtıldığı,kaleninsurlarınınyıkıldığı,burçlarınatırmanılıpiçeriyegirildiğigüngeldi.Yusufyaralanıpesirdüşmedenönce,sonunakadarsavaşmıştı.BuncasıkıntıyanedenolanYusuf'umerakettiğiiçin,onuSultanınhuzurunaçıkardılar.İkidevyapılıer,ikikolunusıkıcatutmuştu.Oise,başıdimdikSultanınkarşısındaduruyordu.AlpAslan,üzeriyastıklarladoluahşapbirkerevetteoturmaktaydı.İkiadam,birbirinemeydanokurcasınabakıştı.Sultanbuyurdu:

—Dörtkazığabağlansın,geripparçalayın!

Yusufküçümseyenbirbakışfırlattıktansonrahaykırdı:

—Erkekçedövüşenebucezahakmı?

AlpAslancevapvermedi.Başınıçevirdi.Yusufonaseslendi:

—Sanasöylüyorum,karıkılıklı!

Sultan,akrepsokmuşçasınayerindensıçradı.Yanıbaşındakiyayınıaldı.Okunukertikledi.Askerlere,esiribırakmalarınıbuyurdu.Elibağlıbiradamıvurmakistemezdi.Zatenkorkusudayoktu.Ogünedek,hedefihiçıskalamışdeğildi.

Sinirlioluşu,aceleedişi,buncakısamesafedenokatmayakalkışıyüzündenmidirnedir,Yusuf'uvuramadı,ikinciokunuçekemeden,esirüzerinesaldırdı.GiysileriarasındasaklıduranhançeriniSultanasapladı.Üzerineçullandılar,vücudunuparamparçaettiler.Suratındaölümündondurduğubirsırıtışvardı.Öcünüalmıştı,Sultandaçokyaşamayacaktı.

AlpAslandörtgün,dörtgececançekişti.Oacılıdörtgünboyunca,acıdüşünceleredaldı.Söylediğisözleri,odönemtarihçilerişöylenaklettiler:

"Geçengün,yüksekbiryerdenordumabakıyordum.Ayaklarımınaltındakitoprağıntitrediğinihissettim.KendikendimeDünyanınhakimibenim!Benimlekimboyölçüşebilir?dedim.Tanrıbana,insanlarınensefilinigönderdi.Osavaştayenilmişbiresir,birmahkum.Bendengüçlüçıkıpbenivurdu.Benitahtımdanetti,benicanımdanetti."

ÖmerHayyambuolayınardındanmıyazdışudörtlüğü?

Zamanzamanbudünyadabiradamkalkar,Şişinerek:işteburadayım!der.Kısabirdüşboyuncasürerzaferi,Ölümgelmiştirbileve:işteburadayım!der.

IX

BayramsevinciyaşayanSemerkant'ta,birkadınağlamacüretigösterebilmekteydi:Oda,sevincibaşınavurmuşHan'ınkarısıidi.Çünkühançerlenensultan;onunbabasıidi.Gerçikocasıonabaşsağlığıdilemiş,hareminyastutmasınıbuyurmuş,sevinciniçokçabelliedenbirharemağasınıkırbaçlatmıştıama.Divan'adöndüğünde:"TanrıSemerkant'lılarınduasınıkabuletti,"demektenkendinialamamıştı.

Oçağda,birkentahalisi,birTürkhükümdarınadiğerininedenyeğtutsun?denilebilir.AmaSemerkant'lılaryinededuaetmişlerdiçünküardındangelecekkatliam,yağmaveçapulculuknedeniylesahipdeğiştirmektenkorkuyorlardı.Birbaşkahükümdarın,kendihükümdarlarınıyenmesinidilemeleriiçin,onunkendilerinikorkunçbirvergiyüküaltındaezmesi,süresizhuzursuzkılmasıgerekirdi.OysaNasırHanböylebirhükümdardeğildi.Belkieniyisideğildiama,enkötüsüdesayılmazdı.Semerkant'lılarNasırilegeçinmeninyolunubulmuşlar,gerisinideAllah'ahavaleetmişlerdi.

Semerkant'ta,savaşönlendiğiiçinbayramedilmekteydi.KocaRas-el-Takalanında,çığlıklarduyuluyor,dumanlaryükseliyordu.Duvardiplerineseyyarsatıcılardizilmiş,sokaklambalarınınaltınışarkıcılarileçalgıcılarkapmıştı.Meddahların,falcıların,yılanoynatıcılarınçevresikâhkalabalıkkâhtenhaidi.Alanıntamortalıkyerinde,dermeçatmabirkürsüyeçıkanozanlar,elegeçirilmeyen,fethedilmeyen,eşibulunmayanSemerkantadınaşiirlerokumaktaydı.Halkınkararıanlıktır.Yükselenyıldızlarınyanısıra,kayanyıldızlardavardır.AylardanAralıkidi.Hecelerisertgeçiyordu.Saraydaşaraptestileridolupboşalıyor,Hanmutlubirsarhoşlukyaşıyordu.

NasırHan.ertesigünücamidesalaokuttuktansonra,kayınbabasınınölümünedeniyletaziyelerikabuletti.Birgünönce,onugüleoynayakutlamayagelenler,şimdideyaslıgözlerleüzüntülerinibelirtiyorlardı.BirkaçayetokumuşolanKadı,Ömer'edeaynışeyiyapmasınıişaretetti,sonrakulağınafısıldadı:

—Hiçşaşma.Gerçek,ikiyüzlüdür.İnsanlardaöyle.

NasırHan,aynıakşamEbuTahir'içağırttıveSemerkant'ıtemsiledentaziyeheyetinekatılmasınıistedi.YüzyirmikişilikheyetteÖmerdevardı.Gittikleriyer,tamnehrinkıyısında,SelçukluOrdusununkarargâhıidi.Çevredebinlerceçadırveyurtgörülüyordu.Maveraünnehir'insaygıdeğertemsilcileri,geçiciolarakkurulmuşolanbukentte,aşiretlerininbağlılığınıyenilemeyegelenaskerlerekaygıilebakıyorlardı.Onyediyaşında,çocukyüzlübirdevebenzeyenMelikşah,babasınındüştüğübasamakta,ayaktaduruyordu..Ondanbirikiadımgeride,İmparatorluğungüçlüadamı,Melikşah'ınsaygıbelirtisiolarak"ata"diyeçağırdığı,başkalarınınisetakmaadıileandıklarıNizamülmülkduruyordu.Nizamülmülk,devletdüzenianlamınagelmekteydivebuadıonunkadarhakedenbirbaşkasıolamazdı.Ziyaretçilerininheryaklaşışlarında,gençhükümdarbakışlarıylaonadanışıyor,kimseningörüpanlamadığıbirişaretegöre,yasaygılı,yayakın,yasoğukyadailgisizdavranıyordu.

SemerkantheyetiolduğugibiMelikşahınayağınakapanmıştı.Aralarındanilerigelenbirkaçkişi,kalkıpNizam'adoğrugitti.Nizamkıpırdamadanduruyordu.Yardımcılarıçevresindedolanmaktaydı.Nizam,onlarıhiçkıpırdamadandinliyordu.Onu,bağırıpçağıranbiramirolarakdeğil,nasıl

davranılmasıgerektiğinihareketleriilegösterenbiryöneticiolarakgörmekgerekir.Suskunluğudilleredestandı.Birziyaretçinin,onunhuzurundatekbirsözetmedenbirsaatoturduğugörülmüştü.Çünküoziyaretçisırfonunlakonuşmakiçindeğil;sevgisinisağlamak,kuşkularınasonvermek,unutulmasınıönlemekiçingelmişti.Semerkant'lılardanonikikişi,İmparatorluğuyönetenelisıkmaonurunasahipoldu.Ömer,Kadı'nınyanısıraNizam'ayaklaşmış,odabaşınıkaldırıp,elleriniavucunaalmış,sonradaalçakseslekulağına:

—Gelecekyılbuvakitİsfahan'agel.Konuşalım,demişti.

Hayyam,doğruduyupduymadığındanemindeğildi.Karşısındakiadamgözünükorkutmuş,törendenetkilenmiş,ayrıca,ağlayıcılarınbağrışmalarıonusersemeçevirmişti.Birdoğrulama,bironaybeklergibidurmuşamaardındakiinsanselionusürükleyip.vezirdenuzaklaştırmıştı.

DönüşyolundaHayyamsadecebunudüşünüyordu.Acababusözleryalnızcakendisinemisöylenmişti?Kendisini,başkasıylakarıştırmışolamazmıydı?Sonragerekzamangerekyerbakımındannedenbukadaruzakbirbuluşma?

Kadıyaaçılmayakararverdi.Kadı,tamönündedurduğunagöre,birşeylergörmüş,birşeylerduymuş,birşeylerhissetmişolabilirdi.EbuTahir,Hayyam'ıdinlediktensonraalaycıbirtavırla:

—Vezirinsanabirşeylerfısıldadığınıgördümdedi.Nedediğiniduymadım.Amakesinlikleşunusöyleyebilirimki,senibaşkasıilekarıştırmışdeğildir.Çevresindekibütünoyardımcılarıgörmedinmi?Neişeyarıyorlarsanıyorsun?Herheyetkimlerdenoluşuyor,adlarınedir,işlerinedir,bunlarhakkındabilgiverirler.Seninadınıöğrendiktensonra,Nişapur'lubilgin,gökbilimciÖmerHayyammıdiyesordular.Kimliğinhakkındayanılgılarıyok.ZatenNizamülmülk'ünkendisiyaratmakistemedikçe,yanılgısözkonusuolamaz.

Taşlıbiryoldangidiyorlardı.Sağda,tauzaklarda,yüksekdağlarıntepeleribirçizgioluşturmuştu.Pamir'inkollarıydıbunlar.HayyamveEbuTahiryanyanaatsürüyor,eyerleribirbirinesürtüpduruyordu.

—Pekibendenneisteyebilir?

—Bunuöğrenmekiçinbiryılsabretmengerekecek.Otarihekadartahmindebulunacağımdiyekendiniyorma,önündeçokzamanvar,yorulursun.Bundankimseyesözetme!

—Konuşkanolduğumugördünüzmühiç?Hayyam'ınsesisitemliydi.Kadıoralıolmadı:

—Dobracasöylemekgerekirse,okadınabundansözetme!Ömer'inkuşkulanmasıgerekirdiaslında.Cihan'ıngidipgelmelerigününbirindeanlaşılacaktı.EbuTahirdevametti:

—Dahailkbuluşmanızda,muhafızlarhaberverdiler.Onunziyaretlerinimeşrukılacakbirtakımbahaneleruydurmakzorundakaldım.Onugörmezliktengelmelerinivesenihersabahuyandırmalarınısöyledim.Sakıntelaşlanma,oevhâlâseninevindir,bunubugündeyarındaböylebil.Amasanabukadınıanlatmalıyım.

Ömerbozuldu.Dostunun"bukadın"deyişbiçiminisevmedi.Aşkınıtartışmakniyetindedeğildi.Kadıkendisindenbüyükolduğuiçinkarşılıkvermediamayüzüasıldı.

—Sözleriminsenikızdırdığınıbiliyorum.Amanediyeceksem,sonunakadarsöyleyeceğim.Gerçidostluğumuzyeniama,yaşımvebaşımbanabuhakkıveriyor.Bukadınısaraydailkgördüğünde,onatutkuylabaktın.Gençvegüzelbirkadın.Şiirlerihoşunagitmiş,cesaretikanınıalevlendirmişolabilir.Amagelgörki,obirtepsialtınkarşısındakidavranışlarınızfarklıidi.Seniniğrendiğinşeyio,tıkabasaağzınasoktu.Obirsarayşairigibi,senisebirbilgegibidavrandınız.Onabunusöyledinmi?

ÖmerbirşeysöylemediamaKadı,cevabınhayırolduğunuanladı.Devametti:

—Genelliklebirilişkininbaşındahassaskonularadeğinilmez.Binbirzahmetlekurulanbukırılganyuvanınyıkılmasındankorkulur.Amabanakalırsa,seniokadındanfarklıkılanşey,ciddiveönemlidir,işinözüdür.Hayataaynıbakışlabakmıyorsunuz.

—Obirkadınvedahasıbirdul.Birefendiyebağlıolmadanyaşamayaçalışıyor.Bucesaretinehayranolmamakeldedeğil.Şiirininhakettiğialtınıaldıdiye,onunedensuçlamalı?

EbuTahir,Hayyam'ıbutartışmayasürüklemişolmaktanmemnun,devametti:

—Kabuledelim.Amasendekabul.etkibukadın,saraydakikadınlardanfarklıbirhayatsüremez.

—Belki.

—Yinekabuletki,sensarayhayatındannefretediyorsunvegerektiğindenbirsaniyefazlakalamazsın.Sıkıntılıbirsessizlikoldu.EbuTahirkısakesti:

—Bensanagerçekbirdosttanduyabileceğinşeylerisöyledim.Bundansonra,senaçmadıkçabendenteksözişitemezsin!

X

Semerkant'avardıklarındasoğuktan,atsürmektenvearalarındakihuzursuzluktanyorgundüşmüşlerdi.Ömer,attaninerinmezküçükköşkünegitti,yemekbileyemedi.Yolboyuncaüçadetrubaiyaratmıştıveşimdionlarıyükseksesleonkez,yirmikeztekrarediyordu.Budörtlükleri,kitabınınderinliklerinegömmedenönce,şurasınıburasınıdüzeltiyor,yadadeğiştiriyordu.

HerzamankindenerkengelenCihan,aralıkdurankapıdansüzüldü,çarşafınıçıkardı.Ayaklarınınucunabasarakilerledi.Ömerdalgındı.Çıplakkollarınıanidenboynunadoladı,yanağınıyanağınadeğdirdi,güzelkokansaçlarıylayüzünüörttü.

Hayyam'ınbundançokhoşnutolmasıgerekirdi.Kim,hangisevgili,bundandahasevecenbirsaldırıyauğrayabilirdi?Şaşkınlığıgeçtiktensonra,sevgilisinibelindenyakalayıp,özleminacısınıçıkartmasıgerekmezmiydi?AmasankiÖmer,buziyarettenrahatsızdı.Kitabıönündeaçıkduruyordu.Keşkeonugizleyebilseydi.Cihan'ıngeriçekilmesiniönlemekistediamaCihanbusoğukkarşılayışıhemenhissetti.Nedeninianladı.Kuşkulubakışlarınıaçıkkitabınüzerindegezdirdi.Sonra:

—Bağışla!dedi.Senibiranöncegörmekistiyordum.Senirahatsızedebileceğimidüşünmemiştim.

Ağırbirsessizlikoldu.Ömersessizliğibozdu:

—Bukitabısanagöstermeyihiçdüşünmedim.Onusendenhepsakladım.Onubanahediyeeden,gizlememitembihetmişti.

Kitabıuzattı.Cihanbirkaçsayfasınıçevirdi.Birsürüboşsayfaarasındakaralanmışbirkaçsayfayailgisizgözlerlebaktı.Sonra:

—Nedengösteriyorsunki?dedi.İstemedimki...Zatenokumabilmem.Öğrenmedim.Bildiğimnevarsa,kulaktandolma,

Ömerşaşmadı.Otarihteniceiyişairinokumayazmabilmemesiolağandı;üstelikkadınlarınhepsicahildi.

—Bukitaptanegizli?Simyacılıkformüllerimi?

—Arasırayazdığımşiirler.

—Yasaklanmışşiirlermi?Dindışı?Mezhepdışı?Kışkırtıcı?Cihankuşkulubakışlarlabakıyordu.Ömergülerekkendinisavundu:

—Yokcanım,neredenaklınageldi?Hiçkomplocuyabenzeyenbiryanımvarmı?Bunlarşaraba,yaşamıngüzelliklerinevehayatınboşluğunadairrubailer.

—Rubaimi?Senmi?

Cihan'ınağzındançıkanşaşkınçığlıkaynızamandabirküçümsemenindeifadesiydi.Rubailer,avamşairlerineözgü,hafifhattabayağı,yazınsaldeğerleriolmayanşeylersayılırdı.ÖmerHayyamgibi

birbilginin,arasırabirdörtlükyazması,oyalanmakdiyenitelendirilebilirdiama,yazdıklarınısonderececiddibirbiçimde,sırperdesinebürünmüşbirkitaptasaklaması,bukıstaslaraönemverenbirkadınşairişaşırtacakbirişti.Ömerutanmışgibiydi.Cihanisemeraklanmıştı:

—Banabirkaçsatırokurmusun?Hayyam'ındahailerigirmeyeniyetiyoktu.

—Günügeldiğindehepsiniokurum,dedi.Cihandahafazlaüzerindedurmadı.Başkasorusormadı.Amafazlaalaycıgörünmemeyeçalışarak:

—BukitapbittiğindesakınNasırHan'avermededi.Rubaiyatyazarlarınapeksaygıgöstermez.Seni,bundansonrabirdahayanıbaşınaoturtmaz.

—Bukitabıkimseyesunmakniyetindedeğilim.Bundanbirkazançbeklemiyorum.Sarayşairlerininhırsıbendeyoktur.

CihanHayyam'ı,HayyamdaCihan'ıyaralamıştıişte.Aralarındakisessizlikte,herikisideçokilerigidipgitmediklerini,geriyebirşeylerkalmışsa,onlarıkurtarmanınşimdisırasıolupolmadığınıdüşündüler.Hayyam,şuandaCihan'adeğil,Kadı'yakızıyordu.Onukonuşturmuşolmaktanpişmandı.Söylediklerindendolayı,sevgilisinebaşkagözlerlebakıpbakmadığınıbilemiyordu.Ogünedek,büyükbirsaflıkveumursamazlıkiçinde,onlarıbirbirlerindenayırabilecekşeyleriaklagetirmemeisteğiileyaşıyorlardı.Hayyam:"AcabaKadıgözlerimimiaçtı,yoksasadecemutluluğunumugölgeledi,"diyedüşünmektenkendinialamadı.

—DeğiştinÖmer.Nasıldeğiştiğinisöyleyememama,banabakışın,konuşuşbiçimin,tanıyamayacağımbirşekilaldı.Sanki,kötübirşeyyapmışımdabendenkuşkulanıyorsun,sankibirnedendenötürübanakızıyormuşsungibi.Anlamıyorumamabirdenbireiçimihüzünkapladı.

Ömer,onukollarınaalmayaçalıştı.Cihanhızlageriçekildi.

—Benibubiçimdeyatıştıramazsın.Neoldu?Söylebana.

—Cihan;gelyarınakadarkonuşmamayıkararlaştıralım.

—Yarınburadaolmayacağım.NasırHan,şafakvaktiSemerkant'danayrılıyor.

—Nereyegidiyor?

—Kiş,Buhara,Tirmiz,nebileyim?Bütünsaraypeşinden,tabiibuaradabende...

—Semerkant'da,yeğenindekalamazmısın?

—İş,bahaneyaratmaktanibaretolsaydı!Saraydabirmevkimvar.Bunueldeedinceyekadar,onerkekgücüylesavaştım.EbuTahir'inbahçesindeeğlenmekiçinbuyeriyitirecekdeğilim.

Ömer,düşünmedenatıldı:

—Eğlenmekiçindeğil.Hayatımıpaylaşmakistemezmisin?

—Hayatınıpaylaşmakmı?Paylaşacakbirşeyyok!Cihanhiçöfkebelirtisigöstermedenbusözleri

söylemişti.Birgözlemdebulunuyorduvesevgisiniyitirmişdeğildi.Ömer'indehşetedüşmüşyüzünügörünce,yalvarmayaveağlamayabaşladı:

—Buakşamağlayacağımıbiliyordum.Amabuyüzdendeğil.Birbirimizdenuzunsüre,hattasonsuzakadarayrılacağımızıbiliyordumamabusözler,bubakışlarladeğil.Yaşadığımengüzelaşktanbubakışları,biryabancıyaaitmişgibiolanbubakışlarıgötürmekistemiyorumbelleğimde.BanasonkezbakÖmer!Seninsevgilinolduğumuanımsa.Benisevdin,bensenisevdim.Benitanıdınmı?

Hayyamsevgiilekolunubelinedoladı,içiniçekti:

—Keşkeiçimizidökmeye,açıklamayapmayazamanımızolsaydı.Bubudalacakavgayokoluverirdi.Amazamançabukgeçiyor.Bukarmaşıksaniyelerde,geleceğimizileoynamamıziçinbizizorluyor.

Ömerdebirdamlagözyaşınındöküldüğünühissetti.Gözyaşlarınısaklamayaçalışırken,Cihanonudurdurdu.Hızlakollarınıboynunadoladı,yüzünüyüzünedayadı:

—Yazılarınısaklayabilirsinamagözyaşlarınısaklayamazsın.Onlarıgörmek,onlaradokunmak,kendileriminkilerekatmak,izleriniyanaklarımdahissetmek,tuzlutadınıdilimdetutmakistiyorum.

Sankibirbirleriyledidişmek,boğuşmak,birbirleriniyoketmekistergibiydiler.Elleridelirmiş,giysileriuçuşmuşhalde,yakıcıgözyaşlarıilealevlenenbedenlerinin,birbenzenolmayanaşkgecesinedalışıidiyaşadıkları.Ateşyayılıyor,onlarısarıyor,çevreliyor,mestediyor,coşturuyor,zevkindoruğunadek,etietiniçindeeritircesinebirleştiriyordu.Masanınüzerindekikumsaati,damladamlazamanıeritiyordu.Ateşhafiflemiş,titremeyebaşlamış,sönmeyeyüztutmuştu.Soluksoluğabirgülümseyişinhabercisigibiydi.Birbirleriniuzunsüreiçlerineçektiler.Ömer,onayadameydanokuduğukadereseslendiusulca:

—Kavgamızyenibaşlıyor!Cihan,gözlerikapalı,onasarıldı:

—Gündoğanakadarbeniuyutma!

Ertesigün,Hayyam'ınelyazmasıkitabındaikiyenimısrayeralıyordu.Elyazısıtitrek,çekingenvebozuktu:

Hayyam,yalnızdınsevgilininyanında!Şimdigitti,artıkonasığınabilirsin.

XI

İpekYolu'nunüzerinde,TuzÇölü'nünberisinde,alçakkonutlardanoluşanbiruğrakyeridirKâşan.Kervanlar,İsfahanvaroşlarınıharacakesenhaydutlarınsığınağı,uğursuzAkbabaDağı'natırmanmadanönce,oradasoluklanırlardı.

Kâşanbirkilveçamurkentiydi.Orayavaran,doğrudürüstbirduvar,süslübirbinacephesibulmaümidiniboşyerebeslerdi.Semerkant'tanBağdat'abinlercecamiyi,sarayı,medreseyiyeşileve.altınaboğanoünlücilalıtuğlalarbukentteyapılmaktaydı.Doğu'dakiislamalemindefayansınadıKâşîyadaKâşanîidi.TıpkıporseleninAcemceveİngilizceÇin'eatfenÇinîadınıtaşımasıgibi!

Kentindışında,dutağaçlarınıngölgesindebirkervansarayvardı.Dikdörtgensurları,gözetlemekuleleri,hayvanlarveyükleriçinbirdışavlusu,odacıklarlaçevrilibiriçavlusuvardı.Ömer,buodalardanbirinitutmakistediamahansahibiüzgündü.Hiçbiriboşdeğildi,İsfahan'lızengintüccarlar,oğullarıvehizmetkârlarıilegelmişlerdi.Bunundoğruolduğunuanlamakiçin,handefterinebakmayagerekyoktu.Heryan,gürültücüsatıcılarvesemizhayvanlarladoluydu.Kışınilkgünleriolduğuhalde,Ömeraçıkhavadayatabilirdiama,Kâşan'ınakrepleri,çinilerikadarünlüydü.

—Sabahakadarkıvrılacağımenufakbirköşedemiyok?Adamkafasınıkaşıdı.Karanlıkbasmıştı.BirMüslümanıgeriçevirmekolmazdı:

—Ufacıkbirodavar.Biröğrencikalıyor.Söyledesanayeraçsın,dedi.

Odayayöneldiler.Kapısıkapalıydı.Hana,kapıyavurmakgereğiniduymadanaçtı,titrekbirmumışığınınönündebirkitaphızlakapandı.

—BusaygıdeğeryolcuüçayönceSemerkant'danyolaçıkmış.Seninodanıpaylaşabileceğinidüşündüm.

Gençadamsıkıldıysadabellietmedi.Nazikamahareketsizdurdu.

Hayyamiçeriyegirdi,selamverdi.Kendiniihtiyatlatanıttı:

—Nişapur'luÖmer.

Karşısındakiningözlerindebirışıkyanıpsöndü.Odakendinitanıttı:

—AliSabbah'ınoğluHasan.Kumdoğumlu,Rey'deöğrenci,,İsfahanyolcusu.

BuayrıntılıtanıtışHayyam'ıhuzursuzetti.Bu?kendihakkındadahafazlabilgivermesiiçinbirçağrıidi.Bunabirnedengörmüyor,bunuyapmaktançekiniyordu.Sustu.Yerineoturdu.Sırtınıduvaradayadıveufaktefek,esmer,kadidiçıkmışdelikanlıyıincelemeyebaşladı.Yedigünlüksakalı,simsiyahsarığı,yerindenfırlamışgözleribirbirinehiçuymuyordu.Delikanlıgülümseyerekonabaktıve:

—İnsanınadıÖmerolunca,Kâşançevresindedolaşmaktehlikelidir,dedi.

Hayyam,büyükbirşaşkınlıkgösterirgibiyaptı.Oysaatılantaşıanlamıştı.Adını,PeygamberinikincihalifesiÖmer'denalmıştı.HalifeÖmer,Ali'denyanaolanŞiilercesevilmezdi.İrannüfusununçoğunluğuSünniolduğuhalde,özellikleKumveKâşankentleri,Şiilerinçoğunlukta,olduklarıyerlerdiveburalardabirtakımgaripâdetlertüremişti.Heryıl,HalifeÖmer'inkatlininyıldönümünde,kutlamalaryapılmaktaydı.Kadınlarsüslenir,tatlılar,fıstıkkavurmalarıyapar,çocuklarevlerininönündengeçenlerinüzerine:"AllahÖmer'inbelasınıversin!"diyereksudökerlerdi.Halifeyebenzettikleribirkuklayaparlar,elinetezektenyapılanbirtespihtakarlarvemahallemahalledolaşarakşöylebağırırlardı:"SenÖmer,cehennemliksin.Senhainsin,sengasıpsın."KumveKâşan'ınayakkabıcıları,yaptıklarıkunduralarıntabanına"Ömer"diyeyazarlar,katırcılarhayvanlarını"Ömer"diyeçağırırlarvehersopavuruştabuadıkeyifletekrarlarlardı.Avcılar,sonuncuoklarınıatarken"BudaÖmer'inkalbine,"diyebağırırlardı.

Hasan,bütünbuâdetleribirkaçkelimeileanlatıverdi,ayrıntıyagirmedi.Ömeronadikdikbaktıktansonra,tokbirsesleşunlarıdedi:

—Adımyüzündenyolumu,yolumyüzündenadımıdeğiştirecekdeğilim.

Uzunsürenbirsessizlikoldu.Birbirlerindenbakışlarınıkaçırdılar.Ömerayakkabılarınıçıkartarak,uykuyadalmakiçinuzandı.Hasantekrarkonuştu:

—Bunlarıanlatmaklabelkideseniincittim.Sadece,buralardaadınısöylerkendikkatliolmanıistedim.Niyetimiyanlışanlama.

Çocukken,Kum'dabuşenliklerebendekatılırdım.Büyüdüktensonrabunlarabaşkagözlebakmayabaşladım.Bugibitaşkınlıkların,birbilgineyakışmayacağınıdüşündüm.Peygamberinöğrettiklerinedeuymuyordu.

Öteyandan,müezzinler,Kâşanişiminarelerden"Ali'ninlanetolasımezhepçileri,"diyebağırdıklarında,budaPeygamberinöğrettiklerineuymuyor,diyedüşünüyorum.Ömerhafifçedoğruldu:

—İşteakıllıbiradamınsözleri,dedi.

—Akıllıolmasınıda,deliolmasınıdabilirim.Sevimliolmayıda,iticiolmayıda.Ama,kendinitanıtmazahmetinebilekatlanmayanbiriileodamınasılpaylaşabilirim?

—Banatatsızşeylersöylemeniçin,adımısöylememyetti.Yabirdekimliğimiaçıklamışolsaydım?

—Belkiozamanbunlardanhiçbirinisöylemezdim.HalifeÖmer'dennefretedilebilirde,hendeseciÖmer,gökbilimciÖmeryadafeylesofÖmersevilebilir.

Hayyamayağakalktı.Hasankazanmıştı.

—İnsanlarınkimolduklarısadeadlarındanmıanlaşılırsanıyorsun?Bakışlarından,yürüyüşlerinden,konuşmabiçimlerindendeanlaşılır.Dahaseniçeriyegirergirmez,bilgilibiradamolduğunu,şanadaşerefedeyabancıolmadığını,amaaynızamandaünüdeunvanıdaönemsemediğini,yolunusormadanbulanlardanolduğunuanladım.Adınısöylersöylemeziyiceeminoldum.Ben,tekbirNişapurluÖmerbilirim.

—Benietkilemeyeçalışıyorsan,başardın.Yasenkimsin?"

—Sanaadımısöyledimamabirşeyifadeetmedi.Ben,KumluHasanSabbah'ım.Hiçbirşeyleövünmüyorumancakonyediyaşımdaykendin,felsefe,tarihveyıldızlarhakkındanevarsaokudum.

—Herşeyiokumakaslaolasıdeğildir.Hergünöğrenilecekniceyenişeylervardır.

—Sınabeni.

Ömer,oyunoynargibi,karşısındakinebirkaçsorusordu.Eflatun,Euklides,Porphyrios,Ptolemaios,Dioscorides,GalenosveİbniSinahakkında.SonraŞeriatınyorumlanmasıkonusunda.Arkadaşınınyanıtıherseferindedoğru,kesinvekusursuzdu.Günağarırken,nebirinedediğeriuyumuştu.Vaktinnasılgeçtiğinianlamamışlardı.Hasansevinçliydi,Ömeriseetkilenmişti.

—Buncaşeybilenebugünekadarrastlamadım,diyeitirafetti.Tümbubirikimleneyapmakniyetindesin?

Hasanöncesitemle,ruhununderinliklerindenbirsırrıçalmışlarcasınabaktı,hemensonragevşedi,gözleriniyereindirerek:

—Nizamülmülk'ünyanınagitmekistiyorum,dedi.Belkibanavereceğibirişvardır.

Hayyam,kendisinindebüyükvezirinyanınagittiğinisöylemektensonandavazgeçti,içinintaderinliklerindeyokolmamışkuşkusu,onualıkoymuştu.

İkigünsonratüccarlarkervanınakatıldılar.Yanyanayürüyor,FarsçaveyaArapçaşiirleriezbereokuyorlardı.Arasıratartışıyorlar,hemenardındantartışmayıkesiyorlardı.Hasan"kesindoğrulardan","tartışılmazgerçeklerden"sözederkenbile,Ömerkuşkulubekliyor,düşüncelerinibelirtmedeacelecidavranmıyor,nadirentercihtebulunuyor,bilmediğibirşeyolursabilgisizliğiniiçtenliktesöylüyordu.Amatekrarladığısözlerhepşunlardı:"Nesöyleyeyimistiyorsun?Buşeylerörtülü.Senveben,herikimizdeörtününbuyanındayız.Örtükalktığında,artıkburadaolmayacağız."

Birhaftalıkyoldansonra,İsfahan'avardılar.

XII

İsfahan,nısf-ıCihan!Acemler,böylederler.Yani:"İsfahan,dünyanınyarısı".Budeyim,Hayyam'dançoksonraortayaçıkmışamadaha1074'de,kentiövmekiçinnelersöylenmemiş:"Taşlarıcevher,sinekleriarı,otusafran!""Havasımis,ambarlarıkurtsuz,etleridayanıklı!"Beşbinayakyükseldiktekurulduğubugerçek!Amayinedealtmışkervansaray,ikiyüzbankervesarraf,birokadardaçarşısıvardır.Atölyelerindeipekvepamukdokunur.Halıları,kumaşları,kilitliçekmeceleriuzakülkelereihraçedilir.Zenginliğidilleredestan!Acemülkesininbuenkalabalıkkenti,iktidar,servetyadabilgiarayanlarıkendineçeker.

Bukentdediysemdetamanlamıilekentsayılmaz.Rey'dengelenbiryolcununöyküsüanlatılıpdurur.Adam,İsfahan'ıgörmekiçinöyleaceleetmişki,kervanındanayrılıptekbaşınaatsürmüş.Birkaçsaatsonrakendini,"hayatverenırmak"anlamınagelenZende-Ru'nunkıyısındabulmuş.Kıyıboyuncagidip,kerpiçtenyapılmabirkaleninönünevarmış.Gerçiorasıdakalabalıkmışama,geldiğiyerolanRey'inelinesudökemezmiş.Kapıyagelince,muhafızlarasormuş:

—BurasıCaykentidirdemişler.

İçeriyegirmeyideğerbulmayıpbatıyayönelmiş.Atıyorgundüşmüş.Sonundabirbaşkakentinkapısınavarmış.Yaşlıbiradamasormuş:

—BurasıYahudiye'dirdiyeyanıtlamışyaşlıadam.Yahudikenti.

—BuülkedeokadarçokYahudimivar?

—Birkaçailevar.Oturanlarınçoğu,seninbenimgibiMüslümandır.BurayaYahudiyederler,çünküKralNabukodonozor,Kudüs'tengetirdiğiYahudileriyerleştirmiş.Bazılarıdaderki:BirAcemŞahıileevliolanYahudibirkadın,kendiırkındangelenleri,dahaİslam'danönceburalarayerleştirmiş.Hangisidoğrudur,onuAllahbilir.

Yolcumuzoradandadönmüş,yolunadevametmekistemişama,atıyıkılırgibiolmuş,ihtiyaradamsormuş:

—Böylenereyegidiyorsunoğul?

—İsfahan'a!

Adamkahkahayıbasmış.

—Sanaİsfahandiyebiryeryokturdiyenolmadımı?

—Nasılolur?O,İran'ınengüzel,enbüyükkentideğilmi?ÇokeskizamanlardaPartKralıArtaban'ınbaşkentideğilmiydi?Kitaplardagüzellikleriileövülmedimi?

—Kitaplarnediyorbilemem,amabenburadadoğdum.Tamyetmişyılönce.Sadeceyabancılarİsfahan'dansözeder.Amaonubugünedekgörmedim.

İhtiyar,pekokadarabartmamıştı.İsfahanadı,nezamandanberitekbirkentinadıdeğil,birbirindenbirsaatmesafede,biriCaydiğeriYahudiyeolmaküzereikiayrıkenttenoluşanbirmahallinadıidi.Buikikentinveçevresindekiköyleringerçekbirkentedönüşmesiiçin,XVI.yüzyılıbeklemekgerekecekti.Hayyam'ınzamanındahenüzkurulmamıştıama,onikimillikkalesurlarıtümbuyöreyiçepeçevrekorumaküzereyapılmıştı.

ÖmerileHasangeçvakitkentegirdiler.TirahKapısınayakınbirkervansaraydayatacakyerbulmuşlardı.Burayagelirgelmez,tekkelimebilekonuşmadan,yatıpderinbiruykuyadaldılar.

ErtesigünHayyam,BüyükVeziregitti.SarraflarMeydanında,gezgininvesatıcınınhertürlüsüvardı.Andaluzlu,Çinli,Yunanlı,hepsisarraflarınçevresindetoplanmış,onlardaterazilerininbaşınageçmişKirman'dan,Nişapur'dan,Sevilla'dangelenbirdinarıtırnaklarıilekazımakta,Delhi'dengelenbirtanka'yıkoklamakta,yadadeğeriyenidüşürülmüşolanbirKonstantiniyenomisma'sınayüzburuşturmaktaydılar.HükümetKonağıveNizamülmülk'ünresmikonutuolanDivanKapısı,hemenoracıktaydı.GündeüçyadabeşkezBüyükVezirinonurunaborazançalınmaktaydıamabuşatafatakarşındileyenkapıdanrahatçagiripçıkmaktaydı.Büyüktoplantıodasınagidip,İmparatorluğunengüçlüadamınayaklaşmalarıvegözyaşıdökmeleriyadabiristeklebulunabilmelerizordeğildi.Ancakburada,nizam'ınçevresindeduranmuhafızlar,gelenlerisorguyaçekip,cansıkıcılarıuzaklaştırmaktaydılar.

Ömer,kapınıneşiğindedurdu.Odayı,çıplakduvarları,üçkatlıyerhalılarınıinceledi.Oradabulunanlaraçekingenbirselamverdi.Nizam'ınçevresindehertürlüinsanvardı.NizamisebirTürksubayıilekonuşuyordu.Nizamgözucuyla,yenigeleniçordu,dostçagülümsedi,oturmasınıişaretetti.BeşdakikasonraÖmer'eyaklaşıp,ikiyanağındanvealnındanöptü.

—Senibekliyordumdedi.Vaktindegeleceğinibiliyordum.Sanaokadaranlatacaklarımvarki...

SonraÖmer'ielindentuttu,yalnızkalabilecekleriküçükbirodayagötürdü.Yerdedurankocabirminderinüzerineyanyanaoturdular.

—Bazısöyleyeceklerimbelkisenişaşırtacaktıramaumarımsonundadavetimikabulettiğiniçinpişmanolmayacaksın.

—HiçNizamülmülk'ünkapısındangiren,pişmanolmuşmudur?

Veziracıbirgülümsemeile:

—Olmuştur,dedi.Kimilerinigökyüzünekadaryükselttim,kimileriniyerlebirettim.Hergünhayatveölümdağıtıyorum.Tanrıbeni,niyetimegöreyargılayacaktır.HerkudretinkaynağındaOvardır.EnyüceiktidarıbirAraphalifesinedevredenO'dur.HalifedeonubirTürkSultanına,SultandabirAcemvezirevermiştir.Başkalarınınbuiktidaraboyuneğmesiniistiyorum.SendeniseHâceÖmer,düşlerimesaygıgöstermeniistiyorum.Evet,önündeuzanıpgidenbumuazzamtopraklarüzerindeengüzel,enzengin,enistikrarlı,eniyikorunandevletikurmakistiyorum.Hereyaletin,herkentin,içindeAllahkorkusuolan,adil,vatandaşlarınınşikâyetlerinekulakverenyöneticilerceyönetilmesiniistiyorum.Kurtilekuzununyanyanasuiçebilecekleribirdevletdüşlüyorum.Amadüşlemeklekalmıyor,odevletiinşaediyorum.Yarınİsfahanmahallelerindebirdolaş.Biralayişçinintemelatıpbinayaptığını,busürüsanatkârınarıgibiçalıştığınıgöreceksin.Heryandaimarethaneler,camiler,kervansaraylar,kaleler,saraylaryükseliyor.Yakındaherönemlikenttebirbüyükokulbulunacak.

Adına"NizamiyeMedresesi"denilecek.Bağdat'dakiaçıldıbile.Planlarınıellerimleçizdim,tedrisatprogramınıbenhazırladım,eniyiöğretmenleriseçtim.Heröğrenciyebursverdim.Gördüğüngibi,buimparatorlukmuazzambirşantiye,yükseliyor,genişliyor,zenginleşiyor.Tanrıbize,yaşanmayadeğerbirdevirbahşetti.

Kumralbiruşakiçeriyegirdi,eğildi,gümüştepsininüzerindekibuzgibigülşerbetlerinisundu.Ömerbirinialdı.Dudaklarınadeğdirdi.Niyeti,şerbetinkeyfiniyavaşyavaşçıkartmaktı.Nizamisebardağınıbiryudumdadikmişti.Konuşmasınısürdürdü:

—Buradaolmandançokmemnunumveçokonurlandım.

HayyamkarşılıkvermekistediamaNizamonudurdurdu:

—Senipohpohladığımısanma.BenancakTanrı'yıövecekkadargüçlüyüm.AmabiliyorsunHocaÖmer,birimparatorlukistediğikadarbüyük,kalabalıkvezenginolsun,daimaadamyokluğuçekilir.Uzaktanbaktığındabirsürüyaratık,birdizikalabalık,biryumakkitle!Oysa,dörtbiryanadağılmışorduma,ezanokunduğundacamiyegelenlere,çarşıyıdolduranlara,hattadivanımabaktığımda,buadamlardantekbirindeacabaussallık,bilgelik,bağlılık,doğrulukvarmıdırdiyesorarım.Bununcevabınıbulmakiçin,öncekalabalığınseyrekleştiğinisonrageriyekalanlarıneriyipbittiğinigörmekzorundakalırım.YalnızbiradamımbenÖmer,umutsuzcayalnız!Divanımboş,sarayımdaöyle.Bukentdeboş,buimparatorlukda!Alkışlayacaksam,hepbirelimarkadaalkışlamakzorundakalacakmışımgibigeliyor.SeningibileriSemerkant'dangetirtmekbiryana,gelmeleriiçinayaklarınagitmeyehazırım.

Ömer,mahcup,"Estağfurullah!"gibilerdenbirşeylermırıldanacakoldu,Vezirsözünükesti:

—İştebenimdüşlerimvekaygılarımbunlar.Günlervegecelerboyu,bunlarıanlatmaktanusanmamamasenidinlemekistiyorum.Bunlarsenietkiledimi?Bunlarıgerçekleştirmekiçinyanımdaolmakistermisin?

—Tasarılarınheyecanverici,güveniniseonurlandırıcı!

—Benimleçalışmakiçinneistersin?Açıksöyle.Benseninlenasılkonuştuysam,sendeöyledavran.Neistersen,verilecektir.Sakınçekinme,çılgıncacömertliğimdenyararlanmayabak.

Vezirgüldü,Hayyamisegülümsemeyleyetindi.

—Yoklukçekmedençalışmalarımısürdüreyim,banayeter,dedi.Yiyipiçeceğim,barınacağımolsunyeter.Dahaçoğunuistemem.

—Barınmaniçinsanaİsfahan'ınengüzelevlerindenbirinivereceğim.Sarayımyapılanakadarbenimoturduğumevdi.Bahçeleri,bostanları,halıları,uşakları,odalıkları,cariyeleriilesenindir.Harcamalarıniçinonbindinarınolacak.Bupara,benyaşadıkça,heryılınbaşındasanaödenecektir.Yeterliolurmu?

—Artarbile.Bukadarparaileneyapacağımıbilemem.HayyamiçtenliklidiramaVezirkızmıştır:

—Neyapacağınıbilemezmisin?İstediğinbütünkitaplarısatınalır,tümşaraptestilerinidoldurur,bütünsevgililerinimücevhereboğar,kalanıdafakirleresadakadiyedağıtır,Mekkekervanlarına

yardımeder,adınabirdecamiyaptırırsın.

Tokgözlülüğününvealçakgönüllülüğünün,evsahibininhoşunagitmediğinianlayanHayyam,heyecanlaatıldı:

—Enbüyükemelimbirrasathanekurmaktır.Güneşyılınınuzunluğunutamolarakölçmekistiyorum.

—Kolay!Gelecekhaftadansonra,bukonudaödenekalırsın.Rasathaneninyeriniseçersin,birkaçayiçindeyapılmışolur.Amasöylebana,istediğinbaşkabirşeyyokmu?

—Tanrım!Başkaneisteyebilirimki?

—Ozamanbelkibendesendenbirşeyisteyebilirim?

—Banaverdiklerindensonra,nekadarminnetduyduğumugöstermeninbiryolunubulursam,nemutlubana!Nizamuzatmadı:

—Sırsakladığını,azkonuştuğunu,bilgebirinsanolduğunu,dürüstlüğünü,adilolduğunu,herkonudadoğruileyanlışıayırabildiğini,sanagüvenilebileceğinibilirim.Sendençokhassasbirgörevyapmanıisteyeceğim.

Ömerenkötüsünübeklerken,enkötüsüonubekliyordu.

—SeniSahibiHaberolarakatayacağım.

—SahibiHabermi?Benmi?Casuslarınbaşıyani?

—İmparatorluğunİstihbaratTeşkilatınınbaşkanı.Hemencevapverme.Sendenbeklediğim,iyiinsanlarıihbaretmen,müminlerinevlerinidinletmendeğil.Sözkonusuolan,herkesinhuzurluyaşamasınısağlamak.Birülkede,enbasityolsuzluk,enufakhaksızlıkhükümdartarafındanbilinmelivesuçlu,kimolduğunabakılmaksızın,cezasınıbulmalıdır.Şuyadabueyaletinkadısıyadavalisi,yoksulunsırtındanküpünüdolduruyormudiyenasılbileceğiz?Adamlarımızaracılığıile!Çünküzararauğrayanlarkorkularındanşikâyetedemezler!

—Amabuadamların,kadılaryadavalilertarafındansatınalınmamaları,suçortaklarıolmamalarıgerekir!

—SahibiHaber'ingörevi,iştebuyoldançıkmışlarıbulup,onlarıazletmektir.

—Böylenamussuzlarvarsa,işindoğrusubunlarıkadıyadavaliyapmamakdeğilmi?

HayyambunusafiyetlesöylemiştiamaNizambunualaygibialdı.Anidenayağakalktı:

—Tartışacakdeğilim,dedi.Sananeverebileceğimivesendennebeklediğimisöyledim.Git,önerimidüşün.Eğrisinidoğrusunutart.Cevabınıyarıngetirirsin.

XIII

Düşünmek,tartmak,değerlendirmek,birkararavarmak,Hayyam'ınogünyapamayacağışeylerdi.Divan'dançıkarçıkmaz,çarşınındarvedolambaçlıyollarınadaldı.Heradımda,sokakbirazdahakararıyor,kalabalıkdahayavaşhareketediyor,konuşmalarveküfürlerbirerfısıltıgibiçıkıyor,satıcılarvedükkânsahiplerisankibirermaskelioyuncu,bireruyurgezerraksçıoluveriyordu.Ömer,birsağabirsolayalpavuravurailerliyordu.Birden,ormanlıktakidüzlükmisali,aydınlıkbirmeydancığaçıkıverdiGüneşgözlerinikamaştırdı,doğruldu.Nefesaldı.Onaneoluyorduböyle?Sankicehennemezincirlenmişbircennetsunmuşlardı.Nasılevetdesin,nasılhayırdesin?Büyükvezirinhuzurunahangiyüzleçıksın,kentihangiyüzleterketsin?

Sağtarafındaaçıkbirmeyhanekapısıgördü.Kapıyıitti,birkaçtozlubasamaktanindi,alçaktavanlı,loşbiryerevardı.Zeminnemlitopraktı,oturmayerivarmıyokmubellideğildi,masalardapisti.Kumşarabıistedi.Pürtüklübirtestiiçindegetirdiler.Uzunsüre,gözlerikapalı,şarabıkoklayıp,içineçekti.

Genç,gençliğimingüzelgünleri,Unutmakiçiniçerimşarabı.Acımı?öylesigiderhoşuma,Buacılıktırömrümüntadı.

Birdenaklınabirşeygeldi.Bunuakıletmekiçin,meyhanediplerinegitmesigerekiyormuşmeğerse!Burada,bupismasada,üçüncüyadadördüncükadehtensonraaklınagelecekmişmeğerse!Hesabıçarçabuködedi,hatırısayılırbirbahşişbıraktı,kendinidışarıyaattı.Geceolmuş,herkesdağılmıştı.Çarşınınhansokağıağırbircümlekapısıilekorunuyordu.Ömer'in,kervansarayavarmakiçindolaşmasıgerekti.

Ayaklarınınucunabasarakodasınagirdiğinde,Hasançoktanuyumuştu.Ömer,buciddiveacılıyüzüuzunsüreincelendi.Aklınabinçeşitsorugeldi.Cevaplarınıaramakzahmetinekatlanmadan,herbirinidefetti.Kararınıvermişti,kimsebukararıdeğiştiremezdi.

Kitaplardayeralmışbiröyküdür.Üçarkadaştansözeder.Derlerki:Binliyıllarınbaşlarındaçağıetkilemişüçİranlıvardır:DünyayıgözlemlemişolanÖmerHayyam,dünyayahükmetmişolanNizamülmülkvedünyayıtitretmişolanHasanSabbah.

Derlerki,herüçüdeNişapur'daokumuştur.Amadoğrudeğildirbu!Nizam,Ömer'denotuzyaşbüyüktü,HasandatahsiliniNişapur'dadeğil,Rey'devedoğduğukentolanKum'dayapmıştır.

Gerçek,Hayyam'ınelyazmasıkitabındayeralıyormu?Derlerkibuüçadamilkkezİsfahan'da,BüyükVezir'inDivanındabuluşmuşturvekaderincilvesinebakınkibubuluşmaHayyam'ınçabalarıylagerçekleşmiştir.

Nizam,küçükodasınaçekilmişti.KapıaralığındanÖmer'inyüzünügörürgörmez,cevabınınolumsuzolacağınıanladı.

—Demekkitasarılarımseniilgilendirmiyor.Hayyamsıkılarakamakararlıbirbiçimdecevapverdi:

—Çokyüceolandüşleriningerçekleşmesinidilerim.Amabenimkatkım,seninönerdiğinbiçimdeolamaz.Gizilegiziaçığaçıkaranarasında,bengizdenyanayım.Banabirkonuşmayınakletmeyegelenmuhbiresöyleyeceğimilksöz,"Onukendinesakla,suskonuşma.Anlatacaklarınneseninedebeniilgilendirir.Birdahadaevimegelme"olur.Beninsanlarlaveolaylarlabaşkaaçıdanilgilenirim.

—Kararınısaygıilekarşılıyorum.Devletin,saltbilimileuğraşanlaradaihtiyacıvardır.Sanavaatettiğimevde,altında,rasathanedesenindir.Gönülrızasıileverdiğimiaslagerialmam.Seni,yapacaklarımaortaketmekistedim.Yinede,tarihçilerin,"ÖmerHayyam,Nizamülmülkileaynıdönemdeyaşadı.Büyükvezire,onungözündendüşmedenhayırdiyebilenenderkişilerdendi,"diyeyazmalarıileavunurum.

—Seninbubüyüklüğünübirgünödeyebilecekmiyimbilmem.

Ömersustu.Biranduraksadı.

—Belki,olumsuzcevapverişimi,yenikarşılaştığımbirinitanıştırmaklagiderebilirim.Çokakıllı,çokbilgili,çokbeceriklibirini.

SahibiHabergöreviiçinbiçilmişkaftangibigeldibana.İsfahan'a,Rey'denyanındaçalışmakümidiylegeldiğinisöyledi.

—Birtutkulu,birhırslıadam,diyesöylendiNizam.Benimkaderimdebu!Güvenilirbirinibuluyorsun,ihtirassızçıkıyorveiktidarıngücündençekiniyor.Verdiğimgöreveatılmayahazırbiriçıktığındada,sabırsızlığıbeniürkütüyor.

Nizambıkkıngibiydi:

—Pekibuadamkim?

—HasanbinAliSabbah.Amahemenuyarayım:Kumkentindedoğmuş.

—YanibirŞiiimam?Aldırmam.Bütünaşırılıklarakarşıolsamda...YardımcılarımarasındaeniyilerindenbirkısmıAlimezhebindendir,eniyiaskerlerimdenbazılarıErmeni'dir,veznedarlarımdaYahudi'dir.Onlardangüvenimidehimayemideesirgemem.Birtekİsmaililerdençekinirim.Arkadaşınİsmailimezhebindendeğildir,umarım?

—Bilmiyorum.Hasanburayakadarbenimlegeldi.Dışarıdabekliyor.İzninolursa,onuçağırayım,kendinsorabilirsin.

Ömer,birkaçsaniyeyokoldu,sonraarkadaşıilegerigeldi.Hasan,hiçdeetkilenmişgörünmüyordu.Yinedesakalınınaltında,çenesinintitrediğinifarkettiHayyam.

—HasanSabbah'ıtakdimediyorum.Böylesinesıkısarılmışbirsarığınaltındabudenlibilgibulunması,görülmüşşeydeğildir.Nizamgülümsedi:

—Demekçevremibilginleralmış.Bilginlerledüşüpkalkanhükümdar,hükümdarlarıneniyisidirdenir.Öyledeğilmi?BunuHasanyanıtladı:

—Yinedenirki:hükümdarlarladüşüpkalkanbilginler,bilginlerinenkötüsüdür.

Büyükbirkahkahasesiduyuldu.Kısaamaiçtenolanbugülüş,onlarıbiraniçinyakınlaştırdı.AmaNizam,kaşlarınıçatmış,ciddileşmişti.HertürlüAcempalavrasınıiçerenlafebeliğindenbiranöncekurtulup,Hasan'aondanbeklediklerinianlatmakiçinsabırsızlanıyordu.Dahailksözcüklerdenitibaren,kanlarıkaynaştı,Ömer'esessizceçekilmektenbaşkayapacakişkalmadı.

Böylece,HasanSabbah,BüyükVezir'invazgeçemediğiyardımcılarındanbirioluverdi.Sahtetüccardan,sahtedervişten,sahtehacılardanoluşanveSelçukluİmparatorluğunubaştanaşağıdolaşanbirmuhbirlerşebekesinikısazamandakurmuştuvehersarayda,herçarşıda,herevdekulağıvardı.Komplolar,dedikodular,söylentilerraporediliyor,açığaçıkarılıyor,oyunlarbozuluyordu.

Nizam,ilkgünlerçokmemnundu.Bukorkunçşebekeniniplerikendielindeydi.Ogünedek;buişesoğukbakanMelikşah'avarıp,övüneceğisonuçlarsunuyordu.Aslında,Melikşahhuzursuzdu.BabasıAlpaslan,böylebirsiyasetgütmemeyitavsiyeetmemişmiydi?"Dörtbiryanamuhbiryerleştirecekolursan,sanasadıkolangerçekdostlarınbundankuşkulanmayacak,düşmanlarınisetetikte,önlemlerinialmışolacaklardır.Zamangeçtikçe,muhbirlerietkilemeyeçalışacaklar,güngelecekdostlarınınaleyhine,düşmanlarınınlehineraporlaralmayabaşlayacaksın.İyiolsunlar,kötüolsunlar,sözlerbirerokgibidirler.Birkaçınıbiraradafırlattınmı,birimutlakahedefibulur.Sonunda,kalbinidostlarınakapatır,düşmanlarınaaçarsın.Yanınagelipkurulanlar,düşmanlarınolur.Ozaman,gücündengeriyenekalır?"

Ama.Melikşah'inmuhbirkullanmanınyararıkonusundakikuşkuları,haremindeonuzehirlemekistiyenbirkadınınyakalanmasıileyokoldu.HasanSabbah,Melikşah'ınyanındanayıramadığıadamıhalinegeldi.SultanileHasanarasındakibusıkıfıkılık,Nizam'ınhiçhoşunagitmiyordu.Birkere,herikisidegençti.Cumagünleridüzenlenenşölensırasında,ikidelikanlı,Veziriihmalederekeğleniyorlardı.

Buşölenlerinbirincikısmı,resmiveciddibirbiçimdecereyanederdi.Nizam,Melikşah'ınsağındaotururdu.Okumayazmasıolanlar,bilginler,çepeçevredizilir,HintyadaYemenkılıçlarınımethederler,Aristo'nunyazdıklarınakadarherkonudatartışırlardı.Sultanbirsürebukonularailgiduyar,sonrabakışlarıdonuklaşırdı.İşteozamanVezir,gitmevaktiningeldiğinianlar,diğerlerideonuizlerdi.Onlarınyerinisazcılar,rakkaseler,oyuncularalır,şaraptestileridolar,içkisofrasıda,hakanınkeyfinegöreuzunyadakısasürerdi.GüçlüvezirindenvazgeçmeyenSultanöcünüeğlenmeklealmışolurdu.Günügeldiğinde"baba"sınınasılvuracağınıtahminetmekiçin,çocuksubirtaşkınlıklaellerininasılçırptığınıizlemekyeterliydi.

Hasan,Sultan'ınVezir'dennefretetmesiiçinelindengeleniyapmaktaydı.Nizamhangikonulardaerişilmezsayılıyordu?Bilgisiilemi?Ussallığıilemi?Tanrıveİmparatorluğusavunmayeteneğiilemi?Hasan,kısabirsüredebenzeribiryeteneksergiliyordu.Vezirinsadakatimisözkonusuydu?Sadıkolduğunugöstermektenkolayıyoktu.Sadakat,yalancıağızlardakikadardoğruolamaz.

Hasan,Melikşah'ındilleredestanpintiliğinihareketegeçirmeyideiyibiliyordu.SüreklibiçimdeVezir'inyaptığıharcamalardansözediyor,aldığıyenigiysileri,Vezir'inyakınlarınınaldıklarıeşyalarıanlatıyordu.Nizamıniktidarıveşatafatısevdiğibirgerçekti.Hasanisesadeceiktidarıseviyordu.Dünyanimetlerindeneletekçekmişbiriolarakgörünmeyiiyibeceriyordu.

Melikşahıiyicekörüklediktensonra,ateşiyakmayıkararlaştırdı.Olay,bircumartesigünü,tahtodasındameydanageldi.Sultan,öğleyedoğru,başağrısıileuyanmıştı.Canısonderecesıkkındı.Vezirinin,Ermenilerdenoluşanmuhafızlarınaaltmışbinaltındağıttığınıöğrenmiş,fenaiçerlemişti.Haber,tabiiki,Hasanveşebekesiaracılığıilekendineulaşmıştı.Nizam,sabırla,ayaklanmayıönlemekiçinbirlikleribeslemekgerektiğinienufakbirayaklanmada,harcamanınonmislifazlasınıharcamakgerekeceğinianlatıyordu.Melikşahise,avuçdolusualtınsaçmakla,sonundamaaşverilemeyecekdurumadüşüleceğini,ayaklanmanınişteozamanbaşlayacağınısöylüyordu.İyibirhükümet,altınını,ihtiyaçduyulacakgünleriçinsaklamamalımıydı?

Nizam'ınonikioğlundanbiri,sözekarışmanınyerindeolacağınıdüşündü:

—İslam'ınilkgünlerindeHalifeÖmer,fetihlerdesağlananaltınlarısaçmaklasuçlandığındaşöyledemişti:"BualtınbizeTanrı'nınlütfüdeğilmi?Tanrı'nındahafazlasınıbahşedeceğineinanmıyorsanız,hiçbirşeysarfetmeyiniz.Banagelince,Allah'ıncömertliğineinanıyorum.Müslümanlarıniyiliğiiçinsarfedebileceğimaltındanbirtekinibilekasamdatutmam."

Melikşah'ınböylebirdavranıştabulunmayahiçniyetiyoktu.Hasan'ınkafasınasoktuğubirdüşünce,nicediriçinikemiriyordu.Emriniverdi:

—Hazinemegirenherbirkuruşunvesarfedilenherbirakçeninayrıntılıhesabınıistiyorum.Sonuçnezamanhazırolur?Nizamçökmüşgibiydi.

—Buhesabıverebilirimama,zamanalır,dedi.

—Nekadarzaman,hoca?

Sultan'ın"Ata"değilde"Hoca"demesidikkatiçekti.Gerçisaygılıbirseslenişbiçimiydiama,gözdendüşmeninişaretidesayılabilirdi.Nizam,şaşırmış,anlatmayaçalışıyordu:

—Hereyaletebirmuhasipgöndermekveuzunhesaplaryapmakgerekecek.Tanrı'nıninayetiile,genişbirimparatorluğasahibiz.Böylebirçalışmanınsonucunuikiyıldanöncealmamızzordur.

Hasan,saygılıbirbiçimdeyaklaştı:

—Efendimiz,dedi.OlanakverilirveDivan'ınbütünevrakınınverilmesiemredilirse,böylebirçalışmayıkırkgüniçindetamamlarım.

Nizamcevapvermekistediysede,Sultanayağakalkmıştı.Büyükadımlarlakapıyagittive:

—Pekâlâ,dedi.Hasan,Divan'agirecektir.Divankalemionunemrindeolacak.Onunizniolmadanhiçkimsekalemegiremeyecek.Kırkgünsonrabuişbitmişolacak.

XIV

Ogündensonra,bütünimparatorlukbüyükbirtelaşadüştü,idarikesimlerdeçalışmayürümezoldu,birliklerinayaklanacağıhaberlerigelmeyebaşladı,içsavaştansözediliroldu.Nizam'ınİsfahan'ınbazımahallelerinisilahlandırdığısöyleniyordu.Çarşıdaesnafmalınıgizlerolmuş,bellibaşlıçarşılarınkapılarıkapatılmış,özelliklekuyumculardükkânlarınıöğledensonralarıaçmazolmuşlardı.Divan'dagerginlikbüyüktü.KocaVezirkaleminiHasan'abırakmakzorundakalmıştıama,ikametihemenyanıbaşındaydı.Aradasadeceküçükbirbahçevardı.Ancakbuküçükbahçe,gerçekbirkarargâhadönüşmüştü.Nizamınkişiselkorumaları,tepedentırnağasilahlıolarakkolgeziyorlardı.

Ömersonderecesıkkındı.Ortalığıyatıştırmakiçinarayagirmekistiyor,uzlaşmayollarıarıyordu.Nizamonukabuletmeyedevamediyorduama"zehirlihediyesi"içinsitemetmektenkendinialamıyordu.Hasan'agelince,evraklarıniçindekaybolmuştuveSultanasunacağısonucuntelaşıiçindeydi.Hasangeceleri,biravuçadamınınortasında,Divan'ıntoplandığıodanınhalısındanbaşkayereyatmıyordu.Kadergünündenüçgünönce,Hayyamsonbirgirişimdebulunmakistedi.Hasan'ınyanınagitti,onugörmekiçindiretti.AncakSahibiHabertoplantıdaolduğuiçin,birsaatsonragelmesisöylendi.Kapıdançıkacağısırada,tepedentırnağakırmızılariçindebirharemağasıyanınagelip:

—HocaÖmerbeniizlemeklütfundabulunurlarmı?diyesordu.Bekleniyorsunuz.

Adamonuçapraşıkyollardan,birtakımmerdivenlerdengeçirdiktensonra,birbahçeyesoktu.Hayyam,böylebirbahçeninolabileceğiniaklınabilegetirmemişti.Tavuskuşlarıserbestçedolaşıyordu.Kayısıağaçlarıçiçekaçmıştı.Bahçedekiçeşmeninarkatarafındangeçipsedefişlemelibirkapınınönünegeldiler.Ağakapıyıaçtı.Ömer'ibuyuretti.

Burası,duvarlarıipekkumaşlakaplıgenişbirodaydı.Diptarafta,birperdeninörttüğü,tonozlubirgirintigözeçarpıyordu.Perdekıpırdadı,oradabirinindurduğuaçıktı.Hayyamiçerigirince,hafifbirkapıtıkırtısıduymuştu.Birkaçsaniyebekledi.Sonrabirkadınsesiduydu.SesyabancıydıveTürkçekonuşuluyordu.Seskısıktıamasözlerkayagibisertti.Hayyamnesöylendiğinianlamadı,konuşanınsözünükesmekistedi,Farsçakonuşulmasınıricaetti,yadaArapça,yadadahatanetanekonuşulmasını...Amabirperdeninardınagizlenmişbirkadınlakonuşmakkolaydeğildi.Kadınınsözlerinibitirmesiiçinbekledi.Ardındanbirbaşkases:

—Sultanımızıneşi,hanımımTerkenHatun,burayageldiğiniçinsanateşekkürediyor,dedi.

BukezFarsçakonuşulmuştu.Ömersesitanıdı.Bağırmakistediamaağzındansevinçlibirmırıltıdöküldü:

—Cihan!

Kadınörtüyükaldırdı,peçesiniaçtıvegülümsediamaÖmer'inyaklaşmasınıelininbirhareketiyleönledi:

—Hatun,Divan'dakikavgadanendişeduyuyor.Huzursuzlukartıyor.Kandökülecek.Hakanımızdahi

çokkaygılı,yanınayaklaşılmazoldu.Harem,Hakanınöfkelibağırmalarıiletitriyor.Budurumböylesüremez.TerkenHatunikitarafıbarıştırmakiçin,seninbüyükçabasarfettiğinibiliyor.Seninbaşarılıolmanıçokistiyoramapekümidiyok.

Hayyambaşıylaonayladı.Cihandevametti:

—TerkenHatun,işbunoktayavardığınagöre,ikirakibisafdışıbırakıp,yönetimihuzursağlayacakbirinevermenindahadoğruolacağınıdüşünüyor.Sultanın,çevresinisarmışentrikacılaradeğil,akıllı,bilgili,çıkarcıolmayan,mantıklıbirineihtiyacıolduğunudüşünüyor.Hakanımızseniçoktakdirettiğiiçin,BüyükVezirolarakseninatanmanıönermekistiyor.Senatanırsanbütünülkerahatlayacak.Amaböylebiröneridebulunmadanönce,seninonayınıalmakistedi.

Ömer,kendisindenbeklenenibirsürekavrayamadı.Sonrahaykırdı:

—Tanrıaşkına,Cihan,benimahvetmekmiistiyorsun?Beni,imparatorluğunordularınakumandaederken,biremirinkellesiniuçururken,birköleayaklanmasınıbastırırkengörebiliyormusun?Beniyıldızlarımlabaşbaşabırak.

—DinlebeniÖmer.İşleriyönetmeyeniyetinolmadığınıbiliyorum.

Sensadeceoradabulunacaksın.Kararlarıbaşkalarıveripuygulayacak!

—Yenigerçekvezirsenolacaksın,hanımındagerçekSultan.İstediğinbu,Öyledeğilmi?

—Bundanniçinrahatsızlıkduyuyorsun?Onurusana,tasasıbizeaitolacak.Bundaniyisicansağlığı!

TerkenHatun,öneriyiyumuşatmakiçinarayagirdi,Cihansöyledikleriniçevirdi:

—Hanımımdiyorki:Seningibiadamlarsiyasetesırtçevirdikleriiçin,bukadarkötüyönetilmekteyiz.Çokiyibirvezirolabilecekbütünnitelikleresahipolduğunusöylüyor.

—Onadeki:Yönetmekiçingerekliolanniteliklerile,işbaşınagelmekiçingerekliolanniteliklerarasındafarkvardır.İşleriiyiyönetmekiçin,kendiişleriniunutupsadecebaşkalarına,özellikleenyoksulolanlarabakacaksın;iktidaragelmekiçinse,insanlarınenaçgözlüsü,enbencili,kendidostlarınınbilegözününyaşınabakmayanıolacaksın.Benisekimseyiincitemem!

İkikadınıntasarısıöyleceyarımkaldı.

Ömerönerileriniredetti.Zatenbirişedeyaramazdı.NizamileHasan'ınkarşıkarşıyagelmeleriönlenemezolmuştu.

Ogünkabulodasıbirarenayabenziyordu.Oradabulunanonbeşkişi,birbirininhareketinigözlemekteydi.HerzamantaşkınmizacıiletanınanMelikşahbilealçakseslekonuşuyorveherzamankigibibıyığınıçekiştiripduruyordu.Aradabir,ikigladyatörebirbakışfırlatıyordu.Hasan,siyahburuşukgiysileri,siyahsarığıileayaktaduruyordu.Sakalısankiherzamankindendahauzundu,avurtlarıçökmüş,gözleriNizam'ınkilerlekarşılaşmayahazıramauykusuzluktanveyorgunluktankıpkırmızıidi.Arkasındabirkâtip,genişbirkurdeleilebağlanmışbirsürüevraktaşıyordu.

BüyükVezir,kıdemineduyulansaygıdanötürü,oturmaktaydı.Giysileribeyaz,sakalıkır,alnı

kırışıktı.Sadecegözlerigenç,hareketliveparlaktı.Oğullarındanikisiyanındaduruyordu.Çevrelerinekincibakışlarfırlatıyorlardı.

Sultan'ınhemenyanındaduranÖmerbitkinvekaygılıidi.Kafasınıniçinde,herhaldesöylemeyehiçfırsatbulamayacağısözlerişarlayıpduruyordu.

Melikşah:

—Hazinemizindurumuhakkındabugünbilgivermevaadindebulunulmuştu.Hazırmı?diyesordu.Hasaneğilerekselamverdi.

—Sözümütuttum.Herşeyhazır,dedi.

Kâtibinedöndü,adamyanınageldiveonaevrakıverdi.Sabbahokumayabaşladı.İlksayfalar,uzunteşekkürler,hayırduaları,bilgecesöylenmişcümlelerledoluydu.Âdetböyleidi.Oradabulunanlardahafazlasınıbekliyorlardı.Sonundaişorayadageldi.Hasan:

—Hereyaletin,herünlüvebüyükkentin,SultanımızınHazinesineneverdiğinitamolarakhesapettim.Düşmandaneldeedilenganimetidedeğerlendirdim.Buparalarınnasılsarfedildiğiniartıkbiliyorum,dedi.

Boğazınıtemizledi,okuduğusayfalarıkâtibineuzattı,diğerinialdı.Okumaküzeregözlerininhizasınagetirdi,dudaklarıaralandı,sonrakısıldı.Sayfayıuzaklaştırdı,diğersayfalarabaktı,kızgınbirbiçimdeevrakıkarıştırmayabaşladı.Kimsedensesçıkmıyordu.SonundaHakansabırsızlandı:

—Neoluyor?Senidinliyoruz,dedi.

—Efendimiz,gerisinibulamıyorum.Sayfalarısırayakoymuştum,amaaradığımkâğıtaradankaymışolacak.Onubulacağım.

Aramayadevametti.DurumdanyararlananNizam,üstperdedenkonuşmayabaşladı:

—Herkesinbaşınagelebilir.Gençdostumuzabuyüzdenkızmamalı.Böylebekleyipduracağımızagerisinidinleyelim.

—Haklısınata,gerisinidinleyelim.

Herkes,HakanınVezirineyenibaştan"ata"dediğinifarketmişti.Buyenidengözegirdiğineişaretmisayılmalıydı?HasanutançtankıvranırkenVezir,lehindekidurumudahadasağlamabağlamakistedi:

—Kaybolansayfayıunutalım.Hakanımızıbekletmekyerine,kardeşimizHasan'ınbazıönemlikentveeyaletlereaitrakamlarıvermesiniöneriyorum.

Hakanonayladı.Nizamdevametti:

—Örneğin,aramızdabulunanÖmerHayyam'ınmemleketiNişapur'uelealalım.Bukentveeyalet,acabahazineyenegetirmiş?

Hasan:

—Hemensunayım,dedi.

Ayaklarınakapanmakisterbirhalivardı.Alışkınbirbiçimdedosyayaelattı.Otuzdördüncüsayfayıçıkartmakistedi.Nişapur'aaitnevarsa,busayfayayazdığınıbiliyordu.Boşuna.

—Sayfayok,kaybolmuş...diyebildi.Çalmışlar...Kâğıtlarımıkarıştırmışlar.

Nizamayağakalktı.Melikşah'ınyanınavardıvekulağına:

—Efendimizenyeteneklihizmetkârlarına,işlerinzorluklarınıbilenveoluruolmazdanayırabilenleregüvenduymazsa,sonundayabirdeli,yabirşarlatanyadabircahiltarafındanişteböylehakareteuğrar,diyefısıldadı.

Melikşah,müthişbiroyunagetirildiğine,birsaniyeolsun,kuşkuduymuyordu.Tarihçilerinbelirttiklerinegöre,NizamülmülkHasan'ınkâtibinisatınalmış,bazısayfalarıyoketmesini,bazılarınınyerinideğiştirmesiniemretmişveböylecerakibininsabırlaveözenleyaptığıçalışmalarıboşaçıkartmıştı.Oistediğikadarkomployapıldığınısöylesin,çevresindekigürültüsesinibastırıyor,Sultandaoyunagetirilişinin,dahasıvezirininvesayetindenkurtulmagirişimininbaşarısızlıklasonuçlanmasınınkusurunuHasan'dabuluyordu.Askerlerineonututuklamalarınısöylemişveanındaidamınıemretmişti.

Ömerilkkezsözaldı:

—Efendimizmerhametetsinler.Sabbahbelkikusurişlemiştir,belkiçokaceleciveçokişgüzarolmaklagünahişlemiştir,kibuyüzdenkovulmasıgerekir,amakimseyebüyükbirkötülüğüdokunmamıştır.

—Öyleysegözlerinemilçekilsin.Demirikızdırın.

Hasansesçıkarmıyordu.Ömeryenidensözaldı.Kendisininişesoktuğubiradamınöldürülmesineyadagözlerinemilçekilmesinegönlürazıolamazdı:

—Efendimizdiyeyalvardı.Genç,gözdendüşmüşolmanıntesellisiniokumadabulacakbiradama,bucezayıuygungörmeyin.BununüzerineMelikşah:

—İnsanlarınenbilgeolanı,ensafyürekliolanseniniçinHocaÖmer,kararımdanvazgeçiyorum.HasanSabbahsürgünedilecekveömrününsonunakadaruzakbeldelerdenbirindeyaşayacaktır.İmparatorluktopraklarınabirdahaaslaayakbasmayacaktır,dedi.

AmaKumkentininadamıgerigelecekvegörülmemişbirintikamalacaktır.

İkinciKitap

Haşhaşiler[1]Cenneti

XV

Aradanyediyılgeçti.GerekHayyam,gerekİmparatorlukiçingörkemliyediyıl!Sonbarışyılları!

Üzerindeasmayapraklarıolançardaktasofrakurulmuş,üzerineŞiraz'ın,kokusukıvamında,eniyibeyazşarabıkonmuş,sürahininçevresindebinlercepırıltısıolankâselerdizilmişti.İştehaziranakşamları,Ömer'inkameriyesindegörülegelenmanzara!Öncehafifolandanbaşlamalı.Şarapveçerez.Sonrakarışıkolanıtatmalı:yaprakdolmaları,ayvatatlıları.Hafifesinti,SarıDağlarıaşıp,çiçeklimeyvebahçelerindengelir.ElindeuduileCihan,hafiftentıngırdatır.Rüzgâraeşlikederudununsesi.Ömerkadehinikaldırdı,uzunuzuniçineçekti.Cihanonuizliyordu.Enbüyük,enkaygan,enkoyurenklipestiliseçti,erkeğineverdi.Bu,meyvelerdiliile"Hemencecikbiröpücük"demekti.Ömereğildi,dudaklarıbirbirinedeğdi,kaçtı,yenidenbuluştu,ayrıldı,birleşti.Parmaklarıdolandı.Hizmetçikızgeldiğinde,aceleetmeksizinayrıldılar,herbirikendikadehinedöndü.Cihangülümseyerekmırıldandı:

—Yediyaşamımolsaydı,birinimutlakaburadageçirir,şukereveteuzanır,şuşarabıiçer,parmaklarımışukâseyedaldırır,mutluluğuşutekdüzeliktebulurdum.

Ömer:

—Bir,yadaüç,yadayediyaşamımolsaydı,herbiriniburadageçirir,elimsaçlarındaşurayauzanırdım,diyeyanıtladı.

BirlikteamabirbirlerindendeğişikidilerDokuzyıllıksevgili,dörtyıllıkkarıkocaidileramadüşleriaynıçatıaltındadeğildi.Cihanzamanıyutuyor,Ömeryudumyudumtadınavarıyordu.Cihan'ınarzusu,dünyayaegemenolmaktı.Hanımınınkulağıidi,hanımıdaSultan'ınkulağı!GündüzleriSultanınharemindedüzenlerkuruyor,tümhaberlereelkoyuyor,yatakodasıdedikodularınakulakkesiliyor,zehirlemekuşkularındanhaberdaroluyordu.Heyecanlı,hareketli,coşkuluidi.Akşamlarıisekendisiniaşkınmutluluğunakaptırıveriyordu.Ömeraçısındandurumfarklıydı.Biliminzevkine,zevkinbiliminevarıyordu.Geçkalkıyor,açkarnınabirkadehsabahiçkisiniiçiyor,dahasonraçalışmamasasınageçerekyazıyor,hesapyapıyor,çizgilerveresimlerçiziyor,yineyazmayakoyuluyor,sonragizlikitabınabirkaçsatırşiirdöktürüyordu.

Geceolduğunda,evininüstkatınayaptırdığıgözlemkulesineçıkıyordu.Sevdiği,elleriylebakıponardığıaletlerinekavuşmasıiçinbahçedengeçmesiyeterliydi.Arasıra,kenttengelipgeçmekteolanbirbilginolurduyanında.İsfahan'dabulunduğuilküçyılını,rasathaneyikurmaklageçirmişti.Yapı,gereçler,birerbirerdenetimindengeçmişti.Ömer,21Mart1079'dabüyüktörenlerleilanedilenyeniCelalitakviminihazırlamakiçinde,büyükemeksarfetmişti.OnunyaptığıhesaplamalarsonucukutsalNevruzbayramınıntarihindebirtakımdeğişikliklerolduğunu,BalıkburcununortasınarastgelenyeniyılınKoçburcununbaşlangıcınakaydırıldığını,budeğişikliktensonraİranayadlarınınburçadıaldıklarınıveböyleceFavardin'inKoçayı,Esfand'ınBalıkayıdiyeçağrıldığınıhangiİranlıunutabilir?1081yılınınHaziran'ındaİsfahan'davebütünİmparatorluktopraklarındaoturanlar,yenitakviminüçüncüyılınıyaşamaktaydılar.ButakvimresmiolarakSultan'ınadınıtaşısada,halkarasında"ÖmerHayyamTakvimi"olarakbiliniyordu.Kim,sağlığındaböylebironurasahipolabilir?Kısacası,Hayyamotuzüçyaşınageldiğinde,tanınanvesevilenbirinsanolmuştu.Onun,şiddettenvehükmetmektennefretettiğinibilmeyenleriçinde,çekinilenvekorkulanbirinsan...

Bütünbunlarakarşın,onuCihan'ayaklaştıranneydi?Birayrıntıamaönemlibirayrıntı:ikisideçocukistemiyordu.Cihan,ardındabırakacağıbirvarlığınyükünükesinlikletaşımakniyetindedeğildi.Hayyamda,hayranıolduğuSuriye'lişairEbu'lAlâ'nınsözleriniaynenbenimsemişti:"Benidöllendireningünahınıçekiyorum,kimsebenimgünahımıçekmeyecek."

Bututumubiziyanıltmamalı,Hayyamhiçdekötümserbirideğildi.Şusatırlarıyazanodeğilmidir?;"Acınsonsuzolduğunda,dünyanınkararmasınıisteyecekolduğunda,yağmurdansonraparıldayanyeşilliği,birçocuğunuykudanuyanışınıdüşün."Ömerçocuksahibiolmakistemiyorsa,yaşamıngüçlüğünüdüşündüğüiçindir."Dünyayahiçgelmemişolananemutlu!"deyipdururdu.

Görüldüğügibi.ikisininçocukyapmakistemeyişnedenleriaynıdeğildi.Cihanihtiraslıolduğu,Ömerdeihtirassızolduğuiçinçocukistemiyordu.Amabirerkekvebirkadınolarak,İran'dakibütünerkeklerinvebütünkadınlarınkınadıklarıbirdavranışla,birbirlerinebağlıidilervebirininyadadiğerininkısırolduğusöylentisinealdırmadanaralarındamüthişbirortaklıkkurmuşlardı.

Amabu,yinedesınırlarıolanbirsuçortaklığıidi.Cihan,hiçbirihtirasıolmayanbirinsanolanÖmer'dendeğerlifikirleralıyoramakendiyaptıklarıhakkındaonaaslabilgivermiyordu.YaptıklarınıÖmer'inonaylamayacağınıbiliyordu.Bitmeyenkavgalaryaratmakkimeyarardı?GerçiHayyamsarayauzakbirinsandeğildi.Sarayhayatını,dalaverelerininekadarküçümsesedebazıkaçınılmazyükümlülükleriolduğunubiliyordu.ArasıraCumayemeklerinegirmesi,bazıhastaEmirlerimuayeneetmesi,Melikşah'atakvimihakkındabilgivermesiveyıldızfalınabakmasıgerekiyordu.Melikşahdaherkesgibi,neyapmasıveneyapmamasıgerektiğikonusundayıldızfalınadanışırdı."Ayın5'indesenigözleyenbiryıldızvar,Saray'dandışarıçıkma,Ayın7'sinde,hiçbirbiçimdekanaldırma,ilaçiçme.Ayın10'undasarığınıtersindensardır.Ayın13'ündekadınlarındanhiçbirineyanaşma."Sultan,busöylenenlerekarşıçıkmayıasladüşünmezdi.Ömer'inelindenkendiyıldızfalınıalanNizamda,iyiceincelerveharfiyenuyardı.Yavaşyavaşbaşkalarıda,buayrıcalıktanyararlanmayabaşladı;mabeyinci,İsfahan'ınbüyükkadısı,hazinedarlar,bazıamirler,birtakımzengintüccarlarsırayagirdi;budaÖmeriçinbirhayliişdemekti,özellikleayınsonongünüvegecesi!İnsanlarfalaöylesinedüşkündülerki...talihliolanlarÖmer'ebaktırabiliyor,diğerleridahaaztanınangökbilimcilerebaşvuruyordu.Genellikledebirdinadamınagidiliyor,odaKur'an'ınbirsayfasınırasgeleaçarakbirayetokuyordu.Meraklarınıncevabınıbuayettebulmakkalıyorduonlara!Birkararöncesindeolanyoksulkadınlarise,çarşıyagidipilkduyduklarısözcüktenbiranlamçıkartmayaçalışıyorlardı.

OgeceCihan:

—TerkenHatun,Tirayıiçinfalınınhazırolupolmadığınısordu,dedi.Ömerdalgındı.

—Bugecehazırlarım.Gökyüzüberrak,yıldızlargizlenmiyor,rasathaneyegitmevakti,diyeyanıtladı.

Kalkacağısıradaiçeriyebirhizmetçigirdive:

—Kapıdabirdervişvardedi.Geceyigeçirmekiçinkonukseverliğinizesığınmakistiyor.Ömer:

—Gelsin,diyeizinverdi.Merdivenaltındakiküçükodayıver,sonrasöylebizimleyemeğeotursun.

Cihan,yabancınıngirmesineolanaktanımakiçinbaşınıörttü,amahizmetçiyalnızdöndü:

—Odasındaduaetmeyitercihediyor.Bumektubusizevermemiistedi.

Ömerkâğıdıokudu,sarardı.Birrobotgibiayağakalktı.Cihanmeraklandı:

—Kimbuadam?

—Birazdandönerim.

Kâğıdıbinparçayaayırdıktansonra,hızlıadımlarlaçıkıpküçükodayayöneldi,içerigiripkapıyıkapattı.Birandurdu,sonrabirkucaklaşmavebirsitem:

—İsfahan'daişinne?Nizamülmülk'ünbütünadamlarıseniarıyor.

—Seniayartmayageldim!

Ömeryüzünebaktı,adamınaklınınbaşındaolupolmadığındaneminolmakistiyordu.AmaHasangüldü,tıpkıHayyam'lakarşılaştıklarıkervansarayodasındagüldüğügibi:

—Meraketme.Mezhepdeğiştirtmeyidüşüneceğimensoninsansensin.Amasaklanmamgerekiyor.Sultan'ınmüneccimi,Vezir'indanışmanıÖmerHayyam'ınevindendahagüvenlisığınakmıvar?

—Sanaduyduklarınefret,banaduyduklarısevgidenbüyük.Evimehoşgeldinamaburadaolduğundankuşkulanırlarsa,senikurtarabileceğimisanma.

—Yarınuzaklaragitmişolacağım.Ömerkuşkulandı:

—Öçalmayamıgeldin?

Amaöteki,onurunadokunulmuşçasınasıçradı:

—Benkişiselbiröçpeşindedeğilim,benimpeşindeolduğum,Türkegemenliğiniyıkmak!

Ömerarkadaşınabaktı,siyahsarıkyerinesimdibeyazsarıklıydıamaheryanıkumabulanmıştıgiysilerikabaveeskiydi.

—Kendindenpekemingörünüyorsun;oysabanagöre,sürgünedilmiş,izisürülen,evdenevegizlenenvetümsilahışuçıkınileşusarıktanibaretolanbiradamsınBirdekalkmış,Doğu'danBatı'yauzananbirİmparatorluklaboyölçüşmeğekalkışıyorsun.

—Senolandansözediyorsun,benolacaktan.SelçukluİmparatorluğununkarşısınaFedailerdikilecek.Örgütlü,korkunçbirgüçolarak!Sultanlarıvevezirlerikorkudantitretecek.Senvebendoğduğumuzvakit,yaniaradançokzamangeçmedi,İsfahanAcemlerinveŞiilerinelindeydiveBağdat'takihalifeyehükmünügeçiriyordu.Bugünise,AcemlerTürklerinuşağıdurumundaveNizamülmülkbuuşaklarınenaşağılıkolanı.Dünnasılidiyse,yarındaöyleolamazmı?

—ZamandeğiştiHasan,şimdigüçTürklerde,İranlılaryenikdüştü.Bazıları,Nizam'ınyaptığıgibi,güçlülerleuzlaşmayaçalışıyor;diğerleri,benimyaptığımgibi,kitaplarasığınmayabakıyor.

—Başkalarıdasavaşıyor.Belkihenüzbiravuçinsan,amayarınsayılarıbinleribulacak,kalabalık,

kararlı,yenilmezbirorduolacak.Ben,YeniGörüş'ünhavarisiyim.Hiçaravermeden,ülkeyiboydanboyakatedeceğim,hemiknahemzoryolunabaşvuracağımveYüceTanrı'nıninayetiilekokuşmuşiktidarıyerlebiredeceğim.HayatımıkurtarmışolansanasöylüyorumÖmer:pekyakındadünya,anlamınıpekazkişininkavrayabileceğiolaylaratanıkolacak.Senanlayacaksın,neolupbittiğinikavrayacaksın,budünyayıkiminsarstığını,bukargaşanınnasılsonbulacağınıbileceksin.

—İnandığınşeylerdenkuşkuduymuyorumama,Melikşah'ınSarayındaTürkolanSultanıngözünegirebilmekiçinNizamülmülkilerekabetegiriştiğinianımsıyorum.

—Yanılıyorsun.Ben,artıkimaettiğinoaşağılıkadamdeğilim,

—Benimbirşeyimaettiğimyok,sadecebirkaçtutarsızlığadeğiniyorum.

—Bututarsızlıklar,geçmişimibilmendenkaynaklanıyor.Görünüşebakarakhükmevarmameleştirmiyorumama,sanagerçeköykümüanlattığımdaolaylarabaşkatürlübakacaksın.BeneskibirŞiiailesindenim.Banaherzaman,İsmaililerinmezhepsapkınıolduklarısöylendi.Takigününbirindebirdervişerastlayanakadar...Benimletartıştı,inancımısarstı.Onaboyuneğerimkorkusuylakonuşmamayakararverdiğimdehastalandım.Öylesinehastalandımki,sonsaatimingeldiğinisandım.Bundabirhikmetvardedim,YüceTanrı'danbirişaret!Yaşarsam,İsmailiyemezhebinegirmeğeahdettim.Ertesigüniyileşmiştim.Ailemde,bukadarçabukiyileştiğimekimseinanmadı,biranlamveremedi.Tabiiverdiğimsözütuttumveandiçtim.İkiyılsonra,banabirgörevverdiler.Nizamülmülk'ünyanınagirecek,Divanındayeralacakvezordaolanİsmailikardeşlerimikoruyacaktım.BöyleceRey'dençıkıpİsfahan'avardımveyolda,Kâşan'dabirkervansaraydakonakladım.KüçükodamdaNizam'ınyanınanasılgireceğimdiyedüşünüpdururken,kapıaçıldı.Kimgirdidersin?Hayyam!BüyükHayyam,onubanaAllahgöndermişti.Ömerşaşkındı:

—BirdeNizamülmülkbana,seninİsmailiyemezhebindenolupolmadığınısorduda,bende"Sanmam,"dedim!

—Yalansöylemedin,bilmiyordun!Şimdibiliyorsun.Hasandurdu,sonra:

—Beniyemeğedavetetmemişmiydin?dedi.Ömerkapıyıaçtı,hizmetçiyeseslendi,yemekgetirmesinisöyledi,sonrasorusormayısürdürdü:

—Yediyıldır,böylesufikılığındamıdolanıpduruyorsun?

—Çokdolaştım.İsfahan'dançıkınca,beniöldürmekistiyenNizam'ınadamlarıncaizlendim.Kum'daonlardankurtuldum,arkadaşlarımbenisakladılar.SonraRey'inyolunututtum.OradabirİsmailiMısır'a,kendisinindegitmişolduğumedreseyegitmemitavsiyeetti.Dahaönce,Şam'agitmeden,Azerbaycan'auğradım.Mısır'akestirmedengitmeyitasarlıyordumamaKudüsçevresindeTürklerileMağribilerarasındasavaşvardı.Buyüzdenkıyıdangidip,Beyrut,Saida,TirveAkra'dangeçmekzorundakaldım.Oradabirgemiyebinipİskenderiye'yeulaştım.OradaEbuDavutbaşkanlığındabirheyettarafındankarşılandım.

Hizmetçiiçerigirdi.Yerebirkaççanakkoydu.Hasanduaedergibiyaptı,hizmetçiçıkıncakonuşmasınadevametti:

—Kahire'deikiyılkaldım.Medrese'dekalabalıkçaydıkamaaramızdansadecebiravuçinsanFatımi

ülkesinindışındaişgörmeyelayıkbulunmuştu.

Hasanfazlaayrıntıyagirmekistemediamaçeşitlikaynaklardanderslerinikiayrıyerdegörüldüğübiliniyordu.DininilkeleriElEzher'de,ulemalartarafından,bunlarıyaymatekniklerideHalifeSarayındaöğretiliyordu.FatımiSarayınınönemlikişilerindenbiriolandervişlerinbaşı,öğrencilerineinsanlarıinandırmayöntemlerini,birgörüşügeliştirmesanatını,mantığaolduğukadarduygularadanasılhitapedileceğiniöğretiyordu.Birbirleriyleiletişimdehangigizlişifreyikullanacaklarınıda...Herdersinsonunda,öğrencileronunönündedizçöküyor,odabaşlarınınüzerinden,İmam'ınimzasınıtaşıyanbirfetvageçiriyordu.Dahasonra,dahakısabirdersbaşlıyoramaosadecekadınlaraveriliyordu.

Hasan:

—İhtiyacımolanbütünbilgiyiMısır'daöğrendim,dedi.

Hayyam:

—Bana,onyediyaşımageldiğimdeherşeyibiliyordum,dememişmiydin?

—Onyediyaşımakadarbilgibirikimiyaptım.Sonrainanmayıöğrendim.Kahire'deinandırmayıöğrendim.

—Peki,inandırmakistediklerinenesöylüyorsun?

—Onlara,öğretecekhocaolmadıkçadinişeyaramaz,diyorum.Bizler"Allah'tanbaşkaTanrıyoktur,"derken,hemenardından"MuhammedO'nunResulüdür,"diyeekliyoruz.Neden?ÇünküTekbirTanrıvarderken,kaynağınıbelirtmeyecekolursakyanibirgerçeğibizeöğreteninadınıvermezsek,anlamıkalmaz.Amaoadam,oresul,opeygamber,uzunsüreönceöldü,yaşadığınıvebizesöylenengibikonuştuğununeredenbileceğiz?BenkiseningibiEflatunveAristookudum,kanıtgerekdiyorum.

—Nekanıtı?Bukonudagerçektenkanıtolabilirmi?

—SizSünnileriçinaslındakanıtyok.Sizler,Muhammed'inmirasçıbırakmadığına,Müslümanlarıkendibaşlarınabıraktığına,engüçlüyadaenkurnazolanınkendileriniyönetmelerinikabuledeceklerineinanırsınız.Bizlerise,Resulünbirmirasçı,sırlarınıbilenbirhalefbıraktığınainanırız:odadamadı,yeğeni,neredeysekardeşiİmamAli'dir.Alidebirmirasçıgösterdi.Meşruİmam'larınsoyuişteböyleoluştu.OnlararacılığıileMuharnmed'inResullüğününveTekTanrı'nınvarlığınınkanıtıgünümüzekadardevredildi.

—Bütünbuanlattıklarında,diğerŞiilerdennefarkınvar,anlayamıyorum.

—Beniminancımileaileminkiarasındaçokbüyükfarkvar.Onlar,yeryüzüneadaletigetirecekolanvegerçekmüminleriödüllendirecekolanGizliİmamgelenekadar,düşmanlarımızınegemenliğinesabırlakatlanmamızgerektiğiniöğrettilerbana.Oysaben,şimdidenhareketegeçmek,buülkedeİmamımızın"zuhuru"içingerekliortamıheryoldanhazırlamakgerektiğineinanıyorum.Ben,bütünZamanlarınimamı'nıkabuledecekdurumagelmesiiçindünyayıdüzenlemeküzeregönderilenÖncü'yüm.Peygamber'inbendensözettiğinibiliyormuydun?

—Sendenmi?KumdoğumluHasanbinAliSabbah'tan.

—"Kum'danbiradamgelecek,insanlaradoğruyolagelmeleriçağrısındabulunacak,çevresineadamlartoplayacak,hiçbirrüzgâr,hiçbirfırtınaonlarıdağıtamayacak,savaşmaktanyılmayacaklar,zaafgöstermeyeceklerveTanrı'dangüçalacaklar,"demedimi?

—Benböylebirşeysöylediğinibilmiyorum.OysaHadisleriniokumuştum.

—Senistedikleriniokumuşsun.Şii'lerinellerindebaşkaHadislervar.

—Vesendensözediyor,öylemi?

—Beklevegör.

XVI

Yuvalarındanfırlamışçasınakocagözlüadam,gezginciliğinedevametti.Hiçyorulmayanbirdervişolarakİslamülkelerini,Belh'i,Merv'i,Kaşgâr'ı,Semerkant'ıdolaşıpdurdu.Heryerdevaazverdi,tartıştı,inandırdı,örgütledi.Birfedaibulmadan,beklemektenusanmışŞiiler'iveTürkegemenliğindenşikâyetçiAcemyadaAraplarıçevresindetoplamadan,okenttenayrılmadı.Hasan'ınordusugüngeçtikçebüyüyordu.Onlara"Batıni"deniliyordu,yanigizliişlerinadamları!Onlaradinsapkını,Allahsızdadeniliyordu.Ulemalartehditüzerinetehditsavuruyorlardı:"Onlarakatılanlannvayhallerine!Kanlarınıdökmek,bahçesulamakkadarsevaptır."

Sestonuyükseliyor,şiddetsözdekalıyordu.Savahkentindebirvaiz,diğermüslümanlargibicamidedeğildeayrıolaraktoplananlarıihbaretmiş,onlarıpolisincezalandırmasınıistemişti.Onsekiztarikatçıtutuklanmıştı.Birkaçgünsonramuhbirbıçaklanmışolarakbulundu.Nizamülmülkibretolacakbircezaverilmesiniistedi.İsmaıliyemezhebindenbirmarangozyakalandı,işkenceedildi,çarmıhagerildi,sonradaölüsükentsokaklarındagezdirildi.

Birtarihçi"Ovaizİsmaililerinöldürdükleri,omarangozdaverdikleriilkkurbanoldu,"diyeyazdı.İlkzaferdeNişapur'ungüneyindekiKainkentindealındı.Kirman'danaltıyüztüccar,hacıveönemlimiktardayükgetirenbirkervangelmekteydi.Kainkentineyarımgünlükyolda,yüzlerimaskeli,silahlıadamlaryolukesmişlerdi.Kervancıonlarıhaydutsanmış,haraçveripkurtulmakistemişti.Oysadurumfarklıydı.Yolcularbirkalekentegötürülmüş,birkaçgüntutulmuşvemezhepdeğiştirmeleriistenmişti.Bazılarıkabulettikleriiçinserbestbırakılmış,diğerleriöldürülmüştü.

Kervanolayı,ardındangelecekşiddetolaylarınınsadeceküçükbirhabercisiydi.Katliam,karşılıklıöldürmeeylemleri,herkentte,herkasabada,herköydecereyanediyorve"Selçuklularınbarışdüzeni"aşınmayayüztutuyordu.İşteunutulmazSemerkantkriziosıralarpatlakverdi.Birtarihçi"OlaylarınardındabuTahirvar,"diyekestiripattı.Oysaişlerokadarbasitdeğildi.

Gerçi,ÖmerHayyam'ıneskivelinimeti,günlerdenbirKasımgünüçıkıpİsfahan'agelivermişti.TirahKapısındankentegirergirmezdoğrucaarkadaşınınevinevarmış,odaminnetinibelirtebilmeninmutluluğuiçinde,evinionaaçmıştı.GelenekselnezaketsözlerikısakesilmişveEbuTahiryaşlıgözlerle:

—Nizamülmük'ühemengörmemgerekdemişti.Hayyamkadıyıhiçbuhaldegörmüşdeğildi.onuyatıştırmayaçalıştı:

—Vezirebugecegideriz.Okadarvahimmi?

—Semerkant'tankaçmakzorundakaldım.

Kadısözlerinedevamedemedi,tıkandı,gözlerindenyaşlarakmayabaşladı.Songörüşmelerindenbuyanayaşlanmıştı,cildikırışmış,sakalıbeyazlaşmış,sadecekaşlarıkapkarakalmıştı.Ömerteselliedicibirkaçsözsöyledi,Kadıkendinegeldi,sarığınıdüzeltti,sonra:

—HanişuKesikYüzdenilenadamıhatırlıyormusun?diyesordu.

—Ölümümesusamışadamınasılunuturum;?

—Enküçükbirfarklıdüşüncesezinleyincezıvanadançıktığınıhatırlıyorsundeğilmi?İsmailiyelilerekatıldığıüçyıldanberi,eskidenGerçekDin'isavunmakiçingösterdiğigayretkeşliği,bukezO'nunhatalarınıkanıtlamakiçingösteriyor.Yüzlerce,binlercekişipeşindegidiyor.Sokağınhâkimio;kendiyasasınıesnafazorlakabulettirdi.KaçkezHan'ıgörmeğegittim.SenNasırHan'ıtanımıştın,anidenöfkelenir,anındasakinleşirdi.Allahrahmeteylesin,herduamdaonadaokuyorum.ŞimdiyeğeniAhmetişbaşında.Toy,kararsız,neyapacağıbelliolmayanbiri.Neyöndenyanaşacağımıbilemedimhiç.Kaçkezbuyobazlarınyaptıklarındanşikâyetettim,benihepbirkulağıiledinledi,canınınsıkıldığınıgöstermeyideihmaletmedi.Hiçbirşeyyapamayacağınıanlayınca,miliskuvvetlerininkomutanlığınıvebanayakınolanbazıyargıçlarıçağırdım,İsmailiyelilerinhareketleriniyakındanizlemeleriniistedim.KesikYüz'üizlemeküzereüçgönüllüçıktı.AmacımHan'aayrıntılıbilgivererekgözleriniaçmaktı.OsıradaadamlarımtarikatçılarınreisininSemerkant'ageldiğinihaberverdiler.

—HasanSabbahmı?

—Takendisi!BenimkilerİsmailiyelilerintoplandıklarıGhatfarmahallesindeAbdaksokağınınikibaşınıtuttular.Sabbah,kılıkdeğiştirmişolarakdışarıçıktığındaüzerineçullandılar,kafasınabirçuvalgeçiripbanagetirdiler.OnuhemenSarayagötürdüm.Yaptığımişinbeğenileceğinisanıyordum.Hanilkkezilgigösterdi,adamıgörmekistedi.Sabbahhuzurunaçıkartıldığında,ellerininçözülmesiniveonunlayalnızkalmakistediğinisöyledi.Han'ıotehlikeliyobazakarşıuyarmakistedimamafaydaetmedi.Adamı,doğruyolagelmesiiçininandırmakistediğinisöyledi.Görüşmeleriuzayıpgitti.ArasıraHan'ınadamlarındanbirikapıyıaralayıpbakıyordu.Görüşmedevamediyordu.Günağardığında,ikisininyanyananamazadurduklarıgörüldü.Aynısözleribirağızdantekrarlıyorlardı.Adamlar,onlarabakmakiçinbirbirleriniitekleyipduruyorlardı.

EbuTahirbiryudumşerbetiçtiktensonradevametti

—Gerçeğikabuletmekgerekiyordu.Semerkant'ınEfendisi,Maveraünnehir'inHükümdarı,KarahanlılarınVâris'itarikatagirmişti.GerçibunuaçıklamışdeğildiveGerçekDin'ebağlıymışgibigörünüyorduama,çevresindekidanışmanlarınyeriniİsmailileralmıştıbile.Sabbah'ıyakalatankuvvetkomutanlarıtekertekeröldürüldü.Benimmuhafızlarımınyerini,KesikYüz'ünadamlarıaldı.Banayapacaknekalmıştı?İlkhacıkafilesiileyolaçıkmakveİslam'ınkılıcınıtaşıyanNizamülmükileMelikşah'adurumuanlatmaktanbaşka?

Aynıakşam,HayyamEbuTahir'iNizam'agötürdü.Onlarıbaşbaşabıraktı.Nizamsessizcekadıyıdinledi,yüzügölgelendi.Kadıkonuşmasınıbitirdiğinde:

—Semerkant'takifelaketinvehepimizitehditedenbelanıngerçeksorumlusukim,biliyormusun?diyesordu.Seniburayagetirenadam?

—ÖmerHayyammı?

—Başkakimolabilir?Onuöldürtebileceğimgün,HasanSabbah'ınhayatınıHocaÖmerkurtardı.Onuöldürmemiziengelledi.Şimdibiziöldürmesiniengelleyebilecekmibakalım?

Kadınediyeceğinibilemiyordu.Nizamiçiniçekti.Kısa,sıkıntılıbirsessizlikoldu.

—Neyapalımdersin?

SoruyusoranNizam'dı.EbuTahir'incevabıhazırdı.Tanetanesöylemeğebaşladı:

—SelçuklubayrağınınSernerkantüzerindedalgalanmasınınzamanıgeldi.

Vezirinyüzükarardı:

—Sözlerinaltındeğerindededi.Yıllardır,İmparatorluğunMaveraünnehir'iiçermesi,SemerkantveBuharagibizenginkentlerikapsamasıgerektiğinitekrarlayıpduruyorum.Boşuna.Melikşahdinlemekistemiyor.

OysaHan'ınordusuçokzayıf.Emirlerinemaaşveremiyor,kaleleriharabeyedönmüşdurumda.

—Bunubiliyoruz.

—Melikşah,babasıAlpaslangibi,nehrigeçecek,olursa,aynıakibeteuğramaktanmıkorkuyor?

—Katiyyen.

Kadıdahabaşkasorusormadı.Biraçıklamabekledi.Nizam:

—Sultannenehirden,nerakipbirordudankorkuyor.Onunkorktuğubirkadın!dedi.

—TerkenHatunmu?

—Melikşahnehirigeçecekolursa,onuyatağınaalmayacağını,Harem'icehennemedöndüreceğinisöylemiş.UnutmakiSemerkant,TerkenHatun'unvatanı.NasırHanağabeyiidi,AhmetHandayeğeni.Maveraünnehironunailesineait.Atalarınınkurduğusaltanatsonbulacakolursa,onundasaraykadınlarıarasındakikonumudeğişirveoğlununMelikşah'avârisolmaolasılığıortadankalkar.

—Amaoğludahaikiyaşında!

—İyiya,çocuknekadarküçükse,anasıodenlisavaşmakzorunda!

—AnladımdediKadı.SultanaslaSemerkant'ıalmakistemeyecek.

—Bunusöylemedim.Amabununiçinfikrinideğiştirmekgerekir.Nevarki,Hatun'unsilahlarındandahagüçlüsilahlarkullanmamızgerekecek.

Kadıkızardı.Nazikçegülümsedi,yinedeönerisindenvazgeçmedi:

—SizeanlattıklarımıSultan'atekraretmemyetmezmi?Hasan'ınçevirdiğidolaplarıonaanlatmamyetmezmi?Nizam:

—Hayır,diyekestiripattı.

Oantartışamayacakkadardüşünceliydi.Kafasındabirplanoluşmaküzereydi.Kadısessiz,vereceğikararıbekliyordu.Vezir:

—YarınsabahSultan'ınHarem'inegidip,başharemağasınıgörmekistediğinisöyliyeceksin.Semerkant'tangeldiğiniveTerkenHatun'aailesindenhabergetirdiğinisöyliyeceksin.Memleketininbirkadısı,hanedanınınsadıkbirhizmetkârıolduğuniçin,senikabuledecektir.

Kadıbaşıylaonaylamakgereğinibileduymadı.Nizamdevametti:

—Kabulodasınagirdiğinde,yobazlarınSemerkant'ınehalegetirdiğinianlatacakamaAhmet'inonlarakatıldığınısöylemeyeceksin.Tamaksine,HasanSabbah'ıntahtınıtehlikeyesoktuğunuveancakbirmucizeninonukurtarabileceğinisöyleyeceksin.Benigörmeğegeldiğini,amasenigereğigibidinlemediğimi,hattaSultan'abunlarıanlatmaktansenivazgeçirmekistediğimisöyleyeceksin.

Ertesigünü,stratejihiçbirengelgörmedenaynenuygulandı.TerkenHatun,Semerkant'ıkurtarmakiçin,Sultan'ıiknaetmeyiüzerinealırken,Nizamülmülkbunakarşıçıkargibiyapıyoramabiryandandaseferberlikhazırlığındabulunuyordu.BukandırmasavaşısonundaMaveraünnehir'ialmaktan,Semerkant'ıkurtarmaktançok,İsmaililerinbozgunculuğuyüzündensarsılansaygınlığınayenidenkavuşmakistiyordu.Bununiçindekesinveetkilibirzafereihtiyacıvardı.Yıllardanberi,casuslarıHasan'ınyerininbilindiğini,yakalanmasınınanmeselesiolduğunutekrarlayıpduruyorlardıama,asielegeçmiyor,enufakbirkarşılaşmadaadamlarıadetabuharlaşıpyokoluyorlardı.BunedenleNizam,yüzyüzesavaşmanınyollarınıarıyordu.Semerkantona,hiçummadığıbirandabufırsatıverdi.

1089ilkbaharında,ikiyüzellibinkişilikbirordu,fillerivesilahlarıilehareketegeçti.Onuhareketegeçirenyalanlarveentrikalarbiryana,herordununyaptığıişiyapmayahazırdı.ÖnceBuhara'yıelegeçirdisonraSemerkant'ayöneldi.Kentinkapısınageldiklerinde,MelikşahAhmetHan'a,duygulubirüslupla,kendisiniyobazlarınellerindenkurtarmayageldiğiniyazdı.Han,soğukbirifadeyle"Saygıdeğerbiraderimdenböylebiristeğimolmadı,"diyecevapverdi.MelikşahşaşırdıamaNizamhiçheyecanlanmadı:"Han,hareketlerindeözgürdeğil,yokmuşgibidavranalım,"dedi.Zatenordunungerigidecekdurumuyoktu,Emirlerpaylarınadüşecekolanıistiyorlardı,herhaldeelleriboşdönecekdeğillerdi.

Dahailkgünlerdenitibaren,kulemuhafızlarındanbirininihanetiilesaldırganlarkentesızmışlardı.Batı'da,ManastırKapısınınyakınındamevzilendilcr.Savunucularisegüneye,KişKapısınınyanınaçekildiler.HalkınbirkısmıSultan'ınbirliklerinitutmayakararvererek,onlarıbeslemeye,teşviketmeyegirişti.Diğerleriise,inançlarındanötürüAhmetHan'danyanaoldular.Savaşikihaftabütünşiddetiiledevametti.Amasonucubelliidi.KubbelermahallesindebirdostununevindegizlenenAhmetHaniletümİsmaililiderleresiralındı.SadeceHasan,birlağımkanalındankaçmayıbaşardı.

TabiikazananNizamolduamaSultan'ıveHatun'ukandırarak!Sarayileilişkileri,onanmazbiçimdebozuldu.Melikşah,Maveraünnehir'inenünlükentlerinielegeçirmektenmemnunolduysada,aldatılmışolmanınezikliğinifazlasıyladuydu.Hattabirlikleriçinverilengelenekselzaferziyafetinivermeyiredetti.Nizam,duymasıgerekenlere"pintilik"demekleyetindi.

HasanSabbah'agelince,buyenilgidenönemlibirdersçıkarttı.Hükümdarlarıkazanmaktanvazgeçip,insanlığınogünekadartanıdığıenkorkunçterörörgütünükurdu.BuörgüteHaşhaşilerTarikatıdenildi.

XVII

Alamut.Birkayaüzerindebirkale.Altıbinayakyükseklikte.Manzaraolarak:Çıplakdağlar,unutulmuşgöller,dikyarlar,darboğazlar.Buboğazlardanenkalabalıkordubile,ancaktektekgeçerekgirebilir.Bukayalıklarıenhızlıkurşunlarbiledelipgeçemez.

ElburzDağları'nınkarları,ilkbaharolupdaeridiği,ağaçlarıyerlerindenettiğiiçin"deliırmak"diyeadlandırılanŞahRû,hâkimdiryöreye.Yaklaşanınvayhaline,vaykıyılarındakonaklamayayeltenenorduya!

Nehirdenvegöllerdenhergünkalınbirsistabakasıyükselir,uçurumuolduğugibikaplar,yerortasındaöyleceasılıkalır.OradabulunanlariçinAlamutkalesi,bulutlarokyanusundabiradadır.Aşağıdanbakıldığındadacinlerinsığınağı!

YerlideyişegöreAlamut:"KartalYuvası"demek.Anlatıldığınagöre,budağlarıdenetlemekiçinbirkaleyaptırmakisteyenbirhükümdar,oralaraterbiyeedilmişbirkartalbırakmış.Kuşgökyüzündedolanıpdurduktansonrabukayanınüstünekonmuş.Sahibideeniyiyerinburasıolduğunuanlamış.

HasanSabbahdatıpkıokartalgibiyaptı.Adamlarınıtoplayacağı,okutacağı,örgütleyeceğibiryerbulmakiçinbütünİran'ıdolaştı.Semerkantolayındansonrabüyükkentlerizaptetmeninhayalolduğunu,Selçuklularileanındaçatışmayagirmekzorundakalacağını,bunundaİmparatorluğunlehineolacağınıanlamıştı.Onagerekenbaşkabiryerdi,girilmez,alınmaz,ulaşılmaz,dağlıkbirsığınak!

Maveraünnehir'deelegeçenbayraklarİsfahansokaklarındasergilendiğisırada,HasandaAlamutdolaylarındabulunuyordu.Burasıonuniçinbiresinkaynağıoldu.DahaAlamut'uuzaktangörürgörmez,kendiyükselişinin,devletinindoğuşunungerçekleşeceğiyerinancakburasıolacağınıanlamıştı.Alamutosıralardapekçokkentgibi,içindebirkaçaskerin,birkaçköylünün,birokadardaesnafın,aileleriilebirlikteyaşadıklarıtahkimedilmişbiryerdi.

Başında,Nizamülmülk'ünatadığı,adıMehdiAlayitolanbirvalibulunuyordu.Adamınbütünderdiceviz,üzümvenaryetiştirmekvesulamadakullanacağısuyubulmaktı.İmparatorluktakiçalkantılaruykusunuhiçkaçırmıyordu.

Hasanönce,Alamut'lubirkaçmüridiniorayasalıverdi.Adamlarvaazvermeğevemezhepdeğiştirtmeyebaşladılar.Birkaçaysonralidere,durumunelverişliolduğuhaberinigönderdiler.Hasan,herzamanolduğugibi,sufibirdervişkılığındakentegirdi.Çevreyidolaştı,teftişetti,denetledi.Valibumübarekadamıhuzurunakabuletti.Neyinhoşunagideceğinisordu.Hasan:

—Banabukalegerek,diyeyanıtladı.

Valigülümsedi,dervişinşakacıbiradamolduğunusandı.Amakonuğuhiçdegülümsemiyordu:

—Benbuyerialmayageldim.Karargâhındakibütünadamlarbendenyana,dedi.

Sonrasıneduyulmuşnegörülmüştür.Özellikleİsmaililertarafındantutulmuşogünlerdeki

tutanaklarıincelemişolandoğubilimcileri,yanılmadıklarındaniyiceeminolmakiçin,onlarıbirkaçkezokumakzorundakaldılar.Birdebizgörelim:

XI.yüzyılsonlarındayız,tamolarak6Eylül1090tarihinde.HaşhaşilerindâhikurucusuHasanSabbah,166yılboyuncaTarih'inenkorkunçtarikatmerkeziolacakkaleyielegeçirmeküzeredir.Oysaşuracıkta,valininkarşısındaoturmuş,sesiniyükseltmeden:

—Alamut'ualmayageldimdiyetekrarlayıpdurmaktadır.

—BukalebanaSultanadınaverildi.Onualmakiçinparaverdim.

—Nekadar?

—Üçbinaltındinar!

Sabbahbirkâğıtalıpyazar:"AlamutkalesininbedeliolarakMehdiAlayit'eüçbinaltındinarödensin.BizeTanrıyeterlidir.Koruyucularıneniyisidir."Valiendişelendi.Dervişkılıklıbuadamınimzasınınbumiktardabirparayıödetmeyeyetmeyeceğinidüşündü.Damgankentinevardığında,hiçbeklemedenaltınınıaldı.

XVIII

Alamut'unalındığıhaberiİsfahan'ageldiğinde,telaşyaratmadı.

İshafandahaçok,NizamileSarayarasındakiçekişmeylemeşguldü.TerkenHatun,ailesinekarşıgiriştiğieylemdenötürü.Nizam'ıaffetmemişti.Melikşah'ı,güçlüvezirindenkurtulmasıiçinsıkıştırıyordu.Sultanın,babasıöldüğüvakitbirvasisahibiolmasıçokdoğaldı,çünküotarihtedahaonyediyaşındaydı,oysabugünotuzbeşyaşındaolgunbirerkekolarakişlerinyönetiminiata'sınabırakamazdı,İmparatorluğungerçekefendisininkimolduğununöğrenilmesininzamanıgelmişti!Semerkantolayı,Nizam'ıngücünükanıtlamak,efendisinialdatmakveherkesinönündeonuküçükdüşürmekistediğinigöstermemişmiydi?

Melikşahhareketegeçmededuraksayıpdururken,birolaykararvermesiniçabuklaştırdı.Nizam,Mervvaliliğinekenditorununuatadı.İddialı,dedesiningücünegüvenendelikanlı,herkesinönündeyaşlıbirTürkEmirinehakaretetmişti.OdaağlayarakMelikşah'aşikâyetegelmişti.ÇiledençıkanSultan,Nizam'asöylebiryazıgönderdi:"Senbenimyardımcımsan,banaitaatetmenveyakınlarınınadamlarımaçatmalarınıönlemengerekir;yokkendini,benimleeşdüzeydeiktidarortağısanıyorsan,bilesinkibundanböyle,gereklikararlarıvermehakkıbanaaittir."

İmparatorluğunönemliadamlarıilegönderilenmesajaNizamişöyleyanıtverdi:"Sultan'asorun,bugünekadaronunortağıolduğumuveşayetbenolmasaydımbugüceerişemeyeceğinibilmiyormu?Babasıöldüğündeişleribenimelealdığımı,diğertahtvârislerinibenimsafdışıbıraktığımı,bütünasilerietkisizkıldığımıunuttumu?Ülkeninenuçsınırınakadarsözüdinleniyorsa,benimsayemdedir.Evet,gidinsöyleyin,külahınınkaderi,benimhokkamınkaderinebağlıdır."

Heyettekilerdonakaldılar.Nizamülmülkgibiakıllıbiradam,nasıloluyordaSultana,kendiniazlettirecekhattakellesiniuçurturacaksözlersöyleyebiliyordu?Küstahlığıdelilikderecesinemivarmıştı?Ogünbudavranışınnedeninitamolarakbilenbirtekadamvardı,odaÖmerHayyam'dı.HaftalardanberiNizam,kendisiniişyapamaz,geceuyuyamazhalegetirenkorkunçağrılardanşikâyetçiydi.Ömeronuuzunuzunmuayeneettiktensonra,Nizam'da,çokçavakitbırakmayan,birdokukanseriteşhisetmişti.Hayyam'ınbuacıgerçeğidostunasöylediğigece,çokhazinbirgeceydi.

—Nekadarzamanımkaldı?

—Birkaçay.

—Dahafazlaacıçekecekmiyim?

—Acınıhafifletmekiçinsanaafyonverebilirimamaozamandasürekliuyuklarveçalışamazsın.

—Yazıdayazamazmıyım?

—Uzuncakonuşmadayapamazsın.

—Öyleyseacıçekmeğiyeğlerim.

Hercümledensonrauzunsürenbirsessizlikoluyordu.

—AhrettenkorkarmısınHayyam?

—Nedenkorkayım?Ölümdensonrayahiçlikvaryadagünahlarınbağışlanması.

—Yayapmışolabileceğimkötülükler?

—Günahınnedenlibüyükolursaolsun,Tanrı'nınbağışlamasıdahabüyüktür.

Nizam'ıniçirahatlamışgibiydi:

—İyilikdeyaptım.Camiler,okullaryaptırdım,dinsizliklesavaştım.

Hayyamsözünükesmediğiiçindevametti:

—Yüzyılsonra,binyılsonra,benihatırlayacaklarmı?

—Neredenbilirsin?

NizamkuşkuylaÖmer'ebakıpdevametti:

—"Hayatyangınabenzer.Oradangeçen,alevleriunuturrüzgârkülleriüfürür,yaşamışolaninsandır,"dememişmiydin?Nizamülmülk'ünkaderidebumuolacakdersin?

Nefesnefeseydi.Ömersusuyordu.

—ArkadaşınHasanSabbah,ülkeyibaştanbaşageçip,benimTürk'lerinuşağıolduğumusöylüyor.Gelecektedesöylenenbumuolacakdersin?Beni,Arilerinyüzkarasıolarakmıanacaklar?Sultanaotuzyıldırkafatutanveistediğiniyaptıranınbenolduğumunutulacakmı?Ordularızaferlerkazanırkenbaşkaneyapılabilirdi?Birşeysöylemiyorsun?

Dalmışgibiydi:

—Yetmişdörtyıl,gözleriminönündengeçiyor.Oncadüşkırıklığı,oncapişmanlık,başkatürlüyaşamakistediğimoncaşey!Gözlerikısılmış,dudaklarıbüzülmüştü:

—VayhalineHayyam!HasanSabbahoncakötülükyapabiliyorsa,seninyüzündendir!

Ömer,şöyledemeyiçokisterdi:

—SeninleHasan'ınniceortakyönlerinizvar!Birdavayıbenimseyecekolursanız—kioisterbirİmparatorlukkurmak,isterİmam'ıhükümdarkılmakolsun—sonuçeldeetmekiçinöldürmeyeceğinizadamyoktur.Oysabenimiçinölümlesonuçlanacakherdava,davaolmaktançıkar.İstediğikadargüzelolsun,benimgözümdeçirkinleşir,değersizleşir,bayağılaşır.

Ömerhaykırmakistediamakendinituttu,arkadaşınıkaderiilebaşbaşabırakmayıyeğledi.

BukorkunçgecedensonraNizamkaderinerazıoldu.Artıkvarolmayacağıdüşüncesinealışmıştı.

Devletişlerindenuzaklaşmış,Siyasetnameadınıverdiğikitabınakendinivermişti.Bu,dörtyüzyılsonraBatıiçinMachiavelli'ninPrensadlıeserineise,MüslümanDoğuiçinaynıparalelde,yönetmesanatıileilgilieşsizbiryapıttı.Ancakikisiarasındaönemlibirfarkvardı:Prens,siyasettedüşkırıklığınauğramış,iktidardanyoksunkalmışbiradamıneseriydi,oysaSiyasetname,İmparatorlukkurmuşbirinsanıneşiolmayandeneyimininmeyvesiidi.

Kısacası,HasanSabbahuzunsüredirdüşünükurduğuelegeçirilmezsığınağınıfethettiğisırada,İmparatorluğungüçlüadamınınTarih'tekiyerinialmaktanbaşkaarzusukalmamıştı.Sultanasonunadekkafatutmayahazır,hoşagidensözcükleryerinegerçeğiyansıtansözcüklerkullanmayıyeğliyordu.Hattaartık,görkemlibirölüm,çapınauygunbirölümbeklediğisöylenebilirdi.Bunudaeldeedecekti.

Melikşah,Nizam'dandönenheyetikabulettiğinde,söylenenlereinanamadı:

—Benimortağım,benimeşitiniolduğunusöyledi,öylemi?

Elçiler,sıkkınbirhaldeonaylayınca,Sultanpatladı.Vasisinikazığaoturtmaktan,canlıcanlıdoğramaktan,kaleninburçlarındansallandırmaktansözetti.SonundaTerkenHatun'avarıp,Nizam'ıtümgörevlerindenalacağınıveölmesiniistediğinisöyledi.Ancakişi,Nizam'asadıkaskeribirliklerintepkisiniyaratmadançözümlemekgerekiyordu.TerkenileCihan,çareyibulmaktagecikmediler.MademkiNizam'ınölümünüistiyenlerinbaşındaHasanSabbahvardı,ohaldeSultan'ınüzerinekuşkularıçekmeden,buişbuyollayapılamazmıydı?

Alamut'abirbirlikgönderildi.BirliğinbaşındaSultanasadıkbirEmirbulunuyordu.Görünürde,İsmaililerinelindekikaleyialmaksözkonusuyduamaaslında,kuşkuuyandırmadangörüşmedebulunmakamaçlanıyordu.Olaylarınakışıeninceayrıntısınakadargözdengeçirildi.Sultan'ın,Nizam'ıİsfahanileAlamutarasındabulunanNihavend'egetirmesikararlaştırıldı.Orayagelindiğinde,Haşhaşilerişinibitireceklerdi.

Ogündenkalmametinlerebakılırsa,HasanSabbahadamlarınıtoplayıpşöyledemiş:"Buülkeyi,Nizamülmülkdenilenbeladankimkurtaracak?"Aralarından,Arranidenilenbiri"ben"dercesineelinigöğsünebastırmış,Alamutreisideonabugörevivererek"Bu,iblisinölümü,mutluluğunbaşlangıcıdır,"demiş.

Bütünbunlaroladursun,Nizamevinekapanmıştı.Yanınavarıpgelenler,gözdendüştüğünüöğreninceonuyalnızbırakmışlardı.BirtekHayyamveNizamiyemuhafızlarıevinegiripçıkıyorlardı.Nizam,vaktininbüyükbirkısmınıyazmaklageçiriyordu.BüyükbirçabaylakaleminesarılmıştıvearasıraÖmer'e,yazdıklarınıgösteriyordu.

Hayyam,metniokurkenbazengülümsüyor,bazensuratasıyordu.NicebüyükadamgibiNizamda,ömrününsonbaharında,oklarınısavurmaktan,hıncınıçıkartmaktankendinialamamıştı.HeledeTerkenHatun'dan...KırküçüncüBölüm,"PerdeArkasındakiKadınlar"adınıtaşıyordu.Nizamşöyledemekteydi:"Eskigünlerdenbirinde,krallardanbirinineşikocasınahükmedermiş.Bununsonucuolarakkarışıklıklarveanlaşmazlıklarçıkmış.Dahafazlasınısöylemeyeceğim,herkesbuörneğibaşkaçağlardadabulabilir.Biriştebaşarı!eldeedilmekisteniyorsa,kadınlarındediklerininaksiniyapmakgerekir."

Dahasonrakibölümlerdenaltısıİsmaililereayrılmıştı.Şöylebitiyordu:"Bumezheptensözettimse,

dikkatliolunmasınıuyarmakiçindir...Sultanınsevdiğikişileri,buimansızlaryokettiklerivakitbusözlerimihatırlayın.Meydanagelenkargaşadahükümdarbilmelidirkisöylediklerimdoğrudur.TanrıEfendimiziveDevletimizikötülüklerdenkorusun!"

Sultantarafındanbirhabercigeliponu,Bağdat'ayapılacakbiryolculukiçinçağırdığında,Vezirkendisinineyinbeklediğindenemingibiydi.VedaetmeküzereHayyam'ıçağırttı.Ömer.

—Senindurumundabukadaruzunyolaçıkmamalısındedi.

—Benimdurumumdaartıkhiçbirşeyfarketmez.Beniöldürecekolanyoldeğil.

Ömernediyeceğinibilemedi.Öpüştülervevedalaştılar.İsterinceişlerindoruknoktası,bilinçsizliğinenüstaşaması,isteraşırısapıklıkdenilsin,gerekSultan,gerekVezirölümleoynamaktaydı.Ölüm"noktasına"gelmedenönce,Melikşah"babasına"şöylededi:

—Dahanekadaryaşayacağınısanıyorsun?Nizamhiçduraksamadancevapverdi:

—Uzun,çokuzunzaman.Sultanöfkeliydi:

—Banakarşıküstahlığınıgeçsekbile,Tanrı'yakarşıdaküstahsın!Yüceiradesibelliolduğuhalde,nasılböylekonuşursun?YaşamadaÖlümedehükmedenO'dur!

—Böylekonuştum,çünkügeçengecebirrüyagördüm.Peygamberimizigördüm.Nezamanöleceğimisordum.İçimirahatlatanbircevapaldım.

Melikşahsabırsızlandı:

—Nasılbircevap?

—Peygamberimizbanadediki:"Sen,İslam'ıntemeldireğisin.Çevreneiyilikyapıyorsun,seninvarlığınmüminleriçindeğerlidir,ölümvaktiniseçmeayrıcalığınısanaveriyorum."Bendededimki:"Tanrıkorusun,kimböylebirseçimdebulunabilirki?Hepdahaçoğuistenirveenuzaktarihiseçmişolsambile,ogünyaklaşıyorkorkusuileyaşarvebirayyadayüzyılsonraolsabile,ogününöncesindekorkudantirtirtitrerim.Tarihibenseçmekistemiyorum,istediğimtekşey,SultanMelikşah'ınardınakalmamaktır.Onunbüyüdüğünü,banababadediğinigördüm,onunöldüğünügörmekmutsuzluğunuveacısınıtatmakistemem."Peygamberimizkabulbuyurdular."Sultandankırkgünönceöleceksin,"dediler.

Melikşahbembeyazkesildi,titredi,neredeysekendinieleverecekti.Nizamgülümsedi:

—Gördünmü?Hiçdeküstahdeğilim.Artıkuzunsüreyaşayacağımıbiliyorum.

Sultan,osıradaveziriniöldürtmektenvazgeçtimi?Geçseydipekiyiyapmışolurdu.Çünkürüyabirimabileolsa,Nizammüthişönlemleralmıştı.Yolaçıkmadanbirgünönce,muhafızsubayları,Nizamöldürülecekolursa,düşmanlarındanhiçbirinisağkoymayacaklarınadairKitapüzerineyeminetmişlerdi!

XIX

Selçukluİmparatorluğu,dünyanınengüçlüdevletiolduğudönemde,birkadıniktidarıelinealmacüretinigösterebilmişti.Perdearkasındaoturmuş,Asya'nınbirucundandiğerineordularısevkediyor,beyleri,vezirleri,kadıları,valileriatıyor,halifeyeyazılacakmektuplarıyazdırıyorveAlamut'unreisineelçilergönderiyordu.Birliklereemirleryağdırdığınıgörüpdesöylenenkomutanlara:"Bizdesavaşanerkeklerdir,amakimekarşısavaşacaklarınıkadınlarsöyler,"diyordu.

Haremdeona"Çinli"denilirdi.Semerkant'da,KaşgârasıllıbirailedendivetıpkıağabeyiNasırHangibi,karışıksoydangelmediğiyüzündenanlaşılıyordu.NeArab'ınSamiçizgilerini,neAcem'inAriçizgilerinitaşıyordu.

Melikşah'ınenkıdemlikarısıidi.OnunlaevlendiğindeMelikşahdokuz,kızdaonbiryaşındaydı.Sabırlaolgunlaşmasınıbeklemişti.Çenesindekiayvatüyleriniokşamış,bedenindeilkuyanışmayıgörmüş,uzuvlarınıngerildiğine,pazılarınınşişliğinetanıkolmuştu.Ensevilen,ensayılanveözelliklesözüençokdinlenengözdeydi.Melikşah,biraslanavısonunda,kanlıbiryarışmanınbitimindeyadaNizamileyorucubirçalışmayaptığıbirgününakşamında,huzuruTerken'inkollarındabulurdu.Üzerindekitülleriçıkartırteniteninedeğer,oynaşır,kükrer,keşifleriniyadasıkıntılarınıanlatırdı."Çinli",kızışmışkaplanınısarmalar,okşar,onubedeniilebirkahramangibikarşılar,uzunsüreiçindetutarvetekrariçineçekmeküzerekoyuverirdi.Birfetihgibinefesnefese,olancaağırlığıilekendinikoyuvermişSultanını,zevkindoruğunaçıkartmasınıbilirdi.

Sonrausulcainceparmaklarıylakaşlarını,gözkapaklarını,dudaklarını,kulakmemelerini,nemliboynunuokşardı;kaplanbitkindüşerekmırıldanır,ağırlaşır,doymuşbirkedigibigülümserdi.Terken'insözleriruhununderinliklerinekadarişler,TerkenMelikşah'ıövücüsözlersöyler,çocuklarından,yaptığıişlerdensözederşiirlerokur,öğütvericimesellersöyler;MelikşahonunyanındabirsaniyeolsunsıkılmazvehergeceyionunlageçirmeyeahdederdiTerken'ikendinegöre,hoyratça,sertçe,çocukça,hayvancasevmektedirvesonnefesinekadarsevecektir.ZatenTerkendeenufakbiristeğiningeriçevrilmeyeceğimbilir.NeyinasılfethedeceğinisöyleyenTerken'dir.BütünimparatorluktaTerken'intekrakibiNizam'dırve1092yılınagelindiğinde,artıkişinibitirmeküzeredir.

"Çinli"mutlumudur?Nasılolsunki?SırdaşıCihanilebaşbaşa.kaldığında,ağlamayabaşlamaktadır.Bunlarbiranneningözyaşlarıdır.Haksızlığalanetleryağdırmaktadırvekimseonu,buyüzdensuçlamamaktadır.OğullarındanbüyüğüMelikşahtarafındanveliahttayinedilmişti;bütüngezilere,katılıyor,bütüntörenlerdehazırbulunuyordu.Babasıonunlaokadarövünüyorduki,heryeretaşıyor,bütünkentlerigezdiriyor,yerinialacağıgündeniftiharlasözedipduruyordu."Hiçbirsultan,oğlunabukadarbüyükbirİmparatorlukbırakmamıştır,"diyordu.Terken'inçokmutluolduğuogünlerikarartacakhiçbirnedenyoktu.

Sonra,veliahtöldü.Ani,acımasız,vurucubirateş.Kanıalındı,lapakonuldu,neyapıldıysafaydaetmedi,ikigüniçindeyuvarlanıpgitti.Nazardeğdidiyenler,hattazehirverildidiyenleroldu.YasaboğulanTerken,yinedekendinitoparladı.Yasbittiğindeoğullarındanikincisiniveliahtilânettirdi.Melikşah'ınçocuğakanıçabukısındı,dokuzyaşındaolmasınakarşınonagörülmediksıfatlarverdi.Zatendevirdegörkemvegösterişdevriydi:"KrallarınKralı,Devletintemeldireği,MüminlerEmirininMuhafızı"gibisıfatlarhiçdegaripsenmiyordu.Uğursuzluk,nazar,nedenilirsedenilsin,

yeniveliahtdaölümeyenildi.Ağabeyigibianidenveonungibikuşkulubiçimde...

"Çinli"ninbiroğludahavardıveSultan'danonudaveliahtilanetmesiniistedi.Amabukezişokadarkolaydeğildi;çocukbirbuçukyaşındaydıveMelikşah'ınherbiridahabüyüküçoğluvardı.İkisibircariyedenolmaydıamaüçüncüsüteyzezadesindenolmaBerkyarukidi.Onunasılsafdışıbırakabilirdi?Hangigerekçeile?AnadanvebabadanSelçuklukanıtaşıyanbirşehzadekadarveliahtlığalayıkolanıvarmıydı?Nizamdaböyledüşünüyordu.Türklerinaralarındakiçekişmeleridüzenesokmakisteyen,herzamanhanedanındevamınaönemvermişolanNizam,sonderecesağlamgerekçelerle,enbüyükoğlunveliahtilanedilmesiiçinısraretmişti.Amaboşuna.Melikşah,Terken'ekarşıçıkmaktançekinmişti.Terken'inoğlunuseçemediğinegöre,kimseyiveliahtgöstermeyecekti.Babasıgibi,bütünailesigibitahtabirvârisbırakmadanölmeyiyeğliyordu.

Terkenhuzursuzdu,ancakkendisoyundanbirivârisilanedildiğitakdirderahatedecekti.Buyüzden,tutkularınasetçekenNizam'ıngözdendüşmesini,herkestençokoistiyordu.İdamfermanınıeldeetmekiçin,heryoludenemeğehazırdı.Haşhaşilerileyapılangörüşmelerigünügününeizlemesininnedenidebuydu.Sultan'aveVezir'eBağdatyolundaeşlikediyordu.İnfazsırasındaoradabulunmakistiyordu.

Bu,Nizam'ınsonyemeğiidi.İsa'nınsonakşamyemeğigibionunkisidebiriftaryemeğiidi.Ramazanınonuncuakşamında.Üstdüzeygörevlileri,sarayerkânı,ordukomutanları,hepsialışılmadıkbiçimdeazyiyordu.Sofra,muazzambiryurduniçindekurulmuştu.

Kölelerdenbirkısmımeşaletutuyordu.Büyükgümüşsahanlariçindeeniyideveveyakuzuparçaları,enbesilikeklikbutlarıdizidiziserilmiş,üzerlerinealtmışaçeluzanmıştı.Etlerparçalanıyor,bölünüyor,yutuluyordu.Önlerinegüzelbirparçageldiğinde,ikramolsundiyeyanlarındaoturanlaraveriyorlardı.

Nizamazyiyordu.Ogece,herzamankindençokağrısıvardı.Göğsüalevalevdi.Karnınıniçini,görünmezbirdevinelikucaklıyordu.Dikdurmakiçinbüyükçabasarfediyordu.YanıbaşındaoturanMelikşah,ikramedilenherparçayıkemirmeklemeşguldü.Arasıravezirinebirbakışfırlatıyordu.Korktuğunusanmışolmalıydı.Birdenelinibirincirtabağınauzattı,enolgunolanlarındanbiriniseçtiveNizam'auzattı.Nizamkibarcaincirialdı,dişlerininucuiledişledi.Tanrıtarafından,SultantarafındanveHaşhaşilertarafındanüçkatmahkûmedildiğinibilince,birincirintadınefarkeder?

Sonundaiftaryemeğibitti,gecebastırdı.Melikşahanidenayağakalktı,biranönce"Çinli"sininyanınavarmakistiyordu,vezirininnasılyüzünüekşitipdurduğunuanlatacaktı.Nizamisedirseklerininüzerindedoğruldu,zorluklaayağakalkabildi.Haremininçadırıuzakdeğildi,teyzesininkızıonaesaslıbiryatıştırıcıhazırlamışolacaktı.Atacağıadımlarınsayısıyüzügeçmezdi.Çevredeherzamankigürültülervardı.Askerler,hizmetçiler,seyyarsatıcılar,arasırabircariyeninkıkırkıkırgülmesi...Yolnekadardauzungörünüyordu.Tekbaşınasürüklenirgibiydi.Herzamanyanındabirkaçinsanolurduama,gözdendüşmüşbiradamlakimbirliktegörünmekister?Herzamankidilekçesunucularıbilegörünürlerdeyoktu,gözdendüşmüşbirihtiyardankimneistiyebilirdi?

Yinedebiradamınyaklaştığıgörüldü.Sırtındayamalıbirpaltovardı.Birtakımdualarmırıldanıyordu.Nizamkesesiniyokladıveüçaltınçıkardı.Dahahâlâonagelebilenşuadamıödüllendirmekgerekirdi.

Birparıltı,birbıçakparıltısı,herşeybirandaoluverdi.Nizam,elinhareketettiğinigördüğüanda,

hançer,giysisinietinidelipciğerinesaplandı.Bağırmakfırsatıbileolmadı.Sadecebirşaşırma,sonbirnefes...Yereyıkılırken,oparıltıyı,ouzanankoluveotükürüksaçanağzıgörebildi:"BuarmağansanaAlamut'dan!"

İşteoançığlıklaryükseldi.Katilkaçtı,çadırçadırarandı,bulundu,hemenoradaboğazıkesildi,ayaklarındansürüklenipateşeatıldı.'

Bunuizleyenyıllarda,Alamutfedailerihepaynıbiçimdeöldürüldüler,nevarkiartıkkaçmayagerekgörmüyorlardı.Hasanonlara:"Düşmanlarımızıöldürmekyetmez.Bizlerkatildeğil,infazcıyız.İbretolsundiyeaçıkçaişgörmeliyiz.Birkişiyiöldürmekle,binkişiyedehşetsalıyoruz.Yinedeinfazetmek,dehşetedüşürmekyeterlideğildir.Ölmesinibilmekgerekir.Çünküöldürmekledüşmanlarımızıhareketegeçmektencaydırıyorsak,ölmeklehalkınhayranlığınıkazanıyoruz.Bizekatılacakolanlarişteohalkınarasındançıkacak.Ölmek,öldürmektenönemlidir.Bizkendimizisavunmakiçinöldürüyoruz,mezheplerinideğiştirmekvefethetmekuğrunaölüyoruz.Fethetmekbiramaç,kendimizisavunmakbiraraçtır,"demişti.

Bunuizleyengünlerdetopluöldürmeler,genelliklecumaları,camilerde,herkesinbirarayageldiğinamazvaktiyapılıyordu.Kurban,isterbirvezir,isterbirşehzade,isterdinadamıolsun,ezanvaktiçevresikalabalık,halkıngözüüzerindeolur.Alamutfedaisi,oralardabiryerlerde,enşüpheçekmiyecekkılıktabekliyordur.Örneğin,saraymuhafızıkılığındadır.Bütüngözler,seçilenkurbanınüzerindeolduğusırada,darbeyiindirir.Kurbanyıkılır,celladıkıpırdamaz.Öğretilensözlerihaykırır,meydanokuyanbirhaltakınır,çiledençıkmışmuhafızlarınkendisiniparamparçaetmelerinibekler.Mesajverilmiştir;kimöldürülmüşse,onunyerinegeçenkişiartıkAlamut'adahahoşgörülüdavranacaktır;halkarasındandaon,yirmiyadakırkkişionlarakatılacaktır.

Buinanılmazsahnelerigörenler,Hasan'ınfedailerininafyonluolduklarınıtekraredipdurmuşlardır.Ölümegülümseyerekgitmeleri,başkatürlünasılaçıklanır?Haşhaşınetkisindeolduklarıgörüşü,giderekağırlıkkazanır.BunuBatı'yaduyurandaMarcoPoloolur.İslamaleminde,bunlardanolmayanlar,onlarahaşhaşiyunadınıtakmışlardır.Yani"haşhaşiçiciler."Bazıdoğubilimcileribudeyimi,Avrupadillerindekatilyadacanianlamınagelen"assassin"sözcüğününköküsaymışlardır."Haşhaşiler'inyani"Assassins:Katiller''inöyküleridahadaürkütücüdür.'

Gerçeğinbirdiğeryüzüvardır:Hasanadamlarını,Dininesasınabağlıanlamınagelen"Esasiyun"diyeçağırmaktanhoşlanırmış.Anlamınıkavrayamamışolangezginlerinbusözcüğühaşhaşiyunilekarıştırdıklarısöylenir.

Sabbah'ınbitkitutkunuolduğu,bitkilerintedaviedici,dinginleştirici,uyarıcıözelliklerinitanıdığıbilinirdi.Kendisidebitkiyetiştirip,adamlarınıhastaolduklarındatedavieder,herbirineuygunilacıhazırlardı.Beyindekiöğrenmegücünüartıranreçetesiünlüydü.Bal,cevizvekişnişkarışımıbirşeydi.Görüleceğigibipekbasitbirilaç!İnatçıvecazipgeleneklerinerağmengerçeğikabuletmekgerekir:Haşhaşilerin,çokbağnazbirimandanbaşkauyuşturucularıyoktu.Vebuiman,öğretilerinenbağnazı,örgütlerinenetkilisi,görevanlayışınınenkatısıilesüreklipekiştiriliyordu.

HiyerarşilerinindoruknoktasındaHasanSabbahbulunuyordu,BüyükUsta,Yüceİmam,tümSırlarınBilicisidiyetanınan!Çevresindebiravuçpropagandacı-misyonerbulunurdu.Bunlaradaidenilirdi.Aralarındanüçü,Hasan'ınbaşyardımcılarıidi.Buyardımcılardanbiri,İran'ındoğusuna,Horasan'a,Kuhistan'aveMaveraünnehir'ebakardı;ikincisi,İran'ınbatısınaveİrak'a;üçüncüsüdeSuriye'yebakıyordu.Buekibinhemenaltındarefikdenilen,hareketinyöneticilerivardı.Mükemmelbireğitim

görmüşlerdi;birkaleyi,birkentihattabireyaletiyönetebilecekdurumdaydılar.Enyeteneklileri,günügeldiğindemisyonerçıkartılıyordu.

Hiyerarşininenaltbasamağındalassek'ler,yaniörgütüyelerivardı.Bunlarıneeğitimeneeylemeyetenekleriolurdu.Sadecemüminidiler.ÇoğunluklaAlamutçevresindekiçobanlardan,kadınlardanveyaşlılardanoluşurlardı.

Sonramucip'leryeniacemilergelirdi.İlkeğitimlerindensonra,yeteneklerinegöreyönlendirilirlerdi.Yamüminolurlar,yarefikolurlaryadaozamanınMüslümanlarınagöreHasanSabbah'ıngerçekgücünüoluşturan"fedai"sınıfınaseçilirlerdi.BüyükUstaonları,imansahibi,becerivedirençsahibikişilerarasındanseçerdiBunlarınokumadüzeyleridüşükolurdu.Misyonerolabilecekpiriniaslafedailersınıfınaalmazdı.

Fedai'nineğitilmesi,Hasan'ınbüyükönemverdiğihassasbirişti.Hançerinisaklamayıbilmek,anidençıkartmayıbecerebilmek,kurbanıntamkalbinesaplayabilmekyadakurbanzırhlıiseşahdamarınıkesmek;postagüvercinlerinikendinealıştırmak,şifreleriakıldatutmak,Alamutilesüratlivegizlihaberleşmesağlamak,bazenbiryöreninlehçesiniöğrenmek,yöreselşiveilekonuşmasınıbilmek,yabancıbirçevreyesızabilmek,birçevreylebütünleşmesinibecerebilmek,infazsaatigelenekadarkuşkuçekmemek,avıbiravcıgibiizlemek,yürüyüşünü,giyinişini,alışkanlıklarını,gezdiğiyerleriakıldatutmak,yanınayaklaşılmasızorbiriyseyakınlarıileilişkikurupgeliştirmekgibişeyleröğretilirdi.Kurbanlardanbiriniöldürmekiçin,ikifedaininikiaysüresince,keşişkılığıilebirmanastırakapandıklarıanlatılır.Bukalemungibirenkdeğiştirmeyeteneği,basitbirhaşhaşkullanımıileaçıklanamaz.Herşeydenönce,tarikatagirenin,çiledençıkmışkitlelerinonuparamparçaetmeküzereüstünegeldiğinde,ölümleburunburunagelecekkadarimanlıolmasıgerekir.

HasanSabbah'ın,Tarih'inenkorkunçölümmakinasınıyarattığınıkimseyadsıyamaz.Yinedebukanlıyüzyılınsonunda,buörgütünkarşısınabirbaşkasıdikildi.OdakatledilenVezir'ebağlıplanlarınNizamiye'siidikioda,belkidahakurnazvedahaazgösterişliyöntemlerleölümsaçmışveetkileri,diğerikadaryıkıcıolmuştu.

XX

Kalabalık,Sabbah'ınfedaisindenartakalanparçalarahücumettiğisırada,Nizam'ınhenüzsoğumamışcesedibaşındaağlayanbeşsubay,herbirağızdan:"Rahatuyuefendimiz;düşmanlarındanhiçbiriardınakalmayacak,"diyeandiçti.

Kimdenbaşlamakgerekiyordu?Karalisteyealınanlarınsayısıçoktuama,Nizam'ıntalimatıaçıktı.Beşsubay,birbirlerinedanışmagereğiduymadılar.Ellerinicesedinüzerineuzatıp,dizleriniyeredayadılar.Hastalıktantüygibiolmuşancakölümünağırlığıçökmüşcesedibirliktekaldırdılarveusulünceevinetaşıdılar.Ağlamakiçinbirarayatoplanmışolankadınlar,ölüyügörünceulumayabaşladılar.Subaylardanbiriöfkelenip:"Öcüalınmadıkçaağlamayın,"diyebağırdı.Ağlayıcılarkorkaraksustu,hepsisubaydanyanadöndü.Ouzaklaşmıştıbile.Tekrarçığırtkanlıklarınısürdürdüler.

BirsüresonraSultangeldi.İlkbağrışmalarbaşladığındaTerken'inyanındaydı.Haberalmasıiçingönderdiğibirharemağasıtitreyerekdöndü:"Nizamülmülkimişefendimiz.Birkatilsaldırmış.Gerikalanömrünüsanavermişefendimiz,"dedi.MelikşahileTerkenbakıştılar.Sultanayağakalktı.Karaçulpaltosunusırtınaaldı,karısınınaynasınabakıpyüzünütokatladı,ölününyanınakoştu.Sondereceşaşkınveüzgüngörünmeyiihmaletmedi.

Kadınlar,ata'sınınyanınavarmasıiçinonayolverdiler.Eğildi,birduaokudu,başsağlığıdilediveiçiniçinsevinerekTerken'inyanınadöndü.

Melikşah'ıntutumugaripti.Vasisininkaybıileişlerielealacağı,İmparatorluğukendisininyöneteceğibeklenirdi.Öyleolmadı.Aşırılıklarınıfrenleyenadamdankurtulmanınsevinciylekendinieğlenceyeverdi.İştoplantılarıkesiliverdi,elçikabullerinesonverildi,günlerciritveav,geceleriçkialemleriilegeçmeğebaşladı.

Dahadakötüsü,Bağdad'avardığındahalifeye:"Kışlarıburasınıbaşkentimyapmakistiyorum.Sarayındançık,kendineyeraradiyehabergöndertti.AtalarıüçbuçukasırdırBağdat'tayaşamışolanPeygamber'inHalifesi,işleriniyolakoymakiçinbiraylıksüreistemekzorundakaldı.

Terken,otuzyediyaşınagelmiş,dünyanınyarısınaegemenbirhükümdarayakışmayanbuhafifliklerdenendişeduyuyorduama,Melikşahdabuyduişte,hafifliklerinegözyumup,kendiotoritesinikurmayakalktı.Emirlervememurlarartıkonabaşvuruyorlardı.Bunlar,Nizam'asadıkadamlarınyerlerinialmıştı.Sultan'a,ikioyunyadaikiiçkikadehiarasında,sadeceişinonaylanmasıkalıyordu.

18Kasım1092günü,MelikşahBağdat'ınkuzeyinde,ormanlıkvebataklıkbiryöredeavaçıkmıştı.Attığıonikioktansadecebirihedefivuramamıştı,yanındakilerövgüyarışındaydılar.Açıkhavaveyürüyüş,Sultan'ıniştahınıaçmıştı.Bunuküfürlerlebelirtti.Kölelerişekoyuldular.Onikikadarkölevardıvevurulanhayvanlarıtemizleyip,kesip,biçipşişegeçiriyorlardı.Enyağlıparçahükümdaraaitti.Eliylealıpdişliyor,biryandandamayalandırılmışiçkisiniiçiyordu.Arasıradabirturşuatıştırıyordu.Buonunensevdiğiyiyecektiveaşçısıhergittikleriyereturşutaşırdı.

Birdenkorkunçbirkarınağrısıileavazavazbağırmayabaşladı.Yanındakilertitrediler.Sultanhırsla

bardağınıfırlattı,ağzındakinitükürdü.İkibüklümolmuştu.İçiboşaldı,sayıklamayabaşladı,bayıldı.Çevresindekilerşaşkın,korkudantitriyorlardı.İçkiyekiminzehirkoyduğuhiçbirzamanöğrenilemedi.Yoksaturşuyamı?Yoksaavetinemi?Amainsanlarhesapladılar:Nizamöleliotuzbeşgünolmuştu."Kırkgünekadar,"dememişmiydi?İntikamcılarızamanıayarlamasınıbilmişlerdi.

TerkenHatun,olayıncereyanettiğiyerebirsaatlikmesafede,Saltanatkarargâhındabulunuyordu.HareketsizamahenüzölmemişolanSultanıbulunduğuyeregetirdiler.TümmeraklılarıuzaklaştırıpsadeceCihan'ıveikiüçsadıkadamınıbirdeSarayhekiminialıkoydu.

—Efendimiziyileşebilecekmi?diyesordu

—Nabızhafifliyor.Tanrıışığınasonverdi,sönmedenöncetitreşiyor.Duaetmektenbaşkayapacakbirşeyyok.

—YüceAllah'ınbuyruğubuymuş.Söyleyeceklerimekulakverin.

Busözleridulkalacakbirkadıntavrıyladeğil,birimparatoriçeedasıilesöyledi.

—Buçadırındışındahiçkimse,Sultanınartıkaramızdaolmadığınıbilmeyecek.Yavaşyavaşiyileştiğini,dinlenmesigerektiğini,kimseninkendisinigöremiyeceğinisöyleyinsadece.

TerkenHatun'unöyküsükadarkısavekanlıbiröyküolamaz.DahaMelikşah'ınkalbidurmadan,adamlarına,osıradadörtbuçukyaşındaolanSultanMahmud'asadakatyeminiettirdi.SonraHalifeyebirhabercigöndererek,kocasınınöldüğünü,oğlununverasetinionaylanmasınıistedi.BunakarşılıkHalife,ülkesinderahatbırakılacakveİmparatorluktopraklarındaokunanhutbelerdeadısaygıylaanılacaktı.

İsfahan'adoğruyolaçıktıklarında,Melikşahölelibirkaçgünolmuşama,"Çinli"haberibirliklerdengizlemeyisürdürmüştü.Ceset,altıatınçektiğiveüzeriçadırlaörtülübirarabayakonulmuştu.Amahilesürüpgidemezdi.Tahnitedilmemişceset,çürüyüpvarlığınıbellietmedencanlılararasındadahafazlakalamazdı.Terkenondankurtulmakistediveböylece:"SayılanvesevilenSultan,YüceŞehinşah,Doğu'nunveBatı'nınHükümdarı,İslam'ınveMüslümanlarıntemeldireği,DünyanınveAhiretinMedarıiftiharı,FetihlerBabası,YüceTanrı'nınHalifesinintekdayanağı"birgeceyarısı,alelacele,biryolunkenarınagömülüverdi.Ogünbugünkimsemazarınıbulamadı.Tarihçilerböylesinegüçlübirhükümdarın,duasız,törensiz,gözyaşsızgömüldüğünegörülmüştürneduyulmuştur,diyeyazdılar.

Sultan'ınyokolduğuduyuluverdiamaTerkenmazeretibulmuştu:OrdununveSarayerkânınınbaşkenttenuzakolduğubirsıradahaberin,düşmantarafındanduyulmasınıistememişti.Aslında,oğlunutahtaoturtmakvedizginlerielegeçirmekiçinvakitkazanmıştı.

Ogününtarihçileriyanılmadılar.İmparatorlukbirliklerindensözederlerken:"TerkenHatun'unOrduları"diyorlardı.İsfahan'dansözederlerken:"Hatun'unbaşkenti"diyorlardı.ÇocukSultan'agelincekineredeyseunutulmuştu"Çinli'ninçocuğu"diyorlardı.

Terken'inkarşısınaNizamiyesubaylarıdikilmişti.KaralisteninikincisırasındaTerkenHatunvardı.Melikşah'tanhemensonra!Şah'ınbüyükoğluBerkyaruk'udestekliyorlardı.Çevresindetoplanıyor,tavsiyelerdebulunuyor,savaşahazırlıyorlardı.İlkçatışmalarlehlerinesonuçlanmış,Terken,çevresi

kuşatılanİsfahan'açekilmekzorundakalmıştı.Amayenilgiyikolaykolaykabuledecekkadınlardandeğildi.Kendinisavunurken,ünügünümüzekadargelenhilelerebaşvurmuştu.

Örneğineyaletvalilerineşöyleyazmıştı:"Dulum,reşitolmayan,adımatmasınıöğretecekbirbabasıolmayanbirçocuğunsorumluluğunutaşıyorum.Kim,sendendahaiyibuişiyapabilirki?;Birliklerininbaşınageçip,doğruburayagel,İsfahan'ıkurtaracak,birfatihgibikentegireceksin.Seninleevleneceğim,iktidarseninolacak."Hiletutmuştu.Valiler,emirlerAzerbaycan'dan,Suriye'denkoşupgeldiler,İsfahankuşatmasınıkaldıramadılarsada,Sultan'ınrahataylargeçirmesinisağladılar.

Terken,HasanSabbahiledeilişkikurdu:"SanaNizamülmülk'ünkafasınıvaadetmemişmiydim?Sözümdedurdum.Şimdisanaİmparatorluğunbaşkentiİsfahan'ısunuyorum.Bukenttepekçokadamınolduğunubiliyorum.Niyekaranlıktayaşasınlar?Ortayaçıkmalarınısöyle,altınvesilahsahibiolabilecek,açıkaçıkvaazverebileceklerdir."Gerçektende,tümobaskıyıllarındansonra,İsmaililersuyüzüneçıktılar.Tarikatagirmelerçoğaldı.Bazımahallelerde,Harunadınasilahlıçetelerkurdular.

Terken'inensonhilesi,enkorkunçolanıydı:Yanındakiemirler,gününbirindekarşıkarargâhagittilerveBerkyaruk'aHatun'uterkettiklerini,birliklerininisyanahazırolduğunu,kendileriylebirliktekentegirecekolursa,birişaretleriyleayaklanmayıbaşlatabileceklerinisöylediler.Terkenveoğluöldürülecek,Berkyaruktahtarahatçaoturacaktı.Yıl1094'türvetahtahakiddiaedenkişihenüzonüçyaşındadır.Önerihoşunagitmiştir.Emirlerininbiryıldırkuşattıklarıhaldeelegeçiremediklerikenti,tekbaşınaalmayagidecektir!

Hiçduraksamamış,ertesigecegizlicekarargâhtançıkarak,Terken'inadamlarıileKahabKapısındabuluşmuştur.Kapı,sihirliymişçesinekendiliğindenaçılmıştır.Kararlıadımlarlaiçeriyegirmiş,çevresindekilerinkeyfinizafereyormuştur.Adamlaryüksekseslegüldüklerindesusmalarınısöyler,onlardasaygıyla,sözdinlergibiyaparak,makaralarıkoyuverirler.

Bukadarneşeninkuşkuvericiolduğunufarkettiğindeartıkçokgeçtir.Onuhareketsizhalegetirip,ellerini,ayaklarını,gözlerinibağlarlar,HaremKapısınagötürürler.Başağauyanarak,Terken'ehabervermeğekoşar.Oğlununrakibihakkındakararıverecekolanodur.

Boğmakmıgerekecekyoksasadecegözlerinemilçekmekmi?Ağa,loşkoridorlardangeçtiğisırada,bağrışmalar,ağlaşmalarr,çığlıklarduyar.Yasakbölgeolmasınarağmen,subaylariçeriyegirerlervegevezebirhizmetçidenhaberialırlar:TerkenHatunyatağındaölübulunmuştur.Yanında,onuboğankuştüyüyastıkdurmaktadır.Güçlükuvvetlibirharemağasısırrakadembasmıştır.Onuharemealanhizmetçi,birkaçyılönceNizamülmülk'üntavsiyesiilegeldiğinihatırlar.

XXI

TerkenHatunyandaşları,garipbirçıkmazlakarşıkarşıyaidiler.BiryandanSultanlarıölmüştü,öteyandanenbüyükrakibiellerindetutsaktı.Biryandanbaşkentlerikuşatılmıştı,öteyandankuşatanellerinedüşmüştü.Onuneyapacaklardı?ÇocukSultan'ınsorumluluğunu,TerkenyerineCihanüstlenmişti.Ogünekadarbinbirgörüşsahibiolduğuhalde,Hatun'unkaybıileüzerinebastığıtoprakkaymıştı.Kimebaşvurmalı,kimedanışmalıydı?Ömer'deniyisibulunamazdı.

Ömergeldiğinde,Cihan'ıTerken'inyatağınaoturmuş,başıeğik,saçlarıdağınıkdurumdabuldu.ÇocukSultan,baştanaşağıipekkaftanıveipeksarığıileyanıbaşındaoturuyordu.Minderininüzerindehareketsizdi.Yüzükırmızıvesivilceli,gözleriyarıkapalı,canısıkılıyormuşgibiydi.

ÖmerCihan'ayaklaştı.Sevecenlikleelinituttu,avucuylayüzünüokşadı.Alçaksesle:

—TerkenHatun'usöylediler.Beniçağırtmaklaiyiettindedi.Saçlarınıokşayacakken,Cihaneliniitti:

—Seni,beniteselliedesindiyeçağırtmadım.Önemlibirkonudadanışmakistedim.

Ömerbiradımgeriattı,kollarınıkavuşturduvedinlemeğebaşladı:

—Berkyaruk'atuzakkurulmuştu,şimdibusaraydatutsak.unuburadatutuptutmamakonusundaadamlarımızikiyebölündü.Bazıları,özelliklebutuzağıkurduklarıiçinhesapvermekorkusuiçindeolanlar,onuöldürmekistiyor.Bazılarıdaonunlaanlaşıptahtageçirmekistiyor,gözünegirmekveyapılanıunutturmaktanyana!Birkısmıdaonurehintutupkuşatmncıl,ırakarşıpazarlıkkonusuyapmakistiyor.Senceneyapmalıyız?

—Benikitaplarımdanbunusormakiçinmiayırdın?Cihanöfkeyleayağakalktı:

—Konuyeterinceönemlideğilmisence?Hayatımbunabağlı.

Binlerceinsanın,bukentte,buimparatorluktayaşayanlarınkaderibukararabağlı.Vesen,ÖmerHayyam,bukadarbasit(!)birşeyiçinrahatsızedilmekistemiyorsun!

—Evetefendim,bukadarbasitbirşeyiçinrahatsızedilmekistemiyorum!

Kapıyadoğrugitti,kapıyıaçacakkentekrarCihanadöndü:

—Banahepsuçişlendiktensonradanışılıyor.Şimdidostlarınanesöylememiistiyorsun?Çocuğubırakındesem,yarınboğazlarınıkesmekistemeyeceğinemalum?Rehintutunyadaöldüründesem,onlarlasuçortağıolurum.BenibukavganınuzağındatutCihan,sendeuzağındakal.

Onaacıyarakbaktı.

—BirTürksultanınınveledibirbaşkaveledinyerinegeçiyor,birvezir,birdiğerinideviriyor,TanrıaşkınaCihan,ömrününengüzelyıllarınıbucanavarlarınkafesindenasılgeçirirsin?Bırakbirbirleriniboğazlasınlar,birbirleriniöldürsünler.Güneşdahamıazparlayacak,şarapdahamıtatsızolacak?

—YavaşkonuşÖmer,çocuğuuyandıracaksın.Yanodalardadinleyenvardır.Ömerdiretti:

—Benigörüşümüalmakiçinçağırtmadınmı?Açıkçasöylüyorumişte:buodadançık,busaraydançık,arkanabakma,vedaetme,eşyanıbiletoplama,gel,eliniver,evimizedönelim,senşiirleriniyazarsın,benyıldızlarımıincelerim.Hergece,çıplak,koynumagirersin,şarabınkokusubizeşarkılarsöyletir,bizimiçindünyadurur,onugörmeden,onuduymadanüzerindengeçeriz,neçamurunedekanıbulaşırayağımıza.

Cihan'ıngözleribuğulandı.

—Omasumgünleregeridönebilsem,tereddütedermiydim?Amaartıkçokgeç.Çokilerigittim.Yarın,Nizamülmülk'ünadamlarıİsfahan'ıelegeçirecekolurlarsa,benibağışlamazlar.Karalistelerininenbaşındabenimadımvar.

—Nizam'ınenyakındostuydum.Senikorurum,evimegiripkarımıalmazlar.

—GözlerinidörtaçÖmer.Buadamlarıtanımıyorsunsen,tekdüşünceleriöçalmak.Dün,HasanSabbah'ınkellesinikurtardığıniçinsuçladılarseni;yarınCihan'ısakladığıniçinsuçlarlarvebenimlebirliktesenideöldürürler.

—Olsun,yinedebirlikteoluruz,kendievimizde!Kaderimdeseninleölmekvarsa,bunakatlanırım.

Cihandoğruldu:

—Benkatlanmam!Benbusarayda,banasadıkadamlarlabirlikteartıkbanaaitolanbirkentteyaşıyorum.Sonunakadarsavaşacağım,öleceksembirsultangibiölürüm.

—Sultanlarnasılölürlermiş?Zehirlenerekmi,boğularakmı,.boğazlanarakmı?Yoksadoğururkenmi?Şatafat,felaketiönlemez.

Uzunsüresessizcebakıştılar.SonraCihanyaklaşarakÖmer'indudaklarına,ateşliolmasınaçalıştığı,birbusekondurdu.Kısabirsüreonunkollarındakaldı,amaÖmerkendiniçekti.Bunabenzervedasahnelerinedayanamıyordu.Sonbirkezyalvardı:

—Aşkımızaenufakbirönemvermeyedevamediyorsan,benimlegelCihan.Bahçedesofrakurulu,SanDağlar'dankopupgelenhafifbiresintivar.İkisaatiçindesarhoşolupgideryatarız.Hizmetçilere,İsfahansahipdeğiştirirkenbiziuyandırmamalarınıtembihederim.

XXII

Ogeceİsfahanrüzgârlarıkayısıkokuyordu.Amasokaklarölüydü!Hayyamrasathanesinekapanmıştı.Genelde,orayagirer,gözlerinigökyüzünediker,usturlabınınpürüzlütekerinielinealıpdünyayıunuturdu.Amabukezöyleolmamıştı.Yıldızlarsessizdi,nebirmüziksesi,nebirmırıltı,nedesırverme...

Ömerısraretmedi,susmalarıiçinbirnedenleriolmalıidi.Evedönmeyekararverdi,ağıradımlarlayürüyordu.Ellerindekâhçimlerekâhasibirfidanakonançiytaneciklerivardı.

Şimdiışıklarısöndürmüş,yatağınauzanmıştı.KollarındahayalibirCihan,gözlerişaraptanveağlamaktankıpkırmızı...Solyanında,yerdebirsürahi,birgümüşkupaduruyor,eliyleuzanıpdüşüncelibiryudumalıyordu.Kendikendine,Cihanile,Nizamilehayalikonuşmalaryapıyordu.ÖzellikledeTanrıile.ÇözülmekteolanbuevreniO'ndanbaşkakimtutabilir?

Ömer,başıbuğulu,bitkin,ancakşafaksökerkendalabildi.Kaçsaatuyumuştu?Ayaksesleriyleuyandı.Güneşyükselmiş,perdearalığındangözlerinegirerolmuştu.Ancakozaman,kapınıneşiğindegürültüylegelmişolanadamıgördü.Uzunboylu,bıyıklıbiradamdı.Eliylekılıcınınkabzasınıokşuyordu.Başındakisarıkacıyeşilrenkteydi.OmuzlarınaNizamiyeordusununkısaüstlüğünüatmıştı.Hayyamesneyerek:

—Kimsin?Uykumubölmehakkınıneredenbuldun?diyesordu.

—Üstadım,beniNizamülmülk'ünyanındahiçgörmedinizmi?Onunmuhafızıidim,onungölgesiidim.BanaErmeniVartanderler.

Ömeranımsadı,amaiçirahatetmedi.Boynunadolanmışbirip,tabarsaklarınakadaronusıkargibiydi.Korktuğunubellietmekistemedi.

—Muhafızıvegölgesimidedin?Onukorumaksanadüşmezmiydi?

—Uzakdurmamıemretmişti.Öylebirölümüistediğinibilmeyenyok.Okatiliöldürsembilebirbaşkasıtürerdi.Efendimilekaderiarasınagirecekkişimiyim?

—Neistiyorsun?

—Geçengecebirliklerimizİsfahan'asızdı.Karargâhbizekatıldı.SultanBerkyarukkurtarıldı.Artıkburasıonunkenti.Hayyambirhamledeayağakalktı:

—Cihan!Bubirçığlıkveaynızamandakaygılıbirsoruydu.Vartanbirşeysöylemedi.Endişeliyüzü,askercetavrınahiçuymuyordu.

Ömer,gözlerindesankikorkunçbiritirafgördü.Subaymırıldandı:

—Onukurtarmayıçokisterdim.YüceHayyam'aeşinisağsalimgetirmekleövünmüşolacaktım.Amageçkalmıştım.Bütünsarayhalkı,askerlertarafındanöldürüldü.

Ömersubayınüzerineatıldı:

—Banabunuhabervermekiçinmigeldin?

Öbürününelihâlâkılıcınınkabzasındaydı.Kınındançıkarmadı.

İfadesizbirsesledevametti:

—Benbaşkabirşeyiçingeldim.Nizamiyesubaylarıseninölmengerektiğinekararverdiler.Arslanıyaraladığıntakdirde,işinibitirmekgerekirdiyorlar.Seniöldürmegörevibanaverildi.

Hayyamanidenduruldu.Sonandavekarınıkaybetmemek!«İnsankaderininbudoruknoktasınaulaşmakiçinyaşamlarınıfedaetmişnicebilgevardır!Yaşamakiçinsavunmayageçecekdeğildi.Aksine,korkusununhersaniyeazaldığınıhissediyor,dahaçokCihan'ıdüşünüyordu.Onundavakurkaldığındanemindi.

—Karımıöldürenleriaslaaffetmezdim,ömürboyuonların.düşmanıolurdum,gününbirindekazığaoturtulacaklarınıdüşlerim.Bendenkurtulmakistemektehaklısınız.

—Benimdüşüncembudeğilüstadım.Kararverenbeşsubaydık.Hepsiölümünüistedi,birbenmuhalifkaldım.

—Hataetmişsin.Arkadaşlarındahaakıllıcadavranmışlar.

—SeniNizamülmülkileçoksıkgördüm.Babaoğulgibiydiniz.Karınındavranışlarınarağmensenihepsevdi.Aramızdaolsaydı,senimahkûmetmezdi.Karınıda,seninhatırıniçinaffederdi.

Hayyamadamısüzdü,sankionuyenifarkedergibiydi:

—Mademölmemiistemiyorsun,öldürmeyenedensengeldin?

—Adaylığımıkoyanbenoldum.Diğerleriseniöldürürlerdi.Benimniyetimsenikurtarmak.Yoksaseninleböyledurupkonuşurmuydum?

—Arkadaşlarınanasılaçıklayacaksın?

—Açıklamayacağım.Gideceğim.Seninlebirlikte.

—Bunu,sankiuzunzamandanberiverilmişbirkarargibi,nekadarsakincesöylüyorsun!

—Amadoğru.Bendüşünmedenhareketetmiyorum.Nizamülmülk'ünensadıkhizmetkârıidim,onainancımtamdı.Tanrıisteseydi,onukorumakiçincanımıverirdim.Amaçokeskidenberi,Efendimöldüğütakdirdeneoğullarına,nevârislerinehizmetetmemek,askerliktenayrılmakkararıvermiştim.Ölümbiçimi,onasonbirhizmettebulunmamıgerektirdi:Melikşah'ınölümündebenimdeparmağımvarvebundanpişmanlıkduymuyorum.Vasisine,atasına,onudoruğaçıkartmışadamaihanetetti,ölmeyihaketmişti.Öldürmemgerekti,yinedekatilolmadım.Birkadınıaslaöldürmezdim.ArkadaşlarımHayyam'ıdakaralisteyealınca,yaşambiçimimideğiştirmenin,birkeşişyadagezginciozankılığınagirmeninsırasıgeldidiyedüşündüm.Benidinlersenüstadım,alacağınıalvebiranevvelbukenttenuzaklaşalım.

—Nereyegitmekiçin?

—İstediğinyere.Heryerdepeşindengelirim,birmümingibi.Kılıcımhizmetindedir.Ortalıkyatışıncadöneriz.

Subayatlarıeyerlerken,Ömerdeelyazmasıkitabını,yazıtakımını,matarasınıvebirkesealtınınıaldı.İsfahan'ıboydanboyageçtiler,batıdakiMazbinmahallesinekadaraskerlertarafındandurdurulmadılar.Vartan'ıntekbirsözüilekapılaraçılıyor,nöbetçilersaygıileyolaçıyorlardı.Budenlikolaylık,Ömer'intuhafınagittiamayinedeyolarkadaşınasorusormadı.Şimdilikonagüvenmektenbaşkaçaresiyoktu.

Yolaçıkalıbirsaatolmuşolmamıştıki,çığrındançıkmışbirkalabalıkHayyam'ıneviniyağmalamayaveateşevermeyebaşladı.Öğledensonraolduğundarasathaneçoktanyerlebiredilmişti.AynıandaCihan'ınbedeni,Sarayduvarınındibindetoprağaverilmişti.

Yattığıyeribelirtenhiçbirişaretyoktu.

SemerkantElyazması'ndanbiralıntı:

"Üçarkadaş,İran'ınyüksekyaylalarındageziniyordu.Karşılarınabirparsçıktı.Yeryüzününenvahşiyaratığıidi.

"Parsüçadamauzunuzunbaktıveonlaradoğrukoşmayabaşladı.Birincisi,enyaşlı,enzengin,engüçlüolanıydı.Haykırdı:'Buyörelerinefendisibenim,banaaittopraklarıbirhayvanınaltüstetmesineaslaizinvermem.Yanındakiikiavköpeğiniparsınüzerinesaldı.Köpeklerparsıısırdılar,amabuonudahagüçlükıldı.İkiköpeğideöldürdüvesahiplerinesaldırdı,karnınıdeşti."

Nizamülmülk'ünkısmetinedüşenbuydu.

İkincisikendikendine:Benbirbilimadamıyım,herkesbenisayar,nedenkaderimibirparslaköpeklereterkedeyim?dedi,arkasınıdönereksavaşınsonucunubeklemedenkaçıpgitti.Ogündenberibirmağaradandiğerine,birkulübedendiğerine,parsonuizliyorinancıiledolaşıpduruyor.

ÖmerHayyam'ınkısmetinedüşenbuydu.

Üçüncüsübirimanadamıydı.Parsaelleriniaçarakyaklaştı,gözlerihükmediyor,ağzılafyapıyordu:'Butopraklarahoşgeldin.Arkadaşlarımbendenzengindi,onlarısoydun;bendengururluydu,başlarınıeğdirdindedi.Hayvandinliyordu.Büyülenmiş,yolagelmişgibiydi.Üçüncüadamonuevcilleştirmeyibecerdi.Ogündensonrahiçbirparsonayaklaşamadı,insanlardauzakdurdu."

SemerkantElyazmasışusonucavarıyor:"Karışıklıklarbaşlamayagörsün,kimsedurduramaz,kimsekaçamaz,bazılarıdayararlanmanınyollarınıarar.HasanSabbah,yeryüzündekivahşetievcilleştirmeyiherkesteniyibecermiştir.KendiminicikdiyarıAlamut'asığınmakiçin,çevresinekorkusalmıştır.

HasanSabbah;kaleyielegeçirince,onudışdünyadanyalıtlamakiçinçalışmalaragirişti.Herşeydenönce,düşmanınsızmasınıönlemekistiyordu.Akıllıcayapılmışbinalarveyöreninolağanüstüözelliklerisayesinde,ikitepearasındakigeçitlerikapattı.

AmaHasaniçinbukadarıyeterlideğildi.SaldırıileAlamut'uelegeçirmekolanaksızbileolsa,saldırganlaronuaçlığavesusuzluğamahkûmedebilirlerdi.BuçoğukuşatmanıneldeettiğisonuçolmuşturveAlamutkalesipekaziçmesuyukaynağınasahipolduğuiçin,zayıftır.Büyükİmambunundayolunubuldu.Suyunukomşuderelerdenalacakyerde,dağlarıdelerek,görülmedikboyutlardasarnıçlaryerleştirtti.Yağmurvekarsularınıbusarnıçlardatoplattı.Kaleninkalıntılarıgezildikte,Hasan'ıninzivayaçekildiğibüyükodada,boşaldıkçadolanvedoldukçasularıaslataşmayan"mucizehavuz"ugörmekmümkündür.

Erzakiçinde,Büyükİmam,içindeyağ,sirkebalmuhafazaedilenkuyularaçtırdı.Biryılyetecekkuruyemişler,kuzuyağı,kavurma,arpa,koydurtmayıihmaletmedi.Buncaerzak,kuşatmacılarındayanmagücünüaşıyordu,özelliklekışaylarınınoncasertgeçtiğiyörede...

BöyleceHasan,kusursuzbirkalkanasahipolmuştu.Buönlemlerlemutlakbirsavunmasilahıedindi.Kendisinebağlıfedailerledemutlakbirsaldırısilahına!Ölmeyehazırolanakarşınegibiönlemalınabilir?Hertürlüsavunmacaydırıyadayanıyorduvebilindiğigibiönemlikişiler,hersaldıranıkorkutacakyapıdamuhafızlarasahipti.Amasaldırganölmeyehazırise?Şehitolmaklacennetinkapılarınıaçtığınainanmışsa?Büyükİmam'ınşusözleriaklındanhiççıkmıyorsa:"Sizbudünyaiçindeğil,ötekidünyaiçinyaratılmışsınız.Hiçbalık,denizeatılmatehdidindenkorkarmı?Helefedai,kurbanedeceğiadamınçevresinesızabilmişse?Onudurduracakhiçbirşeyyapılamaz.GününbirindeHasan,valilerdenbirine:"BenSultankadargüçlüdeğilimama,sanaonunverebileceğindendahafazlazararveririm!diyeyazmıştı.

AklagelebilecekenesaslısavaşaraçlarıiledonananHasanSabbah,kalesineçekilmişvebirdahaoradanhiçayrılmamıştı.Yaşamöyküsünüyazanlar,ömrününsonotuzyılındaevindenikikez,odadamaçıkmakiçinayrıldığınıyazmışlardır.Sabahakşam,yıpranmışamaasladeğiştirmediğibirhasırınüzerindeoturur,öğretir,yazarvefedailerinidüşmanınpeşinesalardı.Gündebeşkez,aynıhasırınüzerinde,ziyaretçileriilebirliktenamazkılardı.

Alamutkalıntılarınıhiçgezmemişolanlarasöylemekgerekirse,bukalesadecezoralınanbiryer,birkayanıntepesindebirkentienazındanbirkasabayıbarındıracakbüyüklüktebiryaylaolmaktanibaretolsaydı,tarihtebudenliünsalmazdı.Haşhaşilerdönemindedoğudakidarbirtüneldenaşağıkaleyevarılırdı;meydanıgeçtiktensonrayukarıkaleyeulaşılırdı.Yukarıkale,yatıkbirşişeyebenzerdi,genişyanıdoğuda,daryanıbatıdaydı.Daryanısıkıkorunurdu.Hasan'ınevi,iştebudarboğazınuçundaydı.Tekpenceresibiruçurumaaçılırdı.Kaleiçindekaleidi

İşlettiğikanlıcinayetler,çevresindeoluşanefsane,tarikatıvekalesinedeniyle,Haşhaşilerinbüyükİmam'ı,Doğu'daveBatı'dasüreklikorkusalmıştı.Herİslamkentindeyüksekgörevlileröldürülmüş,haçlılardaönemlikayıplarvermişti.Amaterörün,önceAlamut'tahükümsürdüğü,genellikleunutulmaktadır.Sıkıyönetimdenbeterneolabilir?İmamHazretleri,müminlerininhersaniyesinikendisidüzenlemekiddiasındaydı.Nekadarçalgıaletivarsayasaklanmıştı;enküçükbirkavalderhalateşeatılır,sahibiprangayavurulur,kırbaçlanırvesonundatopluluktanatılırdı.İçkinincezasıdahaağırdı.Hasan'ınözoğlu,birakşambabasıtarafındançakırkeyifyakalanınca,ölümemahkûmedilmişti;annesininyalvarmalarınakarşınsabahakarşıkafasıuçurulmuştu.İbretolsundiye!Hiçkimse,tekbiryudumşarapiçemezolmuştuböylece.

Alamutadaleti,çabukişleyen,baştansavmabiradaletti.Anlatıldığınagöre,Hasan'ınikincioğlu,biradamtarafındansuçlanmış,eğrisi,doğrusuaraştırılmadan,Hasansonuncuoğlununkellesiniuçurmuştu.Birkaçgünsonra,gerçeksuçluitirafetmiş,odakellesindenolmuştu.

Büyükİmam'ınyaşamöyküsünüyazanlar,adaletinivetarafsızlığınıgöstermekiçin,oğullarınınöldürülüşünüörnekgösterirler;bütünbucezalarsayesindeAlamuthalkınınörnekbirhalaldığını,ahlâkveerdemtimsaliolduğunubelirtirler.Bunainanmakzordeğildir.Yinedebazıkaynaklardan,buidamlarınertesigünü,Hasan'ıntekkarısınınvekızlarınınonakarşıçıktıklarını,Hasan'ınonlarıAlamut'dankovdurduğunuvehaleflerineaynışeyiyapmalarıtavsiyesindebulunarak,kadınetkisiiledoğruyoldansapmamalarıgerektiğinisöylediğiniöğrenmişoluyoruz.

Dünyadaneliniayağınıçekmek,çevredenkopmak,etrafındabirtaşvekorkuduvarıörmekHasanSabbah'ınsaçmadüşüidi.

Yinede,buboşluktanbunalmayabaşlamıştı.Engüçlükrallarınbilebirdelisi,birsoytarısıvardır.Katıhavayıyumuşatırlar.Çekikgözlüadamise,onanmazbiçimdeyalnızdı,kalesinekapanmış,evinekapanmış,içinekapanmıştı.Konuşacakkimsesiyoktu,sudankonular,sessizuşaklar,büyülenmişmüminlervardı.

Tanımışolduğubütüninsanlararasında,dostçadeğilsebilemertçekonuşabildiğitekinsanHayyam'dı.Onayazdı.Gururluifadesininardındakorkunçbiryeisvardı:

"Birkaçakgibiyaşayacağınyerde,nedenAlamut'agelmiyorsun?Seningibibendeacıçektim;şimdiiseacıçektiriyorum.Buradakorunursun,bakılırsın,sayılırsın.Yeryüzününbütünemirlerigelse,saçınıntektelinedokunamaz.MuazzambirkütüphanekurdumEnnadideeserleribulur,okur,yazarsın.Buradahuzurakavuşursun."

XXIII

İsfahan'danayrılalı,ÖmerHayyamtambirkaçakvebirparyagibiyaşadı.Bağdat'agittiğinde,Halifeonunhalkakonuşmayapmasınıyadakapısınayığılanhayranlarınıkabuletmesiniyasaklamış,Mekke'yegittiğinde,onakarşıolanlarağızbirliğiile"Hoşgörünmeumresi"yapmaklasuçlamışlar,Basra'dangeçtiğinde,Kadı'nınoğlu,nazikçeziyaretinikısakesmesiniistemişti.

Gelecekcansıkıcıgörünüyordu.Kimsedehasını,bilgisiniyadsımamaktadır;nereyegitse,okuryazarlar,aydınlarçevresinetoplanmaktadır.Gökyüzübilimine,cebire,tıbbahattadineaitsorularsormaktadırlar.Amagelişindenbirkaçgünyadabirkaçhaftasonraonakarşıkomplodüzenlenmektevehakkındainanılmayacakhikâyeleruydurulmaktadır.Onazındıkveyasapıkdenmekte,HasanSabbahileolanarkadaşlığıanımsatılmakta,Semerkant'dakigibibüyücülüklesuçlanmakta,konuşmalarınıyarıdakesenbozguncularüzerinesaldırtılmakta,onukonukedeceklerecezaverileceğitehditleriyapılmaktadır.Aslında,Hayyamdaısraraolmamaktadır.Havanınağırlaştığınıhissederetmezbirrahatsızlıkuydurarakortalardagörünmemektevehemenardındanpılıyıpırtıyıtoplamaktadır.Yenibirkentedoğru,oradakigünlerinindebiröncekikadarkısaverasgeleolacağıbilinciiçindeyolaçıkmaktadır.

YanındaVartan'danbaşkakimsesiolmadan,barınacakbirdam,birkoruyucuhattabirsanatseverarayışıiçindedir.Nizamınbağlatttığıyüklümaaşı,onunölümündenberialamadığıiçin,hükümdarların,valilerinyıldızfallarınabakarakgeçinmekzorundakalmaktadır.Hepsıkıntıiçindeolduğuhalde,parayıbaşeğmedenalmasınıbilmektedir.

Anlatıldığınagöre,Ömer'inbeşbinaltındinaristemesiüzerineşaşıranbirvezirin:

—Benbukadarparaalmıyorum,onubiliyormusun?deyişine,Hayyam:

—Çokdeğil,diyeyanıtvermiştir.

—Nedenmiş?

—Çünkübenimgibibilginlereyüzyıldabirrastlanır.Oysaseningibivezirlerden,heryılbeşyüzadetatanacakadambulunur.

Tarihçiler,vezirinkahkayıbasıptümistekleriniyerinegetirdiğiniyazarlar.Ömer'inyazdığıiseşudur:"Benimkadarmutlubirsultan,benimkadarmutsuzbirdilenciyoktur."

Aradanyıllargeçer.Hayyam,1114yılındaHorasan'ınbaşkentiMerv'dedir.Merv,ipeklikumaşlarıvebirsüredenberisiyasetyapmasıyasaklanmışmedresesiileünlüdür.Parlaklığınıyitirmişsarayınabirazcanlılıkkatmakisteyenyerelhükümdar,çevresineogünününlükişilerinitoplamakçabasındadır.BüyükHayyam'ınasılçekeceğinibilmektedir:İsfahan'dakinineşibirrasathanekurmasınıister.Ömer,altmışyediyaşınageldiğihalde,hâlâbunundüşünükurmaktadır,öneriyedörtellesarılır.Binabirtepeninüzerinde,birçiçekbahçesininortasında,BabıSencanmahallesindeyükselmeğebaşlar.

Ömer,ikiyıldanberimutludur,canlabaşlaçalışır;meteorolojidalındaşaşırtıcıdeneyleryapar,

gökyüzünüiyitanıdığıiçinbeşgünlükhavatahminlerindebulunur.Matematikalanındadaöncülkuramlargeliştirir;ÖklidgeometrisidışındakigeometrilerindâhibiröncüsüolduğununanlaşılmasıiçinXIX.yüzyılıbeklemekgerekecektir.Aynızamanda,Mervbağlarınınolağanüstüürünüsayesindeaşkagelip,Rııbaiyat'ınıyazmayısürdürmektedir.

Bütünbunların,tabiikibirbedelivardır...Saraytörenlerinekatılmak,herbayram,hersünnet,heravveyasavaşdönüşühükümdarasaygılarınısunmak,divan'dasıksıkhazırbulunmak,durumagörebirnükteyapmayayadabirdarbımeselsöylemeyehazırlıklıolmakzorundadır.Buişleronuyormaktadır.Bilginbirayıpostunabüründüğühissinekapılmaktanbaşka,çalışmamasasındadahaverimligeçirebileceğibirzamanıyitirmeninhuzursuzluğunuduymaktadır.

Üstelik,hiçhoşlanmadığıkişilerlekarşılaşmakolasılığıdabüyüktür.Tıpkı,onuçekemeyenbirinin,gençlikgünlerindeyazdığıbirdörtlüğübahaneedipkendisineçattığıosoğukşubatgünündeolduğugibi...Ogündivan'dasarıklılarçoğunluktadır.Hükümdar,ağzıkulaklarındaçevresinebakınıpdurmaktadır.

Ömergeldiğinde,dinadamlarınınpeksevdiğitartışmakonusuçoktanaçılmıştır"Dünya,bundaniyiyaratılabilirmiydi?"Bunu'evet'diyeyanıtlayanlarzındıklıklasuçlanmaktadırçünküYüceTanrı'nındahaiyisiniyapamadığınıimaetlikleriilerisürülmektedir.

İnsanlarbirbiriniçekiştirmekte,tartışmaktadır.Ömer,herbirininelyüzhareketinigözlemektedir.Amakonuşmacılardanbiri,onunadınıortayaatarvenedüşündüğünüsorar.Ömerhafifçeöksürür,dahakonuşmasınafırsatkalmadan,kenttebulunuşunasinirlenenMervKadısı,yerindenfırlarveonuparmağıilesuçlarcasına:

—BirAllahsızındinimizkonusundafikiryürütebileceğinibilmiyordum,der.

Ömerbezginamaaynızamandaendişelidir.Gülümseyerek:

—BanaAllah'sızdemekyetkisinisanakimverdi?Enazındanbenidinlediktensonrakonuş,der.

—Senidinlememgerekmez."YaptığımkötülüğükötülükleödetirsenSen,Senilebenarasındanefarkkalırki,söyle?"diyeyazansendeğilmisin?BöyleşeylersöyleyenadamAllahsızdeğilmidir?

Ömeromuzsilkti:

—Allah'ınvarolduğunainanmasaydım,O'nahitapetmezdim.

Kadıalaylısorar:

—Bubiçimdemi?

—Çetrefillisözlerlesultanlaravekadılarahitapedilir,Yaradan'adeğil.Tanrıuludur,bizimeğilipbükülmemize,yaltaklanmamızaihtiyacıyoktur.Benidüşünüryaratmıştır,bendedüşünüyorumvedüşünceminürününügizlemedenO'naaçıklıyorum.

TopluluktanonamasesleriyükselinceKadıtehditlermırıldanarakçıktı.Hükümdargüldüysedeendişelendi,bazıyerlerdebununacısınınçıkartılmasındanürküyordu.Yüzüasılınca,ziyaretçilerdağıldılar.

Ömer,Vartanilebirlikteevedöndüğünde,Sarayhayatınada,tuzaklarınada,kofluğunadasövüpdurdu.Kendikendine,Merv'denbiranönceayrılmayakararverdi;Vartanhiçtelaşlanmadı,üstadyedincikezgitmektensözediyordu.Ertesigünolduğundaise,sakinleşiyor,araştırmalarınakoyuluyordu.OgeceÖmer,kitabınaşunlarıyazdı:

Şarabakarşıversarığımı,Pişmanolma,yüntakkeyigeçirbaşına!

Sonrakitabınıherzamansoktuğuyeregizledi,yatağıileduvarınarasına!Uyandığındarubai'siniyenidenokumakistedi.Birsözcüğüdüzeltmekistiyordu.Kitabınıeliyleyoklayıp,buldu.Açtığında,uyurkensayfalarıarasınakonulmuşnotubuldu.HasanSabbah'tangeliyordu.

Ömerosaniye,elyazısını,imzayıtanıdı."Kâşankervansarayındakiarkadaşın,"diyordu.Kırkyılönce,aralarındaböylebirparolayıkararlaştırmışlardı.Okuduğundabirkahkahaattı.YanodadahenüzuyanmışolanVartan,Üstadınıneyineğlendirdiğinianlamayageldi.

—Sunturlubirdavetaldık.Ömürboyubakılacağız,konukedileceğiz,korunacağız.

—Hangihükümdartarafından?

—Alamuthükümdarı?Vartanirkildi.Kendinisuçladı:

—Bumektupburayakadarnasılgelebildi?Yatmadanöncebütünkapılarabaktım.

—Hiçkendiniyorma.Sultanlarvehalifelerbilekendilerinisavunmaktanvazgeçtiler.Hasansanabirhaberyadabirhançergöndermekisterse,eminolsanaulaşır.Kapınisterardınakadaraçıkolsunistersedemühürlü!

Vartanmektubuyüzününhizasınakaldırdı,kokladı,sonrabirkaçkezokudu:

—Buiblisbelkidehaksızdeğil.SeneniyiAlamut'takorunursun.ÜstelikHasansenineskidostun.

—ŞimdilikeneskidostumMervşarabı!

Ömerçocuksubirsevinçlekâğıdıbinbirparçayapıphavayafırlattıvesaçılmalarınabakarken:

—Oadamlaortakneyimizvarki?diyesordu.Benhayatıseviyorum,oölümü.Ben"Sevmesinibiliyorsan,güneşdoğmuşyadabatmışneumurun?"diyeyazıyorum.Oiseadamlarınaaşkı,musikiyi,şiiri,şarabıvegüneşiyasakediyor.Birdeüstelikcennetvaadetmeğekalkışıyor!İnanbana,kalesicennetinkapısıolsaydı,bencennettenvazgeçerdim.Busahtedincilerininineaslaayakbasmam.

Vartanoturdu,ensesinikaşıdı,sonra:

—Mademcevabınbu,ohaldebendesanaeskibirsırvereyimdedi.Acabahiçkendikendine,İsfahan'dankaçarkenaskerlerbizinedensafsaf,zorlukçıkarmadankoyuverdilerdiyedüşündünmü?

Hepmerakettim.Amayıllardırsendensadakatvesevgigördüğümiçin,geçmişikurcalamakistemedim.

—Ogün,Nizamiyesubaylarısenikurtaracağımıveseninlekaçacağımıbiliyorlardı.Bubenimtasarladığımplanınbirparçasıydı.

Konuşmasınısürdürmedenönce,Hayyam'ınkiylebirliktekendikadehinidoldurdu.

—Nizamülmülk'ünkendieliyleyazdığıkaralisteninbaşında,aslayakalayamadığımızadamın,HasanSabbah'ınadıyazılıydı.Cinayetinbaşsorumlusuodeğilmi?Planımbasitti.Alamut'asığınırsınümidiyleseninlegelecek,kimolduğumusöylemedenbeniyanınaalmanıistiyecektim.İslam'ıvetümdünyayıbuiblistenkurtarmafırsatıgeçecektielime.Amaokaranlıkkaleyeayakbasmamaktainatedipdurdun.

—Bütünbuzamaniçindeyinedeyanımdakaldın.

—Başlangıçta,sabretmekyeterlidirsandım.OnbeşkenttenkovulduktansonraAlamutyolunututmayarazıolabilirdin.Sonrayıllargeçti,sanabağlandım,arkadaşlarımdanherbiriİmparatorluğunbiryanınadağıldı.Bukonudakikararlılığımzaafauğradı.İşteşimdidesenÖmerHayyam,HasanSabbah'ınhayatınıikincikezkurtarıyorsun.

—Sızlanıpdurma,belkideseninkisinikurtardım.

—İnindeiyikorunduğubirgerçek.

Vartan'ıncanınınsıkılması,Hayyam'ıeğlendirdi:

—Oysasenbanaplanınısöylemişolsaydın,seniAlamut'agötürürdüm.

Vartanyerindenfırladı:

—Sahimisöylüyorsun?

—Hayır.Oturyerine.Sırfseniüzmekiçinsöyledim.Hasan'ınyapmışolduğuşeylerekarşınşuannehirdeboğulduğunugörsem,onukurtarmakiçinyinedeelimiuzatırdım.

—Bensekafasınısuyuniçindetutardım.Amadavranışıniçimirahatlatıyor.İşteböylebiradamolduğuniçinyanındakaldım.Bundanhiçpişmandeğilim.

Hayyamdostunuuzunuzunkucakladı:

—Hakkındakikuşkularımındağılmasındandolayıçokmutluyum.

Artıkyaşlandım,yanımdagüvenebileceğimbirineihtiyacımvar.Şuelyazmasıkitabımyüzünden.Sahipolduğumendeğerlişeyo!DünyayameydanokumakiçinHasanSabbahAlamut'uinşaetti:benisesadeceşukâğıttanşatoyuinşaettimamaAlamut'tançokyaşayacağınainanıyorum.Benimiddiam,benimövüncümdebu!Öldüğümdekitabımındeğerbilmezelleredüşmeolasılığıkadarbeniürkütenbirşeyyok!

TörenselbirtavırlakitabınıVartan'averdi.

—Açıpbakabilirsin,çünküartıksendekalacak!

Arkadaşıheyecanlandı:

—Bendenöncebuayrıcalığasahipolanoldumu?

—İkikişi.Biri,Cihan'dı.Semerkant'dakavgaettiğimizgece.DiğerideHasan'dı.İsfahan'daaynıodayıpaylaştığımızda.

—Onaodenligüveniyormuydun?

—Aslınıistersenhayır.Amacanımsıksıkyazmakistiyordu,sonundagörüpkitabınvarlığınıkeşfetti.Benyokken,gizlidenokuyabileceğiiçinaçıkçagöstermeyiyeğledim.Sırsaklayacağınadainanıyordum.

—Sırsaklamasınıçokiyibiliyor.Amadahaçokbunusanakarşıkullanmakiçin.

Şiirkitabı,geceleriniVartan'ınodasındageçiriroldu.Enufaktıkırtıdaeskiaskersıçrıyor,kılıcınadavranıyor,kulaklarınıdikiyordu.Evinherodasınıtektekkontrolediyor,sonrabahçeyeçıkıpevinçevresinidolaşıyordu.Dönüşündeyinedeuyuyamıyor,masasındakikandiliyakıyor,birdörtlükezberliyor,sonradaonunanlamınıçözmekveüstadınbuşiirlerihangikoşullardayazdığınıanlamakiçinderindüşünceleredalıyordu.

UykusuzgeçirdiğibirkaçgecedensonraaklınageleniÖmerdeiyikarşıladı.Sayfanın,Rubailer'denboşkalankısmına,bukitabınöyküsünüyazmakvebuyollaHayyam'ındahayatöyküsünüyazmışolmak.Nişapur'dakiçocukluğu,Semerkant'takigençlikyılları,İsfahan'daünkazanması,EbuTahir,Cihan,Hasan,Nizamvediğerleriiletanışması.Böylece,Hayyam'ıngözetiminde,bazendeonunyazdırmasıileöykününilksayfalarıyazılmışoldu.Vartansıkıçalışıyordu.Herseferinde,on,yirmikezbirbaşkasayfayayazıyor,sonraonuince,dikkatli,köşelibiryazıiletemizeçekiyordu.Amabuözengününbirinde,bircümlenintamortasındakalakalacaktı.

OsabahÖmererkenuyandı.Vartan'aseslendi,cevapalamadı.

Sevecenlikle,"Uykusuzbirgecedahageçirdi,"diyedüşündü.Dinlenmesiiçinüstelemedi,kendinebirkadehdoldurupbahçeyeçıktı.Çiçeklerinüzerindekiçiydamlacıklarınıüflemekleoyalandı,sonraolmuşdutlardankopardı,içkisinemezeyaptı.

Evedönmeğekararverdiğindebirsaatgeçmişti.Vartan'ınkalkmazamanıydı.Onasesleneceğineodasınagirdi.Vartan,boğazıkesilmiş,yerdeyatıyordu.Gözleriveağzı,sonbirçağrıdabulunmakistercesineaçıktı.

Masanınüzerinde,kandilileyazıtakımınınarasında,cinayetkamasıkıvrılmışbirkâğıdasaplanmışduruyordu.Ömer,kâğıdıalıpaçtı,şöyleyazıyordu:

"KitabınsendenönceAlamut'unyolunututtu."

XXIV

ÖmerHayyam,dostununölümüne,diğerlerineağladığıgibiaynıvakarla,aynısabırla,aynıacıileağladı."Aynışaraptantattıkamabendenikiüçkadehöncesarhoşoldular."

Amanedenyalansöylemeli?Ençokkitabınınkaybınaüzüldü.Gerçiyenibaştanyazabilirdi,virgülünekadaranımsayabilirdi.AmaHayyam'ın,kitabınınkaçırılmasındançıkarttığıbirdersvardı.Bundanböyleaslageleceğielindetutmayabakmayacaktı;nekendigeleceğininedeşiirlerininkini...

HayyambirsüresonraMerv'denayrıldı.Alamut'agitmeyiasladüşünmüyordudoğduğukentedoğruyolaçıktı."Artıkserseriliğesonvermeninsırasıgeldi.Nişapur,ömrümünilkdurağıidi,sondurağıolmasıdoğaldeğilmi?"diyordu.Artıkoradayaşayacaktı.Yakınları,kızkardeşi,saygılıbirenişte,yeğenleriveömrününsonbaharındabütünsevgisiniverdiğikızyeğeniilebirlikte,kitaplarınınarasında.Artıkyazıyor,ustalarınınkitaplarınıokuyordu.

Birgün,herzamanolduğugibiodasındaİbniSina'nınTedaviadlıkitabınıokurken,sağırbiracıiçiniyaktı.Elindekialtınkürdanısayfanınarasınakoydu,kitabıkapattı,yakınlarınıçağırıpvasiyettebulundu.Sonraduasınışusözlerlebitirdi:"Tanrım,elimdengeldiğinceSenialgılamakistedim.Seninhakkındabildiklerim,Sanaulaşmanıntekyoluolduysa,beniaffet!"

Gözlerinibirdahaaçmadı.4Aralık1131idi.ÖmerHayyamseksendörtyaşındaydı.18Haziran1048'deşafakvaktidoğmuştu.Odevirdedoğumtarihininbukadarkesinliklebilinmesigörülmüşşeydeğildi.AmaHayyambukonudabirgökbilimcininhassasiyetiiledavranmıştı.Annesindenbilgiedinmiş,İkizlerburcundanolduğunuanlamışvedünyayageldiğisaatteGüneş'in,Merkür'ünveJüpiter'inkonumlarınısaptamayaçalışmıştı.TarihçiBelh'tebildirmeküzerekendidoğumunuböylesaptamıştı.

ÇağdaşlarındanyazarNizamiAruzisöyleanlatır:

"ÖmerHayyam'a,ölümündenyirmiyılönceBelh'terastladım.KöleTüccarlarısokağındaoturaneşraftanbirininevindekonuktu.Ününübildiğimden,birsözünükaydetmeküzereonubirgölgegibiizledim.Böylece"Mezarımherilkbaharkuzeyrüzgârınınçiçeksaçtığıbiryerdebulunacak,"dediğiniduymuşoldum.Osırabusözcüklerbanasaçmageldi;amaonungibibiradamıngelişigüzelkonuşmadığınıdabiliyordum.Hayyam'ınölümündendörtyılsonra,Nişapur'dangeçtim.Birbilimustasınaduyulmasıgerekensaygıyıduyduğumdanmezarınıziyaretegittim.Birrehberbeniorayagötürdü.Mezarıbahçeduvarınındibindeydi,şeftalivearmutağaçlarınındallarıkabrinüzerineuzanmış,çiçekleriniboydanboyaüzerinedökmüştü.Kabrinüzerindesankiçiçeklerdenbirhalıvardı."

Denizdeboğulansudamlacığı,Topraktaeriyentozzerreciği,Budünyadangeçişimiznedirki?Değersizbirböcek,Birgöründü,biryokoldu.

ÖmerHayyamhaklıdeğil.Söylediğikadargeçiciolmadığıgibi,yeniyenivaroluyor.Enazından

dörtlüklerivaroluyor.Zatenşair,kendisiiçinistemeyecesaretedemediğiölümsüzlüğü,onlariçinistememişmiydi?

HasanSabbah'ınodasınagirmekayrıcalığınasahipolanlar,duvaroyuklarınınbirininönündekibirkafestebirkitabınsaklandığınıfarkedebilirlerdi.Okitabınneolduğunubilmezler,Büyükİmam'asormayacesaretedemezlerdi.Okitabı,sözleanlatılmasıolanaksızgerçekleriiçerenkitaplarınbulunduğubüyükkütüphaneyevermemesiiçinkendinegörenedenleriolduğunudüşünürlerdi.

Hasanseksenyaşındaöldüğüvakit,halefiolaraktayinettiğikişiİmam'ınodasınageçipoturmacesaretinigösteremedi,heledeesrarengizkafesihiçaçamadı.KurucularınınölümündenniceyılsonrabileAlamuthalkı,oturduğuyerinduvarlarındanbileürkmüşlerdir.Hayaletinerastlarızkorkusuile,artıkkimselerinoturmadığıosemttedolaşmaktanbilekorkarlardı.Tarikatçılarınyaşamları,Hasan'ınvermişolduğutalimatdoğrultusundasürüpgitmekteydi;topluluküyeleri,sürekliçilekeşdurumundaydılar.Hiçbirgevşeme,hiçbirrahatlamasözkonusudeğildivedışdünyayakarşıreisinölümüilehiçbirşeyindeğişmediğinigöstermekiçinbileolsadahafazlacinayetveşiddetoluyordu.

Bunagönüldenmikatlanıyorlardı?Hergeçengündahaaz.Mırıltılaryükselmeyebaşlıyordu.Hasan'ınsağlığındaAlamut'agelmişolan"eskiler"arasındadeğiltabii,onlarenufakbirgevşemeninağırcezalarlasonuçlanacağıkorkusunuüzerlerindenatmışdeğillerdi.Amabunlarınsayılangüngeçtikçeazalıyordu.Artıkkaledebunlarınoğullarıvetorunlarıdayaşıyordu.Gerçiherbirinindahabeşikteykenbeyinleriyıkanmış,Hasan'ındediklerineharfiyenuymalarıistenmiştiama,çoğugiderekkarşıkoyarolmuş,hayatıyaşamayabaşlamışlardı.Hattabazıları,tümgençliklerinihertürlüeğlenceninyasakolduğubirçeşitgarnizon-manastırkarışımıbuyerdenedengeçirdiklerinisorarolmuşlardı.Öylesineağırbircezagörmüşlerdiki,herkesinönündedüşüncelerinibelirtmemeyeözengöstermeyebaşlamışlardı."Tabiikiherkesinönünde,çünkügizlitoplantılarevlerdeyapılırolmuştu.Gençler,biroğul,birkardeşyadabirkocayıaslageridöndürmeyenbirgörevuğrunakaybetmişkadınlartarafındanteşvikedilirolmuşlardı.

Bugizli,bastırılmışözlemleridilegetirenbiradamortayaçıktısonunda.Ondanbaşkakimsebunacesaretedemezdi.Hasan'ınhalefolarakatadığıadamıntorunuidi;babasıöldüğündeTarikat'ındördüncüreisiolacaktı.

Kendisindenöncekilereoranlaavantajı,Kurucu'nunölümündensonradoğmasıveonundehşetiniyaşamamışolmasıydı.Hasan'ınodasınımeraklageziyorveodenliolmasabilebütündiğerlerigibibüyülenmişoluyordu.Hattabirkez,onyediyaşındaiken,yasakodayagirmiş,içerdebirturatmış,büyülühavuzayaklaşmış,buzgibisuyunaelinideğdirmişveElyazması'nındurduğuduvaroyuğununönünedikilmişti.Kitabıaçmakistemişsonravazgeçiparkaarkayürüyerekodadançıkmıştı.Builkziyaretinde,bukadarıyeterliydi.

Veliaht,Alamutsokaklarındadolaştığında,kendisineçokyaklaşmasalarbileyinedeçevresindetoplanıyorlardı.Birtakımdualarokuyarak...Veliaht'ındaadıSabbahgibiHasanidiamaonugörenler:"İşteKurtarıcı,işteMünci,nezamandırbeklenenkişi!"diyefısıldıyorlardı.Birtekşeydenkorkuluyordu:Eskilerinduygularınıbiliyor,veliahtınihtiyatsızcakonuşmalarındaniktidaragelmesiniönlemelerindenürküyorlardı.Gerçektendebabasıdilinitutmasınısöyleyipduruyorhattazamanzamanonudinsizliklesuçluyordu.Hattaanlatılanlaragörebabası,oğlununyandaşlarınınikiyüzellisiniöldürtmüş,ikiyüzellisinide,arkadaşlarınıncesetlerinisırtlarındataşımaklacezalandırarakAlamut'tankovmuştu.Amababalıksevgisindenbirnebzeciknasibinialmışolmalıydıki,HasanSabbah'ınyaptığınıyapmadı.

Baba1162yılındaöldüğünde,asioğluhiçbirzorluklakarşılaşmadanonunyerinegeçti.Uzunzamandanberiilkkez,Alamut'unloşsokaklarındagerçekbirbayramyaşandı.

Amaacababeklenilen"Kurtarıcı"omuydu?Acılarıdindirecekomuydu?Oisehiçbirşeysöylemiyordu.AlamutsokaklarındadüşüncelidüşüncelidolaşmayadevamediyoryadaKirman'lıkütüphanecininsevecenbakışlarıaltındasaatlercekütüphaneyekapanıyordu.

Birgün,kararlıadımlarlaHasanSabbah'ındairesinegitti,hızlakapıyıaçtı,duvardakioyuğunönündedurupbütüngücüilekafeskapağaasıldı.Kafesyerindençıktı,tozvetaşparçacıklarıyeresaçıldı.Hayyam'ınkitabınıaldı,üzerinevuruptozunuyokettivekoltuğununaltınasokup,odadançıkıpgitti.

Sonra,odasınakapanıpokuduğunu,tekrartekraryenidenokuduğunuanlattılar.Budurumyedigünsürdü,yedigününsonundatümAlamuthalkınıntoplanmasınıemretti.Kadın,erkek,çocuk,hepsinialabilecektekyerolanmeydandatopladılar.

Günlerden8Ağustos1164'tü,Alamutgüneşibaşlaraveyüzlerevurmuştuamakimsekorunmayıdüşünmüyordu.Batıyönündebirkürsüdikilmiş,dörtbiryanınamuazzambayraklarasılmıştı:birikırmızı,biriyeşil,birisarıvebiribeyaz.Bakışlaroyöneçevrildi.

Birden,Ogöründü.Karbeyazıbirgiysiiçindeydi,gençveufaktefekolankarısıarkasındaduruyorduveyüzüaçıktı.Gözleriniyeredikmiş,yüzüsıkılmaktanalalolmuştu.Bugörüntüsonkuşkularıdayoketti,herkes:"KurtarıcıO,"diyemırıldandı.

Vakurbirbiçimdekürsüyeçıktı,müminlerineselamverdiveyeryüzündeogünedekduyulanentuhafkonuşmayıyaptı:

—Dünyadaoturanherkesesesleniyorum:Cinler,insanlarvemelekler!Çağdaşİmam'ınızsizikutsuyor,geçmişvegelecekbütüngünahlarınızıafediyor.Şeriat'ıkaldırdığınıilânediyor,çünküDirilişvaktidirTanrısiziŞeriatilezorakoştu,cennetihakedesinizdiye.Hakettiniz.BugündenitibarencennetsizindirArtıkŞeriatyok.Bütünyasaklarkaldırılmıştır!Bütünmecburiyetleryasaklanmıştır!Beşvakitnamazyasaktır.MademkiartıkcennetteyizveTanrıilesürekliiletişimhalindeyiz,ohaldesadecebelirlisaatlerdeO'nabaşvurmamızagerekyok;beşvakitsecdeetmektedirenecekolanlarDiriliş'einanmayanlardır.Artıkduaetmek,secdeetmek,inançsızlıktır!"

Kur'an'ıncennetiniçkisidiyenitelediğişarâbaizinçıkmıştı,içmemekgünahtı.

OtarihteyaşamışolanbirAcemtarihçisi:"Önünegelensazçalmayahattaminberinbasamaklarınaçıkıpşarapiçmeyebaşladı,"diyeyazar.HasanSabbah'ınŞeriatadınauyguladığısıkıyönetimetepkiydibu.Dahasonra,Kurtarıcı'nınhalefleri,onunbumesihçicoşkusunuılımlaştırmışlardıamaAlamutbirdahaaslaeskisigibiolmamıştı.Hayatdahayaşanırbiçimegirmişveİslamkentlerinidehşetedüşürencinayetlersonbulmuştu.İsmaili'lersondereceköktencibirtarikatikenörnekbirhoşgörüsergilerolmuşlardı.

Kurtarıcı,Alamut'lularaveçevrehalkınaiyihaberiverdiktensonraAsyaveMısırdakiİsmailitopluluklarınaelçilergönderdiveonlaraeliyleimzaladığıbelgeleryolladı.Elçileri,herkesinkurtuluşukutlamalarınıistediler.Kurtuluşgünü,üçayrıtakvimegöresaptanıyordu:PeygamberinHicritakvimi,Makedonyalıİskender'intakvimiveherikiâleminendeğerlibilgini;Nişapur'luÖmer'intakvimi.

Alamut'da,KurtarıcıSemerkantElyazması'nınbirbilgekitapolaraksaygıgörmesiniemretmişti.San'atkârlarkitabıresimler,minyatürlerilesüslemişler,altınmahfazısınıbirkuyumcugibiişlemislerdi.Hiçkimsekitabıkopyaetmekizninesahipdeğildi.Kitap,kütüphanedesürekliolarakbirrahleninüzerindeduruyordu,merakedenlergelipbakıyordu.

OgünekadarHayyam'ınsadecegençliğindeihtiyatsızcakalemealdığıbirkaçdörtlüğübilinmekteydi.Ogündensonra,diğerlerideöğrenildi,ezberlendi,tekraredildivebazılarıciddideğişikliklereuğradı.Otarihtetuhafbazıolaylardaoldu:Şairlerbaşlarınadertaçabilecekşiirleryazdıklarıhersefer,onlarıHayyam'ayüklüyorlardı.BöyleceHayyam'ınRubaiyat'ınayüzlercesahtesieklendi.Öyleki,kitababakmadan,eğrisinidoğrusundanayırmakolanaksızlaştı.

AcabaAlamutkütüphanecileri,ElyazmasıKitabınöyküsünü,Vartan'ınbıraktığıyerdenKurtarıcı'nınemriylemiyazmayadevametmişlerdi?Hayyam'ınölümündensonraHaşhaşilerietkilemişolduğunuvedeğişmelerenedenolduğunubuKitap'tanöğreniyoruz.Olaylaryüzyılbubiçimdesürüpyazıldı,sonrabirdenanidenkopuverdi.Moğollarınistilasıbaşlamışa.

CengizHanyönetimindekiilkakın,hiçkuşkusuzDoğu'dakienyıkıcıakındı.Pekin,Buhara,Semerkantgibiünlükentleryerlebiredilmiş,halkıöldürülmüş,insanlarıhayvangibiboğazlanmış,kadınlarısubaylarapeşkeşçekilmiş,esnafköleleştirilmiş,geriyekalanlarkılıçtangeçirilmişti.Sadece,BüyükKadı'nınçevresindekiazınlıkkurtulmuş,birsüresonraKadıdaCengizHan'abağlılığınıilânetmişti.

Bufelaketekarşın,Semerkantyinedeayrıcalıklıbirkentgibiydiçünkübirsüresonra,buenkazıniçindenyükselerekTimurlenk'inbaşkentiolacaktı..Oysakendinitoparlayamayannicekentvardı.Özellikle,dünyanınbukesimindekibütünkültüreletkinliklerinyoğunlaştığıHorasan'ınüçbüyükmerkeziMerv,BelhveNişapurbudurumdaydı.BunaRey'ideeklemekgerekir.Doğu'dakiTıpmerkezisayılanbukentinadıbileunutulacaktır.Yerinebirbaşkakentin,Tahran'ınyükseldiğinigörmekiçinyüzyıllarbeklemekgerekecektir.

Alamut'uyokeden,akınlarınikincisiidi.Dahaazkanlıamadahabüyükbirakındı.MoğolbirliklerininbirkaçayfarklaBağdat'ı,Şam'ı,Polonya'dakiKrakovi'yiveÇin'dekiTzeçuan'ıyokettiğibilinince,ogünleriyaşayanlarınkorkusukolaylıklaanlaşılır.

Yüzaltmışyılboyunca,bütünistilacılarakafatutmuşolanHaşhaşilerkalesi,teslimoluverdi.CengizHan'ınTorunuHulaguHan,buaskeridehayapıtınışahsengörmeğegeldi,hattaefsaneyeinanılacakolursa,HasanSabbah'tanberikorunmuşerzakbuldu.

HulaguHan,subaylarıylaçevreyidolaştıktansonra;askerlerineherşeyiyıkmalarını,taşüzerinetaşbırakmamalarınısöyledi.Kütüphanebuemrindışındatutulmadı.Ancakorayıateşevermedenönce,Cüveyniadlıotuzyaşındakibirtarihçininiçeriyegirmesineizinverdi.Cüveyni,Hulagu'nunemriyleDünyaFatihi'ninTarihi'niyazmaktaydı.Buyapıt,günümüzdebile,Moğolistilalarıkonusundaendeğerlikaynaktır.İştebuadam,onbinlercekitabın,elyazmasınınbulunduğubuyeregirebildi.KapınındışındabirMoğolsubayıvebirelarabasıtutanbiraskerbekliyordu.Buelarabasınınalabildiğikadarkitapkurtarılabilecek,gerisiateşeverilecekti.Kitapları,hattabaşlıklarınıbileokumaksözkonusudeğildi.

İnançlıbirSünniolanCüveyni,ilkişininKelamıKadim'ikurtarmakolduğunudüşündü.Bunedenle,hepaynıyerdeolduklarıiçinkolaycasaptanabilennekadarKur'anvarsatoplayıp,elarabasınakoydu.

Arabanerdeysedolmuştu.Şimdineyiseçmeliydi?Birduvaragitti,oradakikitaplar,diğerraflardakilerdendahadüzgünduruyordu.HasanSabbah'ınotuzyıllıkgönüllüçilekeşliğisırasındayazdığıçeşitliyapıtlarıvardı.Aralarındansadecebiriniseçti,bukendiyazdığıkitabadaaktaracağı,Hasan'ınözyaşamıileilgiliyazılardı.AyrıcayeniveiyibelgelenmişbirAlamuttarihibuldu.OdaKurtarıcınınöyküsünüanlatmaktaydı.Bunualmaktaivecenlikgösterdi,çünküTarihinbukesimini,İsmaililerdışında,kimsebilmiyordu.

Cuveyni'ninSemerkantElyazması'ndanhaberivarmıydı?Herhaldeyoktu.Varlığındanhaberiolsa,ararmıydı?Bilinmiyor.Anlatıldığınagöre,birsüresimyacılıkvebüyücülükleilgiliyapıtadalmışvesaatiunutmuştu.OnasaatihatırlatmayagelenMoğolsubayı,zırhabürünmüş,başınadabirmiğfergeçirmişti.Elindebirmeşaletutuyordu.Acelesiolduğunugöstermekiçinmeşaleyitozlubirsürütomarayaklaştırdı.Tarihçiısraretmedi,hiçbirseçmeveayıklamayapmaksızınellerinevekoltukaltlarınanealabildiysealdı,YıldızlarınveSayılarınSonsuzGiziadlıkitapyeredüştüğündeeğilipyerdenkaldırmadı.

Haşhaşilerinkütüphanesiyedigünyedigeceyandı.Niceyapıtyokoldu,tekbirnüshasıbilekalmadı.Bunların,evrenineniyikorunangizleriniiçerdikleriilerisürüldü.

Çokuzunsüre,SemerkantElyazması'nınAlamut'takülolduğunainanıldı.

ÜçüncüKitap

BirinciYılınSonu

XXV

Burayakadar,kendimdenazsözettim.Amacım,SemerkantElyazması'nın,Hayyam'ı,onuntanıdığıkişileri,yaşadığıolaylarınasılanlattığınıgöstermekti.Şimdiiş,Moğollardönemindekaybolanbiryapıtın,çağımızınortasındanasılortayaçıktığını,onuelegeçirmekiçinnegibiserüvenleryaşadığımıvehangirastlantısonucukaybolmadığınıöğrendiğimianlatmayakaldı.

Adımısöylemiştim:BenjaminO.Lesage.FransızadınabenzesedeAmerikalıyım.Marylandeyaletinde,AtlantiğinküçükbiruzantısıolanChesapeakkörfezinde,Annapolis'tedoğmuşum.Atalarım,XIV.LouiszamanındaFransa'dangöçetmişbirHuguenot[2]ailesi.Fransaileilişkilerimbuuzakakrabalıktanibaretdeğil.Babambuilişkilericanlandırmayaçalıştı.Ailekökenikonusundaherzamanhafifbirsaplantısıvardı.Okuldefterine"Soyağacım,kaçaklarınsalınıyapmakiçinmiyıkıldı?"diyeyazmışveFransızcaöğrenmeyekoyulmuştu.SonrabüyükbirheyecanvebüyükbirresmiyetleAtlantiğigeçmişti.Zamansaatinintersiyönünde!

Bugeziyılınıçokkötüyadaçokisabetlibiçimdeseçmişti.9Temmuz1870'deScotiagemisiyleNewYork'tanayrılıp,18'indeCherbourg'a,19TemmuzakşamıdaParis'evardı.Tamogün,öğlesaatindesavaşpatladı.Geriçekilme,bozgun,istila,açlık,Komün,kıyım,bundankötüsüherhaldedüşünülemezdi.Amaoyıl,aynızamandaanılarınınengüzelyılıydı.Nedenyadsımak?Kuşatılmışbirkenttebulunmanınmanyakçakeyfi,başkaşeydi.Sınırlardüştüğündebarikatlaryükseliyor,kadınlarveerkeklerilkelklanhayatınınzevkiniyaşıyordu.Annemvebabam,Annapolis'edöndüklerinde,gelenekselyılbaşıhindisininbaşında,Paris'teyılbaşıgecesiHaussmannBulvarı'ndakiİngilizkasapRoos'tankilosukırkfrangaaldıklarıfilhortumununasılyediklerinianlatırlardı.

Henüznişanlanmışlar,ertesiyılevleneceklermiş.Sağdıçlarısavaşolmuş.Babamanlatırdı:"Paris'eayakbasarbasmaz,sabahlarıBoulevarddesItaliens'dekiCafeRiche'egitmealışkanlığıedinmiştim.Koltuğumunaltınabirsürügazetealırdım:LeTemps,leGaulois,leFigaro,laPresse.Masayaoturur,hersatırınıokurdum.Anlayamadığımsözcükleridefterimenoteder,dönüştebizimbilgiçkapıcıyasorardım.Üçüncügündü,kırbıyıklıbiradamgelip,yandakimasayaoturdu.Onundabirsürügazetesivardıama,birsüresonraonlarıbirkenarabırakıpbanabakmayabaşladı.Sankibirsorusormakistiyordu.Sonundadayanamadı,kısıkbirseslebenimlekonuşmayabaşladı.Bireliylebastonununtopuzunukavramış,diğerelininparmaklarımermermasanınüzerindepiyanoçalıyordu.Benimgibigenç,görünüştesağlıklıbirininvatanısavunmakiçinnedencepheyegitmediğiniöğrenmekistiyordu.Sestonunazikamakuşkucuidivenotdefterimekaçamakbakışlarfırlatıyordu.Anlatmamagerekkalmadı,konuşmambenieleverdi.Adamözürdiledi,benimasasınadavetetti.LaFayette'den,BenjaminFranklin'den,Tocqueville'densözetti,sonradauzunuzungazetelerdeokuduklarınıaçıklamayabaşladı.Gazeteleregöre:'Busavaş,birliklerimiziçinBerlin'ebirgeziyapmaktanibaret'idi."

Babamonakarşıçıkacakolmuş.HernekadarFransızlarilePrusyalılarıngüçlerinikıyaslayabilecekdurumdaolmasada,AmerikanİçSavaşı'nakatılmış,Atlanta'dayaralanmıştı.Anlatmayadevametti:"Savaşlarınhiçbiribirgezintideğildirdiyebilecekkonumdaydım.Amauluslaröylesineunutkan,barutöylesineayartıcıdırki,tartışmaktankaçındım.Zatentartışmanınneyerinesırasıydı.Adamdüşüncemisormuyordu.Arasıra'Öyledeğilmi?'diyor,bendebaşımlaonaylıyordum.Hoşbiradamdı.Böylecehersabahbuluşmayabaşladık.Benherzamankigibiazkonuşuyordum,odabir

Amerikalınıngörüşlerinibudenlipaylaşmasındanmutlulukduyuyordu.Budenlicoşkulu,monologunundördüncügününde,benievineyemeğeçağırdı.Benimherzamankigibionaylayacağımdaneminolarak,ağzımıaçmamafırsatvermedenbirarabaçevirdi.Pişmanolmadığımıitirafetmeliyim.AdıCharlesHubertdeLuçayidiveBoulevardPoissoniere'debirkonaktaoturuyordu.İkioğluaskerealınmıştıvekızı,seninannenolacaktı."

Kızonsekizyaşındaydıvebabamondanonyaşbüyüktü.Vatanseverlikatmosferiiçinde,birbirleriniuzunuzunsüzmüşlerdi.7Ağustos'tanitibaren,birbiriardınaüçbozgundansonra,savaşınkaybedildiğianlaşılmıştı.Vatantoprağıtehlikedeydi.Dedem,giderekkonuşmazolmuştu.Kızıvegelecektekidamadıüzüntüsünüyatıştırmakisterlerken,kendiaralarındadabirgizlianlaşmaoluşturmuşlardı.Artıkhangisininsözebaşlayacağı,doktorlukyapmayakalkışırkennegibigerekçelerilerisürecekleribirbakışmalarıylasaptanabiliyordu."Kocasalondailkkezbaşbaşakaldığımızda,aramızdabirölümsessizliğioldu.Sonradaölesiyegülmeyebaşladık.Birlikteoncazamanbiraradabulunmuştukamabirbirimizledoğrudankonuşmadığımızıyenifarketmiştik.İçten,çocuksu,rahatbirgülüştübizimkisiamadevametmesiyersizkaçardı,ilksözübenimsöylememgerekiyordu.Anneninkucağındabirkitapvardı.Neokuduğunusordum."

SanırımÖmerHayyam,yaşamımaoangirdi.Hattadoğumumanedenoldudiyebilirim.Annem,1867yılında,İmparatorlukMatbaasındabasılan,İran'dakiFransaBüyükelçiliğieskiçevirmeni.B.NicolastarafındanFarsça'dançevrilmişHayyam'inDörtlüklerinialmışmış.Babamiseberaberinde,EdwardFitzgerald'ın1868baskısıÖmerHayyam'ınRubaiyat'ınıgetirmişmiş.Babamdiyorduki:"Annennekadarmemnunolduğunu,benimkadarsaklayamadı.İkimizdeyaşamlarımızınbirleştiğindenemindik.Bununbasitbirrastlantıolduğu,aklımızabilegelmemişti.Ömer,bizeoan,kaderinbirişaretigibigeldi.Bunugörmezliktengelmekgünaholurdu.Gerçi,içimizdekifırtınayıdışavurmadık,konuşmamızışiirlerüstünesürdürdük.Buyapıtınyayınlanmasını,III.Napolyon'unemretmişolduğunuannendenöğrendim."

İşteosıralar,AvrupaÖmer'ikeşfebaşlamıştı.Gerçibirtakımuzmanlardahaönceondansözetmişlerdi.Cebirçalışmaları1851'deParis'teyayınlanmış,bazıdergilerdehakkındayazılarçıkmıştıama,Batılılaronuhenüztanımıyordu;Doğu'daise,Hayyam'dangeriyenekalmıştı?Birisim,birkaçefsane,yapımıkimeaitolduğubilinmeyenbirkaçdörtlükveüzeriörtülübirgökbilimcilikünü!

BirİngilizozanıolanFitzgerald,1859'da,çevirdiğiyetmişbeşadetdörtlüğüyayımladığında,ilgiyaratmadı.Kitapikiyüzelliadetbasıldı.Yazarıbirkaçınıdostlarınavermiş,gerisiyayımcıBernardQuaritch'indeposundakalakalmıştı.FitzgeraldFarsçaöğretmenine"PooroldOmar","ZavallıÖmerkimseyiilgilendirmiyor,"diyeyazmıştı.İkiyılsonra,yayımcıindirimlisatışyapıpkitaplarıeldençıkartmakistedi.Rubaiyat,beşşilingdenbirpeniyeinerek,altmışkatdüşüşgöstermişti.Bufiyatabileazsatılmıştı,ikieleştirmeninonukeşfettiklerigünekadar!Onuokuyuphayrankalmışlardı.Altıkitapsatınalıpdostlarınaarmağanverdiler.İlginindoğmaktaolduğunusezinleyenyayımcı,fiatıikipeniyeyükseltiverdi.

İngiltere'densongeçtiğimde,artıkzenginbiradamolarak

Piccadilly'eyerleşmişolanaynıQuaritch'tenoilkbaskıdanbirinisatınalmakiçindokuzyüzsterlingvermekzorundakaldığımıdüşünüyorumda...

Amayinede,kitapLondra'dahementutulmadı.Paris'tengeçmesigerekti.M.Nicolaskitabıçevirdi,TheophileGautierMoniteurÜniversel'de"Hayyam'ınDörtlükleriniokudunuzmu?"diyetanıtımını

yaptı.Anglo-SaksondünyasındaFitzgeraldve"ZavallıÖmer"innihayetgünışığınaçıkabilmeleriiçin,ErnestRenan'ınşöyleyazmasıgerekti:"İslamdogmatizmiiçindeİran'ınözgürdehasınınneolduğunuanlamakiçin,belkideincelenecekenilginçkişiHayyam'dır."

Uyanışkorkunçoldu.Birgüniçinde,Doğu'nuntümgörüntüleriHayyam'ınadıçevresindebuluştu,çevirilerbirbiriniizledi,İngiltere'devebirçokAmerikankentindebaskıüzerinebaskıyapıldı,"Ömer"derneklerikuruldu.

Tekraredecekolursak,1870yılında,Hayyammodasıdahahenüzbaşlamıştı,Ömerhayranlarıgündengüneartıyorduama,aydınsınıfınınsınırlarınıhenüzaşmamıştı.BirlikteHayyamokumaları,annemlebabamıbirbirlerineyaklaştırmış,Ömer'indörtlükleriniezberlemişler,anlamınıtartışmayabaşlamışlardı:meyvemeyhane,Hayyam'ınkalemindeNicolas'nındediğigibi,saltmistiksimgelermiydi?Yoksa,FitzGeraldveKenan'ındediklerigibizevkinhattasefahatinbelirtisimi?Butartışmalar,dudaklarındayepyenibirtatbırakıyordu.Babam,sevgilisininsaçlarınıokşayanÖmer'densözettiğinde,annemkızarıyordu.İkiaşkşiiriarasındailköpücük,ilkkezevliliktensözettiklerindedoğacakoğullarınaÖmeradınıkoymavaadi...

Doksanlıyıllarda,yüzlerceküçükAmerikalıyabuadtakıldı;benlMart1873'tedoğduğumzaman,buyolahenüzhiçbaşvurulmamıştı.Buegzotikadınyükünütaşıyabilmemiçin,onuikinciadolaraktakmayıuygungörmüşlerdi.Böylece,istediğimvakitsadecebasitbirO.harfiyleyetinebilecektim.OkuldakiarkadaşlarımbununOliver,Oswald,OsborneveyaOrvilleolduğunusanıyorlardıvebenhiçbiriniyalanlamıyordum.[3]

Böylesinebirisimmirasınakonunca,uzakakrabamımeraketmezlikedemedim.Onbeşyaşımdayken,onunhakkındanevarsaokumayakoyuldum.Farsçaöğrenmeyeveİran'ıgörmeyekararvermiştim.Amabuilkheyecandalgasındansonraduruldum.Şayetherkesinkabulettiğigibi,Fitzgerald'ınmısralarına,İngilizşiirininbaşyapıtıdiyebakılmışsada,Hayyam'ınyazdıklarıylayakındanuzaktanilgisiyoktu.Hayyam'ındörtlüklerinegelince,bazıyazarlarbinkadarınısayabiliyordu.Nicolasdörtyüztanesiniçevirmişti,inceeleyipsıkdokuyanuzmanlarsadeceyüzünün"gerçek"olabileceğinisöylüyordu.Tanınmışbazıdoğubilimciler,aralarındanbirtekininbile,kesinlikleÖmer'eaitolduğununileriyesürülemeyeceğinibelirtiyorlardı.

Birözgünkitabınvarolabileceğini,kitabıngerçekilesahteyi!birbirindenayırmayayarayacağını,ancakböylebirkitabınbulunduğunugösterenhiçbirbelirtiolmadığınısöylüyorlardı.Sonunda,hemkişiye,hemyapıtınaolanilgimkesildiveadımınortasındakiOharfini,annemlebabamınçocuksubirhevesinebağlamaklayetindim.TakibeklemediğimbirkarşılaşmabeniilkaşkımadöndürenevehayatımıHayyam'ınadımlarıdoğrultusunaçekenekadar...

XXVI

Eskikıtaya1895yılında,yazsonundagittim.Büyükbabamyetmişaltıyaşınabasmıştıvebanaveannemeağlamaklımektuplargönderiyordu.Beni,ölmedenöncesonbirkezgörmekistiyordu.Bütünderslerimiyarıdakesipyolaçıktım,gemide,hepbaşucunaçömeleceğimi,soğumaktaolanelinitutacağımıvesonsözlerineyetişebileceğimidüşünüyordum.Benibekleyenbuolmalıydı.

Boşuna.Büyükbabam,ensağlıklıhaliylebeniCherbourg'dabekliyordu.Onuyenidengörürgibiyim.Calignyrıhtımında,elindebastonu,herzamankindendikbıyıkları,yürüyüşüendamlı,hanımlarınhergeçişlerindeeliylekaldırdığışapkasıile.AmirallikLokantasınagiripoturduğumuzda,kolumusıkıcatutuptiyatrodaoynargibi"Dostumdemişti,içimdebirdelikanlıdoğdu,vebirarkadaşagereksinimivar."

Sözlerinihafifealmaklayanılmışım,gezintimiztambirfırtınaidi.Brebant'da,FoyotveyaPereLathuile'deyemeğimizitambitirmişken;

EugenieBuffet'yi,Mirliton'aAristideBruant'ı,Scala'yaYvetteGuilbert'igörmeyekoşardık.Sankiikikardeştik,beyazbıyıklıvekarabıyıklı,aynıyürüyüş,aynışapka.Amayinedekadınlarönceonabakarlardı.Patlayanherşampanyaşişesindenasılhareketettiğine,nasılyürüdüğünebakardım.Tekbirkezaksamazdı.Birhamledekalkar,benimkadarhızlıyürürdü.Bastonusadecesüsdiyekullanıyordu.Bugeçkinbaharınhergülünükoparmakistiyordu.Doksanüçyaşınakadaryaşadığınıbelirtmekteniftiharduyuyorum.Otarihteönündedahaonyediyılvardı,yenigençlikyılları...

BirakşambeniMadeleineAlanı'ndaDurand'ayemeğegötürdü.Lokantanınbirköşesinde,yanyanakonulmuşmasalarınçevresindebirgrupkadın-erkekoyuncu,gazetecive:politikacıvardı.Büyükbabam,ancakbenimduyabileceğimbirsesleherbirinitekertekertanıttı.Masanıntamortasındaboşbiriskemlevardı.Azsonrabiradamgeldi,yerinonaayrıldığınıanladım.Hemençevresinisardılar,söylediğihersözhayretyadagülüşmeylekarşılanıyordu.Dedemkalktı,kendisiniizlememiistedi:

—GelsanakuzenimHenri'yitanıtayım!

Beniçekiştiripduruyordu.İkikuzenbirbirlerinesarıldılar,sonrabanadöndüler:

—İşteAmerikalıtorunum!Seninleçoktanışmakistiyordu.Şaşkınlığımıpekgizleyemedim.Adaminanmıyormuşgibibanabaktı.Sonrada:

—Pazarsabahıgelipbenigörsündedi.Trisikletimle[4]gezintimbittiğinde.

Ancakyerimeoturduktansonrakimolduğunuanlayabildim.Büyükbabamonumutlakatanımamıistiyordu.Ondansıksık,aynısoydanolmanınböbürlenmesiylesözederdi.Aslında,sözkonusukuzenAtlantiğinöteyakasındapektanınmasada,Fransa'daSarahBernhardt'dandaünlüydü.ÇünküsözkonusukişiVictorHenrideRochefortLuçay,demokrasilerdetanınanadıylaHenriRochefort'danbaşkasıdeğildi.Soylubirmarki,hızlıbirkomüncü,eskibirparlamantervebakan,çilelibirzindanmahkûmuidi.Versailles'cılartarafındanYeniKaledonya'yasürüldüktensonra,1874'te,inanılmazyöntemlerlefiraretmişveçağdaşlarına,üzerindeişleyebileceklerimalzemeolmuştu.EdouardManet

bile,Rochefort'unKaçışınınresminiyapmıştı.1889'dayenidensürgünedilmişti.Bukez,GeneralBoulangerilekomplokurmaklasuçlanıyordu.EtkiligezetesiIntransigeant'ı

Londra'danyönetmeyisürdürmüştü.1895affındanyararlanarakdöndüğüvakit,kendisiniikiyüzbinParis'liçılgıncakarşılamıştı.BlanquiveBoulangeryanlısı,solvesağdevrimci,idealist,demagog,birbiriyleçekişenyüzçeşitdavanınsözcüsüolmuştu.Bütünbunlarıbiliyordumamabenibekleyensürprizbaşkaydı

SaptanangünPergoleseSokağı'ndakikonağınagittim.Büyükbabamınensevgilikuzeninibuilkziyaretimin,Doğuâlemineyapacağımgezininilkadımlarınıoluşturacağınıneredenbilebilirdim?

—Demeksiz,sevgiliGenevieve'inoğlusunuz?Ömeradınıtaktığıoğlusizsiniz,değilmi?.

—Evet,BenjaminÖmer.

—Senikollanmaaldığım;biliyormuydun?Bukoşullardabanasendemesidoğaldı.Amabusesleniştabiikitekyönlüolmaklakaldı.

—Annem,sizkaçtıktansonraSanFransisco'yagelip,DoğuEkspresinebindiğinizianlatmıştı.NewYork'tasizigardakarşılamışız.Ozamanikiyaşındaydım.

—Çokiyianımsıyorum.Senden,Hayyam'dan,İran'dansözetmiştik.Üstelik,seninbüyükbirdoğubilimcisiolacağınısöylemiştim.

Onunbutahminlerinigerçekleştiremediğimi,başkaşeylereilgiduyduğumu,dahaçokmalikonularayöneldiğimi,babamınkurduğudenizcilikşirketininbaşınageçmeyitasarladığımısöylerken,haylisıkıldım.BenimbuseçimimdendüşkırıklığınauğrayanRochefort,birsürüöyküberaberinde,banauzunbirsöylevdebulundu.Montesqieu'nünİranMektuplarıveNasılİranlıOlunur?adlıyapıtlarındantutunda,kendiniXIV.Louis'ninelçisidiyetanıtıpİranŞahıtarafındankabuledilenkumarbazMariePetit'ninserüvenineJeanJacquesRousseau'nunkuzenininömrününsonyıllarınıİsfahan'dabirsaatçiolarakgeçirmesinekadarbirdizihikâyeanlattı.Onuyarımyamalakdinliyordum.Dikkatimionuincelemeğevermiştim,kocamankafasına,dalgalıvegürsaçlarınkapladığıçıkıkalnınabakıyordum.Aşırılığakaçmadan,heyecanlakonuşuyordu.Ateşliyazılarınıbilince,elkolhareketlerindebulunacağınısanırdım.

—Hiçayakbasmadığımhaldeİran'abayılıyorum.Gezgincibirruhasahipdeğilim.Sürgünedilmişolmasaydım,Fransa'dandışarıayakatmazdım.Amazamandeğişiyor,dünyanınöbürucundameydanagelenolaylarbizideetkiliyor.Bugünaltmışyerineyirmiyaşındaolsaydım,Doğu'dabirserüvenyaşamakisterdim.HeleadımÖmerolsaydı!

Hayyam'danniçinyüzçevirdiğimianlatmakzorundakaldım.

Rubaiyatileilgilikuşkuları,gerçekolduklarınıgösterecekhiçbirkanıtınolmadığınıanlattım.Benkonuştukça,gözlerindeanlamınıçözemediğimbirışıkbelirdi.Söylediklerimböylebirheyecanıyaratacakniteliktedeğildi.Meraklandığımvesıkıldığımiçinkısakestim.Rochefortheyecanlasordu:

—Ya,ElyazmasıKitabınvarlığındaneminolsaydın,ÖmerHayyam'ayenidenilgiduyarmıydın?

—Elbette.

—Yabensana,buElyazması'nıgözlerimlegördüm,hemdeşuradaParis'teellerimledokundumdersem?

XXVII

Buaniaçıklamahayatımıaltüstettidersem,doğruolmaz.Rochefort'unbeklediğitepkiyigöstermedim.Birhaylişaşırmışvemeraklanmıştımama,aynızamandakuşkuluydum.Karşımdakiadambanatambirgüvenvermiyordu.Dokunduğu,yapraklarınıçevirdiğikitabın,Hayyam'ıngerçekyapıtıolduğununeredenbilecekti?Farsçabilmiyordu,belkideonualdatmışlardı.Hiçbirdoğubilimcisivarlığınıaçıklamadığıhalde,nasıloluyordudabukitapParis'tebulunuyordu?Terbiyelibirbiçimde:"inanılırgibideğil!"dedimama,buaynızamandagerçekdüşüncemdi.Böylecehemkarşımdakininheyecanınakatılıyor,hemdekendikuşkularımıbelirtmişoluyordum.Konuşmasınıbekledim.Rochefort:

—Olağanüstübirinitanımıştımdedi.Gelecektekikuşaklaraizbırakmaküzeretarihteyerinialankişilerdenbiri.Türkpadişahıondançekiniyor,İranŞahıadınıduyduğundatitriyor.Peygambersülalesindenolduğuhaldeİstanbul'dankovuldu,çünküpekçokdinadamının,vezirin,vekilinhuzurundafeylesofluğuninsanlığapeygamberlikkadargerekliolduğunusöylemiş.AdıCemaleddin.[5]Tanıyormusun?

Cehaletimiitirafetmekzorundakaldım.

—Mısırİngilizlerekarşıayaklandıysa,buadamınçağrısıüzerineayaklandı.Nilvadisinintümokuryazarları,ondansaygıylasözederler.

OnuÜstaddiyeçağırırlar.AslındaMısırlıdeğildir.Oradapekazkalmıştır.Hindistan'asürülmüş,oradadabirçokyandaşedinmiştir.Onunteşvikiylegazetelerçıkmış,derneklerkurulmuştur.GenelValideendişelenerek,Cemaleddin'isınırdışıetmiştir.OdaAvrupa'dayerleşmeyiyeğlemişveetkinlikleriniLondra'danvedahasonraParis'tensürdürmüştür.Intransigeant'ayazıyazıyorduveçoksıkkarşılaşırdık.Banamüridlerinitanıştırmıştı.BunlarHintliMüslümanlar,MısırlıYahudiler,SuriyeliMarunileridi.Fransızlaarasındasanırımeniyiarkadaşıbendim.Amayalnızcabendeğil,ErnestRenanveGeorgesClemenceaudavar.İngiltere'dedeLordSalisbury,RandolphChurchillveWilfridBluntiledostlukkurmuştu.ÖlümündenbirsüreönceVictorHugodaonunlatanışmıştı.Dahabusabah,onunlailgilibazınotlarıgözdengeçiriyordum.Anılarımdaondansözetmekniyetindeyim.

Rochefort,kâğıtlarıarasından,inceyazısıileyazdığıbirkâğıtçektiveokumayabaşladı:"Banasürgünedilmişbiradamıtanıştırdılar.Bütünİslamdünyasındaünsalmış.Bir'Islahatçıveİhtilalci'olarak.AdıŞeyhCemaleddin,gerçekbiraziz!Güzelkaragözlerihemyumuşakhemateşli,koyukarasakalıyarıbelinekadarinmiş,onatuhafbirazametkazandırıyor.Kitlelereegemenolantiplerden.TektükkonuşabildiğiFransızcayıazçokanlıyorduamadilimizibilmemesini,zekâsıilegideriyordu.Sakinvesessizgörünüşününaltında,kıpırkıpırbircanlılıkvardı.Birbirimizlehemenkaynaştık,çünkübendedevrimcibirruhvarveherözgürlüksavaşçısıbenikendineçeker..."

Kâğıtlarıyerinekoyduvedevametti:

—Cemaleddin,MadeleineyakınlarındakiSezesokağındabirotelinsonkatında,küçükbirodatutmuştu.Hindistan'aveArabistan'abalyalarlagönderdiğigazetelereburadayazıyazardı.Birkeziçerigirdim,neyebenzediğinigörmekiçin.Cemaleddin'iDurand'ayemeğedavetetmişveonugeçipalacağımısöylemiştim.Doğrudanodasınaçıktım.Gazetevekitapyığınlarıarasındanzor

geçiliyordu.İçerdeboğucubirpurokokusuvardı.

Rochefort,adamıçokbeğendiğihalde,osoncümleyiyüzünüekşitereksöyledivebenimdeosaniyeyakmışolduğumpuroyusöndürmemeyolaçtı.Rochefortgülümseyerekteşekkürettivekonuşmasınısürdürdü:

—Dağınıklıktanötürüözürdilediktensonra,önemverdiğibirkaçkitapgösterdi.ÖzelliklemuhteşemminyatürlerlesüslenmişHayyam'ınkitabını.Okitabınadının"SemerkantElyazması"olduğunu,ozanınkendieliyleyazdığıdörtlükleriiçerdiğini,kenarınadatarihdüşüldüğünüanlattı.Elyazması'nınhangiyoldanelinegeçtiğinidebelirtti.

—GoodLord!

BenimTanrı'yaİngilizceseslenişim,Henri'ninkahkahasınayolaçtı.Belliydikiinançsızlığımıbiryanaatarak,onucankulağıiledinleyecektim.Bundanyararlanmayabaktı:

—TabiibukonudaCemaleddin'insöylediklerinipekanımsamıyorumdiyeacımasızcadevametti.Ogece,dahaçokSudan'dansözettik.SonraoElyazması'nıbirdahagörmedim.Amavarolduğunatanıklıkedebilirim.Yinede,kaybolmuşolmasındankorkuyorum.Arkadaşımınelindenevarsayakılıpyıkıldıyadadağıtıldı.

—Hayyam'ınkitabıdamı?

YanıtolarakRochefort,cesaretvericibirişarettebulunmaklayetindi.Sonraheyecanlaanlatmayabaşladı.Arasıranotlarınadabakıyordu:

—İranŞahı1889'daSergiiçinAvrupa'yageldiğinde,Cemaleddin'e"kâfirlerarasındaömürtüketeceğineİran'adönmesini"önerdi.Önemlibirgörevvereceğiniimaetmektengerikalmadı.Cemaleddindekoşullarınısöyledi:"BirAnayasayapılmalı,seçimlerolmalı,'uygarülkelerdeolduğugibi'yasakarşısındaherkeseşitolmalıveyabancıdevletlereverilenaşırıödünlerkaldırılmalı"idi.İran'ındurumu,yıllarboyukarikatürlerimizekonuedilmişti.İran'dayolyapmatekeliniellerindetutanRuslar,şimdideaskerieğitimiüstlenmişlerdi.BirKazakTugayıkurmuşlardı.Bu,İranordusununeniyidonatılmıştugayıidivedoğrudanCar'ınkomutanlarındanemiralıyorlardı.Bunakarşılıkİngilizler,birlokmaekmekkarşılığındabütünmadenlerinveormanlarınişletmesiniüstlenmişlerdi,ayrıcabankasisteminiellerindetutmahakkınıeldeetmişlerdi.Avusturyalılaragelince,onlardaPostaİdaresi'neelkoymuşlardı.Cemaleddin,mutlakiyetçiliğesonvermesiveyabancılaraverilenödünlerinkaldırılmasınıisterken,rededileceğinibiliyordu.Oysabüyükbirşaşkınlıkla,Şahınbütünkoşullarınıkabulettiğiniveülkeyimodernleştirmevaadindebulunduğunugördü.

"Cemaleddinİran'agitti,hükümdarınçevresindeyeraldı,Hükümdardailkzamanlarona,haremindekikadınlarısunacakkadaryakınlıkgösterdi.Amareformlaraskıdaydı.BirAnayasamı?DinadamlarıbununTanrıYasası'naaykırıolacağınaŞahıinandırdılar.Seçimlermi?Saraylılar,Şahmutlakotoritesininsarsılmasınaizinverirse,sonununXVI.Louis'yebenzeyeceğinisöylüyorlardı.Yabancılaraverilenödünlermi?Olanlarıkaldırmakbiryana,hükümdarhepparasıkıntısıçektiğinden,yeniödünlervermekzorundakalıyordu.Birİngilizşirketine,onbeşbinsterlingekarşılık,İran'ıntütüntekelinivermişti.Şirketinyalnızdışsatımdeğiliçsatımhakkıdaoluyordu.Kadın,erkek,çocuk,herkesinnargileiçtiğibuülkedebu,pekkârlıbirişti.

"Ödünlerkonusundabusonuncuhaber,Tahran'daresmenaçıklanmadanönce,elaltındandağıtılanelilanlarıileduyurulmuşveŞahınbukararındanvazgeçmesiistenmişti.Hattahükümdarınyatakodasınabilebubildirilerdenbirtanesikonulmuştu.BunlarıyazanınCemaleddinolmasındankuşkulanılıyordu.KaygılananCemaleddin,pasifdirenişegeçmeyekararverdi.İran'daâdetti:herhangibirinsan,özgürlüğündenyadahayatındankaygılandığıvakit,Tahrandolaylarındakieskitürbelerdenbirinesığınırdı.Oradayakalanmazdı.Cemaleddindeaynışeyiyaptıvebuhareketiylekitlelerihareketegeçirmişoldu.Binlercekişi,İran'ındörtbirbucağından,onugörüpdinlemekiçinyolaçıktı.Bununüzerinehükümdardaöfkelenerekonunoradançıkartılmasınıemretti.Buhainliğiyapmadanönceçokdüşündüğünü,ancaksadrazamının,Avrupa'dayetişmişbiriolduğuhalde,Cemaleddin'intürbenindokunulmazlığındanyararlanmahakkınasahipolmadığınısöyleyerekonuetkilediğinianlatırlar.Askerlerbuibadetedilenyeresilahlarıylagirdiler,ziyaretçilerarasındankendilerinebiryolaçarakCemaleddin'iyakaladılar,nesivarsasoyup,yarıçıplakdurumdaülkesınırınakadarsürüklediler.Ogünü,otürbede,SemerkantElyazması,Şahınaskerlerininçizmelerialtındakayboldu.

Rochefortkonuşmasınısürdürerekayağakalktı,duvarayaslanıpkollarınıbirbirinegeçirdi:

—Cemaleddinsağamahastaydı.Özellikle,kendisinihayranhayrandinlemeyegelenoncaziyaretçinin,böylesineaşağılanmasınaseyircikalmalarınıhazmedememişti.Bundandabirtakımsonuçlarçıkarttı:ÖmrünübazıdinadamlarınınyobazlığınıkınamaklageçirdiğiMısır,FransaveTürkiye'dekimasonlocalarınadevamettiğihalde,Şah'abaşeğdirmeküzereelindekisonuncusilahıkullanmayakararverdi.Neolursaolsunsonuçlarınadakatlanacaktı!

Bununüzerine,İran'dakiBaşİmam'auzunbirmektupyazdı.Hükümdarın,Müslümanlarınmallarınıkâfirlereucuzasatmasınıönlemesiniistedi.Bundansonrasınıgazetelerdenizlemişsindir.

Anımsadığımkadarıyla,Amerikanbasını,ŞiilerinBaşİmamınınşaşırtıcıbiraçıklamadabulunduğunuyazmıştı:"Tütüniçenherkişi,Mehdi'yeTanrıgelişiniyakınkılsınkarşıçıkmışsayılır.Ogündensonrahiçbirİranlı,teksigaraiçmedi.Nargilelerkırıldı,tütüncülerkapandı.Şahınkarılarıbile,emreharfiyenuydular.Hükümdartelaşlandı.Başİmam'agönderdiğimektuptaonu,"tütünüyasaklamaklaMüslümanlarınsağlığıileoynuyorsundiyesuçladı.Amaboykotdahadasertleşti.Tahran,Tebriz,İsfahan'dagösterileryapıldı.Rochefortdevamla:

—Buara,Cemaleddinİngiltere'yevarmıştı,dedi.Onaoradarastladım,uzunuzungörüştüm.Bana,şaşkınvenesöylediğinibilmezgöründü."Şah'ıdevirmekgerek"deyipduruyordu.Yaralı,aşağılanmışbiriolarakintikamalmaktanbaşkabirşeydüşünmüyordu.Üstelikhükümdarınöfkesionurahatbırakmamıştı.ŞahLordSalisbury'ebirmektupyazmıştı:"Bizbuadamı,İngilizçıkarlarınakarşıçıktığıiçinkovduk.Okalkmışnereyesığınıyor?Londraya!"Resmiolarak,Şah'aİngiltere'ninözgürbirülkeolduğu,birinsanınsığınmasınıönleyecekhiçbiryasabulunmadığısöylenmişti.Özelolaraksa,Cemaleddin'inetkinliklerinisınırlayacakyasalyollarbulunacağıvaadedilmişti.AyrıcaCemaleddin'dendeikametinikısakesmesiricaedilmişti.Bununüzerine,istemeyeistemeyeİstanbul'agitti.

—Şimdioradamı?

—Evet.Çokhüzünlüolduğusöyleniyor.Sultanonabirkonaktahsisetmiş.Oradadostlarınıvemüritlerinikabulediyormuş.Amaülkedençıkmasıyasakmış.Sıkıgözhapsindetutuluyormuş.

XXVIII

Kapılarıardınakadaraçıkmuhteşemhapishane:Yıldızsırtlarındaahşapbirsaray;Sadrazamkonağınınyanıbaşında.Yemekler,Saraymutfağındangeliyor:Ziyaretçilerartardaağaçlıklıyoldanilerliyorkapıeşiğinevardıklarındapabuçlarınıçıkartıyorlardı.İçerigirildikte,Üstadın,toksesiyleŞah'aveİran'alanetleryağdırdığıduyuluyordu.

Ben,tuhafşapkam,tuhafyürüyüşüm,tuhafkaygılarımlaParis'tenİstanbul'ayetmişikisaatsürenveüçimparatorluktoprağındangeçenAmerikalıyabancı,elyazmasıbirkitabıeldeetmekiçin,eskibirşiirkitabını,Doğu'nunkargaşasınadalıverdim!

Yanımabiruşakgeldi.Osmanlıusulübirtemennah,ikiFransızcasözcük,tekbirsorusormaksızın!Burayazatenherkesaynınedenlegeliyordu:Üstadıgörmek,Üstadıdinlemek,Üstadıgözaltındatutmak.Büyüksalondabeklememistendi.

İçeriyegirergirmez,birkadıngörüntüsügözümeçarptı.İsteristemezgözlerimieğdim;güleçbiryüzletokalaşmakiçinyaklaşmayacakkadarülkeadetlerinibiliyordum.Konuşurgibiyapıp,bellibelirsizşapkamlaselamverdim.Oturduğuyereyakın,boşbirkoltukgözümeçarptı.Orayaseyirttim.Gözlerimyerdekihalıyadikilmişken,kadınıniskarpinlerindenmavietekliğine,oradandizlerine,göğüslerine,boynuna,peçesinekadaryükseldi.Amatuhafşey,peçeylekarşılaşacakyerde,açıkbiryüzvebanabakangözlerlekarşılaştımVedebirgülümsemeyle...Bakışlarımıkaçırdım,halılardagezdirdim,biryerdöşemesinetakılıkaldılar.Sonrayavaşyavaş,birmantarınsudayükselişigibi,bakışlarımdaonadoğruyükseldi.Başındaipekbiryaşmakvardı.Gerekirseyüzünüörtüyordu.Oysayaşmak,yabancınınkarşısındaaçıkduruyorveinmiyordu.

Bukezbakışlarıuzağadalmıştı.Banadaprofilinivetenininduruluğunuizlemekkalmıştı.Tatlılığınbiradıolsaydı,onunteninekonulurdu.Gizeminbiradıolsaydı,kendisinetakılırdı.Yanaklarımterlemiş,ellerimbuzgibiolmuştu.Şakaklarımmutluluktanzonkluyordu.

Tanrım,Doğu'nunbuilkgörüntüsünekadargüzeldi!Çölozanlarınınövecekleribirkadın:yüzügüneş,saçlarıgölge,gözleripınar,bedenifidan,gülümsemesiserap!

Onunlakonuşmakmı?Buradamı?Seslerinolduğugibiyankılandığıbuodadamı?Ayağakalkmak?Onadoğruyürümek?Dahayakınınaoturupgülümsemesineyakındanbakmakvepeçesininbirgiyotingibiindiğinigörmektehlikesinigözealmakmı?Gözlerimiz,rastlantıymışgibiyenidenkarşılaştı,sonragözlerinikaçırdı.Uşağıngelmesiylebukısabuluşmalardasonbuldu.Birincisindeçayvesigaratutmakiçin,ikincisindedeyerlerekadareğilipTürkçebirşeylersöylemekiçingelmişti.Bununüzerinekalktı,yüzünüörttü,adamameşinbirkeseuzattı.Adamçıkışkapısınadoğrukoştu,kadınonuizledi.

Tamçıkacağısıradayavaşladı,adamınuzaklaşmasınıbekledi,banadöndüvebenimkindençokdahaiyibirFransızcayla:

—Bilinmez!Birgünyenidenkarşılaşırız,dedi.

Nezaketmi?Vaadmi?Konuşurkenmuzipçegülümsüyordu.

Birkafatutmayadatatlıbirsitemizleniminiedindim.Koltuğumdanacemicekalkıp,dengemibulmakiçinsalınıpdururken,okarşımdahareketsizdurmuş,eğlenirbirtavırtakınmıştı.Söyleyecektekbirsözcükbilebulamıyordum.Birdenyokoldu.

Pencereninyanındadurmuş,ağaçlarınvefaytonlarınarasındanonuseçmeğeçalışırken,birsesbenidüşüncelerimdenayırdı.

—Sizibeklettiğimiçinözürdilerim.

KonuşanCemaleddin'di.Solelindesönmüşbirpurotutuyordu.Sağeliniuzattı,içtenlikleelimisıktı,yumuşakamamertçe..

—AdımBenjaminLesage.HenriRocheforttarafındangeliyorum.

Rochefort'unmektubunuuzattım.Okumadancebinesoktu,kollarınıaçtı,benikucaklayıpalnımdanöptü.

—Rochefort'undostları,benimdostlarımdır.Onlarladaimaaçıkkonuşurum.

Omuzlarımdantutup,ahşapmerdivenleredoğrusürükledi.'

—UmarımdostumHenriiyidir.Sürgündenbüyükbirzaferledöndüğünüduydum.Parislilerinadınıbağırabağıraönündengeçmeleri,onuçokmutluetmişolmalı.OlanlarıIntransingeant'daokudum.Ogazeteyidüzenligönderir.BöyleceParis'teolanbitenhakkındabilgisahibiolurum.

Cemaleddinözenle,düzgünbirFransızcaylakonuşuyordu.Bazenbirsözcükararken,onafısıldayıveriyordum.Doğrubulmuşsamteşekkürediyor,bulmarruşsambelleğiniyokluyordu.

—Paris'tekaranlıkbirodadayaşadım.Amaodamgenişbirdünyayaaçılıyordu.Buevdenbinkatufaktıamaiçimböyledaralmıyordu.Halkımdanbinlercekilometreuzaktaydımamaonlarıniyiliğiiçinburadayadaİran'daolduğumdandaharahatçalışıyordum.SesimitaCezayir'ekadarduyurabiliyordum.Bugünisesadece,beniziyaretleriileonurlandırankişilereduyurabiliyordum.Kapımonlaraherzamanaçıktabii,özellikleParis'tengelirlerse...

—BenParis'teyaşamıyorum.AnnemFransız,adımFransızadınabenziyoramabenAmerikalıyım.Maryland'daoturuyorum.Eğlenirgibiydi:

—1882'deHindistan'dankovulduğumzamanAmerika'dangeçtim.

Hattainanırmısınız,azdahaAmerikanuyruğunageçecektim.Gülümsüyorsunuz!Dindaşlarımınçoğuşokgeçirirdi.SeyyidCemaleddin,İslamRönesansınınhavarisi,Peygambersoyundangelme,birHıristiyanülkesininuyruğunageçsin!Amautandığımyok,hattadostumWilfriedBlunt'unbunuanıları'ndabelirtmesineizinverdim.Gerekçembasit:İslamtopraklarıüzerindezulümdenkorunabileceğimtekbirköşeyok.İran'dagelenekselolarakdokunulmazlığıolanbirtürbeyesığınmakistedim,hükümdarınaskerleriiçeriyegirip,beniyüzlerceziyaretçiarasındanalıpdışarıyaçıkardılar.Tekbirtalihsizistisnadışında,kimseninkılıkıpırdamadı.Kimsekarşıçıkmacesaretinigöstermedi.Zalimdenkorunacaknebirmedrese,nebirtürbe,nebirkulübevardı!

Titreyenbirelle,masanınüzerindedurantahtadanbirdünyayıokşamağabaşladı.

—Türkiyebundandakötü.SultanveHalifeAbdülhamid'inresmikonuğudeğilmiyim?TıpkıŞahgibi,odakâfirlerülkesindeyaşadığımiçinsitemdolumektuplarıgöndermedimi?Keşkeona,"güzelimülkelerimizihapishaneyedönüştürmeseydiniz,Avrupalılarasığınmamgerekmezdi,"diyeyanıtverseydim.Amazaafgösterdim,kandırıldım,İstanbul'ageldim;sonuçortada!Buyarıdeli,konukseverlikkurallarınıbiryanaiterek,benihapsetti.Onaensonşuhaberigönderdim:"Sizindavetlinizdeğilmiyim?Bırakıngideyim!Sizinmahpusunuzsam,ayağımaprangatakıpbenizindanaatın!"Cevapbilevermedi.Amerikan,Fransız,Avusturya-MacaristanhattaRusveyaİngilizuyruğundaolsaydım,konsolosumSadrazamınkapısınıvurmadan''içeridalar,yarımsaatiçindebeniserbestbıraktırırdı.Dediğimgibi,buyüzyılınMüslümanlarıolarak,bizlerbireryetimiz.

Nefesnefesekalmıştı.Sonbirçabayla:

—Söyledikleriminhepsiniyazabilirsinizdedi.Sadece,Abdülhamid'eyarıdelidediğimiyazmayın.Bukafestenuçupgitmefırsatınıtümüyleyitirmekistemiyorum.Üstelikyazarsandayalanolurçünküadamtamdeli,üstüneüstlüktehlikelibircani,hastalıklıvekendinimünecciminellerineterketmiş.

—Hiçkaygılanmayın.Bunlarınhiçbiriniyazacakdeğilim.Aravermesindenyararlanarak,yanlışbiranlamaolmamasıiçinatıldım:

—İtirafedeyimkibengazetecideğilim.HenriRochefortdedeminkuzeniolurvesizigörmemiosöyledi.Ancakgelişiminamacıİranyadasizinhakkınızdayazıyazmakdeğil.

OnaHayyam'ınElyazması'naduyduğumilgiyi,onuelimealmak,sayfalarınıçevirmek,derinliklerineinmek,içeriğiniyakındanincelemekistediğimianlattım.Benidikkatledinledivesevincinigizleyemedi:

—Benibirantasalarımdanuzaklaştırdığınıziçinsizeminnettarım.Sözünüettiğinizkonubeniherzamanheyecanlandırmıştır.M.Nicolas'nın,Rubaiyat'ıtanıtırkenüçarkadaşın,Nizamülmülk,HasanSabbahveÖmerHayyam'ınöyküleriyleilgiliyazdıklarınıokudunuzmu?Onlarbirbirindenfarklıkişilerdiamaherbiriİranruhununölümsüzbiryanınıtemsilediyorlardı.Benbazenherüçüolduğumusanırım.TıpkıNizamülmülkgibibirbüyükİslamdevletikurmayıdüşlüyorum.İsterse,çekilmezbirTürkSultanıtarafındanyönetilsin!TıpkıHasanSabbahgibi,tümİslamülkelerinebozgunculuktohumlarıekiyorum,beniölümekadarizleyenmüridleryaratıyorum.

Durdu,düşündü,kendinitoparlayıpgülümsedi:

—Hayyamgibibiranınzevkinitadıyor,şarap,meyhanevesevgiliüzerineşiirleryazıyorum;tıpkıonungibisahtedincilerdenkaçınıyorum.Bazıdörtlüklerindekendisindensözederken,Ömer'inbenianlattığınısandığımanlaroldu:

"RengârenkDünyadabiradanıgezer,Nezengin,nefakir,nemümin,nezındık,Hiçbirgerçeğedalkavukluketmez,Hiçbiryasayıtanımaz...Bualacalıdünyadakimdirbuadam,cesurveüzgün?"

Bunusöylerken,birsigarayaktı,düşünceyedaldı.Küçükbirateşparçacığısakalınınüzerinedüştü,alışkınbirhareketlesilkeledi.Sonradevametti:

—TaçocukluğumdanberiHayyam'ahayranlıkduyarım.Şair,amaözelliklefeylesof,özgürdüşünürHayyam'a!AvrupaveAmerika'nın,geçdeolsa,onukeşfetmesindenkıvançduyuyorum.Hayyam'ınkendieliyleyazdığıRubaiyatelimegeçince,nekadarsevindiğimitahminedersiniz.

—Nezamanelinizegeçti?

—Ondörtyılönce,Hindistan'da,sırfbenigörmekiçingelmişolangençbirAcemgetirdionubana.Kendisinişöyletanıtmıştı:"MirzaRıza,Kirmanlı,TahranÇarşısı'ndaeskibirtacir,hizmetkârınız!"Gülümsemişveeskibirtacirdennekastettiğinisormuştum.Öyküsünübununüzerineanlattı.Eskigiysilersatanbirdükkânıvarmış,birgün,Şah'ınoğullarındanbiri,ondanşallar,kürkleralmış.Karşılığındabinyüztuman,yanibindolarverecekmiş.Ertesigünü,MirzaRızaparasınıalmaküzereŞah'ınoğlunagittiğinde,dayakyemiş,hattaölümletehditedilmiş.Onunüzerinegelipbenigörmeyekararvermiş.OsıralardaKalküta'dadersveriyordum.Mirzadevamladediki:"Keyfiyönetilenbirülkede,namusuylaparakazanmanınolanaksızolduğunuanladım.İran'dabirAnayasavebirParlamentogereklidirdiyeyazansendeğilmisin?Bugündenitibarenensadıkmüridinolayım.İşyerimikapattım,karımıterkettim,sırfpeşindengelebileyimdiye!Sensadeceemret!"

Buadamıanımsarken,Cemaleddinacıçekergibiydi:

—Heyecanlanmışvezordurumdakalmıştım.Benbirgezginfeylesoftum.Neevim,neyurdumvardı.Yükümlüolmamakiçinevlenmemiştim.OadamınMesih'mişim,Kurtarıcı'ymışımyadaMehdi'ymişimgibibeniadımadımizlemesiniistemiyordum.Ona"Herşeyi,dükkânını,aileni,pisbirparaişiiçinterketmeğedeğermi?"diyesordum.Yüzünüastı,bunacevapvermedi,dışarıçıktı.Altıaysonratekrargeldi.Cüppesindenüzeritaşişlialtınbirkutuçıkarttı.Açıpbanaverdi:"Şukitababak.Kaçparaederdersin?"Sayfalarıçevirdim,okudukçaheyecandantitriyordum."Hayyam'ıngerçekkitabı!Şuresimler,şusüslemeler!Pahabiçilmez!""Binyüztumandançokmueder?"diyesordu."Çokdahafazla!"dedim."Öyleyseseninolsun,dedi.Sana,Mirza'nınparasınıgerialmakiçindeğil,onurunayenidensahipolmakiçingeldiğinihatırlatır."

Cemaleddindevamla:

—Elyazmasıböylecebenimoldu,dedi.Birdahadaayrılmadım.Amerika'ya,İngiltere'ye,Fransa'ya,Almanya'ya,Rusya'yasonradaİran'ahepyanımdagötürdüm.ŞeyhAbdülazim'intürbesindeykendeyanımdaydı.Onuorada,otürbedekaybettim.

—Şimdineredeolabileceğinibiliyormusunuz?

—Sizeanlatmıştım.İtilipkakıldığımsıradatekbiradamŞah'ınaskerlerinekarşıçıkabilmişti.OdaMirzaRızaidi.Ayağakalkmış,bağırmış,ağlamış,askerleriveoradabulunanlarıalçaklıklasuçlamıştı.Onututuklayıpişkenceettiler,dörtyılsüreylezindanaattılar.Serbestkaldığındaİstanbul'abenigörmeyegeldi.OkadarkötüydükikenttekiFransızhastanesinekaldırdım.Geçenkasımayınakadaroradaydı.Onudahafazlaalıkoymakistedim,dönüşündetekraryakalanmasındiye!Amakabuletmedi.Hayyam'ınElyazması'nıgerialmakistiyordu.Onubaşkahiçbirşeyilgilendirmiyordu.Birsaplantıdandiğerinegeçenadamlarvardır.

—SizceElyazmasıhalâduruyormu?

—BunubirtekMirzaRızasöyleyebilir.Bentutuklanırkenonuelimdenalanaskeribulacağına

inanıyordu.Gidiponubulmak,kitabıondansatınalmakistiyordu.Tanrıbilirhangiparayla?

—Elyazması'nıgerialmaksözkonusuysa,parasorundeğil!Heyecanlaatılmışım.Cemaleddinyüzümebaktı,kaşlarınıçattı,üzerimeeğildi:

—Bencesiz,dedi,zavallıMirzagibi,buElyazması'natakmışsınız!Ohaldetekbiryoluvar:Tahran'agitmek!Okitabıbulacağınızıgarantiedememama,görmesinibilirseniz,Hayyam'ınbaşkaizlerinederastlayabilirsiniz!

—Vizealabilirsemyarınyolaçıkarım.

—Busorundeğil.Baku'dakiİrankonsolosunabirmektupveririm.Gerekeniyapar,hattaEnzeli'yekadargitmenizisağlar.Yüzümdebirendişefarketmişolmalıkigüldü:

—Herhaldebenimgibibirinin,İranhükümetininbirmemurunanasıltavsiyedebulunabileceğinidüşünüyorsunuz.Bilinkiheryerdemüritlerimvar,herkentte,hattahükümdarınenyakınçevresindebile!Bundandörtyılönce,Londra'dabulunduğumsırada,birErmeniarkadaşımlaİran'agizlidensokulanbirgazeteyayınlıyordum.Şahtelaşlanmış,PostaBakanınıçağırtmışvegazetenindağıtımınamutlakasonvermesiniemretmişti.Bakan,gümrüklülerdenhertürlübozguncuyayınıiçeriyesokmamalarınıvederhaliadeetmeleriniistemişti.

Cemaleddinpurosundanbirnefesçekti,sonrabirkahkahaattı:

—Şah'ınbilmediği,PostaBakanınınensadıkadamımolduğuidivegazetenindağıtımıgöreviniüstlenmişti.

Kırmızıfesliüçziyaretçigeldiğinde,Cemaleddinhâlâgülüyordu.Ayağakalkıponlaraselamverdi,yergösterdi,birkaçkelimeArapçakonuştu.Benimkimolduğumuanlattığınıveonlardanbirazizinistediğinitahminettim.Tekrar.banadöndü:

—Tahran'agitmeğekararlıysanız,sizebirkaçmektupveririm.Yarıngelin,üstelikkorkmayın,kimseninaklınabirAmerikalıyısınırdaaramakgelmez.

Ertesigünüçkoyurenklizarfbenibekliyordu.Onlarıkapatmamıştı.BirincisiBaku'dakikonsolosa,ikincisiMirzaRıza'yayazılmıştı.Üçüncüsünüuzatırkenşunlarısöyledi:

—Buadamındengesizvesapıkolduğunusöyleyipsiziuyarmakistiyorum.Gereğindenfazlagörüşmeyinonunla.Onuçokseverim,çokiçtenvesadıktır.Müritlerimarasındaentemizolanıdıramahertürlüdeliliğiyapabilir.

İçiniçekti.Beyazentarisininaltındakipantolonunungenişcebineelinisoktu:

—İşteonaltın.Benimtarafımdanonaverirsiniz.Hiçbirşeyiyoktur,belkideaçtır.Amadilenmeyecekkadaronurludur.

—Onunasılbulacağım?

—EnufakbirfikrimyokNeevi,neailesi,neyeri,neyurduvar.Biryerdenbiryeredolaşıpdurur.İştebuyüzdenbuüçüncümektububirbaşkagencinadınayazdım.Bu,farklıbiridir!Tahran'ınen

zenginadamınınoğludur.Yirmiyaşındaolduğuhalde,biziyakanateşonudayakıyor.Değişkenhuyludeğildir.Endevrimcidüşünceleri,karnıdoymuşbirçocuğungülümsemesiylesöyler.Onu,Doğuluolmamaklasuçlarımbazen.Göreceksiniz,Acemkılığıaltındaİngilizsoğukluğu,Fransızmantığı,Clemenceau'nunkindençokkarşıt-ruhbancılıkvardır.AdıFazıl.SiziMirzaRıza'yagötürecekolanodur.Mirza'yagözkulakolmasınıondanricaetmiştim.Delilikyapmasınıengellediğinisanmıyorumama,neredeolduğunubilir.

Gitmekiçinayağakalktım.Hararetleuğurlarkenelimielinealdı:

—RochefortmektubundaadınızınBenjaminOmarolduğunuyazmış.İran'dasadeceBenjamin'ikullanınız.Ömeradındanhiç.sözetmeyin.

—OysaHayyam'ınadı!

—OnaltıncıyüzyıldaAcemlerŞiiolduklarındanberi,buisimyasaklandı.Başınızaişaçabilir.Doğuilebütünleştiğinizisanırken,kendinizikavgalarıniçindebuluverirsiniz.

Yüzündebirüzüntü,biravuntu,biracizbelirtisioldu.Tavsiyesineteşekkürettim.Çıkacağımsıradabenidurdurdu:

—Sonbirşeydaha...Dünburadagençbirinerastladınız.Onunlakonuştunuzmu?

—Hayır,fırsatolmadı.

—O,Şah'ıntorunuprensesŞirin'dir.Eğerherhangibirnedenleçokdardakalacakolursanız,onabirhabergönderipbenimevimdekarşılaştığınızıhatırlatın.Onuntekbirsözüilepekçokkapıaçılır.

XXIX

Trabzon'akadaryelkenliylegidiş...Karadenizsakin,çokçasakin,hafifbiresinti,saatlerceaynıkıyı,aynıburun,aynıkayalık,aynıAnadoluağaçlığı...Aslındasızlanmamamgerekirdi,yapacağımişinağırlığınıdüşündükçe...Hayyam'ıçevirenM.Nicolas'ınAcemce-Fransızcakonuşmalarınıanımsamakgerekiyordu.Çünküoradakilerekendidilleriyleseslenmekistiyordum.İran'da,Türkiye'deolduğugibi,pekçokaydının,üstgörevlininyadatüccarınFransızcakonuştuklarınıbiliyordum.Hattabazılarıİngilizcebiliyordu.Amasaraylarveelçiliklerçemberiaşılmakistendiğinde,büyükkentlerindışındadolaşmakistenildiğinde,Acemceöğrenmekgerekiyordu.

Buzorlukbenihemkamçılıyorhemeğlendiriyordu.KendidilimlehattaçoğuLatinkökenlidilleortayaçıkarttığıminceliklerdenkeyifalıyordum.Fransızca'nınpere,mere,frere,fille'iveİngilizce'ninfather,mother,brother,daughter'ı,Acemcepeder,mader,birader,dohtar'dangeliyordu.HintAvrupadilleriarasındakiakrabalık,bundandahaiyibetimlenemez.İranMüslümanlarıTanrı'ya"Hoda"derler.Hoda,İngilizceGodveAlmancaGott'a,diğerMüslümanlarındillerindekiAllah'tandahayakındır.Buörneğekarşın,İran'daenetkiliolmuşdilArapça'ydı.PekçokAcemcesözcüğünyerineArapçasınıkullanmakbirçeşitkültürelzüppelikti.Aydınlararasındaçokkişi,kendidiliyerineArapçasözcüklerhattakocakocacümlelerkullanmayıyeğliyordu.ÖzellikleCemaleddindebunadüşkündü.

Arapça'yagirişmeyedahasonraniyetliydim.ŞimdilikM.Nicolas'nınsözcükleriyleyetiniyordumvebunlarbanaAcemceöğretmektenbaşka,yararlıipuçlarıdaveriyordu.Örneğin,şöylekonuşmalaröğretiliyordu:

—İran'danhangimallarihraçedilebilir?

—Kirmanşalları,inci,yeşim,halı,Şiraztütünü,Manderanipeği,sülük,yaseminsigaraağızlığı.

—Yolculukyaparkenberaberindeaşçıbulundurmakgerekirmi?

—Evet.İran'daaşçısı,yatağı,halısıveuşaklarıolmadanyolculukedilmez.

—İran'dahangiparalargeçiyor?

—Rusİmparatorlukkaymeleri,Hollandadukaları.Fransızveİngilizparasınaazrastlanır.

—ŞimdikiKralınadıne?

—NasreddinŞah.

—Çokiyibirkralmış.

—Evet,yabancılarakarşıçokiyiveçokcömerttir.İyiokumuştur.Tarih,coğrafya,resimbilir.Fransızcakonuşur,Arapça,Türkçe,vetabiiAcemcebilir.

Trabzon'avardığımda,İtalyaOteli'neyerleştim.Heryemeğiharmanyerineçevirensineklerbiryana,rahatbiroteldi.Bende,diğeryolculargibi,birkaçkuruşasineklerikovacakbirçocuktuttum.Yalnız

işinenzoryanı,sineklerikovacağıyerde,onlarıdolmalarlakebaplarıniçindeezmeğekalkışmasındanvazgeçirmekti.Birsüresözümüdinliyoramabirsineğigözünekestirdimi,kendinitutamıyordu.

Gelişimindördüncügünü,Marsilya-İstanbul-Trabzonhattınıyapangemideyerbuldum.Karadeniz'dekiRuslimanıBatum'akadargidiyordu.Oradantrenebindim.HazardenizikıyılarındakiBakû'yakadargittim.İrankonsolosubeniodenlinazikkarşıladıki,onabasitbiryolcuolarakgörünmekdahaiyideğilmiydi?Amayinedeiçimibirkuşkukapladı.Belkidemektubunda,bendekalmasıdoğruolmayacakbirmesajvardı.Aniden:

—Belkideortakbirdostumuzvar,dedim.

Zarfıçıkarttım.Konsolosdikkatleaçtı.Masasındangümüşçerçeveligözlüğünüaldı,okudu.Birden,parmaklarınıntitrediğinigördüm.Ayağakalktı,gidipkapıyıkilitledi,mektubududaklarınagötürdüvebirkaçsaniyeöylecekalakaldı.Sonrabunadönerekkazadnnkurtulmuşbirkardeşesarılırgibisarıldı.

Kendinegelirgelmezhizmetçilereseslendi,bavulumuevinetaşımaları,engüzelodayayerleştirmeleriveakşamagüzelbirye,rnekhazırlamalarınıbuyurdu.Beniböyleceikigünevindealıkoydu,işigücübırakmış,durmadanÜstadhakkında,sağlığı,keyfiveözellikleİran'dakidurumiçinnedediğihakkındasorularsorupdurdu.Ayrılmavaktigeldiğinde,KafkasMerkürŞirketineaitbirRusgemisindebirkamaratuttu.SonrayanımaarabacısınıkatarakKazvin'ekadarbanaeşliketmesini,hattahizmetinegereksinimduyacağımsüreyanımdakalmasınıistedi.

Arabacıçokbecerikli,azbulunurbiradamdı.Nargilesindenayrılıpdabavulumabakmasıiçinkaytanbıyıklıgümrükçününcebineparakoymayı,benakıledemezdim.Ertesigünügelmemizisöyleyipduranmemuru,bizebirarabakiralamasıiçinyolagetirmeyidebeceremezdim.Yolculuğunbuzahmetlerine,bendenöncebuyoluyapmışolanlarınçilesinidüşündükçe,katlanabiliyordum.Bundanonüçyılönce,İran'aancakeskikervanyolundagidilebilirdi.Trabzon'danErzurum'aveoradandaTebriz'e,kırkmoladanvebitkindüşürenaltıhaftalıkpahalıveaşiretlerarasısavaşlardanötürütehlikeliyolculuktansonravarılabilirdi.Kafkasdemiryollarıbudurumudeğiştirmiş,İran'ıdünyayaaçmıştı.Artıkoraya,büyüktehlikeleratlatmadanBaku'dangemiyleEnzelilimanına,sonrafaytonlaTahran'agiderekvarılabiliyordu.

Batı'datop,birsavaşyadatörenaracıdır.İran'daayrıcabirdeişkencearacı!Bunusöylüyorsam,Tahran'avardığımgün,endehşetvericibiçimdekullanıldığınıgördüğümiçindir.Topuniçinehertarafıbağlıbiradamsokulmuştu.Sadecetraşlıkafasıtopunağzındançıkıyordu.Orada,güneşinaltında,aç,susuz,ölümübekleyecekti.Sonra,uzunsürecesedioradabırakılacakdiyeanlattılarİbretolsundiye!

Builkgörüntüdenötürümüİran'ınbaşkentindenhoşlanmadımacaba?Doğuillerinde,bugününrengine,dününgölgesinebakılır.Tahran'daböylebirşeygörmedim.Yanegördüm?Kuzeydekizenginmahallelerinebağlayankocakocacaddeler;Kahire'nin,İstanbul'un,İsfahan'ınyadaTebriz'inçarşılarınınellerinesudökemeyeceğideveler,katırlar,alacalıkumaşlarkarmaşasıiçindebirpazar!Nereyebaksan,içkarartıcıbinalar!Tahranfazlayeni!Tarihiyönüpekaz!Uzunsüre,MoğollarınyıktığıbilimkentiRey'ebağlıbirkazaimiş.AncakXVIII.yüzyılsonundabirTürkmenaşiretiolanKaçkarlarburayıelegeçirmiş.Bütünİran'ıegemenliğialtınaalankent,basitbirkasabaolmaktançıkıpbaşkentdüzeyineyükselmiş.Ogünekadarülkeninsiyasimerkeziİsfahan,KirmanveyaŞiraz

imiş.Buda,bukentlerdeoturanların,kendileriniyönetenamadillerinevaranakadarhiçbirşeylerinibilmeyen"kuzeyliköylüleri"asmaktanbeteretmeyidüşündüklerinigösterir.ŞimdikiŞah,tahtaçıktığındavatandaşlarıilekonuşmakiçin,çevirmenkullanmış.OtarihtenberiAcemceyidahaiyiöğrendiğianlaşılıyor.Zatenyeterincezamanıdaolmuş.BenTahran'aNisan1896'davardığımda,ŞahtahtaçıkışınınellinciyılınıkutlamayahazırlanıyorduKentulusalbayraklarladonatılmıştı.BunedenleAvrupalılariçinyapılmışAlbertvePrevostOtelleridoluydu.Prevost'dazarzorbirodabulabilmiştim.

Önceleri,doğrudanFazıl'agidip,mektubuverip,MirzaRıza'yıbulmayıdüşündümamasabırsızlığımıdizginledim.Doğulularınâdetlerinibildiğimden,Cemaleddin'indostununbenievinedavetedeceğinibiliyordum.Onu,budavetiredederekincitmekistemediğimgibi,siyasieylemineheledeÜstad'ınkinekarışmakdaistemiyordum.

OnuniçindePrevostOteli'neyerleştim.OtelibirCenevreliişletiyordu.Ertesisabahbirkatırkiralayarak,BüyükelçilerCaddesi'ndekiAmerikanElçiliği'nebirnezaketziyaretindebulundum.SonradaCemaleddin'inensevgilimüridinibulmayagittim.İncebıyığı,beyazentarisi,kibirlihali,soğukçaedasıileFazıl,banaİstanbul'daanlatılanaçokbenziyordu.Çokiyiarkadaşolacaktık.Amailkgörüşmemizsoğukgeçti.Dobrakonuşuşubenihuzursuzkılmışvekaygılandırmıştı.MirzaRıza'dansözederkendeöyleoldu:

—Sizeyardımcıolmakiçinelimdengeleniyaparımama,odeliyebulaşmakistemem.Üstadbanaonuncanlıbirkurbanolduğunusöylemişti.Bende,keşkeölseydidiyeyanıtlamıştım.Banaöylebakmayın,bircanavardeğilimamaoadamokadarçektiki,aklınıyitirdi.Ağzınıheraçışındadavamızazararveriyor.

—Şimdinerede?

—HaftalardanberiŞeyhAbdülazim'intürbesindekalıyor.Bahçesindegeziniyor,Cemaleddin'innasıltutuklandığınıanlatıyor,kendiçektiklerinibağıraçağırasöylüyorveŞah'ındevrilmesineduaediyor.SeyyidCemaleddin'inMehdiolduğunutekrarlayıpduruyor.OysaSeyyid'inkendisibukadarabuksubukkonuşmasınıyasaklamıştı.Onunlabiraradagerçektengörülmekistemem.

—Elyazmasıhakkındabanabilgiverecektekinsano!

—Biliyorum.Sizionagötüreceğimamasonrabirsaniyebileyanınızdakalmayacağım.

Oakşam,Tahran'ınenzenginadamlarındanbiriolanFazıl'ınbabası,onurumabiryemekverdi.Cemaleddin'inyakındostuolmasınakarşın,hiçbirsiyasieylemekatılmamıştı.BenimaracılığımileÜstad'ıağırlamışoluyordu.Yüzkişilikbirdavetti.KonuşmalarhepHayyamüzerineydi.Dörtlükleri,fıkralarıbütünağızlardaydı.Tartışmalarhararetlendiğinde,politikayadönüşüyordu.HepsiAcemce'yi,Arapça'yı,Fransızca'yıiyibiliyordu.BazılarıdabirazTürkçe,Rusçaveİngilizceanlıyordu.HepsibeniRubaiyatuzmanıbirdoğubilimcisiolarakgördükçe,kendimidahabilgisizbuluyordum.Ancak,karşıkoymaktanbirsüresonravazgeçtim,çünkübudagerçekbilginlereözgübiralçakgönüllülükişaretisayılmayabaşlanmıştı.

Davetgünbatımındabaşladıamaevsahibimdahaerkengelmemiistemişti.Bana,rengârenkbahçesinigöstermekistiyordu.Birİranlı,Fazılınbabasıgibibirsaraysahibideolsa,sadecebahçesiyleövünür.Davetlilergeldikçe,ellerinebiriçkibardağıalıpsalkımsöğütlerarasından

kıvrılıpgidendoğalyadayapaysuakıntısınınyanınaseriliyorlardı.Yabirhalınınyabiryastığınyadadoğrudandoğruyatoprağınüzerine!İranbahçelerindeçimbulunmaz,budabirAmerikalıiçinçoraklıkdemektir.

Oakşamçokiçkiiçilmedi.Dindarlarçayiçmekleyetindi.Bununiçindebüyükbirsemavergezdirilmekteydi.İkiuşaksemaveritaşıyor,üçüncüsüservisyapıyordu.Çoğurakı,votkayadaşarapiçmeyiyeğliyordu.Hiçbiraşırılık,kabalıkgözlenmiyordu.Çakırkeyifolanlar,çalgıcılarapesperdedeneşlikediyorlardı.Çalgıcılararasındabirtar'cıbirzarb'cıbirdeney'civardı.Sonraoyunculargeldi.Çoğuerkekti.Davetboyuncaortalıktatekbirkadıngörülmedi.

Yemekgeceyarısınadoğruverildi.Dahaöncefıstık,badem,çekirdekveşekeryenmişti.Yemeğinçıkması,davetinsonunungeldiğineişaretsayılıyordu.Evsahibininyemeğiolancageçvermesibirnezaketkuralıydı.Çünkübaşyemekgelirgelmez,kiogecekibaşyemekcevahirpilavıidi,herkonuğunyemeğiyiyip,eliniyüzünüyıkayıpgitmesiâdetti.Dışarıçıktığımızdafenerleriniyakmışfaytonlarkapıönüneyığılmış,herbiriefendisinibeklerdurumdaydı.

ErtesigünşafakvaktiFazılbeniŞeyhAbdülazim'intürbesinegötürdü.İçeriyeyalnızgirdi,yanındaçekingentavırlıbiriyledöndü.Uzunboylu,zayıf,kirpisakallı,ellerisüreklititreyenbiradamdı.Uzunbeyazbirentarigiymişti.Boynunarenksiz,biçimsizbirçantaasmıştı.Dünyadanesivarsa,onuniçindeydi.Gözlerinde,Doğu'nuntümyeisiokunuyordu.

MirzaRıza'yaÜstad'ınmektubunuverdim,Ellerimdenkoparırcasınaaldı,pekçoksayfasıolduğuhaldebirnefesteokudu,beniunutmuşgibiydi.Benineyinilgilendirdiğinisöylemekiçinbekledim.Sonra,anlamaktagüçlükçektiğimyarıAcemceyarıFransızcakarışımıbirdille:

—KitapKirmanlıbiraskerde,dedi.Kirman,benimdememleketim.Öbürgün,yanicumagünü,benigelipgörmeğesözverdi.Onabirazparavermekgerek.Kitabısatınalmakiçindeğil;kitabıkurtardığıiçinadamateşekküretmekiçin.Benimbirkuruşumbileyokneyazıkki!

HiçduraksamadanCemaleddin'ingönderdiğialtınıcebimdençıkardım.Birokadarınıdakendimdenekledim.Memnunoldu.

—Cumartesigel,dedi.Allah'ınizniyleElyazmasıburadaolur.Onusanaveririm,sendeİstanbul'a,Üstad'agötürürsün.

XXX

Tembellikkentinruhunasinmişti.Kızışmıştozzerreciklerigüneşteparlıyordu.Tümuyuşukluğuileİranlılaraözgübirgündü.Kayısılıpiliç,Şirazşarabıileotelinbalkonundatatlıbirrehavetiçindeydim.Yüzümeıslakbirhavlukoymuştum...

AmaolMayıs1896günü,tanvaktinde,birömürtükenecek,birdiğeribaşlayacaktı.

Kapımdeligibiyumruklanıyordu.Sonundaduyabilmiştim.Yerimdenfırlayıpyalınayakkoştum,üzerimde,birgünöncesatınaldığımbirentarivardı.Islakellerimlekapıtokmağınızorçevirebildim.Fazılkapıyıitti,kapatmakiçinbenibirkenarasavurduveomuzlarımdanyakalayarakbenisarsmayabaşladı:

—Uyarı!Onbeşdakikasonraölmüşbiradamolacaksın.

Fazıl'ınkesikcümlelerleanlattığışeyi,bütündünyatelgrafdenilenbüyücülüksayesindeertesigünöğrenmişolacaktı.

HükümdarcumanamazıiçinŞeyhAbdülazim'intürbesinegitmiş.Jübilesiiçindiktirdiğigiysiyigiymiş.Sırmalar,şeritler,yeşimvezümrütrengikalpak.Türbeninengenişodasında,namazaduracağıyeriseçmiş.Secdeyekapanmadanöncegözleriylekarılarınaarkasındasaftutmalarınıişaretetmiş.Oara,halktürbeyehücumetmiş,muhafızlarönleyememiş.Dışavludanalkışsesleriduyuluyormuş.Şahınkarılarıyerlerinialmaküzereilerlerkenaralarındanbiradamsüzülmüş.Dervişkılıklıadam,elindebirkâğıtparçasıtutuyormuş.

Şah,okumaküzeregözlüklerinitakmış.Birden,kâğıtparçasınınarkasındanbirtabancagörülmüşveoanbirateşsesiduyulmuş.HükümdarkalbindenvurulmuşAma"Tutunbeni!"diyecekgücübulmuş.Bukargaşaiçindeaklınıilktoplayansadrazamolmuş."Birşeydeğil!Hafifbiryara!"diyebağırmış.Odayıboşalttırmış.Şahısarayarabasınataşıttırmış.Tahran'akadar,arkadaotururdurumdaolancesediyelpazeleyipdurmuş.BuaraTebriz'devaliolanveliahtıçağırmış.

TürbedekalanŞahınkarılarıkatiliyakalayıp,tartaklamaya,üstünübaşınıparalamayabaşlamışlar.Linçedileceğisırada,muhafızgüçlerininkomutanıAlbayKassakouvskiarayagiripadamıellerindençekmiş.Cinayetaracısilah,tuhafbirbiçimdekaybolmuş.Birkadınınonuyerdenalıpçarşafınınaltınasakladığınıgörmüşler.Amabulunamamış.Nevarki,tabancayıörtenkâğıtparçasıbulunmuş.TabiiFazıl,tümbuayrıntılarıanlatmadı.Onunçıkarttığısonuçmüthişti.

—ŞudeliMirzaRızaŞahıöldürdü.ÜzerindeCemaleddin'inmektubunubulmuşlar.İçindesenindeadıngeçiyor.Bukıyafetinisakındeğiştirme,paranı,pasaportunual.İşteokadar.BiranönceAmerikanElçiliği'nesığınmayabak!

İlkdüşündüğümşeyElyazmasıoldu.MirzaRızaosabahonualabilmişmiydi?Aslındadurumunvahametinihenüzanlamadığımaçıktı.Birdevletbaşkanınınöldürülmesindesuçortaklığı,benkişairlerinülkesinegelmiştim!Görünürdeherşeybanakarşıydı.Hangiyargıç,hangikomiserbendenkuşkulanmazdı?

Fazılbalkondanbakıyordu.Birdenbanadoğru:

—Kazaklargeldibile!Oteliçeviriyorlar!diyebağırdı.

Merdivenlereyöneldik.Girişkapısınageldiğimizde,dahavakur,dahaazkuşkuuyandıranbirtutumtakındık.Osıradaiçeriye,sarısakallı,gözleriyleçevreyikolaçanedenbirsubaygirdi.Fazıl,"Elçiliğe,"diyetekrarfısıldamafırsatınıbulupbendenayrıldı,subayadoğrugitti."Palkovnik!"(Albay)dediğiniduyabildim.Elinisaygıylasıkıp,başsağlığıdiledi.Benabamabürünerekkapıyaseğirttim.Kazaklarınsiperkurmayahazırlandıklarıbahçeyeçıktım.Onlardanhiççekinmedim.Onlardaiçerdengeldiğimiçin,komutanınbenibıraktığınısandılar.Parmaklıklıbahçekapısındançıkarakdarsokağaçıktım.OradanBüyükelçilerCaddesinegeçebilecektim.AmerikanElçiliğiondakikalıkmesafeydi.

Sokağınbaşındaüçnöbetçiduruyordu.Önlerindengeçebilecekmiydim?Soldanbirbaşkasokakvardı.Belkiorayasapsamdahaiyiolacaktı.İlerledim.Askerlerehiçbakmıyordum.Birkaçadımsonra,neonlarbeni,nebenonlarıgörecektik.

—Dur!

Neyapmalı?Durmalımı?DahailksorudaAcemcebilmediğimanlaşılacak,kimliğimigöstermemistenecekti.Kaçmalımı?Banayetişmelerigüçolmayacaküsteliksuçludurumadüşecektim.İyiniyetimianlatmambüsbütünolanaksızlaşacaktı.Birseçimyapmamiçinbirsaniyedenazvaktimvardı.Hiçaceleetmeden,sankibirşeyduymamışgibiyolumadevametmeğekararverdim.Yenibirseslenme,doldurulantüfekler,atılanadımlar...Hiçbirşeydüşünemezoldum,sokakaralarındankoşmayabaşladım,hiçarkamabakmıyordum,endargeçitleredalıyor,enkaranlıkyerleriseçiyordum.Güneşbatmıştı.Yarımsaatsonraheryerkaranlıkolacaktı.Bildiğimbütündualarıokuyordum."Tanrım!Tanrım!Tanrım!"diyesöylemektenbaşkabirşeyyapamıyordum.Sankicennetinkapısındadurmuş,açılmasıiçinyakarıyordum.

Vekapıaçıldı.Cennetinkapısı.Çamurlubirduvarıniçindengizlibirkapı.Birelelimituttu,olancagücüylekendineçekti,ardımdankapıyıkapattı.Korkudan,şaşkınlıktan,mutluluktan,nefesnefesegözlerimkapalı,öylecedurdum.Dışarıdakoşuşmalardevamediyordu.

Üççiftgözüzerimedikilmişti.Üçkadın.Başlarıörtülü,yüzleriaçıktıvebanayenidoğmuşbirbebekgibibakıyorlardı.Aralarındanenyaşlıgörüneni–kikırkyaşlarındagibiduruyordu–arkasındangitmemiişaretetti.Bahçeninarkatarafında,kocabirhasırkoltukvardı.Beniorayaoturttuveişaretlerlebirazsonradöneceğinibelirtti.Birişaretivebirbüyülüsöz,içimirahatlatmıştı:"Enderun".Yani:Harem!Askerlerburayagelemezlerdi.

Gerçektende,askerlerinayaksesleriönceyaklaşmışsonrauzaklaşmıştı.Hangisokakta"buharlaştığımı"neredenbileceklerdi?Mahalleçokkarışıkbirmahalleidi.Nicegeçit,nicebahçe,niceev!Üstelikkaranlıkdabasmıştı.

Birsaatsonrasiyahçaygetirdiler,sigaramısardılar.Konuşmayabaşladık.TektükAcemce,birazFransızcakarışımıilekurtuluşumuneyeborçluolduğunuanlattılar.Şah'ınkatilininsuçortağının,yabancılarınkaldıklarıoteldeolduğunuduymuşlardı.Kaçtığımıgörünce,okahramanınbenolduğumuanlamışlarvebenikorumakistemişlerdi.Nedenmi?Bundanonbeşyılönce,evinreisi,birayrılıkçıtarikatabağlıolduğugerekçesiylehaksızyereidamedilmişti.Otarikat,çokkadınlıevliliğin

kaldırılmasını,kadın-erkekeşitliğini,demokrasiyisavunanBabîliktarikatıidi.Şah'ınvedinadamlarınınortakeylemleriyleonbinlerceBabîlikyanlısıöldürülmüş,tabiibuara,komşununihbarıgibisudannedenlerlebinlercemasumdakatledilmişti.İştekurtarıcım,ogündenberi,kızlarıylayapayalnızkalmışveintikamsaatininçalmasınıbeklemişti.Üçkadın,ointikamıalmışolankahramanın,mütevazıevlerineşerefvermesindenonurduyuyorlardı.

Kadınlarıngözündekahramanolmuşsanız,onlarıyalanlıyabılirmisiniz?Düşlerinikırmanınyersizhattatehlikeliolacağınıdüşündüm.Yaşamsavaşıveriyordumveonlaraihtiyacımvardı.Gizemlibirsuskunluğabürünmekle,sonkuşkularınıdadağıtmışoldum.

Üçkadın,birbahçe,işimeyarayanbiryanılgı...Buİranilkbaharınıngerçekdışıymışgibigeçenkırkgününü,sonsuzluğadekanlatabilirim.Müthişbiryabancılıkçektim,üstelikbuDoğulukadınlararasındaenufakbiryerimolamazdı.Koruyucum,kendisininegibizorluklarınbeklediğinibiliyordu.Üstüstekoyduğuüçşilteliyeryatağımdamışılmışıluyurken,eminimo,sabahadekgözlerinikırpmamıştı.Sabahşafağındabeniçağırtmış,sağınaoturtmuş,ikikızınıdasolyanınaalmıştı.Sonrauzunuzundüşünüptasarladığıanlaşılanbirkonuşmayaptı.

Öncecesaretimiövdüvebenievindeağırlamaktanmutlulukduyduğunusöyledi.Sonrabirsüresustu,gömleğinindüğmeleriniçözmeyebaşladı.Kızardım,başkayerebaktımamabenikendinedoğruçekti.Omuzlarıvegöğüsleriçıplaktı.Sözleveişaretlegöğüsleriniöpmemiistedi.Kızlarkıkırdıyorduamaanalarıtörenselbirciddiyetebürünmüştü.Enmasumhalimle,dudaklarımımemeuçlarınadeğdirdim.Öncebirine,sonradiğerine...Bununüzerine,hiçaceleetmeden,düğmeleriniilikledi.Sondereceresmibirbiçimde:

—Böyleceoğlumoldun,dedi.Senidoğurup,emzirmişgibiyim.

Sonra,gülmeyikesmişolankızlarınadöndüvebenimbundanböyleağabeyleriolduğumu,banaözkardeşlerigibidavranmalarınıistedi.Törenduygulandırıcıamagülünçtü.Amasonradüşündüğümvakit,Doğu'nunincebiryönünükeşfettim.Bukadıniçin,içindebulunduğumuzdurum,zorbirdurumdu.Bana,hayatıpahasınayardımeliniuzatmaktançekinmemişvekayıtsız,koşulsuzeviniaçmıştı.Amaöteyandan,sabahakşamkızlarıylabirliktekalanyabancıbirerkeğinvarlığı,başkabirtehlikeiçeriyordu.Simgeselbirevlatedinmetörenindenbaşkabirçözümdüşünülebilirmiydi?Artıkevdeistediğimgibidolaşabilecek,aynıodadayatabilecek,"kızkardeşlerimi"alınlarındanöpebilecektim.Buevlatedinmetöreniilehepimizikorumuşoluyordu.

Bendenbaşkası,kendinikapanakısılmışhissedebilirdi.Benrahatlamışoldum.İşsizlikten,sıkıntıdan,sıkışıklıktan,buüçkadındanbiriylebirilişkiyegirebilir,yavaşyavaşdiğerikisindenuzaklaşıp,gözlerimigözlerindenkaçırmanınyollarınıarayarak,iyiliğimdenbaşkabirşeyistememişolanbukadınlarıdüşkırıklığınauğratabilirdim.Oysaherşey,birmucizegibi,sonderecebasit,açıkvetemizbirbiçimdeçözümlenmişti.Böyleceonlarınkaçgöçyapmalarınagerekkalmadan,birlikteyaşayabilecektik.İsteklenmedimdersemyalansöylemişolurum.İlişkilerimiztenselamaaynızamandasaftı.Kenttearananinsanlarınbaşındayeraldığımogünleriişteböylece,bukadınlarlageçirmişoldum.

Geriyebaktığımvakit,bukadınlarınarasındageçirdiğimgünleri,ayrıcalıklıgünlerolarakgörüyorum.Onlarolmasaydı,Doğuilebudenlihaşırneşirolmazdım.Onlarolmasaydı,dillerinibudenliöğrenemezdim.İlkgünlerbirkaçkelimeFransızcakonuşmuşlardıamaonuizleyengünlerdetümkonuşmalarımızAcemceolmuştu.Eğer,budahauzunsürseydi,budenlihoşbiranıolurmuydu?

Hiçbilemeyeceğim.Bilmekdeistemiyorum.Neyazıkki,herzamanbeklenebilecekbirolay,ogünlerimizesonverdi.Olağanbirziyaret...Büyükannevebüyükbabanınziyaretibuişinoktalamışoldu.

Aslındaherzaman,girişkapısındanuzaktadururdum.İlktehlikeişaretindegizlenmeküzere...Bukez,kendimeçokgüvendiğimiçinmidir,nedir,gelenleriduymadım.Kadınlarınodasındasereserpeoturuyordum.Keyiflikeyiflinargilemiiçiyordum.Birerkeğinöksürüğüileyerimdensıçradım.

XXXI

Birkaçsaniyesonraodayagiren"annem",evindebirerkekbulundurmanınaçıklamasınıyapmakzorundakaldı.Adınıyadakızlarınkinikötüyeçıkartmaktansa,gerçeğisöylemeyiyeğledi.Büyük

«birvatanseverlikvekahramanlıkile,yabancınınkimolduğunuaçıkladı.Zalimiyokedeninveböylecekocasınınintikamınıalmışolanınsuçortağı,bütünpolisinaradığıFrenkiştebuydu!

Biranduraksadılar,sonrakararlarınıverdiler.Benikutluyor,cesaretimiövüyorlardı.Koruyucumudakutlamayıunutmaksızın...Aslındaböylesinemünasebetsizbirdurumdan,ancakbuaçıklamaylasıyrılabilirdi.Enderun'unortalıkyerinde,durumumsorunyaratacaknitelikteydiamabenigizlemekiçinbundanbaşkaçareyoktu.

Namuskurtulmuştuamabenimdegitmezamanımgelmişti,ikiseçeneğimvardı.Basitolanı,kadınkılığınagirip,Amerikanelçiliğinekadaryürümemdi.Yanibirkaçhaftaöncekiyolumadevametmem!Amamaneviannembenivazgeçirdi.Çevreyidolaşmışveelçiliğegidenbütünyollarıntutulmuşolduğunusaptamıştı.Üstelikböylebirboyla1.83hiçbiraskeri,kadınolduğumainandıramazdım.Diğerçözüm,Cemaleddin'intavsiyesineuyarak,PrensesŞirin'ehabergöndermekti."Annem"esöylediğimde,hemenonayladı.ÖldürülenŞah'ıntorununuduymuştu,zordakalanlarayardımettiğinibiliyordu.Onabirmektupgötürmeyiönerdi.İş,yeterinceaçıkolduğuhalde,başkasınınelinegeçersebiranlamifadeetmeyecekbiçimdenasılyazacağımısaptamaktaydı.Nekendiadımı,neÜstadınkinibelirtemezdim.Banasöylediğicümleyiyazmaklayetindim:"Bilinmez!Belkiyollarımızbirgünkarşılaşır!"

"Annem,"ŞahınkırkıokunduğundaPrenseseyaklaşmayıuygunbulmuştu.Birsürüinsanınarasındanmektubuonailetmektezorlukçekmedi.Prensesokumuş,korkuylakiminyazdığınabakınmış,"Annembizde,"diyefısıldamış,Şirinhemenduadanayrılmış,arabacıyıçağırtıp,annemiyanınaoturtmuş.SonraSarayarmalıfaytonPrevostOtelininönündedurmuş,çarşaflıikikadın,yollarınayürüyerekdevametmişler.

Buluşmamız,ilkkarşılaşmamızkadarkısaoldu.Prensesgözleriylebeniinceledi,dudaklarınabirgülümsemeyayıldı,sonra:

—Yarınarabacımgelipsizialacak.Hazırolun.Çarşafgiyin,başınızıkaldırmadanyürümeyebakın!diyebuyurdu.

Benielçiliğegötüreceğinisanıyordum.Arabakentdışınaçıkıncayanıldığımıanladım.

—SiziAmerikanElçiliğinegötürebilirdim,dedi.Emniyetteolurdunuzamaorayanasılgeldiğiniziöğrenmektehiçzorlukçekilmezdi.Hanedanailesindenolduğumiçingücümvarsada,Şahınkatiliningörünürdekisuçortağınıkoruyacakkadargüçlüdeğilim.Üstelikyalnızbendeğil,sizigizleyenkadıncağızdazordurumdakalırdı.Kaldıki,Elçiliğiniz,böylebirsuçlasuçlanankişiyikorumaktanhiçmemnunkalmazdı.İnanın,İran'ıterketmenizherkesiçiniyiolacak.SiziannetarafındanakrabalarımolanBahtiyarilerinreisinegötürüyorum.Şah'ınkırkıiçin,aşiretiylebirliktegelmişti.Kimolduğunuzu,suçsuzolduğunuzuanlattım.Ancakadamlarıhiçbirşeybilmemeli.Osmanlısınırınakadarsizeeşlikedecekler.Kervanlarınbilmediğiyollardangideceksiniz.Bizi,ŞeyhAbdülazim'in

köyündebekliyorlar.Paranızvarmı?

—Var.Koruyucularımaikiyüztumanverdim.Yanımdadörtyüztumankadarvar.

—Yetmez,Elinizdekininyarısınısizeeşlikedenleredağıtmanızgerekecek.Yolculuğunuzungerikalanııçindebolparagerekecek,iştebirazTürkparası.İşinizigörebilir.BirdeÜstad'abirmektupgönderiyorum.İstanbul'dangeçeceksinizdeğilmi?

Ona"hayır"demekzordu.Mektubuentarimincebinesokuşturdu.

—MirzaRıza'nınilksorgusununtutanaklarıbunlar.Bütüngeceyi,onlarıtemizeçekmeklegeçirdim.Okuyabilirsiniz,hattaokumanızgerek.Sizepekçokşeyöğretecektir.Üstelikuzunyolculuğunuzdasizioyalayacaktır.Amabaşkakimsegörmesin.

Köyündışınavarmıştık.Polis,katırlarınyükünevaranakadarheryerididikdidikediyordu.Amabirsarayfaytonunakimdokunabilirdi?Safranrengibirbinayagelene,dekyolumuzadevamettik.Avlununortasındaasırlıkbirçınar,çevresindedeçaprazfişekliklerkuşanmışaskerlervardı.Prensesonlarahorbaktı:

—GördüğünüzgibisizieminellerebırakıyorumdediSizi,ozavallıkadınlardandahaiyikorurlar

—Kuşkumvar!

Gözlerimle,dörtbiryöneçevrilinamlularakaygıylabaktım.

—Bendekuşkuluyum,diyegüldü.AmayinedesiziTürkiye'yekadargötürürler.

Vedalaşacağımızsırada:

—Biliyorumyerideğil,diyeatıldım.AmaacabaMirzaRıza'nıneşyalarıarasındaeskibirelyazmasıkitapbulunmuşmu?Gözlerinikaçırdı,ifadesisertleşti:

—Gerçektendeyerideğil,dedi.İstanbul'avarmadan,omeczubunadınıağzınızaalmayın!

—Hayyam'ınkitabı!Israretmedehaklıydım.Bütünbunlarbaşıma,bukitapyüzündengelmemişmiydi.AmaŞirinsabırsızbirbiçimdeiçiniçekti.

—Hiçbirşeybilmiyorum.Öğrenirim.Banaadresinizibırakın,sizeyazarım.Amasakınbanacevapyazmayın.

Aceleile"Annapolis,Maryland"diyeyazarken,İran'dakiyolculuğumunbudenlikısasürmesinevedahabaşlangıcındakötübaşlamışolmasınaüzüldüm.Kâğıdıprenseseuzattım.Alacağısıradaelinituttum.Kısasürsedeiyicesıktım.Odatırnaklarınıavucumageçirerek,elimikanatmadanbirsüresürecekbirizbıraktı.Dudaklarımızdaikigülücükbelirdi.Aynıanda:

—Kimbilir!Belkiyinekarşılaşırız!dedik.

İkiayboyunca,yolahiçdebenzemeyenyerlerdengeçtim.ŞeyhAbdülazim'inköyündensonra,güneybatıya,Bahtiyariaşiretinintopraklarınaulaştık.TuzluKumGölü'ndengeçtiktensonra,aynıadlı

ırmağınkenarındageceledik,ancakkentegirmedik.Yolarkadaşlarımınomuzlarındantüfekdüşmüyordu.Kalabalıkyerlerdenkaçınıyorduk.Şirin'indayısızamanzaman"Amuk'tayız,Verça'dayız,Humeyn'deyiz"desede,busadecebukentleritepedengördüğümüzanlamınageliyordu.KumNehri'ninkarşıyakasındakiLuristanDağları'navardığımızda,Bahtiyarilerintopraklarınagirmişolduk.Onurumabirziyafetdüzenlendi.Elimeafyonluçubuktutuşturuldu,gevşeyipşenliğekatıldım.Önümdekiuzunyolculuğaçıkmadanikigünbeklememgerekti.ŞusterveAhvaz'dangeçerekŞattülarap'takiOsmanlıkentiBasra'yagelebildim.

Artıkİrantopraklarındadeğildim.Kurtulmuştum.Bahreyn'ekadarbiraysürenbirdenizyolculuğuyaptım.Kızıldeniz'denveİskenderiye'yekadarSüveyşKanalı'ndangeçmemgerekti.Sonunda,eskibirTürkgemisiileİstanbul'avardım.

Butehlikeliveyorucukaçışboyuncatekdinlencem,MirzaRıza'nınsorgulanmasıylailgilitutanaklaroldu.Oyalanacakbaşkabirşeybulsaydımbelkibunlarayinebakardımama,buidamhükümlüsüilebaşbaşageçirdiğimsaatler,benitarifedemeyeceğimkadaretkilemişti.Sıskacıkhali,acıçekmişgözleri,mollakılığıgözleriminönündengitmiyordu.Bazen,acıçekmişsesiniduyargibioluyordum!

"SevgiliŞahımızınedenöldürdün?"

"Görmesinibilenler,Şah'ınSeyyidCemaleddin'intutuklandığıyerdevurulduğunuanlarlar.Oazizinsan,peygamberahfadındangelenoeşsizadam,türbedenöylesürüklenipgötürülmekiçinneyapmıştı?"

"Şah'ıöldürmenikimsöyledi?Suçortaklarınkimler?"

"Yüce,güçlüCemaleddin'ivebütüninsanlarıyaratanTanrım'aandolsunki,bendenveSeyyid'denbaşka,Şah'ıöldüreceğimikimsebilmiyordu.Seyyidİstanbul'dayaşıyor,haydigidipyakalayınbakalım!"

"Cemaleddinsananeemirlerverdi?"

İstanbul'agittiğimdeŞah'ınoğlununbanayaptığıişkencelerianlattım.Seyyid,"Sızlanıpdurma.Ağlamaktanbaşkabirşeybilmezmisin?Şah'ınoğlusanaişkenceettiyse,öldüronu!"dedi.

"NedenoğlunudeğildeŞah'ıöldürdün?MademsanaişkenceedenoğluidivemademCemaleddinsanaöyleöğütvermişti?

"Kendikendimededimki:Oğlunuöldürürsem,Şahokorkunçkudretiyle,karşılığındabinlerceinsanıöldürecek."Birdalıkesmekyerine,zulmünağacınıkökündensökmekyeğdir.Belkiyerinebaşkabirağaçyeşerir.ZatenTürkSultanıdaCemaleddinilekonuşurken,'BütünMüslümanlarıbirleştirmekiçinbuŞah'tankurtulmakgerekir.'demiş."

"Sultan'ınCemaleddinileyaptığıözelkonuşmayısenneredenbiliyorsun?"

"SeyyidCemaleddin'inkendisöyledi.Banagüvenir,bendensırsaklamaz.Benİstanbul'dayken,banaözoğluymuşumgibidavrandı."

"Oradasanaokadariyidavranıldıise,tutuklanmaktanveişkencegörmektenkorktuğunİran'aneden

döndün?"

"Ben,şayetyazılmamışsa,hiçbiryaprağınağacındankopmayacağınainanırım.İran'adöneceğimveyapılanişinaracıolacağımyazılıimiş."

XXXII

YıldızTepesinde,Cemaleddin'inevininçevresindedolanıpduranadamlar,feslerininüzerine"Sultan'ınespiyonları"diyeyazmışolsalardı,ziyaretçilerinensafınınbilegörürgörmezanlayacağışeyibundaniyiaçıklamışolmazlardı.Amabelkidebunuamaçlıyorlardı:ziyaretçiyisindirmek!Gerçektende,birsüreönceyandaşlarıile,yabancımuhabirlerle,İstanbul'.dangeçmekteolanönemlikişilerledoluptaşanev,bueylülgünündetambirsessizliğebürünmüştü.Sadece,geçenseferkikadarsessizduranuşakvardı.Benibirincikataçıkardı.Üstadkadifekoltuğunagömülmüş,düşüncelivedalgındı.

Benigörünceyüzügüldü.Büyükadımlarlabanadoğrugeldi.Benikucakladı,başımagelenlerdenözürdiledi,kurtulmamasevindiğinisöyledi.Kısacanasılkaçtığımı,prensesinyardımlarınıanlattım.SonrasıraFazılveMirzaRızailekarşılaşmamageldi.AdınıduymakbileCemaleddin'iöfkelendirdi.

—Geçenayasıldığınıhaberverdiler.Tanrıaffetsin!Tabiisonununneolacağınıbiliyordu,bilmediğinezamanolacağıidi.Şah'ınölümününyüzüncügününde!İtirafalmakiçinişkencegörmüştürkuşkusuz!

Cemaleddinyavaşkonuşuyordu.Zayıflamış,güçsüzleşmişti.Herzamandinginolanyüzünde,zamanzamantikleroluyoramayinedeçekiciliğiniyitirmiyordu.Acıçekergibiydi,özellikleMirzaRıza'dansözettiğinde.Şuzavallınınelinintitremesineİstanbul'dabaktırdığınıamayinedebirçayfincanınıtutamazkennasılolupdatabancayıtutabildiğinivetekatıştaŞah'ıöldürebildiğınianlamaktagüçlükçekiyordu.Acabameczupolmasındanyararlanarak,başkasınınişlediğisuçuonayüklemesinler?

Yanıtolarak,prensesintemizeçektiğitutanaklarıuzattım.İnceçerçeveligözlüklerinitakıp,okudu.Heyecanla,dehşetlehattabanaöylegeldikiiçteniçesevinerek!Sonrakâğıtlarıkatlayıpcebinesoktuveodadagidipgelmeyebaşladı.Ondakikalıksessizliktensonrabirçeşitağıtyaktı:

—İran'ınyitmişevladıMirzaRıza!Saltmeczupolaydınkeşke,saltbilgeolaydınkeşke!Banaihanetetmekleyadasadıkkalmaklayetineydinkeşke!Bendeyalnızcasevgiyadayalnızcanefretuyandıraydınkeşke!Nasılsevilirsin,nasılihaneteuğrarsın!YaTanrı?Senineyapsın?Senişehitlerincennetinemi,cellatlarıncehenneminemigöndersin?

Yerinegeçipoturdu.Yorulmuştu.Yüzünüellerininarasınaaldı.

Bensessizkalmayısürdürüyor,nefesalmayakorkuyordum.Cemaleddindoğruldu.Sesidahadingin,düşüncesidahaberrakidi.

—OkuduğumsözlergerçektenMirzaRıza'yaait.Buanakadarbazıkuşkularımvardı.Artıkhiçkalmadı.Hiçkuşkusuzkatilo!Herhaldebunuintikamımıalmakiçinyaptığınıdüşündü.Amasöylediğininaksinebenonaaslaöldürmeemrivermedim.İstanbul'agelip,Şah'ınoğluveavenesitarafındannasılişkencegördüğünüanlatırkenağlıyordu.Onukendinegetirmekiçin"Sızlanmayıbırak!dedim.Sankisanaacınsınistiyorsun!Sanaacıyacaklarınıbilsen,sakatlanmayıgözealırsın!"Onaeskibiröyküanlattım.Darius'unordularıBüyükİskender'inordularıilekarşılaştığında,Yunan'ındanışmanları,Acem'inordusunundahakalabalıkolduğunadikkatçekmişler.İskenderomuz

silkmiş:"Benimadamlarımyenmekiçin,Darius'unkilerölmekiçinsavaşıyor!"demiş.

Cemaleddinbelleğinitoparlamayaçalışıyordu:

—OzamanMirzaRıza'yadedimki:"Şah'ınoğlusanazulmediyorsa,sendekendinimahvedeceğineonumahvet!"Bu,onuöldürdemekmi?Sizgerçekten,evimdebinkişiningördüğüMirzaRızagibibirmeczubaböylebirgörevverebileceğimeinanıyormusunuz?

İçtendavranmakistedim:

—Sizeyüklenmekistenencinayetinsuçlusudeğilsinizama,manevisorumluluğunuzyadsınmaz.Açıkkonuşmamonuduygulandırdı:

—Bunukabulediyorum.ŞahınölmesiniherAllah'ıngünüistemişolduğumuda!Amakendiminediyesavunuyorumki?Zatenmahkûmedilmişim.

Birkasayadoğrugitti,içindenbirkâğıtçıkardı:

—Busabahvasiyetimiyazdım.

Metnibanaverdi,okurkenheyecanlanmamamolanaksızdı.Hapisolduğumaüzülüyorum.Yaklaşanölümdenkorkmuyorum.Teküzüntüm,ektiğimtohumlarınyeşerdiğinigörmemektir.Zulüm,Doğuhalklarınıezmektedevamediyor.Yobazlık,özgürlüğünsesiniboğuyor.Eğertohumlarımı,çoraksaraytoprağıyerineverimlihalktoprağınaekseydim,belkidahaiyisonuçalırdım.Vesen,bütünümidimibağladığımİranhalkı,biradamıyoketmekleözgürlüğünükazanacağınısanma.Seninyoketmengereken,yüzyıllıkgeleneklerinyüküdür!"

—Birsuretinialıp,çeviripHenriRochefort'averin.Intransigeantsuçsuzolduğumusavunantekgazete.Diğerleribanakatilgözüylebakıyor.Herkesölmemiistiyor.Rahatlasınlar,kanserhastasıyım.Çenekanseri!

Sızlanmazaafınıgösterdiğihersefer,kendiniyapaybirkahkahailetoparlıyorveişişakayavuruyordu.

—Kanser,kanser,kanser,diyetekrarladı.Geçmiştekihekimler,bütünhastalıklarıyıldızlarınkonumunabağlarlar.

Birsüredüşünceli,tasalıdurdu.Sonrabirhayliyapaybirneşeiledevametti:

—Bukanserelanetediyorum.Amaacababeniöldürecekolanbukansermi?Orasıdabellideğil.Şahiadeedilmemiistiyor,Sultandavetlisiolduğumiçinbeniveremiyoramabirdevletbaşkanınakarşısuçişlemişbiradamıncezasızkalmasınıistemiyor.Şahtanvesülalesindennefretetsebile,budünyanınbüyüklerini,Cemaleddingibibirkulakarşıbirleştirenmeslekdayanışmasıvar.Çözüm?Sultanbeniburadaöldürtecek,tahtayenigeçmişolanŞahrahatlayacaktır.Çünküiademiistemiştiramaellerinibenimkanımabulamaktançekinmektedir.Benihangisiöldürecek?Kansermi?Şahmı?Sultanmı?Bunubilecekbelkidehiçvaktimolamıyacak.Amasengençdostum,bileceksin!

Üstelikgülmeyürekliliğinigösterdi.

Aslında,bendehiçbilemedim.Doğununbüyükreformcusununhangikoşullardaöldüğü,gizeminikorudu.Annapolis'edöndüktenbirkaçaysonra,ölümhaberinialdım.12Mart1897tarihliIntransigeantgazetesinde,üçgünönceöldüğüyazılıydı.Ancakyazsonu,Şirin'invaatettiğimektupgeldiğinde,Ceınaleddin'innasılöldüğünüöğrendim.Enazındanyandaşlarınıninancıbuydu:"Birsüredir,herhaldekanserindenötürüolacak,korkunçdişağrılarıçekiyormuş.Ogün,acısıçekilmezolduğundanuşağınıSarayagöndermiş.Sultankendidişçisiniyollamış.Dişçigelipbakmış,hazırlamışolduğubiriğneyidışetinesokarakacısınınduracağınısoylemiş...Birkaçsaniyesonra,Üstad'ınçenesişişmiş.Uşağıboğulmaktaolduğunugörünce,dişçininpeşindenkoşmuş.Adamhenüzevdençıkmamışmış.Amageridönecekyerde,kendisinibekleyenfaytonadoğrukoşmayabaşlamış.SeyyidCemaleddinbirkaçdakikasonraölmüş.Akşam,Sultan'ınadamlarıgelipcesedinialmışlar.Alelaceleyıkayıpgömüvermişler."Prensesinanlattıkları,Hayyam'dançevirdiğisözcüklerlesonbuluyordu:"Oncabilgisahibiolanlar,bizebilgininyolunugösterenler,kuşkudenizindeboğulmadılarmı?Biröyküanlatırlar,sonragidipyatarlar."

MektubununasılamacıolanElyazması'nınneolduğukonusundaŞirinbasitbirşeydensözedergibiydi:"Gerçektendekatilineşyalarıarasındabulunmuş.Kitapşimdibende.İran'adöndüğünüzde,istediğinizkadarbakabilirsiniz."

Bendenbukadarkuşkulanırlarken,İran'adönmekmi?

XXXIII

İranserüveninintadıdamağımdakalmıştı.Tahran'agitmekiçinbiray,çıkmakiçinüçaygerekmiş,sokaklarınıancakgezebilmiştim.Beniorayaçekennicegörüntükalmıştıbelleğimde:Nargileiçmeninkeyfi,Şirin'inelinitutmanınheyecanı,biranlıkbirvaat,birgecelikanneninsafiyetlesunduğugöğüslerekondurulanbusevetabiihepsininüstünde,koruyucumeleğiminkollarıarasındaduranElyazmasıkitap!

Doğu'nunçekiciliğinekendilerinikaptırmamışolanlara,benimbircumartesiakşamıayaklarımdapabuçlarım,kafamdakoyunderisikülahımlaAnnapolis'inıssızolduğunusandığımkıyılarındadolaştığımınasılaçıklayabilirim,bilmiyorum.Üstelikdönüşte,düşlerimedalmışdurumdaCompromiseCaddesindengeçerken,hiçdeıssızolmadığınıunutmuştum."İyiakşamlarBayLesage","İyigezintilerBayLesage",selamlamalarüstüsteyağıyordu."İyiakşamlarsayınpeder!"Kendimeancak,Pederinşaşkınbakışlarınıgörüncegeldim.Anidendurup,yukardanaşağıyakendimebaktım,sonraadımlarımısıklaştırdım,hattasanırımaba'mıniçindekiçıplaklığımıgizlemeküzerekoşmayabaşladım.Evegeldiğimdeüzerimdekileriçıkarttım,sarıpsarmaladıktansonra,dolabındibineattım.

Birdahabukılıktahiçdolaşmadımama,oteksefer,adımınzirzopaçıkmasınayetti.İngiltere'dezirzoplaraherzamanhoşgörüylebakılmıştır,hattabirazdahayranlıkla...zenginolduklarıtakdirde!OyıllarınAmerika'sıbutarzzıpırlıklaraaçıkdeğildi.Yüzyılındönemecinebüyükbirölçülülükilegiriliyordu.BelkiNewYorkyadaSanFransisco'dadeğilamabenimkentimdedurumböyleydi.BirFransızannevebirAcemkülahı,Annapolis'inkaldıramayacağıkadarçoktu!

Buişinbiryanı.Diğeryanınagelince,Doğu'nunbüyükkâşifiolarak,hiçdehaketmediğim.birünekavuştum.YerelgazeteninmüdürüMatthiasWebb,okılıktagezdiğimiduymuş,İranserüvenimiyazmamıistemişti.AnnapolisGazetteandHerald'daİranadınınensongeçtiğitarih1856olmalıydı.Cunnardşirketininpekövündüğüyandançarklıgemilerindenbiribiraysbergeçarptığıvakit.Bizimyöredenyeditayfaölmüştü.Talihsizgemininadı:Persiaidi.Denizciler,kaderingöstergeleriyleoyunoynamaz.BendeyazıdizimebaşlarkenPersiaadınınuygunsuzbirdeyimolduğunu,Acemlerinkendiülkelerineİrandediklerini,bunun"AyraniaVedca"yani"ArilerinToprağı"anlamınageldiğinibelirtmekgereğiduydum.

Sonra,çoğuokuyucununadınıduyduklarıtekİranlıdan,ÖmerHayyam'dansözettimvebüyükbirşüphecilikbelirtisiolanşusözlerininaklettim:"Cennet,cehennem,bugaripyerlerigörenoldumu?"İrantopraklarındavarolagelmişnicedinvetarikattansözetmedenönce,böylebirgirişyapmayıuygunbulmuştum.Zerdüştlükten,Manicilikten,SünniveŞiiİslam'dan,HasanSabbah'ınİsmailiyemezhebinden,sonrabizleredahayakınolanBabilikten,Şeyhlerden,Bahailerdensözettim.Bizim"paradis"yanicennetsözcüğümüzünkökünün,Acemce"paradaeza"yanibahçesözcüğündengeldiğinianımsattım.

MathiasWebbbilgimdendolayıbenikutladığıvakitdahasüreklibirişbirliğindebulunmamızıönerdim.Azıcıksıkıldıvesonra:

—Denemeyiisterimamaşumetinlerinizibarbarsözcüklerledonatmaktanvazgeçerseniz,dedi.

YüzündekişaşkınlıkaçıkçagörülebilirdiancakWebb'indekendinegöregerekçelerivardı:

—Gazette'ninsürekliolarakbirİranuzmanınaverebilecekparasıyok.Amaşayettümdışhaberleriyüklenmeyiveuzakdiyarlardakiülkelerivatandaşlarımızatanıtmayıkabulederseniz,gazetemizdesizeyerbulunur.Yazılarınızbelkiderinliğinikaybedecektiramagenişlikkazanacaktır!

İkimizindeyüzügüldü.Barışpurosunuuzattıktansonra:

—DahadünekadarDoğubizimiçinCodBurnundabitiyordu.Amabirdenbirebiryüzyılbatıyor,diğeridoğuyorbahanesiyle,sakinkentimizyeryüzününkeşmekeşinekendinikaptınverdi.

Bukonuşmayı1899'dayaptığımızıbelirtmeliyim.BirliklerimizinyalnızKübavePortoRico'yadeğilaynızamandaFilipinlerekadargitmesineyolaçanİspanyol-AmerikanSavaşı'ndanhemensonraydı.AmerikaBirleşikDevletleri,dahaönceotoritesinihiçbukadaruzaklaragötürmemişti.İspanyolİmparatorluğu'nakarşızaferimiz,bizeikibindörtyüzölüyemalolmuştuama,DenizAkademisi'ninmerkeziAnnapolisiçindurumfarklıydı.Herkayıp,birakrabanın,birdostun,birnişanlınınkaybıdemekti.Hemşerileriminentutucuları,BaşkanMackinley'itehlikelibirserüvenciolarakgörüyorlardı.

Webbböyledüşünmüyorduamaokurlarınınantipatilerinidikkatealmakzorundaydı.Buciddi,ortayaşlıailebabasıbunuaçıklarkenkükrüyordu.Yüzüekşimiş,parmaklarıbircanavarınpençesigibikıvrılmıştı.

—VahşidünyaAnnapolis'ebüyükadımlarlayaklaşıyorvesizBenjaminLesage,sizingörevinizhemşerilerinizinendişeleriniyatıştırmakolacaktır.

İçinden,pekparlakbirbiçimdesıyrıldığımsöylenemeyecekbirsorumluluk!Benimhaberkaynaklarım,Paris'te,Londra'da,NewYork'taWashington'da,Baltimore'dameslektaşlarımınyazdıklarıyazılardı.Boer'lerinsavaşı,ÇarileMikadoarasındaki1904-1905savaşıyadaRusya'dakikarışıklıklarhakkındasanırımyazdıklarımınhiçbirikaydadeğerdeğildi.Sadeceİrankonusundagazetecilikmesleğimdensözedebilirim.Gururlanaraksöyleyebilirimki,Gazette,meydanagelenve1906'datümdünyagazetelerindeyeralanpatlamayıöngörenilkgazeteoldu.İlkveherhaldesondefa,AnnapolisGazetteandHerald'ınyazılarından,GüneyveBatıkıyılarınınaltmıştançokgazetesindesözedildi.

Kentimvegazetembunubanaborçlu.BendeŞirin'eborçluyum.Oluşmaktaolanolayları,kısaİrandeneyimimledeğil,Şirinsayesindeanlıyabiliyordum.

Yediyıldırprensesimdenhaberalmamıştım.Elyazmasıhakkındabanabiryanıtmıborçluydu?Oborcunuödemişti.Ondan,dahabaşkabirşeybeklemiyordum.Ümitetmiyorumanlamınagelmiyordubutabii.Hermektupgelişteümitleniyor,zarflarınüzerindekiyazılarabakıyor,pullarüzerindebirArapharfi,kalpbiçimindeyuvarlakbirbeşsayısıarıyordum.

Otarihteailem,Baltimore'ayerleşmeküzereAnnapolis'tenayrılmıştı.Babamartıkoradaçalışıyorveikierkekkardeşiylebirbankakurmayauğraşıyordu.Bense,doğduğumyerde,yaşlıvesağıraşçımızlakalmayıyeğlemiştim.Pekfazladostumyoktuvebuyalnızlığım,beklentimidahadaartırıyordu.

SonragününbirindeŞirin,mektupgöndermeyebaşladı.SemerkantElyazması'ndanteksözetmiyordu.Uzunmektubundakendisiyleilgilihiçbirşeyyazmamıştı.Sadece"Sevgiliuzaktakidost,"

diyordu.Çevresindeolanbitendensözediyordu.Zekâsınahayrankalmıştım.Düşüncesininürünlerinisunmaküzerebeniseçmişolmasıdagururumuokşuyordu.Artıkaydabirgönderdiğihaberlerinritminekendimikaptırmıştım.Kimliğiniaçıklamamamkonusundakoyduğukesinyasağauymasam,yazdıklarınıolduğugibiyayınlayabilirdim.

Olaylarıokuyucularasunmabiçimim,onunkisindençokfarklıidi.Örneğin,Prensesaslaşunlarıyazmazdı:"İranDevrimi,BelçikaasıllıbirBakan,mollakılığınagirmekgibiaptalcabirdüşünceyiuygulamayakoyduğugünbaşladı."

Bupekdeyalansayılmazdı.Şirin'egöre,devriminilkbelirtileri,Şah1900yılındaContrexeville'dekikaplıcalaragittiğisıradaortayaçıkmıştı.Şahtümçevresindekilerilegitmekistemişbunadaparasıyetmemişti.Hazinesiherzamankigibiboştu.Çardanborçistemişoda22,5milyonrublevermişti.Hiçbirarmağan,budenlizehirliolamaz!SaintPetersburgYönetimi,sürekliiflasıneşiğindeolangüneylikomşusununbuparayıödeyeceğindeneminolmakiçin,İranGümrükİdaresineelkoymuşvealacağınıgümrükgelirlerindenkesmeyebaşlamıştı.Onbeşyıllıkbirsüreboyunca!BuimtiyazınnedemekolduğunuveAvrupadevletlerininbundanhiçhoşlanmayacaklarınıbilenÇar,Gümrükidaresinikendimemurlarınındenetiminevermektense,buişikendiadınayönetecekbiriniaramışveBelçikaKralıLeopoldII'yibulmuştu.BundansonradaŞah'ınçevresinde,sayılarıotuzubulanBelçikalıdanışmanlargörülmeyebaşlandı.Bunlarınenönemlisi,M.Nausadındabiriydi,iktidarınenyüksekbasamaklarınakadaryükselebilmişti.KraliyetYüksekKonseyüyesi,PostaveTelgrafBakanı,Defterdar,PasaportDairesiBaşkanıveGümrükGenelMüdürüidi.Ayrıcavergisisteminidüzenlemeklegörevliydiveyenikervanvergisiadıylabilinenkatırlarınyükündenalınanvergidenosorumlututuluyordu.

M.Naus'un,İran'ınennefretedilenkişisiolduğunusöylemeyegerekyok.Arasırakovulmasıiçinsesleryükseliyoramaadamyerindenoynamıyordu.Çar,dahadoğrusuçevresindekigericilerdebuadamıtutuyordu.Buçevreninsiyasalamacı,SaintPetersbourgresmibasınındaaçığavurulmuştu:İran'ıveBasraKörfezini,kimseylepaylaşmadan,vesayetaltınaalmak!

M.Naus'undurumuçoksağlamgörünüyordu.Koruyucusudevrilenekadardaöyleoldu.Ancakbuiş,İran'dakienhayalperestkişilerinbiledüşleyemeyeceğikadarçabukoldu!İkiaşamada!ÖnceJaponSavaşı!Savaş,dünyanınbeklediğininaksine,Çar'ınyenilgisiilesonuçlandı.Donanmasıyokoldu.Sonrasırasıyla,yeteneksizyöneticileryüzündenonurlarıkırılanRuslarınöfkesi,Potemkinzırhlısısubaylarınınisyanı,KronstadtAyaklanması,Sivastopolbaşkaldırısı,Moskovaolaylarıgörüldü.Kimseninunutmadığıbuolaylarüzerindeduracakdeğilim;sadece,özellikleNicolasII'nin1906'dabirParlamentoDumatoplamazorundakalışınınİranüzerindekiyıkıcıetkileriyleyetineceğim.Sonderecebasitbirolay,iştebukarışıklıklarsırasındameydanageldi.Belçikalıbirdanışmanınverdiğimaskelibaloya,M.Naus'unmollakılığındagirmekgeldiaklına!Kıkırdamalar,gülmeler,alkışlararasındaBakan'ınçevresialındı,kutlandı,fotoğrafıçekildi.Bufotoğrafınklişesi,birkaçgünsonra,TahranÇarşısındaeldeneledolaşmayabaşladı.

XXXIV

Şirin,bunlardanbirinibanagönderdi.Hâlâsaklarım.Arasıragülerekbakarım.Bahçeninortasında,birhalınınüzerindekırkkadarkadınerkek,Türk,Japon,Avusturyalıkılığınagirmiş,ortalarındahemenönplanda,beyazsakalı,kırbıyığıilerahatlıkladindarbirpatrikdeolabilecekmollakılığındakiM.Naus!Şirinresminarkasınaşöyleyazmış:"Oncasuçiçincezagörmedi,birkabahatiçinlanetlendi."

Naus'unherhaldedinadamlarıylaalayetmekgibibirniyetiyoktu.Sadece,hafiflik,bilinçsizdavranışveisabetsizbirseçimdebulunmailesuçlanabilirdi.Onunasılkabahati,Çar'ınTruvaAtırolünüüstlendiğinegöre,kendisiniunutturmasıgerektiğinianlamamışolmasıydı.ÖnceNaus'unsonrabütünHükümetüyeleriningitmesiistendi.TıpkıRusya'dakigibibirParlamentokurulmasınıistiyenbildirilerdağıtıldı.Gizliörgütleryıllardanberiçalışmaktaydı.MutlakiyetrejiminekarşıolanörgütlerbazenCemaleddin'ehattabazendeMirzaRıza'yabağlıolduklarınıaçıkaçıksöylüyorladı.

Kazaklarsokakbaşlarınıtutmuştu.Resmimakamlarınyaydığısöjdentilerebakılırsakorkunçcezalarverilecek,Çarşıaskerlerceaçılıphalkayağmalattırılacakh.Bubinyıldanbuyana,tüccarlarıtehditetmebiçimiydi.

Bunedenle19Temmuz1906'dabirgruptüccarveçarşısarrafı,İngilizmaslahatgüzarınabaşvurarakönemlibirkonuyugörüşmekistediler.Şayettutuklanmatehlikesiylekarşılaşacakolurlarsa,elçiliğesığınabilirlervekorunabilirlermiydi?Yanıtolumluydu.Gelenlerteşekkürlervetemennahlarileayrıldılar.Aynıgününakşamında,dostumFazıl,bazıarkadaşlarıylaelçiliğegelmişvehararetlekarşılanmıştı.Henüzotuzyaşındaolmasınakarşın,babasınıntekvârisiolarak,çarşınınenzenginadamısayılıyordu.Genişkültürüvebilgisiyle;meslektaşlarınınüzerindebüyüketkisivardı.Onunkonumundabirine,İngilizlerengüzelodalarınıvermekistediler,ancakokabuletmeyerek,genişelçilikbahçesindebulduğubirköşeyleyetinmişti.Bununiçinbirçadır,birseccadevebirkaçkitapgetirmişti.Evsahiplerinededişlerinisıkıpgözlerinikısarakeşyalarınıyerleştirmesiniizlemekkalmıştı.

Ertesigünüotuztüccardahagelmişti.Üçgünsonra,23Temmuzgünü,gelenlerinsayısısekizyüzaltmışıbulmuştu.Temmuz26'dabeşbinkişiolmuşlardı,lAğustos'taonikibinkişi!

BirİngilizbahçesindeyükselenbuAcemkenti,gerçektentuhafbirgörüntüydü.Çadırlarloncalaragöregruplanmıştı.Hemenbirdüzenkurmuşlar,nöbetçikulübelerininarkasınabirmutfakyapmışlardı.Kocakazanlarbahçedeki"mahalleler"arasındadolaşıyorveyemekservisiüçsaatsürüyordu.

Hiçbirkarışıklık,hiçbirgürültüyoktu.Acemlerindediğigibibastyapılmış,yanisığınmadabulunulmuştu.Birbaşkadeyimle,birtürbenindokunulmazlığındapasifdirenişegeçmişlerdi.Tahran'ınpekçokyerindetürbevardı:ŞeyhAbdülâzimTürbesi,ŞahAhırlarıgibi.Bast'larınenküçüğü,TophaneMeydanındakitekerleklitoptu.Suçlugizlenecekolursa,güvenlikgüçlerigeliponuoradançıkartamazdı.NevarkiCemaleddinolayı,buyerlerinpekgüvenliolmadıklarınıgöstermişti.Resmimakamlarıntanıdıklarıtekdokunulmazlığıolanyer,yabancıelçiliklerdi.

Hersığınmacı,elçiliğe,nargilesinivedüşlerinigetirmişti.Birçadırdandiğerine,okyanuslarkadar

farkvardı.Fazıl'ınçevresiniÇağdaşçılaralmıştı.Biravuçinsandeğil,yüzlerceinsandı.Gençyaşlı,encümenşeklindeörgütlenmişlerdi.Gizliyadayarıgizliörgütlerdibunlar!AralarındakikonuşmalarsıksıkJaponya,RusyaveözellikledilinikonuştuklarıFransahakkındaoluyordu.Fransızcakitapvegazeteokuyor,Saint-Simon'un,Robespierre'in,Rousseau'nunveWaldeck-Rousseau'nunFransa'sınıbiliyorlardı.Fazıl,biryılönceFransa'daoylananveKiliseileDevletibirbirindenayıranyasametninigazetedenkesmiş,çevirmişvedostlarınadağıtmıştı.Hararetletartışıyorlardı.Amaalçaksesle,çünküazötelerindemollalartoplantıyapmaktaydılar.

Dinadamlarıbölünmüştü.Birkısmı,Avrupa'dangelenherşeyiredediyordu.Hattademokrasi,parlamentoveçağdaşlaşmayıbile!"Kur'anvarkenanayasayanegerekvar?"diyorlardı.Çağdaşçılarbuna,Kitabıninsanlara,kendilerinidemokratikbiçimdeyönetmelerinisöylediğinibelirterekkarşıçıkıyorlardı.Kitap"İşlerinizi,aranızdadanışarakgörün,"demiyormuydu?Sonrakurnazcaşunuekliyorlardı:ŞayetMüslümanlar,yenidoğmaktaolandevletlerinibiranayasayasahipolarakörgütleselerdi,İmamAlideyokedilemezdi,kanlıverasetsavaşlarıdaolamazdı.

Doktrintartışmasıbiryana,mollalarınçoğu,Şah'ınkeyfîyönetiminesonvermekiçin,anayasadüşüncesinesıcakbakıyorlardı.Bastyaparakyüzlercekişihalinegelişlerini,PeygamberinMedine'yehicretine,halkınçektiğiçileyideİmamAli'ninoğluHüseyin'inçektiklerinebenzetiyorlardı.ZatenHüseyin'inbirMüslümanolarakçektikleri,İsa'nınçilesineeşdeğerdeydi.

Elçilikbahçesinde,profesyonelağlayıcıtakımıRoze-Khwan'lar,Hüseyin'inçektikleriiçinağıtyakıyorlardı.Hüseyin'eağlıyor,kendilerineağlıyor,İran'aağlıyorlardı.Fazıl'ındostlarıbugösteridenuzakduruyorlardı.Cemaleddin,Roze-Khwan‘lardançekinmeleriniöğütlemişti.Onlaraendişeilebakıyorvedinliyorlardı.

Şirin'inmektuplarındanbirindeyaptığısoğukkanlıyorumbenietkilemişti:"İranhasta,"diyordu."Başucundapekçokdoktorvar.Çağdaşdoktorlar,gelenekçidoktorlar...herbirikendiilacınıöneriyor.Onukimiyileştirirse,gelecekonunolacak.Budevrimbaşarılıolursa,mollalardemokratlaşma;olmazsademokratlarmollalaşmazorundakalacaklar."

Şimdikihaldehepsiaynısiperde,aynıbahçedebulunuyordu.Ağustos'un7'sindeelçilikteonaltıbinBastivardı.Kentsokaklarııssızdı.Ünlütüccarlarınhemenhepsi"göç"etmişti.Şah'a,isteklerikabuldenbaşkabirşeykalmıyordu.Bast'inbaşlamasındanbiraybilegeçmeden,ŞahTahran'dadoğrudan,taşradadolaylıseçimleregideceğiniilanetti.

İran'ınilkParlamentosu7Ekim'detoplandı.TahtadınakonuşmayapmaküzereŞah,Cemaleddin'indostu,onusonLondra'dabulunduğundakonuketmişolan,İsfahanhbirErmeniveeneskimuhaliflerindenbiriolanMalkomHan'ıseçmişti.MalkomHan,İngiliz'iandırırmuhteşembirihtiyardıvebütünömrünce,meşrutîbirhükümdarınsöyleviniParlamentodaokumayıdüşlemişti.Odönemidahayakındanincelemekisteyenler,MalkomHan'ıodöneminbelgelerindearamasınlarHayyam'ınyaşadığıdönemdeolduğugibibugündeİran,yöneticileriniadlarıyladeğilunvanlarıylatanır:"KrallığınGüneşi","DininTemelDireği","SultanınGölgesi"gibi.DemokrasiçağınıbaşlatmışolanMalkomHan'adaunvanlarınenünlüsüverildi:Nizamülmülk!Şaşırtıcıİran!Çalkantılararasındaoncadeğişmez,değişimlerarasındaoncakendisiolan!

XXXV

Doğu'nunuyanışınakatılmakbirayrıcalıktır,birheyecan,bircoşkuvebirkuşkudur.Uyuyanbeynindenegibihayırlıyadacanavarcadüşünceleryeşermişti?Uyanırsaneyapacak?Kendisinisarsanınüzerineyürüyecekmi?Beni,endişeylesoruyağmurunatutanokuyucumektuplarıalıyordum.Dahahâlâbelleklerinde,1900yılındakiPekinBoxersisyanı,yabancıdiplomatlarınrehinalınmaları,"GökyüzününKorkunçKızı"yaşlıİmparatoriçeninkarşısınadikilenlejyonerorduolduğuiçin,Asya'dankorkuyorlardı.İranfarklıolacakmı?Ben,doğmaktaolandemokrasiyegüvenerek"Evet,"diyordum.BirAnayasaveİnsanHaklarıYasasıçıkartılmıştı.Hergünyeniderneklerkuruluyordu.Gazetelerinvedergilerinsayısıbirayiçindedoksanaçıkmıştı.Uygarlık,Eşitlik,Özgürlükgibiadlartaşıyorlardı.YadadahatantanalıbiçimdeYenidenDoğuşBorazanıgibiadlar...BunlardanİngilizbasınındayadaliberalRyechveyasosyaldemokratSovremennyMirgibiRusgazetelerindesözediliyordu.Tahran'ınmizahgazetelerindenbiri,dahailksayısındakapışılıyordu.KarikatürcüleroklarınıSaraydalkavuklarına,Çar'ınajanlarınavedahaçokdayobazlarafırlatıyorlardı.

Şirinşöyleyazıyordu:"Geçencuma,birtakımmollalarçarşıdayandaşedinmekistediler.Anayasayıdindışıbiryenilikdiyeniteliyorvehalkı,ParlamentonunbulunduğuBaharistan'ayürümesiiçinkışkırtıyorlardı.Başarısızoldular.İstediklerikadaryırtınsınlarhalkilgilenmedi.Arasırabirkişiduruponlarabakıyor,sonrageçipgidiyordu.Sonundakentinensaygınüçulemasıgeldi.Gözlerinibirkarışyukarıkaydırmadan,enkısayoldanevlerinedönmeleriniistedi.İnanasımgelmiyor:İran'daartıkyobazlıköldü."

İştebusoncümleyi,yazılarımdanengüzelinebaşlıkyaptım.Prensesinyazdıklarınakendimiöylesinekaptırmıştımki,yazımsenetyerinegeçti.Gazette'inmüdürüdahaılımlıolmamıistediamaokuyucumektuplarından,onaylandığımıanladım.

Bumektuplardanbiri,NewJerseyPrincetonÜniversitesi'ndeöğrenciolanHowardC.Baskerville'dengeliyordu.BachelorofArtsdiplomasınıalmışveanlattığımolaylarıyakındangörmekiçinİran'agitmekhevesinekapılmıştı.Onunyazdığıbircümle,banabayağıdokunmuştu:"BuyüzyılınbaşındaDoğuuyanmazsa,Batıuyuyamayacakgibibirsezgimvar."Yanıtımda,buyolculuğaçıkmasınıteşvikediyorveçıkacakolursabazıdostlarımınadlarınıvermeyivaatediyordum.Baskerville,birkaçhaftasonraAnnapolis'egelerek,AmerikanPresbiteryenKilisesitarafındanyönetilenTebrizErkekOkulundabiröğretmenlikaldığınıhaberverdi.İranlıçocuklaraİngilizceveFendersleriverecekti.Hemenyolaçıkmayıplanlıyordu,onuniçintavsiyelerimiveöğütlerimialmayagelmişti.Onukutladımvedüşünmedenkonuşarakİran'agidecekolursamonugörmevaadindebulundum.

Amayakındagidebileceğimihiçsanmıyordum.Gerçiistiyordumamayersizsuçlamalarnedeniylehenüzbuyolculuğuerkenbuluyordum.Şah'ınkatilininsuçortağısanılmıyormuydum?Tahran'dakideğişikliklerekarşın,tozlubelgelerdenbiriyüzündensınırdatutuklanmaktanveelçiliğehaberulaştıramamaktankorkuyordum.

Baskerville'ingidişi,durumumudüzeltmekiçinbazıgirişimlerdebulunmamayolaçtı.Şirin'easlayazmayacağımasözvermiştim.HergeçengündahabüyüketkikazananFazıl'ayazmayakararverdim.MilletMeclisi'ndesözügeçenlerinbaşındageliyorduYanıtınıüçaysonraaldım.Dostçabiryanıttı.AdaletBakanlığından,hertürlüsanıklıktanarındırıldığımadairresmibiryazıalmış,onu

gönderiyordu.Yaniartıktümİrantopraklarındaserbestçedolaşabilirdim.DahafazlabeklemedenMarsilya'ya,oradandaSelanik'ehareketettim.İstanbul,TrabzonvesonrakatırsırtındaAğrıDağıüzerindenTebriz!

SıcakbirHazirangünüTebriz'evardım.Ermenimahallesindekikervansarayayerleştiğimde,güneşdamlarınhizasınainmişti.YinedebiranönceBaskerville'igörmekistediğimdendoğruPresbiteryenOkulunagittim.Alçakveenineyayılmışbirbinaidi.Yenibeyazaboyanmıştı.Kayısıağaçlarınınarasındayeralmıştı.Parmaklıklarınüzerindevedamdagösterişsizikihaçvekapınınüstündeyıldızlıbirbayrakvardı.

İranlıbirbahçıvanbanadoğrugeldi.Beni,sakallıkızılsaçlıbirrahibinyanınagötürdü.Konuşmayabaşlamadanönce,benigecekonukedebileceğinisöyledi:

—Anidengelipbiziziyaretleriyleonurlandıranvatandaşlarımıziçinherzamanboşbirodamızvar.Sizeözelmuameleyapmıyoruz.Burasıvarolduğundanberisürdürülenbirâdettirbu!

İçtenlikleüzüntülerimibeyanettim.

—Eşyalarımıkervansarayabıraktım.ÖbürgündeTahran'agitmeyidüşünüyorum.

—Tebriz,birgündenfazlasınalayıktır.Burayakadargelmişken,BüyükÇarşı'yı,adıBinbirGeceMasallarındageçenmavicamininkalıntılarınıgörmedengitmeyinasıldüşünürsünüz?Günümüzdeyolcularınçokacelesioluyornedense.

Benimbuncakötübirgezginolmamaesefediyordu.Savunmayapmakzorundakaldım:

—AslındaTahran'daişimvar."Tebriz'ekadargelişim,sizdeöğretmenlikyapanHowardBaskerville'igörmekiçindi.

Buadısöylersöylemez,havaağırlaştı,neşekayboldu,hararetsöndü,babacayaklaşımlaryokoldu.Yüzsıkıntılı,bakışlarkaçamaktı.Uzunbirsessizliktensonra:

—Howard'ınarkadaşımısınız?diyesordu.

—Birbakımaİran'agelişindensorumlusayılırım.

—Ağırbirsorumluluk!

Yüzünde,boşyerebirgülümsemearadım.Banabirdenbitkinveçökmüşgibigeldi.Bakışlarıyalvarırgibiydi:

—Burayıonbeşyıldıryönetiyorum.Okulumuzkentineniyiokulu.Yaptığımızişinyararlıvehayırlıolduğunainanıyorum.

Çalışmalarımızakatkıdabulunanlarbunainanmasa,geneldedüşmancabirortamdaburayagelmeyegerekgörmezler.Onlarızorlayanhiçbirşeyyok.

Herhangibirkuşkuduymamiçinbirnedenyoktuamaadamınkendinisavunmadakiheyecanıbenirahatsızdiyordu.Birkaçdakikadanberiodasındaydım,onuherhangibirşeylesuçlamamıştım,ondan

hiçbirşeyistememiştim.Başımınazikçesallamaklayetindim.Devametti:

—Birmisyonerİranlılarınacılarınailgisizkalırsa,biröğretmenöğrencilerininkaydettikleriilerlemelerehiçbirsevinçgöstermezseonaderhalAmerika'yadönmesinitavsiyeederim.Bazen,engençolanlarbile,heyecansızolabiliyor.Buçokinsanca,değilmi?

Bundansonrarahipsustu.Kocaparmaklarısinirlibiçimdepiposunusıkıyordu.İşinikolaylaştırmayıgörevbildim.

Enumursamazbiçimde:

—SizHoward'ınbirkaçayiçindecesaretinikaybettiğini,Doğu'yaduyduğuilginingeçiciolduğunumusöylüyorsunuz?Yerindensıçradı:

—Tanrımhayır,sizepekçokkişiylebaşımızagelenianlatmayaçalıştım,amaBaskervilleiledeğil.Arkadaşınızlaişintamtersioluyorvebuyüzdensondereceendişeliyim.Birbakımabugünekadargeleneniyiöğretmen,öğrencileriniçokiyiyetiştiriyor,ailelervarsayoksaodiyorlar.Misyonumuzbugünekadarbukadarçokhediyealmamıştır:kuzular,horozlar,helvalar,hepsiBaskervilleiçin.Onunlaolansorun,biryabancıolduğunuunutması!Buradakiinsanlargibigiyinmekle,benimlebileyöreninlehçesiylekonuşmaklavepilavabayılmaklayetinse,gülergeçerdim.AmaBaskervillegörünüşleyetinmiyor.Siyasisavaşaatıldı.Anayasayıövüyor,öğrencileriniRusların,İngilizlerin,Şahınvegericimollalarınaleyhinekışkırtıyor.Onunburada"Âdem'inOğlu"yanigizliörgütüyesiolmasındanbilekuşkulanıyorum.

İçiniçekti:

—Dünsabah,kapımızınönündebirgösterioldu.Enönemliikidinadamınınliderliğinde,Baskerville'ingitmesi,aksihaldeMisyonununkapanmasıistendi.Üçsaatsonrabirbaşkagösteriyapıldı,onlardaHoward'ıdestekliyorvekalmasınıistiyorlardı.Anlıyorsunuzya?Buböyledevamedersebukenttekalamayız.

—Howard'lakonuşmadınızmı?

—Belkiyüzkere,herüslupta,hertonda.DoğununUyanışı,Misyonunkaderindenönemlidirdiyordabaşkabirşeysöylemiyor.

Anayasadevrimibaşarısızolursa,nasılolsagitmekzorundakalırmışız.Gerçisözleşmesiniiptaledebilirimamabunuyaparsam,biziherzamandesteklemişolanlarınöfkesiniçekeceğimdenkorkarım.TekçözümBaskerville'insakinleşmesi.Bunubelkisizbaşarabilirsiniz.

Böylebirsözvermeksizin,Howard'ıgörmekistedim.Papazınbirangözüparladı.Birsıçrayıştaayağakalktı:

—Arkamdangelin,neredeolduğunugöstereyim.Sanırımneredeolduğunubiliyorum.Onusessizceizleyin,nedenböyledüşündüğümüanlar,kaygılarımıpaylaşırsınız.

DördüncüKitap

DenizdeBirŞiir

XXXVI

Duvarlarlaçevrilibirbahçeninalacakaranlığında,kıpırkıpırinsanlar.Baskerville'inasılayırdetmeli?Tümyüzleröylesineyağızki!Birağacayaslanmış,duruyorum.Çevremebakıyorum.İçiaydınlatılmışbirkulübeninönündetulûatyapılıyor.AnlatıcıveağlayıcıRozeKhvan'lar,müminleriağlamaya,bağırmaya,kandökmeyeçağırmaktaydı.

Adamınbiriortayaçıktı,gönüllüolduğunusöyledi.Acıyagönüllü!Yalınayak,yandanyukarısıçıplak,ellerizincirli...zincirlerihavayafırlatıyor,omuzlarındançıplaksırtınakaydırıyor,demirkaygan,ciltince...morarıyoramadayanıyor.Kanatmasıiçinotuzkırkdarbevurmasıgerek.Siyahbirfışkırtı!Acınıntiyatrosudabu!Binyıllıkçilegösterisi!

Kırbaçlanmaarttıkça,halkınbağırmasıdaartıyor,anlatıcıdarbelerinveçığlıklarıngürültüsünübastırmakiçindahaçokbağırıyordu.Tamosıradaoyunculardanbiriortayaatıldı,kılıcıylatehditleryağdırdı,yüzünüburuşturdu,lanetlendi.Kendisinebirkaçdataşatıldı.Azsonrakurbanortayaçıktı.Kalabalıkçığlıküstüneçığlıkattı.Benbilekendimitutamayıpbağırdım,çünküadamınkafasıkopmuş,yerdesürükleniyordu.Başımıçevirdim,dehşetiçinderahibebaktım,soğukbirgülümsemeylebeniyatıştırdı:

—Buçokeskibirhile.Birçocuğunyadaçokkısaboylubiradamınkafasınınüzerinebirkoyununkopmuşkafasınıoturtuyorlar.Öylebirbiçimveriyorlarki,kanlıboyunüstkısımdakalıyor,üzerlerinedetamyerindendelinmişbeyazbirçarşaförtüyorlar,Gördüğünüzgibiyarattığıizlenimdehşetverici!

PiposunuçektiKafasıkopmuşolan,sahnedesıçrayıpdöneniyordu.Sonrayerinigaripbiradamabıraktı.

Baskerville!

TekrardönüpRahibebaktım.Gözlerinikırpıştırmaklayetindi.Asıltuhafolanı,Baskerville'inbirAmerikalıgibigiyinmişolmasıidi.Hatta,butrajediortamındakomikkaçanbirdehotformşapkagiymişti.Halkyinedeavazavazbağırıyor,ağlıyorduvegördüğümkadarıile,hiçbirieğlenirgörünmüyordu.Rahibisaymazsak...Odabanaanlatmanezaketindeydi:

—ButörenlerdedaimabirAvrupalıbulunurvetuhafamahep"iyileri"temsileder.Geleneğegöre,Saraydabulunanbirelçi,Hüseyin'inölümündenetkilenipcinayetiaçıkçakınamakdurumundadır.TabiiellerindeherzamanbirAvrupalıbulunmuyor,onunyerinebirTürk'üyadaaçıkrenklibirAcem'içıkartıyorlar.BaskervilleTebriz'deolduğundanberi,burolehepoçıkıyor.Mükemmelbiroyunsergiliyor.Sonra,sahnedeağlıyor!

Osırada,kılıçlıadam,büyükbirgürültüçıkararakBaskerville'inçevresindedöneniyordu.Baskervillekıpırdanıyor,şapkasınıdüşürüyor,sarısaçlarıortayaçıkıyor,sonrabirrobotyavaşlığıiledizüstüçöküyor,yereuzanıyor,güneşışığıgözyaşlarınıbelirginleştiriyor,siyahgiysisininüzerineçiçekleryağdırılıyordu.

Kalabalığıduymazolmuştum.Gözlerimarkadaşımatakılmış,heyecanlaayağakalkmasını

bekliyordum.Törenbitmezgibigeliyordu.Onunlakarşılaşmakiçinaceleediyordum.

Birsaatsonra,Misyon'da,birçorbakâsesininönündebuluşabildik.Rahipbiziyalnızbırakmıştı.Aramızdasıkıntılıbirsessizlikvardı.Baskerville'ingözlerindekikızarıklıkgeçmemişti.

—Batılıruhumadönmemvakitalıyor,diyemazeretbeyanetti.

—Aceleetme.Yeniyüzyılhenüzbaşlıyor.Öksürdü,sıcakçorbakâsesinidudaklarınagötürdü,yinesessizliğebüründü.Sonragüçlükle:

—Buülkeyegeldiğimzaman,kocakocasakallıların,binikiyüzyılönceişlenmişbircinayeteağlayıpsızlanmalarınıanlayamıyordum,dedi.Şimdiiseanlıyorum.İranlılargeçmişteyaşıyorlarsa,ogeçmişvatanlarıolduğuiçindir.Bugünburalarıyabancıbirdiyarolduğuvebudiyardaonlaraaithiçbirşeybulunmadığıiçindir.Bizleriçinçağdaşyaşam,özgürlüksimgesiolanherşeydir,onlariçinseyabancıegemenlikanlamınageliyor.Yol:Rusya'dır.Ray,Telgraf,Banka:İngiltere'dir.Posta:Avusturya-Macaristan'dır.

—...vedebilimlerinöğretimi:AmerikanPresbiteryenMisyonundanBaskerville'dir.

—Tamüstünebastınız.Tebrizlileriçinikiseçenekvar:oğullarınıya,tıpkıAtalarıgibiaynıcümlelerionyılboyuncaanırsınlardiyegelenekselokullaragönderecekler,yadaAmerikalılargibieğitimgörecekleribenimsınıfımayollayacaklar,amabirhaçınveyıldızlıbayrağıngölgesinde.Benimöğrencilerim,ülkeninenyararlıları,eniyileri,enustalarıolacaktıramadiğerlerininonlarasatılmışgözüylebakmalarınasılönlenecektir?.Geldiğiminhaftasında,kendikendimebusoruyusordumveyanıtını,gördüğünüztörenlerebenzertörenlerdebuldum.Birgün,kalabalığakarışmış,yürüyordum.Çevremdeiniltileryükseliyordu.Ağlayan,perişan,korkmuş,şaşkınyüzleriinceledikçe,İran'ınbütünsefaletinigörmüşoldum.Farkınavarmadanbendeağlamayabaşladım.Çevremdekilerbunugördü,heyecanlandılarvebanaiyileritemsiledendürüstelçirolünüoynattılar.Ertesigünöğrencileriminvelilerigeldi.ÇocuklarınıPresbiteryenOkulunagöndermeninyanıtınıbulmuşlar,bundanmutlulukduyuyorlardı."BenoğlumuİmamHüseyin'eağlayanöğretmeneemanetettim,"diyorlardı.Birkısımmollalarrahatsızoldu.Banakarşıgüttükleridüşmanlık,benimnederecebaşarılıolduğumukanıtlıyor.Onlaryabancılar,yabancılarabenzesinistiyorlar.

Davranışınıanlıyordumamayinedekuşkuluydum:

—Yanisence,İran'ınsorunlarınaçözümyolu,ağlayıcılarakatılmaktanmıgeçiyor?

—Benbunudemedim.Ağlamakreçetedeğil.Marifetdedeğil.Sadecebasitbireylem.Kimsegözyaşıdökmeyezorlanmamah.Önemliolantekşey,başkalarınınfelaketiniküçümsememektir.Beniağlarkengördüklerindebenimyabancılaraözgüumursamazlığımolmadığınıgördüklerinde,banageldilerveağlamanınbirişeyaramadığını,İran'ınfazladanbirgoygoycuyagereksinimduymadığını,yapabileceğimeniyiişinTebrizliçocuklaradoğrudürüsteğitimvermekolduğunusöylediler.

—Akıllıcasözler.Bendesanaaynışeylerisöyleyecektim.

—Nevarki,şayetağlamamışolsaydım,banagelmezlerdi.Beniağlargörmeselerdi,benimçocuklarabugünküŞah'ınkokuşmuşolduğunu,Tebrizlimollalarınondangerikalmadığını

söylememeizinvermezlerdi.

—Bunusınıftasöylüyorsun,öylemi?

—Evet.Bunusınıftasöylüyorum.Ben,sakalsız,gençAmerikalı,ben,PresbiteryenMisyonuOkulununküçüköğretmeni,tacıvesarıklılarısarstımveöğrencilerbanahakverdi.Anavebabalarıda.SadeceRahiphuzursuzoldu.

Benimkendimegelemediğimigörünce,ekledi:

—OnlaraHayyam'dandasözettim.MilyonlarcaAmerikalıveAvrupalı'nınRubaiyat'ıbaşuçlarındaneksiketmediklerinianlattım.Fitzgerald'ınşiirleriniezberlettim.Ertesigünü,birbüyükbabagelipbenigördü.Torunuonaherşeyianlatmış.Banadediki:"BizdeAmerikalışairleriçoksayarız."Tabiibirtekininbileadınıbilmiyorduamaneönemivardı?Onagöre,minnetgöstermeninbiryolubuydu.Amabütünailelerböyledavranmadı,hattabirişikâyetbileetti.Rahibinönündebanadediki:"Hayyamsarhoşbirzındıktır."Bende"BöylesöylemekleHayyam'ahakaretetmiyor,sarhoşluğuvezındıklığıövüyorsunuz,"dedim.Rahipazdahaboğuluyordu.Howardbirçocukgibigüldü.Afacanbirçocuğabenziyordu!

—Yanişimdisen,senisuçladıklarısuçlaövünüyorsun.Yanisenyoksa"Âdemoğullarından"mısın?

—Rahipbunudamısöyledi?Bendençoksözetinizgibibirizlenimiçindeyim.

—İkimizintanıdığıbirbaşkasıyokda...

—Sendenhiçbirşeygizlemeyeceğim.Benimvicdanım,yenidoğmuşbirbebeğinkikadartemiz.Bundanikiayönce,biradamgelipbenigördü.Koskocabirdevebenziyorduamabirokadardautangaçtı.Bana,Encümen'debirkonuşmayapıpyapmıyacağımısordu.Hangikonudadersin?Hiçtahminedemezsin!Darwinteorisiüzerinde!Ülkedekisiyasikargaşaortamında,bunueğlencelibuldum.Kabulettim.Darwinhakkındabirsürübilgitopladım,onunaleyhindeolanlarıngörüşlerinianlattım.Konuşmamsıkıcıydıamasalondoluyduvebenibüyükbirhayranlıkladinliyorlardı.Sonra,başkatoplantılaradagittim.Değişikkonulardakonuşmalaryaptım.Buinsanlardamüthişbiröğrenmeaçlığıvar.BunlaraynızamandaenateşliAnayasacılar.Tahran'dansonhaberlerialmakiçin,evlerineuğradığımolur.Onlarıtanımalısın,onlardaseninbenimgibibirdünyadüşlüyorlar.

XXXVII

Akşamları,TebrizÇarşısındapekazdükkânaçıkkalıramasokaklarhareketlidir.Erkeklerköşebaşlarında,hasıriskemlelerüzerindenargilelerinitüttürürler.Nargilenindumanı,güniçindekibinbirçeşitkokuyubastırır.

Yürüyüşümü,Howard'ınkineuydurmayaçalışıyordum.Hiçduraksamadan,birsokaktandiğerinegeçiyor,arasırabiröğrencisininbabasınaselamvermekiçinduruyordu.Heryerde,çocuklaroyunlarınıyarıdabırakıp,geçmesiiçinkenaraçekiliyorlardı.Sonundapaslıbirkapınınönünegeldik.Arkadaşımkapıyıitti,ağaçlıklıküçükbirbahçedengeçtik,kerpiçbirevinönünevardık,yedikezvurduktansonrakapıgıcırtıylagenişbirodayaaçıldı.Oda,cereyandanötürüsallanıpdurantavandansarkanlambalarlaaydınlanmıştı.Odadakilerbunaalışıkolmalıydılar.Amabensallanıpduranbirkayığabinmişgibiydim.Hiçbiryüzüsabitgöremiyor,gözlerimikapatıpuzanmakistiyordum."Âdemoğulları"toplantılarınınyabancısıdeğildiBaskerville.Zatenkarşılanışındanbelliydi.Onunyanındaolduğumiçinbendekardeşçekucaklandım,üstelikHoward,İran'agelişinebenimnedenolduğumusöyleyince,dahadasıcakbirkucaklaşmaoldu.

Tamoturacağımısandığımsırada,odanınkarşıköşesindenbiradamayağakalktı,gelipkarşımdadurdu:

—Benjamin!

Yerimdensıçradım,gözlerimiovuşturdum:

—Fazıl!

Birbirimizesarıldık,birbirimizemasumküfürlersavurduk.Fazıl,huyuolmadığıhalde,busamimiyetimiziaçıklamakgereğiniduydu:

—BenjaminLesage,SeyyidCemalettin'indostuydu.

Osaniye,değerlibirkonukolmaktançıkıp,tarihibiranıtyadakutsalbiryadigâroluverdim;yanımabüyükbirsaygıile,çekineçekineyaklaşıyorlardı.

Howard'ıFazıl'atakdimettim.Birbirlerinisadeceismentanıyorlardı.Fazıl,doğduğukentolanTebriz'e,biryılıgeçkinbirzamandırgelmiyormuş.Zatenbusıvasıdökükduvarlar,sallanıpduranlambalararasındabulunmasıhayraalametdeğildi.AnayasaDevriminintemeltaşlarındanbiriolanDemokratParlamenterlerinliderideğilmiydi?Şusıralarbaşkenttenayrılmasıdoğrumuydu?Busorularıkendisinesordum.Rahatsızoldu.OysaFransızcavealçakseslekonuşmuştum.Yanındaoturanlarakaçamakbakışlarfırlattı.Sonrayanıtolarak:

—Neredekalıyorsun?diyesordu.

—Ermenimahallesindekikervansarayda.

—Gecegelirim.

Geceyarısınadoğru,odamdaaltıkişiolmuştuk.Baskerville,ben,Fazılveonunüçarkadaşı.Onları,

kimlikleribilinmesindiye,sadeceküçükadlarıiletanıttı.

—Encümen'denedenTahran'dadeğildeburadaolduğumusordun.

Çünkübaşkent,Anayasacılariçinkayıpvaka!Bunuotuzkişininönündesöyleseydim,panikyaratmışolurdum.Amaişindoğrusubu!

Tepkigösteremeyecekkadarafallamıştık.Fazıldevametti:

—İkihaftaönce,SaintPetersbourg'danbirgazetecibenigörmeyegeldi.Ryechgazetesininmuhabiriydi.AdıPanoffamayazılarını"Tane"diyeimzalıyor.

Ondansözedildiğiniduymuştum.Londrabasını,arasırayazılarındanalıntılaryapardı.Fazıldevametti:

—Obirsosyaldemokrat.Çarlıkdüşmanı.AmabirkaçayönceTahran'ageldiğinde,düşüncelerinikendinesakladı,RusElçiliğinekolaycagiripçıkmanınyolunubulduvehangirastlantıyadahangihilesonucubilmem,birtakımdosyalaraelkoymafırsatınıbuldu.Kazaklar,mutlakiyetrejiminigerigetirmeküzerebirdarbehazırlığıiçindeymişler.Herşeyaçıkçayazılıymış.Çarşıda,yenirejimegüvenisarsmakiçin,hırsızlıkolaylarıbaşlatılacak,bazımollalardaŞah'tan,sözdeİslam'aaykırıolan,anayasayıkaldırmasınıisteyeceklermiş.Tabiibanabubelgelerigetirirken,Panoffbüyükbirriskegiriyordu.Onateşekküredip,Parlamento'nunolağanüstütoplanmasınıistedim.Durumuayrıntılarıylaanlatıp,hükümdarıntahttanindirilmesini,yerineoğullarındanbiriningeçirilmesini,KazakBirliğininkaldırılmasını,suçlumollalarıntutuklanmalarınıönerdim.Pekçokkonuşmacıkürsüyeçıkıpdurumukınadıveönerilerimidestekledi.

Birdenbirgörevliçıkageldi.İngilizveRuselçilerininbizeacelebirnotavermeküzereParlamento'daolduklarınısöyledi.Toplantıyaaraverildi,MeclisBaşkanıveBaşbakandışarıyaçıktılar,dönüşlerindebirerkadavragibiydiler.Elçiler,Şah'ıntahttanindirilmesihalinde,herikidevletinaskerimüdahaledebulunmakzorundakalacaklarınısöylemeyegelmişlerdi.Biziyalnızboğmayahazırlanmıyor,kendimizisavunmamızıdaengelliyorlardı!

Baskervilledehşetiçinde:

—Bugayretkeşlikniye?diyesordu.

—ÇünküÇar,burnunundibindedemokrasiistemiyor,Parlamentosözcüğübileonuzıvanadançıkartıyor.

—Amaİngilizleriçinaynışeysöylenemez?

—Hayırama,İranlılarkendikendileriniyönetmeyiöğrenirlerse,bununHintlilereörnekolmasındankorkuyorlar.Çünküotakdirdeİngilizler,pılılarınıpırtılarınıtoplayıpgitmekzorundakalacaklar.Tabiibirdepetrolvar.1901yılında,Knoxd'Arcyadlıbirİngiliz,yirmibinsterlingkarşılığındatümİranpetrolünüişletmehakkınıaldı.Bugünekadarüretimönemsizmiktardaydı,amabirkaçhaftadanberiBahtiyariaşiretlerinintopraklarındabüyükmiktardapetrolçıktı.Herhaldeduymuşsunuzdur.Bu,ülkeiçinönemlibirgelirkaynağıolabilir.Parlamento'danLondraAntlaşması'nıgözdengeçirmesiniveböylecedahaadilkoşullareldeetmemiziistedim;milletvekillerininçoğubenidestekledi.O

gündenberiİngilizElçisibenidavetlerineçağırmazoldu.

—OysabastolayıElçilikbahçesindeolmuştu!

—İngilizlerotarihte,Rusetkisininçokolduğunu,İranpastasındankendilerineçokazbirparçabırakıldığınıdüşünüyorlardı.Onuniçinbizidestekleyip,bahçeleriniaçtılar.HattaM.Naus'ukötüdurumadüşürenresmi,onlarınbastırdığısöyleniyor.Bizimhareketimizbaşarıkazanınca,Londra,Çarıbirbölüşmeanlaşmasınarazıetmişoldu.İran'ınkuzeyiRusnüfuzalanına,güneyideİngiltere'ninkinegirecekti.İngilizleristediklerinieldeederetmez,demokrasimizdenyüzçevirdiler.OnlardaÇargibidemokrasimizisakıncalıbuluyorveyokolmasınıistiyorlar.

Baskervillepatladı:

—Hangihakla?

Fazılonababacagülümsedivekonuşmasınısürdürdü:

—İkidiplomatıngelişlerindensonramilletvekillericesaretlerinikaybettiler.Bütündüşmanlaraaynıandakarşıkoyamayacaklarıiçin,zavallıPanoffayüklenmeyiyeğlediler.Pekçokkonuşmacıonusahtekâr,anarşistolmaklasuçladıveamacınınİranileRusyaarasındasavaşbaşlatmakolduğunusöyledi.GazeteciParlamento'yabenimlegelmişti,tanıklığıgerekebilirdiyeonubüyüksalonunyanında,kapıönündebekletiyorum.OysamilletvekillerikalkmıştutuklanmasınıveÇar'ınelçisineteslimedilmesiniistiyorlardı.Bununiçinbirdeönergevermişlerdi.Kendihükümetinekarşıbizeyardımeliniuzatmışolanbuadam,cellatlarateslimedilecekti!Herzamansakinbirinsanolduğumhalde,kendimitutamadım,biriskemleninüstüneçıktım,deligibibağırmayabaşladım:"Şayetbuadamtutuklanacakolursa,babamınmezarıüzerineandiçirimkiÂdemoğulları'nıçağırırveParlamento'yukanaboğarım.Buönergeyionaylayacaklarolanlardanhiçbirisağçıkmayacaktır."Dokunulmazlığımıkaldırıpbenidetutuklayabilirlerdi.Cesaretedemediler.Oturumuertesigüneertelediler.Ogecebaşkentiterkettim,burayageldim.Panoffdabenimlegeldi,başkabirülkeyegidenekadarTebriz'debiryerlerdesaklanıyor.

Konuşmamızuzayıpgitti.Böylecesabahıbulduk.Ezansesiile.aydınlıkdahabelirginoldu.Tartışmış,olasılıklarüzerindedurmuş,durdurakbilmemiştik.Baskervillegerindi,saatinebaktı,biruyurgezergibiayağakalktı,ensesinikaşıdıve:

—Amantanrım!dedisaataltıolmuş!Uykusuzbirgece.Öğrencileriminkarşısınaneyüzleçıkacağım?BusaattedöndüğümügörenRahibenediyeceğim?

—Birkadınlaberaberolduğunusöylersin!

Howard'ıngülecekhaliyoktu.

Benrastlantıdemekistemiyorumçünkübuişterastlantınınpekrolüyok...amaFazılbizePanoffunbelgelerinedayanarakgençİrandemokrasisinekarşıoynananoyunlarıanlatırken,darbeharekâtıbaşlamıştı.

Dahasonraöğrendiğimüzere,23Haziran1908Çarşambagünüsabahındördünde,binkadarKazak,başlarındaAlbayLiakhovolmaküzere,Parlamento'nunbulunduğuBaharistan'adoğruyürümekteydi.

Parlamento'nunçevresisarılmış,çıkışlardenetimealınmıştı.YerelEncümenlerdenbirininüyeleri,birliklerigörünce,telefonunhenüztakıldığıyakınlardakibirkolejekoşupbazısosyaldemokratmilletvekillerineveAyetullahBehbahaniileAyetullahTabatabayigibidiniliderlerehabervermişlerdiOnlardaşafaksökmedenönce,anayasayabağlılıkyeminietmeküzereParlamentoyagitmişlerdi.Gariptir,Kazaklargeçmelerineizinvermişti.Aldıklarıemir,Parlamentodançıkışıyasaklamaktı,girişideğil!

Protestocukalabalıkgiderekbüyüyordu.Sabaholduğundaüçyüzkişiolmuşlardıvearalarındapekçok"Âdemoğlu"vardı.Ellerindekarabinaları,birmiktarcephane,herbirinedüşenaltmışkadarfişekvardıamakullanmaktançekiniyorlardı.Gerçektendedamlarda,pencerearkalarındasiperalmışlardıamaöncekendilerininateşedipmüthişbirkıyımayolaçmalarımıyoksadarbehazırlıklarınıntamamlanmasınıpasifbiçimdebeklemelerimigerektiğinibilmiyorlardı.

YanındakiRusveAcemsubaylarlaLiakhov,birliklerinivetoplarınıyerleştirmeklemeşguldü.Ogünü,altıadettopsaymışlardıvebunlardanenöldürücüolanıTophaneMeydanınayerleştirilmişti.Albayüstüstebirkaçkezsavunucularınhattınıatıileyarmışama"Âdemoğullarınınkarşılıkvermeleri,Çar'ınbunubahaneedipülkeyiişgaletmesindenkorktuğuiçin,engellenmişti.

Saldırıemriöğleyedoğruverildi.Kuvvetlerdenkolmadığıhaldeçatışmaaltıyedisaatsürdü.Direnişçiler,toplardanüçünüsafdışıbırakmayıbaşardılar.

Bu,ümitsizliğinkahramanlığıidi.Güneşbatarken,teslimiyetinbeyazbayrağıİrantarihininilkParlamentosunaçekilmişbulunuyordu.Sonatıştandakikalarcasonra,Liakhovtopçularınayenidenateşemriverdi.Çarınemirlerikesindi:Parlamentoyufeshetmekyetmiyordu,onubarındıranbinadayıkılmalıveTahranlılarailelebetdersolmalıydı!

XXXVIII

ÇarpışmalarTahran'dadevamettiğisırada,Tebriz'deilksilahsesleriduyulmayabaşlandı.Howard'ıderstensonraalmayagitmiştim.FazılvebirarkadaşıileyemekyemeküzereEncümen'debuluşacaktık.Henüzçarşınınçapraşıksokaklarınagirmemiştikki,ilksilahsesleriniduymayabaşladık.Yakındangeliyordu.

Büyükbirmeraklasesleringeldiğiyönegittik.Yüzmetreötede,bağırıpçağıranbirkalabalıkyürüyordu:toz,toprak,duman,tüfekler,meşalelerbirbirinekarışmıştı.Anlamadığımsözlerbağırılıyordu.Anlamıyordum,çünküAzericeydi,yaniTebrizlilerinkonuştuklarıTürkçe.Baskervilleçevirmeyeçalışıyordu:"Anayasayaölüm!

Parlamentoyaölüm!Allahsızlaraölüm!YaşasınŞah!"Birsürüinsanherbiryanakoşupduruyordu.Yaşlıbiradam,şaşkınadönmüşbirkeçiyiçekiştirmeyeçalışıyordu.Kadınınbirininayağıtakılmış,altıyaşındakioğludoğrulmasınayardımediyordu.Kaçmayabaşlamışlardı.

Bizdebuluşacağımızyerevarmakiçinadımlarımızısıklaştırdık.Sokakta,gençlerdenbirgrupbarikatlarkurmaktaydı.Bizitanıdılar,geçmemizisağlayarakaceleetmemizitavsiyeettiler,çünkü"buyanageliyorlarmahalleyiyakacaklar,"diyorlardı.Bütün"Âdemoğullarını"öldürmeemrialmışlardı.

Encümenmerkezinde,Fazıl'ınyanındakırkellikişivardı.TüfeğiolmayantekinsanFazıldı.Sadecebirtabanca,birAvusturyatabancasıvardı.Sakindi,birgeceöncesineoranladahaazsinirliydi,çekilmezbekleyişbittiğindeeylemadamınınduyduğurahatlığıduyuyordu.

—İşte,dedi.Panoffnedediysedoğruçıktı.AlbayLiakhovdarbesiniyaptı.KendisiniTahranAskeriValisiilanetti,sokağaçıkmayasağıkoydu.BusabahtanitibarenAnayasacıavınıbaşlattı.HeryerdeveözellikleTebriz'de.

Howardhayretle:

—Herşeynekadarçabukoldu,dedi.

—DarbeninbaşladığıRuskonsolosunatelgraflahaberverilmiş,odabusabahmollalarahabergöndermiş.OnlardayandaşlarınıDeveciAlanı'ndatoplamışlar,oradandakentindörtyanınayayılmışlar.Önce,dostumgazeteciAliMeşhedi'ninevinegirmişler,karısıileanasınıngözleriönündeboğazınıvesağelinikesmişler,kangölüortasındabırakıpgitmişler.Hiçtasalanmayın,akşamolmadanAli'ninintikamıalınacak!

Sesiboğuklaştı,birsaniyedurdu,derinbirnefesaldı,sonra:

—BenTebriz'e,bukentindireneceğinibildiğimiçingeldim,dedi.ÜzerinebastığınızbutopraktaAnayasahenüzgeçerli.ArtıkParlamentomerkeziburası,yasalhükümetmerkeziburası.Esaslıbirsavaşolacak,sonundabizkazanacağız.Beniizleyin.

Onikiyandaşıylabirlikteonuizledik.Bizibahçedengeçirdiktensonra,birevinçevresindedolandırdı,birucuyapraklararasındankaybolmuştahtabirmerdiveninönünegetirdi.Damaçıktık,

birgeçittengeçtik,birkaçbasamakindik,sonundakalınduvarlı,neredeysemazgaldeliğidenecekminnacıkpencerelibirodayageldik.Fazıldışarıyabirgözatmamızıistedi.Mahalleninenazkorunan,enzayıfnoktasınınüzerindebulunuyorduk.Birbarikatkurulmuş,barikatınarkasında,birdiziyerde,elindetüfekyirmikadargençbekliyordu.Fazıl:

—Başkalarıdavardiyeaçıkladı.Diğerleridebunlarkadarazimli.Hepsimahalleninbaşlarınıtutuyor.Güruhgelmeyegörsün...

Güruhungelmesiuzunsürmedi."Âdemoğulları"naaitbirkaçeviyakmakiçinbirazgeçkalmışlardı.Onlardasilahlıydı,bağıraçağırayaklaşıyorlardı.

"Birdenhepimizibirtitremealdı.İstediğimizkadargeldiklerinibilelim,istediğimizkadarbirduvarınardınasığınmışolalım,zincirindenboşanmışbirsürününbağıraçağıraüstümüzegelmesi,yaşayacağımızenkorkunçdeneyimolacaktı.Kendimitutamayarakfısıldadım:

—Kaçkişiler?

—Bin,binbeşyüzkadar,diyeaçıkveyükseksesleyanıtverdi

.Fazıl.Sonraemredercesine:

—Şimdikorkutmaksırasıbizdededi.

Yardımcılarına,bizedesilahvermelerinisöyledi.Howard'laaramızda,neredeysealaylıbirbakışmaoldu.Osoğuknesnelerebüyülenmişgibibakıyorduk.Fazıl:

—Pencereleregeçindedivekimyaklaşırsavurun.Benimşimdiayrılmamgerekiyor,buvahşilerebirsürprizimolacak.

Oçıkarçıkmaz,çatışmabaşladı.Çatışmademekabartmakolur.Sürügeliyordu,kinkusan,zıvanadançıkmışbirgüruh,başlarındakiöncüylebarikatlara,hiçbirşeyyokmuşçasınadalıyordu."Âdemoğulları"ateşediyorlardı.Birsalvo.Sonrabirdaha...Onkişikadarvurulupyeredüşüyor,geriyekalanlarçekiliyordu.Aralarındabiribarikatıaşmayıbaşarmışamabirsüngününüzerineolancaağırlığıilegeçivermişti.Ardındanbirölümçığlığı...gözlerimiçevirdim.

Eylemcilerinelebaşısıarkadadurmuş,"Ölüm!"diyehaykırmağadevamediyordu.Sonrabirbaşkakalabalıkbarikatayüklendi,bukezdahabecerikliydiler.Yanisavunmacılarınveateşedilenpencerelerinüzerlerineateşediyorlardı.Alnındanvurulan"Âdemoğullarından"biri,kenditakımınıntekkaybıoldu.Salvolaryenidenilksırayıdövmeyekoyulmuştu.

Saldırıyavaşladı,geriçekildiler,birbirlerinebağıraçağıradanışıyorlardı.Yenibirsaldırıyageçeceklerisırada,yerigöğüinletenbirsesduyuldu.Saldırganlarıntamortasınabirhavantopudüşmüş,ortalığıkanabulamıştı.İştetamoan,savunucularellerindekitüfeklerihavayakaldırarakbağırmayabaşladılar:

"Meşrutiyet!Meşrutiyet!"Barikatınöteyanındasayısızcesetvardı.

Howardusulca:

—Benimsilahımsopsoğukduruyor.Tekbirfişekatmadım.Yasen?diyesordu.

—Bende.

—Tanımadığımbirinenişanalıp,onuöldürmeküzeretetiğiçekmek...

Fazılbirkaçsaniyesonragerigeldi.Sevinçliydi.

—Sürprizimenedersiniz.BireskiBangeFransıztopu,Fransızİmparatorlukordusundanbirsubaydansatınaldık.Damınüzerineyerleştirdik,gelindehayrankalın!PekyakındaonuTebriz'inengenişalanınayerleştiripüzerine"Anayasayıkurtarantop"diyeyazacağız.

Anlamlıbirbaşarıkazandığınıbildiğimhalde,busözlerinifazlaiyimserbuluyordum.Amacıaçıktı:Anayasayabağlıolanbirkaçkişiyi,toplanabilecekleri,korunabilecekleriveenönemlisigelecekteneyapacaklarınıdüşünebilecekleribirtoprakparçasınasahipolmak!

Eğerbize;Haziranınokarışıkgününde,TebrizÇarşısınındolambaçlıyollarınınazötesinde,omuzlarındaLebelsilahlarıvebirtekBangetopuile,İran'açalınmışolanözgürlüğünügerivereceğimizsöylenseydi,kiminanırdı?

Amaöyleoldu.Nevarki,idealistolanımızbunuhayatıileödedi.

XXXIX

Hayyam'ınülkesindekaranlıkgünleryaşanıyordu.Doğu'yavaadedilenşafakbumuydu?İsfahan'danKazvin'e,Şiraz'danHemedan'akadarherbağırdanaynısesyükseliyordu:"Ölüm!Ölüm!"Özgürlük,demokrasi,adeletsözcüklerinisöylemekiçin,gizlenmekgerekiyorduartık...Gelecek,yasaklanmışbirdüştü;anayasacılarsokaklardakovalanıyordu,"AdemOğullarınınmerkezleriboşaltılmış,kitaplarıtoplatılıpyakılmıştı.İran'ınhiçbiryerinde,busakinakıldurdurulamamıştı.

Tebrizdışındahiçbiryerde!Kaldıkibukahramankentte,darbegünüsonaererken,otuzkadarmahallearasındayinedebiri,ÇarşınınkuzeybatısındaAmirHızdenilenmahalle,direnişinisürdürüyordu.Ogece,gençpartizanlar,onaronarÇarşıkapısınıtutarken,karargâhadönüştürülenEncümenMerkezi'ndeFazıl,buruşukbirharitaüzerindebirtakımoklarçiziyordu.

Kalemininçizgileriniizleyenonkişikadardık...Fazıl:

—Düşmanhenüz,onaverdirdiğimizkayıplarınşaşkınlığıiçinde,dedi.Biziolduğumuzdangüçlüsanıyor.Onlarıntopuyokvebizimkaçtopumuzolduğunubilmiyor.Budurumdanyararlanmalıyız.Şahenindesonundaaskerlerinigönderecektir.Şimdidenkentintamamınıelegeçirmemizgerek.Bugecesaldırıyageçeceğiz.Eğildi,onunlabirliktebütünbaşlardaharitaüzerineeğildi:

—Aniolaraknehrigeçipkaleyeikiyandansaldıracağız.Çarşıdanvemezarlıktansaldıracağız.Akşamolmadankalebizimdir:

Kaleongünsonraelegeçebildi.Hersokaktakanlıçatışmalaroldu,amadirenişçilerilerliyordu,herşeylehlerinegidiyordu."ÂdemoğullarındanbazılarıHint-AvrupaPostahanesinielegeçirmişlerdi.BöyleceTahranveülkenindiğerkentleri,hattaLondraveBombayileiletişimkurulabiliyordu.OgünbirpoliskışlasıdaAnayasacılarakatıldıvebirdeMaximmitralyözüileotuzkasacephanegetirdi.Bukazançlarhalkacesaretverdi.Genç,ihtiyaryüzlercekişi,kurtarılmışmahallelerekoşuyordu.Bazılarısilahlarıylabirliktegeliyordu.Birkaçhaftaiçindedüşmankentdışınaitilmişoldu.Sadecekentinkuzeyinde,pekoturulmayanveDevecilermahallesindenSahipDivanordugâhınakadaruzananbiryöreyielindetutabilirdi.

Temmuzortalarınadoğrubirgönüllülerordusukuruldu,geçicibiryönetimişbaşınageçti,Howard'aalım-ikmalişleriverildi.Artıkbütünvaktiniçarşıdaalışverişetmeklegeçiriyordu.Satıcılaronabüyükyakınlıkgösteriyorlardı.Howard,İranlılarınağırlıkölçüleriilepekâlâbaşedebiliyordu.

—Litreyi,kiloyu,onsuunut,diyordu.Buradadirhem,meskal,şinikveeşekyüküiçindeharvargeçerli.Banaöğretmeçabasındaydı:

—TemelağırlıkölçüsüCav.Ortabüyüklüktekabuklubirarpaağırlığınaeşit.

—Müthiş!diyordum.

Hocam,benöğrencisinesitemlebakıyordu.Dersimiiyiöğrendiğimigöstermekiçin:

—DemekkiCavenküçükölçübirimi,diyordum.

—Hiçdedeğil,diyekızıyorduHoward.Derhalnotlarımabakıyor,sonra:

—Birarpanınağırlığıyetmişhardaltanesineeşityadaaltıadetkatırkuyruğuteline!

Benimgörevimonunkisikadarağırdeğildi.Yerellehçeyikonuşamadığımiçin,,yabancılarlailişkikurmak,güvenliklerinisağlamakveFazıl'ınniyetlerihakkındaonlarabilgivermekleyükümlüydüm.

Tebriz,yirmiyılönceTrans-KafkasyaDemiryoluyapılanakadar,İran'ıngirişkapısı,yükkatarlarınzorunlugeçitnoktasıydı.AlmanMossigveSchünemannveyaAvusturyaDoğuTicaretAnonimOrtaklığıgibipekçokAvrupaŞirketininTebriz'deşubesivardı.Ayrıcakonsolosluklar,AmerikanPresbiteryenMisyonuvedahabaşkakuruluşlardabulunuyordu.Ozorgünlerdehiçbiryabancınınzararauğramadığınıövünereksöyleyebilirim.Dahası,duygulandırıcıbirdostlukbağıkurulmuştu.Baskerville'den,kendimdenyadahareketekatılanPanofftansözetmiyorum.Burada,Fazıl'ınyanındasilahasarılmaktançekinmemişveyaralanmışolanManchesterGuardian'ınmuhabiriMr.Moore'u,yadapekçoklojistiksorunumuzuçözenveAsiefrançaise'eyazdığıyazılarlaParis'tevebütündünyadaTebriz'denyanatavıralınmasınayolaçanveböylecekentitehditedenkorkunçkaderdenkurtaranyüzbaşıAnginieur'üselamlamakistiyorum.Kentinbazıdinadamları,yabancılarınbukatkılarınıAnayasacılarakarşıkullandılar:"BiravuçAvrupalı,Ermeni,Babaivedehertürlüserseri,"diyorlardı.Halkbupropagandayakulakasmıyor,bizisevgiylekarşılıyordu.Hererkekbizlerekardeş,herkadınablayadaanneidi.

Söylemeyegerekyok,Direnişeenbüyükdestekyineİranlılarınkendilerindengeldi.BirkereTebrizliler,sonradainançlarıyüzündenkentlerindenyadaköylerindenkaçmakzorundakalmışolangöçmenlerdestekveriyorlardı.ÜlkenindörtbiryanındangelmişolanÂdemoğulları,kendilerinebirsilahverilmesindenbaşkabirşeyistemiyorlardı.Birçokmilletvekili,BakanveTahranlıgazeteciiçindedurumaynıydı.

AmaSığınmacılarınendeğerlisihiçkuşkusuzŞirinidi.SokağaçıkmayasağınaaldırmadanotomobiliyleyolaçıkmışveKazaklar,onudurdurmayacesaretedememişlerdi.Halk,hayranhayranarabasınıizliyordu,üstelikaslenTebrizliolanşoförü,böylebiraracıkullanannadirİranlılardanbiriydi.

Prensesterkedilmişbirsarayayerleşti.Osarayıbüyükbabasıyaptırmıştı.ÖldürülenyaşlıŞah,yıldabirkereburayagelipkalmayıdüşlemişti.Amaanlatıldığınagöre,dahailkgecebirrahatsızlıkgeçirmişveyıldızbilimcilerböyleuğursuzbiryereayakbasmamasınıöğütlemişlerdi.Otuzyıldanberikimseoturmuyorduvebirazürkerekoraya"BoşSaray"deniliyordu.

Şirinuğursuzluğafilanaldırmayarakorayageçipoturmuştu.Direnişçiler,genişbahçesindetoplanmaktanhoşlanıyorlardı.Aralarınabendesıksıkkarışıyordum.

Prenses,benihergörüşündeseviniyordu.Mektuplar,aramızdakimseninbozamıyacağıbirortaklıkkurmuştu.Tabiihiçbirzamanyalnızkalmıyorduk,hertoplantıdaveyaheryemekteenazonkişioluyordu.Durmadantartışıyor,arasıraşakalaşıyordukamaaslaaşırılığakaçmıyorduk.İran'dalaubaliliktenhoşlanılmaz,incebirnezaket,hattacafcaflıbirterbiyevardır.Çoğukez,konuşurken:

"Bendeniz,gölgeniz,kulunuz"gibideyimlerkullanılır,helesoylularavesoylularınkadınolanlarınahitapedilirkenyerlerekapanılır,gerçektedeğilsebilebuişsözleyerinegetirilir.

Sonundaoheyecanlıperşembegünügelipçattı.17EylülgünüNasılunutabilirimŞirin'insarayında,yanımızdakilerçeşitlinedenlerdenötürüçıkmışlar,bendesonakalanlarlabirlikteizinistemiştim.Dışkapıdançıkacağımsırada,önemliyazılarınbulunduğuevrakçantamıunuttuğumugördüm.Hemengeridöndüm,prensesigörmekgibibirartdüşüncemyoktu.Ziyaretçilerinigeçirdiktensonra,dinlenmeküzereçekildiğinisanıyordum.

Yanılmışım.Hâlâoturuyordu,yirmibeşboşiskemleninortasında,tekbaşına!Endişeli,dalgın...onugözdenyitirmeden,çantamıusulcaaldım.Şirinhâlâsessiz,benigörmemişgibiydi.Bendehiçsesçıkartmadanonuseyrekoyuldum.Sankionikiyılöncesindeymişimgibiydi;İstanbul'da,Cemaleddin'insalonundakendimigörüyordum,onugörüyordum.Ozamandaböyleyanoturmuştu,saçlarınıörtenveiskemleninayaklarınakadarinenmavibirörtüvardı.Ozamankaçyaşındaydı?Onyedimi?Onsekizmi?Bugünotuzyaşında,olgun,huzurlubirkadın,birece!İlkgünkügibiendamlı!Onundurumundavekonumundaolankadınlarınalışkanlıklarınakendinikaptırmamıştı:tembel,oburbiriolarak,bütüngünübirdivanınüstündeyatarakgeçirmekgibi!Evlenmişmiydi?Boşanmışmıydı?Dulmuydu?Bundanaslasözetmedik.

Onaçokkesinbirbiçimde:"Seniİstanbul'danberiseviyorum,"diyebilmeyiistiyordum.Dudaklarımkıpırdadı,sonratekbirsesçıkmadanyenidenkapandı.Şirin,banadoğrudönmüştüoysa...Sankinegitmişnedegerigelmiştim,şaşırmışdeğildi.Bakışlarıyladuraksadı.

—Nedüşünüyorsun?

İlkkezsendiyordu.Yanıtıdudaklarımınüzerindeydi:

—Seni.İstanbul'danberi.

Gülümseyişibirazsıkılgandıamahiçbirengellekarşılaşmakistemediğibütünyüzünebugülümseyişinyayılmasındanbelliydi.Bense,onunsözlerinitekraretmektenbaşkabirşeybulamamıştım;aramızdabirçeşitparolaolmuşsözleri:

—Bilinmez!Belkibirgünkarşılaşırız!

Sessiz,anılarladolubirkaçsaniyedensonraŞirin:

—Tahran'dankitapsızayrılmadım,dedi.

—SemerkantElyazmasımı?

—Başucumdakiçekmecemdeduruyordevamlıolarak.Sayfalarınıçevirmektenhiçbıkmıyorum.Rubaileriniezberlemekten...helehersayfanınyanınayazılmışolangünlükolduğugibibelleğimde.

—Okitaplabirgecegeçirmekiçinömrümünonyılınıveririm.

—Bendeömrümünhergecesini.

Azsonra,Şirin'inyüzüneeğildim,dudaklarımız?buluştu,gözlerimizkapandı,dolupkalmışkafalarımızıniçindekiağustosböceğişarkılarındanbaşkabirsesduyulmazoldu.Uzunbiröpüşmeyakıcıbiröpüşme,uzaklardangelen,engelleriaşanbiröpüşme.

Başkalarıgelirkorkusuyla,hizmetkârlargörürkorkusuylaayağakalktım,onuizledim,kapıolduğuhiçanlaşılmayanküçükbirkapıdangeçtik,basamaklarıyeryerkırılmışbirmerdivendençıktık,şimditorunununkaldığıeskiŞahınodasınavardık.Ağırikikapıkanadıüzerimizekapandı,birkilitsesiveyalnızkaldık,ikimiz!Tebriz,dünyanınbirucundabirkentti,dünyaTebriz'denuzakerimekteydi.

Sütunlu,boyalıkocabiryatakta,sevgilimiöpüyordum.Herdüğümü,herdüğmeyi,heriliğiellerimleaçıyordum,parmaklarımla,avuçlarımla,dudaklarımla,vücudununherkıvrımınıyenidençiziyordum,okşayışlarıma,acemiöpüşleriylckarşılıkveriyor,kapalıgözlerindenılıkgözyaşlarıakıyordu.

Sabaholduğunda,Elyazması'nıhenüzaçmamıştım.Yatağınöteyanındakikomodininüzerindeduruyordu.Şirinçıplak,başıkollarımda,göğüsleribanadayalıuyuyordu.Dünyadahiçbirşeybeniyerimdenkıpırdatamazdı.Nefesini,kokusunuiçimeçekiyor,kirpiklerinebakıyor,negibipembedüşleryadakorkulurüyalargördüğünütahminetmeğeçalışıyordum.Uyandığında,kentinilkgürültüleridebaşlamıştı.Hementoparlanmakzorundakaldım.KendikendimeHayyam'ınkitabına,birsonrakiaşkgecesindebakmayasözverdim.

XL

"BoşSaray"dançıkmış,ürpererekyürüyordum.Tebrizsokaklarıhiçsıcakdeğildir.Kestirmedengitmeyekalkışmadan,kervansarayınyolunututmuştum.Orayavarmakiçinhiçaceleetmiyordum.Geceninkıpırtısıiçimdedurulmuşdeğildi.Resimler,hareketler,fısıltılargözleriminönündeuçuşupduruyordu.Mutlumuydum,onubilebilmiyordum.Birdoyum,birrahatlama,birdolgunlukhissediyordumamayasakaşklarlabirliktegelensuçlulukduygusuiçimikemiriyordu.Uykusuzgecelerindüşüncelerinasılolursa,obiçimdüşüncelertakılıyordukafama:"Bengittiktensonra,yüzündebirgülümsemeiletekraruykuyadaldımı?Pişmanlıkduyuyormu?Onutekrargördüğümdeveyalnızkaldığımızdayakınlıkmıgösterecek,soğukmuduracak?Bugecegenegideceğim,gözlerindebirinançarayacağım."

Birdenbirtopatışıduyuldu.Durdum,kulakverdim.Öncebirsessizlikoldu,ardındansilahlarpatladı,sonundaherşeyduruldu.Yolumadevamettim,birazdahahızlıadımlarla,kulağımıkabartmışyürüyordum.Yenibirgümbürtüduyuldu,ardındanüçüncüsü.Bukeztelaşlandım,busıklıktatekbirtopatışıolamazdıbu!İkitopolmalıydı,yadadahaçok.İkisokakötesindeikihavantopupatladı.Koşmayabaşladım.Kaleyedoğru.

Fazıl,korktuğumhaberidoğruladı.Şahınkuvvetlerigecegelmişti.Mollalarıntuttuklarımahallelereyerleşmişlerdi.Arkalarındangelenbirliklervardı.Herbiryandanakıyorlardı.

Tebrizkuşatılmıştı.

TahranaskerivalisiAlbayLiakhov'un,birliklerineçektiğinutukşöyleydi:

"DeğerliKazaklar;

"Şahtehlikede,Tebrizlileronutanımıyor,onasavaşaçtılar,OnuAnayasayıkabulezorluyorlar.OysaAnayasa,bizimayrıcalıklarımızıkaldırmak,birliklerimizilağvetmekistiyor.Başarırlarsa,sizinkarılarınızveçocuklarınızaçkalacaklardır.Anayasaenbüyükdüşmanımızdır.Onakarşıaslanlargibisavaşmalısınız.Parlamentoyuyıkmakla,bütündünyayıkendinizehayrankıldınız.Buhayırlıeyleminizisürdürün,isyanetmişkentiezin,bendesize,Rusveİranhükümdarlarıadınaparavemevkivaadediyorum.Tebriz'inzenginliklerisizindir.Gidipalmayabakın!"

TahranveSaintPetersbourg'dayükseksesle,Londra'dafısıltıileverilenemiraynıydı:Tebriz'iyerlebiretmek!Tebrizcezalarınenağırınıhaketmiştir!İbretiçincezasınıgörmelidir!Tebrizyenilirse,artıkhiçkimseAnayasa,Parlamento,demokrasisözüedemez.Doğuyenidenderinuykusunadalabilir.

İşteböylecebütündünya,aylarboyusürecekgaripveacıklıbirçekişmeyetanıkolacaktı.Tebrizörneği,İran'ındiğerkentlerindedirenişateşiniyaktığıhalde,kentinkendisigidereksertleşenbirkuşatmayatabiioluyordu.Anayasacılarkalkınmak,toparlanmak,yenidenörgütlenmekvesonkaleleriyıkılmadansilahıelealmakvaktinibulabileceklermiydi?

OcakayındaönemlibirbaşarıkazandıAnayasacılar.Şirin'indayılarıBahtiyarireislerininçağrısıüzerine,eskibaşkentİsfahanisyanettiveTebriz'idesteklediğiniilanetti.Haber,kuşatılmışkente

ulaştığında,sevinçtenyeryerindenoynadı.Bütüngece,bıkıpusanmadan"Tebriz-İsfahan,Ülkediruyanan!"diyebağrıldı.Amaertesigünağırbirsaldırısonucu,savunuculardanbirkısmıgüneydekivebatıdakinoktalardançekilmekzorundakaldı.Tebriz'idışdünyayabağlayantekbiryolkalmıştı,odaRussınırınagötürenkuzeyyoluydu.

Üçhaftasonra,Reştkentiisyanetti.İsfahangibiReştdeŞah'ınboyunduruğunuredediyor,anayasadanveFazıl'ındirenişindenyanaolduğunuilanediyordu.Tebriz,yenibirsevinçdahayaşıyordu.Aynıanda,kuşatmacılardanyenibirsaldırıoldu,Tebriz'idışarıbağlayansonyoldakesildi.Tebrizçepeçevrekuşatılmışoldu.Artıknehabernedeyiyecekgelebiliyordu.Kentinikiyüzbinliknüfusunubeslemekiçindahasertbirtayınusulüuygulamakgerekiyordu.

1909ŞubatveMartaylarındabirkaçkentdahaisyanetti.BöyleceŞiraz,Hemedan,Meşhed,Astarabad,BenderAbbas,Anayasayıkabuledenkentleroldu.Paris'te,Tebriz'isavunmakomitesikurulmuştu.BaşındaM.Dieulafoyadındabirivardı;tanınanbirdoğubilimciydi.AynıişLondra'dadayapıldı.BaşkanlığınaLordLamingtongetirildi.Dahadaönemlisi,OsmanlıtopraklarındaKerbela'dakiŞiidinadamlarıaçıkçaanayasadanyanatavıralmışvegericimollalarıkınamışlardı.

Tebrizkazanmıştı.

AmaTebrizölüyordu.

Buncaisyana,buncayadsımayakarşıkoyacakgücüolmayanŞah'ınkafasındatekbirdüşüncevardı:kötülüğünkökeniolanTebriz'iyerlebiretmekgerek!Tebrizdüşerse,diğerleribaşeğer.Onuelegeçiremediğinegöre,açlığamahkûmedecekti.Karneyebağlandığıhalde,ekmekgiderekbulunmazolmuştu.Martsonunda,özellikleyaşlılarveküçükçocuklararasındaölümoranıyüksekti.

Londra,Paris,SaintPetersbourgbasınındaeleştirilerçoğalmışvekuşatılankenttehayatlarıtehlikedeolanvatandaşlarınınbulunmasınedeniyle,Devletlerkınanmağabaşlanmıştı.Buhaberlerbizeancaktelgraflaulaşabiliyordu.BirgünFazılbeniçağırttı:

—Ruslarlaİngilizlerpekyakındakendivatandaşlarınıburadançıkartacaklar,böyleceTebriz,dünyadapekfazlayankıuyandırmadanrahatçaezilmişolacak.Bizleriçinağırolacakamabilmeniisterim,bunakarşıçıkmayacağım.Buradakimseyizorlatutacakdeğilim,dedi.

Benimgörevimilgililerebunuduyurmakvegidişlerinikolaylaştırmaktı.İşteolaylarınenolağanüstüolanıosıradameydanageldi.Bunatanıkolunca,insanlarındiğeralçaklıklarınadahakolaykatlanabiliyorum.DurumuanlatmakiçindolaşmayabaşlamışveilköncePresbiteryanMisyonunagitmiştim.DoğrusuRahiplekarşılaşmaktanveazarişitmektenkorkuyordum..Howard'ıyolagetirmemiçinbanagüvenmişken,aynıyoldangitmemesitemetmeyecekmiydi?Gerçektendebenigerektiğiölçüdebirnezaketleamamesafelikarşıladı.Nedengeldiğimisöyleyince,hiçduraksamadan:

—Gitmeyeceğim,dedi.Yabancılarıburadançıkartmakiçinbirkonvoydüzenlenebildiğinegöre,açkentidoyurmakiçindebirkonvoydüzenlenebilir.

Davranışınateşekkürettim.Diniveinsaniinançlarınayakışırbirdavranıştı.Dahasonraoyakınlardakiüçşirketegittimvebüyükbirhayretle,aynıyanıtıverdiklerinigördüm.Rahipgibitüccarlarda,gitmekistemiyorlardı.Aralarındanbirİtalyanşöylededi:

BöylezorgünlerdeTebriz'dengidecekolursam,dahasonradönmeyeutanırım.Onuniçinkalacağım.Belkiburadakalışım,hükümetimihareketegeçirebilir.

Aralarındasözleşmişgibiheryerdeaynıcevapverildi.İngilizkonsolosuMr.Wratislaw'dan,konsolosM.PokhitanoffdışındaRusKonsolosluğu'nunpersonelinekadar!Yabancılarınbumüthişdayanışmasıkentemoralverdi.Amadurumparlakdeğildi.18Nisan'daWratislaw,Londra'yaşutelgrafıçekiyordu:"Ekmekazaldı.Yarındahadaazalacak."19Nisan'dayenibirmesajgönderiyordu:"Durumümitsiz.Kuşatmayıyarmakiçinsonbirhamledensözediliyor."

Gerçektendeogünkaledebirtoplantıyapılmaktaydı.Fazıl,AnayasayabağlıbirliklerinReşt'tenTahran'ayürüdüğünü,iktidarınyıkılmasınaazkaldığınısöylüyordu.AmaHowardartıkhiçbiryerdeyiyecekkalmadığınıbelirtmekzorundakaldı:

—İnsanlar,damdakikedilerevaranadektümevcilhayvanlarıyediler.Pekçokaile,gecegündüzsokaklardabirarpatanesi,birekmekkırıntısıarıyor.Yamyamlıktehlikesigelipkapıyadayandı.

—İkihafta,ikihaftabizeyeter!

Fazıladetayalvarıyordu.AmaHoward'ınelindenbirşeygelemezdi:

—Bugünekadaridareettik.Artıkdağıtabilecekhiçbirşeykalmadı.Hiç.İkihaftadahalkkırılıpgider,Tebrizbirhayaletkentolur.Songünlerdeölüsayısısekizyüzeçıktı.Açlıktanveaçlığınnedenolduğuhastalıklardanölüyorlar.

—İkihafta!Sadeceikihaftacık!Oruçtutmakgereksebile!

—Bizkaçgündüroruçtutuyoruz.

—Öyleyseneyapalım?Teslimmiolalım?Sabırlaoluşturduğumuzbuncadesteğiyokmuedelim?Birbaşkaçarebulunamazmı?Dayanmakiçin?

Dayanmak.Dayanmak.Açlıktan,yorgunluktanamaaynızamandahemenellerininaltındakibirzaferinsarhoşluğundanşaşkınadönmüşonikiadamıntekbirsaplantısıvardı,odadayanmaktı.

Howard:

—Birçözümolabilir,dedi.Belki...BütüngözlerBaskerville'eçevrildi:

—Anibiryarmadabulunmak,dedi.Parmağınıharitayakoyduvedevametti:

—Bukonumayenidengirebilirsek,güçlerimizdışarıileyenidenbağlantıkurmuşolur.Düşmankendinegeliptoparlanıncayakadar,selameteçıkabiliriz.

Benbuöneriyehemenkarşıçıktım;askerlerdeaynıfikirdeydi.Hepsibununbirintiharolacağınısöylüyordu.Düşman,hatlarımızınbeşyüzmetrekadarötesinde,birtepeninüzerindemevzilenmişti.Bubeşyüzmetreyigeçip,kerpiçbirduvarıaşıp,savunucularıyerlerindenedip,karşısaldırıyadirenecekgüçleriyerleştirmeksözkonusuydu.

Fazıltereddütediyordu.Haritayabakmıyordubile.Onunmerakettiği,harekâtınyaratacağısiyasal

etkiydi.Birkaçgünkazandırabilirmiydi?Tartışmauzayıpduruyordu.Baskervillediretiyor,savlarileriyesürüyordu.BirsüresonraMooredaonakatıldı.Guardian'ınmuhabiri,kendiaskerideneyiminiilerisürüyor,anibaskındansonuçalınabileceğinisöylüyordu.Sonunda,Fazılkararverdi:

—HâlâinanmışdeğilimamabaşkabirçareolmadığınagöreHoward'ınönerisinekarşıçıkmayacağım,dedi.

Ertesigünü,20Nisan'da,sabahınüçündesaldırıyageçildi.Sabahınbirindebazıyerlerelegeçirilmişse,cepheyebirkaçyerdenilerlenecekvedüşmanınkarşısaldırıdabulunmasıönlenecekti.Amadahailkdakikalardanitibaren,girişiminnederecetehlikeliolduğuanlaşıldı:ilkçıkışta,Moore,Baskervillevealtmışkadargönüllübirateşhattımeydanagetirmişlerdi.Amadüşmanınhiçdebaskınauğramışbirhaliyoktu.Hazırlıklarımızıbildirenbircasusmuvardı?Doğrulanmasıolanaksızdıtabii,nevarkiorası,Liakhov'unenyeteneklisubaylarındanbiritarafındankorunuyordu.

MantıklıbiriolarakFazıl,harekâtındurdurulmasınıemretti.Geriçekilmeişaretiverdi.Savaşçılartersineakmayabaşlamışlardı.Mooredadahilçokkişiyaralanmıştı.Geridönmeyenbirtekkişivardı:Baskerville.Dahailksalvoda,vurulupdüşmüştü.

Tebrizüçgünboyuncataziyehavasıiçindeyaşadı.PresbiteryenMisyonundausulca,Âdemoğullarınınsemtlerindeavazavazağlanıyordu.Gözlerimkıpkırmızı,kimeaitolduklarınıbilmediğimellersıkıyordum.Durmadan,hiçbitmeyecekmişgibikucaklanıyordum.Ziyaretçilerarasındaİngilizkonsolosuvardı.Benibirköşeyeçekti:

—Belkiteselliederdiyesöylüyorum;arkadaşınızınölümündenaltısaatsonraLondra'danhabergeldi.Tebrizkonusunda,Devletlerbiranlaşmayavarmışlar.Baskervilleboşyereölmüşolmayacak.Kentikurtarmakvedonatımınısağlamakiçin,birbirlikgönderilmiş.Tabiiyabancılarıdakenttençıkartacak...

—BirRusbirliği,nıi?

—Elbette.Çevredeordusuolanbirtekonlarvar.Amabizdeteminatistedik.AnayasacılarrahatbırakılacakveÇarordusunungörevitamamlanırtamamlanmazgeriçekilecek.Fazıl'ınsilahlarıbırakmasıiçingüvendiğimkişisizsiniz.

Niçinkabulettim?Şaşkınlıktanmı?Yorgunluktanmı?Bendedeyerleşmeğebaşlayanİrankaderciliğindenmi?Nevarkikarşıçıkmadımişte.,buberbatgörevbenimyazgımmışgibibirduyguyakapıldım.YinedeFazıl'ınyanınahemengitmedim.Birkaçsaatliğinekaçmayıyeğledim.Şirin'egittim.

Aşkgecemizdenberionasadecetoplulukiçinderastlayabiliyordum.Kuşatma,Tebriz'deyepyenibirhavayaratmıştı.Hiçdurmadandüşmanınsızdığındansözediliyordu.Herkesecasusyadasabotajcıgözüylebakılıyordu.Silahlıadamlarsokaklardakolgeziyor,bellibaşlıbinalarıngirişlerindenöbettutuyorlardı.Boşsaray'ınkapısıönündedebeşyadaaltıkişioluyorlardı.Beniherseferindegülerekselamlasalarda,oradaoluşları,Şirin'eyalnızgitmemiengelliyordu.

Oakşam,nöbetheryandalaçkalaştığıiçin,prensesinodasınakadargizlicesızabildim.Kapıaralıktı.Usulcaittim.

Şirinyatağınüzerineoturmuş;Elyazması'nıdizlerininüzerinekoymuştu.Usulcayanınavardım,omzuomzumda,kalçasıkalçamdaydı.Neonedebenoakşamsevişmeyegönüllüydük!Ogecebaşkatürlüseviştik,ikimizdeaynıkitabadalmıştık.Gözlerimi,dudaklarımıyönetiyordu.Hersözcüğübiliyor,herresmitanıyordu.Oysabenimiçinbunlarilkidi.

GeneldeFransızcayaçeviriyordu.Kendinegöre.Öylesinegüçlü,öylesineçağdaş,öylesinezamanötesişiirlerdiki,sekizyüzyılönceNişapur'unyadaİsfahan'ınyadaSemerkant'ınbirbahçesindeyazıldıklarıunutuluyordu.

Yaralıkuşlarölürkensaklanır.Yenikdüşmüşçokbüyükbirşairinhazinşikâyeti!Huzurbulsunahiretinkarasessizliğindekiinsan!

Keyifli,neşeliolanlarıdavar:

Mey,yanaklarınkadarpembeolsunSıkıntımdasaçınınkıvrımlarıkadarhafif.

Dörtlüklerisonunakadarokuduktanveherminyatüreuzunuzun,hayranlıklabaktıktansonra,kitabıntekrarbaşınadönüpsayfakenarındakiyazılarıokuyorduk.Önce,yapıtınyarısınıdoldurmuşolanErmeniVartan'ınyazdıklarını...OnunyazdıklarısayesindeogeceÖmerileCihan'ınveüçarkadaşınöyküsünüöğrenmişoldum.Dahasonrakiotuzsayfanınherbirinde,Alamutkütüphanecileri,babadanoğula,Elyazması'nınöyküsünü,Merv'denasılçalındığını,HaşhaşilerüzerindekietkisiniveMoğolakınınakadarHaşhaşilerinöyküsünüyazmışlardı.

Yazıyısökemediğimiçin,sonsayfalarıbanaŞirinokumuştu:"Alamutyıkılmadanönce,memleketimKirman'akaçtım.Nişapur'lubüyükHayyam'ıneserinideberaberimdegötürerek....Onututmayalayıkellertutanadek,onusaklamayakararverdim.BununiçinYüceTanrı'yasığınıyorum.Dilediğineyolgösterir,dilediğiniyoldançıkarır."

Busatırlarıyazan,birdetarihatmıştı:14Mart1257.

Düşünceleresaplandım:

—Elyazması13.yüzyıldasusuyor,dedim.Cemaleddin'e19.yüzyıldaarmağanedilmiş.Peki,aradaneoldu?

—Uzunbiruyku,diyeyanıtladıŞirin.BitmeztükenmezbirDoğusiestası.SonraodeliMirzaRıza'nınellerindesıçrayarakuyanış.AlamutkütüphanecilerigibiodaKirmanlıdeğilmi?AtalarıarasındabirHaşhaşi'ninolması,odenlişaşırtıcımı?

Şirinayağakalktı,aynasınınönündebirtabureyeoturdu.Elinetarağınıaldı.Çıplakkolunu,zarifhareketlerinisaatlerceseyredebilirdim.Amabenigerçekleyüzyüzegetirdi:

—Seniyatağımdayakalamalarınıistemiyorsan,gitmeyehazırlan.

Gerçektendegünışığıodayadolmuş,perdelersaydamlaşmıştı.

Bıkkınbirsesle:

—Doğru,dedim.Sanalafgelsinistemem.Gülerekdöndü:

—Üstünebastın.Banalafgelsinistemem.Tümİranharemlerinde,yakışıklıbiryabancınınbütüngeceyi,soyunmayıbiledüşünmedenyanımdageçirdiğinianlatmalarınıistemem.Sonrakimsebanagözdikmez!

Elyazması'nıkutusunayerleştirdiktensonra,sevgilimindudaklarınabirbusekondurdum,sonrasarayınkoridorlarındankoşarakkendimidışarıattım,kentinkalabalığınakarışıverdim.

XLI

BuacılıgünlerdeölenlerdennedenBaskerville'iandım?Dostumvevatandaşımolduğuiçinmi?Kuşkusuz.Amaaynızamanda,yabancısıolduğuşuDoğu'daözgürlüğünvedemokrasinindoğduğunugörmektenbaşkaihtirasıolmadığıiçinde!Kendiniboşyeremifedaetti?Onyıl,yirmiyıl,yüzyılsonraBatı,onunverdiğiörneğianımsamayacakmı?İran,yaptıklarınıhatırlamayacakmı?Düşünmekbileistemiyorum.İkidünyaarasında,aynızamandahemvaadedicihemdüşkinciikidünyaarasında,melankoliyekapılmaktankorktuğumiçin.Yinede,Baskerville'inölümününhemenardındakiolaylarlayetinecekolursam,ölümüyararsızolmadıdiyebilirim.

Dışarıdanmüdahaleedildi,ablukakalktı,yiyecekgeldi.Howardsayesindemi?Belkidahaöncekararverilmişti,amaonunölümükentinkurtarılmasınıçabuklaştırdı.Binlerceaçinsan,hayatlarınıonaborçludur.

Bekleneceğigibi,ÇarordularınınkentegirişiFazıl'ınhoşunagitmedi.Ona,kadererazıolmasıgerektiğinisöylemeyeçalışıyordum:

—Halkındirenecekgücükalmadı.Onlaraverebileceğintekarmağanaçlıktankurtarmaktır.Buncaacıdansonraonlaraböylebirborcunvar

—Onaysavaş,sonraŞah'ınkoruyucusuNicolas'ınelinedüş!

—Ruslarkendibaşlarınahareketetmiyor.Uluslararasıtoplulukadınageliyorlar.YeryüzündekitümdostlarımızbuharekâtıalkışlıyorBunuredetmek,bunakarşıçıkmak,bizibugünekadartutmuşolanlarındesteğiniyitirmekolur.

—Zaferyanıbaşımızdaykenteslimolmak,silahlarıbırakmak!

—Banamıcevapveriyorsunyoksakaderinemilafatıyorsun?Fazılsilkindi,gözlerisitemdoluydu:

—Tebrizböylebiraşağılanmayalayıkdeğil!

—Elimdenbirşeygelmez.elindenbirşeygelmezÖyleanlarvardırkivereceğinherkararkötüdür.Kötülerarasında,sanaenazpişmanlıkvereceğiseç!

Durulmuşgöründü,düşünceyedaldı:

—Arkadaşlarımneolacak?

—İngilizlergüvenliklerinigarantiediyor.

—Silahlarımız?

—Herkeskendisilahınıalıkoyabilecek,evleraranmayacak,sadeceateşedilenevolursaorayagirilecek.Ağırsilahlarteslimedilecek.

Hiçdeinanmışgörünmüyordu:

—Peki,birsüresonraordusunugeriçekmeyeÇar'ıkimmecburedecek?

—Tanrı'yaemanetolacağız!

—BirdenbirebaşımaDoğulukesildin!

Fazıl'ındilinde"Doğulu"sözcüğününiltifatolmadığınıbilmekiçinonuyeterincetanımakgerekir...Helebunusöylerkenbirdeyüzünüekşitirse...Taktikdeğiştirmekzorunluluğunuduydum.Gürültülübiriççekmesiyleayağakalktım:

—Belkidehakkınvar,tartışmaklahataettim.Gidipİngilizkonsolosunasenirazıedemediğimisöyliyeyim.Sonraburayadöner,sonunakadaryanındakalırım.

Fazılkolumdantuttu:

—Senisuçlamışdeğilim.Öneriniredetmişdedeğilim.

—Önerimmi?Benimmi?Bensadeceİngilizkonsolosununönerisininaklettim,üstelikkimintarafındanyapıldığınıvurgulayarak...

—Sakinolveanlabeni!RuslarınTebriz'egirmeleriniönleyecekolanağımolmadığınıbiliyorum,Enufakbirdireniştebulunursam,kimintarafındanolursaolsunkurtarılmayıbekleyenkendivatandaşlarımbaştaolmaküzerebütündünyanınbenikınayacağınıdabiliyorum.KuşatmanınsonbuluşununŞahiçinbiryenilgiolduğunudabiliyorum.

—Savaşmaamacındabudeğilmiydi?

—Hayır,iştebundayanıldın!BuŞah'alanetleryağdırabilirimamasavaştığımodeğil.Birdespotuyenmeknihaiamaçolamaz.Ben,İranlılarözgürolduklarınınbilincindeolsunlardiye,buradasöylendiğibiçimiylebirerÂdemoğlugibikendigüçlerinegüvensinler,günümüzdünyasındalayıkolduklarıyerialsınlardiyesavaşıyorum.Buradabunubaşarmakistedim.Bukent,Şahınvemollalarınvesayetiniredetti,büyükdevletlerekafatuttu,yürekliinsanlarınhayranlığınıkazandı.Tebrizhalkıkazanmaküzereydiamakazanmasınafırsatvermiyorlar,buörneğinyayılmasındankorkuyorlar,onlarıaşağılamakistiyorlar,bugururluhalkekmekyemekiçinçarınaskerlerinebaşeğecek.Senkiözgürbirülkededoğdun,bunuanlamangerek.

Aradanbirkaçsaniyegeçti.Sonra:

—İngilizkonsolosunanecevapvermemiistiyorsun?diyesordum.

Fazılyapaybirgülümsemetakındı:

—Onadeki,birkezdahaMajestelerineilticaetmektenkıvançduyacağım.

Fazıl'ınkaramsarlığınınnedenliyerindeolduğunuanlamamiçinzamanıngeçmesigerekti.Çünkühemenardındakiolaylar,onuhaksızçıkarmıştı.Fazılİngilterekonsolosluğundabirkaçgünkaldı.SonraM.Wratislawonukendiarabasıyla,Rushatlarınıgeçerek,Kazvinyakınlarınakadargötürdü.FazıloradaAnayasabirliklerinekatıldı.Onlarda,uzunbirbekleyiştensonra,Tahranüzerineyürümeğehazırlanıyorlardı.

TebrizkuşatmaaltındaolduğusüreceŞah'ınelinde,düşmanlarınıcaydıracakbirkozbulunuyordu.Onlarıtehditedebilir,onlarıdurdurabilirdi.Kuşatmakalkarkalkmaz,Fazıl'ındostları,ellerinitutanbağdankurtulduklarınıhissettilervehiçvakitkaybetmedenbaşkentüzerineyürümeğebaşladılar.BirikuzeydenKazvin'den,diğerigüneydenİsfahan'danikiorduhalindeilerliyorlardı.GüneyordusuçokluklaBahtiyariaşiretlerindendive23Haziran'daKom'uelegeçirmişti.Birkaçgünsonra,birİngilız-Rusortakbildirisiyayınlandı.AnayasacılarınilerlemeyidurdurmalarınıveŞahileanlaşmayagitmeleriniistiyordu.Aksihaldeikidevletmüdahaleetmekzorundakalacaktı.Fazılilearkadaşlarıaldırmadılar,yürüyüşlerinehızverdiler.9Temmuz'daikiorduTahransurlarıönündebuluştu.13Temmuzgünü,onbinkişibaşkentekuzeybatıdaiyitutulmayanbirkapıdanveTempsgazetesimuhabirininhayrettenaçılmışgözleriönündekentegiriyordu.SadeceLiakhovdirenmeyekalkışmıştı.Üçyüzaskeri,birkaçeskitopuveikimakinelisiilemerkezdebirkaçmahalleyidenetimialtındatutmayıbaşardı.Çatışmabütünhızıyla16Temmuz'akadarsürdü.OgünüsaatsekizotuzdaŞah,RusElçiliğinesığındı.TörenselbiçimdebeşyüzaskerveSaraylıkendisineeşliketmişti.Budavranışıtahttanferagatanlamınageliyordu.

Kazakkomutanınınsilahıbırakmaktanbaşkaseçeneğiyoktu.BundanböyleanayasayasadıkkalacağınaveAnayasacılarınhizmetindeolacağınayeminetti.Tekşartı,birliğinindağıtılmamasıydı.Budakendisinevaadedildi.

YeniŞah,tahttaninenŞahınküçükoğluidi.Onikiyaşındavaryoktu.OnubebekliğindenberitanıyanŞirin'egöre,yumuşakveduygulu,içindekötülükolmayanbirçocuktu.ÇatışmalarınertesigünüvasisiM.Smirnoffilebirlikte,Sarayagitmeküzerekenttengeçerken"YaşasınŞah"çığlıklarıylakarşılandı.Birgünönce"Şah'aÖlüm!"diyebağıranlar,aynıkişilerdi!

GençŞahhalkınüzerindeiyibirizlenimbıraktı.Çokfazlagülümsemeden,zamanzamanelinisallayarakvatandaşlarınıselamlıyordu.AmaSaray'avarırvarmazçevresindekilerindünyasınıkararttı.Ailesininyanındanapartoparalındığıiçin,durmadanağlıyordu.Hattaoyaz,annesiylebabasınıbulmaküzereSaraydankaçmayakalkıştı.Yakalanınca,kendiniasmayakalkıştı.İlmikboynunusıkınca,bukezkorkupimdatistedi.Tamvaktindekurtulabildi.Buserüven,üzerindeolumlubiretkiyarattı:Korkularındansıyrıldıvemeşrutihükümdarrolünü,gereğigibioynamayabaşladı.

GerçekiktidarFazıliledostlarınınellerindeydi.Yenidöneme,hızlıbirtemizlikhareketiilebaşladılar.Eskirejimyanlısıaltıpartizanasıldı.AralarındaAdemOğullarınasavaşaçmışmollalarvebirdeŞeyhFeyzullahNurivardı.Suçu,biryılöncekidarbedensonrakikıyamafetvavermesiydi.CinayetebulaştığıiçinölümemahkûmedildiveölümfermanıŞiimakamlarıncaonaylandı.Bucezanınsimgeselbiryönüolduğudaaçıktı:Nuri,anayasanındelilikolduğunuiddiaetmişti.31Temmuz1909günüTophaneMeydanındahalkıngözüönündeipeçekildi.Ölmedenönce:"Bengericideğilim,"demişamahemensonrayandaşlarınaanayasanındineaykırıolduğunuvesonsözündineaitolacağınısöylemişti.

Yeniyöneticilerinilkişi,Parlamentoyuyenibaştanyaptırmakoldu.Binaenkazhalindeydi.Seçimlerdüzenlenmişti.15Kasım'dagençŞahİkinciMeclis'işusözlerleaçıyordu:

"ÖzgürlüğübahşedenTanrıadınaveMehdi'ninmanevikoruyuculuğundaUlusalDanışmaMeclisinibüyükbirsevinçleaçmışbulunuyorum.Kültürelilerlemevezihniyetlerdekigelişme,değişikliğiönlenemezkılmıştır.Bugelişmeacıdeneyimlerdengeçmiştiramaİran,çağlarboyu,birçokbuhranıatlatmasınıbilmiştirvebugünİranhalkıemelleriningerçekleştiğinigörmektedir.Builericiyenihükümetin,halkındesteğinesahipolmasındanmemnunlukduyuyoruz.Ülkeyehuzurvegüvenigeri

getirmiştir.

HükümetveParlamento,gereklireformlarınyapılmasıiçin,devletinyenidenörgütlenmesine,özelliklemaliişlerinuygarülkelerdekigibidüzenlenmesineöncelikvermelidir.

Tanrı'yaulusuntemsilcilerineyolgöstermesiveİran'danonuru,bağımsızlığıvemutluluğuesirgememesiiçinyakarıyoruz."

OgünTahran'dabayramhavasıesti.Sokaklardageziliyor,köşebaşlarındaşarkılarsöyleniyor,hersözcüğü"Anayasa","Demokrasi","Özgürlük"ilekafiyelişiirlerdöktürülüyor,satıcılarsokaktakilereşerbetveşekerikramediyor,darbesırasındasusturulmuşolanonlarcagazeteözelsayılarınınreklamınıyapıyorlardı.

Geceolunca,havaifişeklerkentiaydınlattı.Baharistanbahçelerindetribünlerkurulmuştu.Şereftribünündediplomatlar,yenihükümetüyeleri,milletvekilleri,diniliderler,Çarşıloncasındantemsilcilerbulunuyordu.Baskerville'inbirarkadaşıolarakbanailksıralardayerayrılmıştı:Fazıl'ınhemenarkasındaoturuyordum.Patlamalar,havaifişekler,birbiriniizliyor,gökyüzükısaaralıklarlagündüzedönüyor,başlararkayaeğiliyor,yüzlerışıldıyor,sonraçocuksugülümsemelerleyerinegeliyordu.Dışarıdaise,Âdem

Oğulları,hiçyorulmadan,aynışeyleribağırıyorlardı.

Hangiçığlık,hangigürültüHoward'ıdüşünmemenedenoldubilmiyorum.Bubayramaslındaonunbayramıidi.Fazıldaaynıandabanadöndüve:

—Hüzünlügörünüyorsun,dedi.

—Hüzünlüdeğilimtabiiki!Nezamandır,Doğu'da"özgürlük"diyebağırılsınistiyordum.Amabazıanılaraklımıçeldi.

—Onlarıbiryanaat,gülümse,eğlen,sonsevinçanlarındanyararlanmayabak!

Gecenintümkutlamahevesinikursaktabırakanürkütücüsözler!Fazıl,yediayönceTebriz'deyaptığımıztartışmayımısürdürüyorduyoksa?Endişeduyacağıyenikonularmıvardı?Ertesigün,dahafazlabilgialmakiçinonagitmeyekararverdim.Amasonravazgeçtim.Bütünbiryıl,onunlakarşılaşmaktankaçmıştım.Hanginedenle?Yaşadığımmüthişserüvendensonra,Tebriz'dekidavranışımındoğruluğukonusundakuşkularımvardıDoğu'ya,birkitabınpeşinedüşerekgelmişolanbenim,banaaitolmayanbirsavaşabudenlibulaşmayahakkımvarmıydı?KangihaklaHoward'aİran'agitmesitavsiyesindebulunmuştum?Baskerville,Fazılvearkadaşlarıiçinbirşehitti.Benimiçinyitirdiğimbirarkadaş.Yabancıtopraklarda,yabancılaraaitbirdavaiçinölmüşveailesininbirgünçocuklarınınedenbaştançıkardığımısoracaklarıbirarkadaş!

Howardyüzündenvicdanazabımı?Belkisaygıgöstermehassasiyeti!Uygunsözcükmübilemiyorumamademekistediğim,arkadaşımınölümündensonra,TahransokaklarındadolaşıpTebrizkuşatmasısırasındakisözdekahramanlıklarlaböbürlenmeyehiçniyetimyoktu.Benbuişetesadüfen,ucundankarışmıştım,birdostsahibi,kahramanbirarkadaşsahibiolmuştumamaanısınasarılarakayrıcalıklarveiltifatlarpeşindedeğildim.

Aslındayokolmak,unutulmak,politikacıların,Kulüpüyelerinin,diplomatlarınyanlarınauğramamakistiyordum.HergünzevklegördüğümtekinsanŞirinidi.Ailesineaitpekçokikâmetgâhtanbirinegidipyerleşmesinikabulettirebilmiştim.Zargandatepelerinde,başkentindışındabiryerdeydi.Bendeçevredeküçükbirevkiralamıştım.Görünüşükurtarmakiçin...çünkühizmetçilerinyardımıilegecegündüzonunlaydım.

Okış,odasındançıkmadanhaftalargeçirdiğimizoldu.Harikuladebirçinisobanınısıttığıodada,Elyazması'nıvebirkaçbaşkakitabıokuyor,nargileiçiyor,Şirazşarabı,hattazamanzamanşampanyayudumluyor,Kirmanfıstığıileİsfahanhelvasıatıştırıyorduk.Prensesimhembirağırbaşlıhanımefendihemdeafacanbirkızçocuğuolmasınıbiliyordu.

YazınilkgünlerindeZargandahareketlendi.Yabancılarveİranlızenginlerköşklerinegelmeyebaşladı.Onlariçinuzundinlenmeaylarıbaşlıyordu.YabancılariçinseTahran'ınbozsıkıntısınıgidermeninyolubuyeşilcennetegelmekti.KışaylarındaZargandaboşalırdı.Sadecebahçıvanlar,bekçilerveyerlihalkkalırdı.Şirin'leböylesibirıssızçölegereksinimizvardı.

Neyazıkkinisanayındanitibarentaşınmalarbaşladı.Evlerinparmaklıklarıönündebaşıboşgezenlerinsayısıarttı.Şirin,heröğleuykusundansonra,ziyaretçilerinikabuletmeyebaşladı.Hersaniyesaklanmak,koridorlardankaçmakzorundakalıyordum.Artıkorahatkışgünlerisonaermişti.Gitmekgerekiyordu.Bunukendisinesöylediğimde,Prensesimüzüldü:

—Mutluolduğunusanıyordum.

—Enderbirmutlulukyaşadım.Bumutluluğa,bozulmadanaravermek,bozulmadanyenidenkavuşmakistiyorum.Seniaşkla,hayranlıklaizlemektenkendimialamıyorum.Çevremizisarankalabalığın,bakışlarımıçevirmemenedenolmasınıistemiyorum.Yazıngidip,kışındöneceğini.

—Yaz,kış,gideceksin,döneceksin..Mevsimlere,yıllara,ömrüne,benimömrümehükmedeceğinisanıyorsun.Hayyam'dandersalmadınmı?"Aniden,dudaklarınııslatanakadar,uçupgidersin.

Gözlerinigözlerimedikti,beniokumakistercesine...Herşeyianlamıştı,içiniçekti.

—Nereyegideceksin?

Bendebilmiyordum.İran'aikincigelişimdi,herikisindedekuşatmayauğramıştım.Önümde,keşfedeceğimbütünbirDoğualemivardı.Boğaziçi'ndenÇinDenizi'nekadarTürkiye,Kiodaİran'laaynızamandaisyanetmiş,SultanHalife'yitahtındanindirmiş,milletvekilleri,kulüpleri,muhalifgazeteleriileövünürolmuştu.SonragururluAfganistanvardı,kiİngilizlerbaşeğdirmişlerdiamanepahasına!Vetabiiİran'ıngeriyekalanyerleri...BensadeceTebrizileTahran'ıbiliyordum.Yaİsfahan?YaŞiraz,KâşanveKirman?YaNişapurveHayyam'ınmezarı?

Bütünbuyollardanhangisiniseçmeli,hangisinesapmalı?Seçimi,benimyerimeElyazmasıyaptı.Krasnovodsk'tatrenebindim,Aşkabad'ıvetarihiMervkentinigeçtim,Buhara'yıgördüm.Semerkant'aözelolarakgittim.

XLII

Hayyam'ıngençliğinigeçirdiğikenttengeriyenekaldığınımerakediyordum.

Asfizarmahallesi,Ömer'inCihanileseviştiği,bahçedekiküçükköşk,neolmuştu?EskiÇinyönteminegörebeyazdutağacındankâğıtyapanYahudininoturduğuMaturidmahallesiduruyormuydu?Haftalarca,yayasonradakatırsırtındadolaştım.Satıcılara,gelipgeçenlere,camidekiimamlarasorularsordum,karşılığındabilgisizceedilmişsözler,alaylıgülüşlerveçaydavetlerialmaktanbaşkabiryanıtalamadım.

Birsabah,Recistanmeydanınagitmekle,talihimaçıldıBirkervangeçmekteydi,küçükbirkervan;altıyedidevedenibaretti.Yaşlıdeveciazötemdedurmuş,kucağınayenidoğmuşbirkuzualmıştı.Birçanakçömleksatıcısıylapazarlıkediyordu.İkisiniizliyordum.Yünörmetakkeleri,çizgilientarileri,kızılımtraksakallarıilebinyılınötesindengelmişgibiydiler.Hayyam'ındevrindekigibibirgörüntümüydübu?

Hafifbirrüzgârkumlarısavurdu,giysilerkabardı,tümalanıgörünmezbirörtükapladı.Çevremebaktım.Recistan'ınyanındaüçbinayükseliyordu.Üçmuazzamkülliye...kuleleri,kubbeleri,cümlekapıları,mozaikkaplıyüksekduvarları,altın-mor-turkuazışıklarsaçansüslemeleriveüzerlerineişlenmişpekçokyazıile...Herşeymuhteşemdi,amakulelereğriydi,kubbelerdelikti,cepheleroyukoyuktu...geçenyıllar,esenrüzgâr,yüzyıllıkumursamazlıkyapılarıherbiryöndenkemirmişti.Buanıtlara,buharikulade,devasa,bilinmeyenyapıtlarabakantekbirgözyoktu.

Geriyedoğrugittim,ayağımtakıldı,arkamabaktığımda,benimgibigiyinmişbiradamlaburunburunageldim.Konuşmayabaşladık.AdamRus'tu.Arkeolog.Odakafasındabinlercesoruilegelmişti.Amabirkaçyanıtbulmuştu.

—Semerkant'dazaman,birfelakettenbirfelakete,biryıkımdanbiryıkımagöçer.Moğollaronikinciyüzyıldakentiyıktıklarında,yerleşimyerlerimezarlığadönüşmüş.Buyerleriterketmişler.

Geriyekalanlarkentlerinibirbaşkayere,dahagüneyekurmuşlar.Oeskişehir,SelçuklularınSemerkant'ıbütünüyle,kumkatmanlarıaltındayitipgitmiş.Toprağınaltındanehazineler,negizlervar!Topraküstündesadeceotlar!Gününbirinde,evleri,sokaklarıortayaçıkartmakgerekecek.Semerkantkurtulunca,bizlereöyküsünüanlatabilecek.Durdu.

—Sizdearkeologmusunuz?

—Hayır.Bukentbaşkanedenlerdenötürüilgimiçekiyor.

—Hangileridiyesorsamçokmusaygısızlıketmişolurum?OnaElyazması'ndansözettim.İçindeyazılmışolanTarih'ten,çizilmişolanresimlerden...

—Okitabıgörmeyiçokisterdimdedi.OTarihteneyazılıiseyokedilmiş,biliyormusunuz?Lanetlenmişgibi.Duvarlar,saraylarbostanlar,bahçeler,suyolları,tapınaklar,kitaplar,bellibaşlısanatyapıtları.Bugünhayrankaldığımızyapıtlar,dahasonralarıTimurtarafındanyaptırılmış.Beşyüzyıldandahaazbirzamandankalma.Hayyam'ındönemindenkırıkdökükbirkaççanakçömlekkalmış.

Vebirde,varlığınışimdisizdenöğrendiğimomucizeviElyazması.Onuellerinizealmışolmanızhembüyükbirayrıcalıktırhemdeağırbirsorumluluk.

—Eminolun,bununfarkındayım.Bukitabınvarolduğunuöğrendiğimyıllardanbuyana,sadeceonuniçinyaşıyorum.Benibirserüvendendiğerinesürükledi.Onundünyasıbenimdünyamoldu.Onunbekçisi,benimsevgilimoldu.

—AnlattığıyerlerigörmekiçinmiSemerkant'ageldiniz?

—Enazından,bukentininsanlarıbanaeskimahallelerinneredeolduğunugösterirlersanıyordum.

—Sizidüşkırıklığınauğratacağımiçinözürdilerim,amasiziilgilendirençağhakkındasadeceefsaneler,cinvedevöyküleridinlersiniz.Bukent,onlarıbüyükbirkeyifleyaşatır.

—YanidiğerAsyakentlerindendemiçok?

—Korkarımöyle.Buyıkıntınınyakınındabulunmaları,belkidehayalgüçleriniarttırıyor.Üstelikbirdeşuyeraltıkentivar.Yüzyıllarboyu,kaççocukyarıklarındandüşüpbirdahaortayaçıkmamış,toprağınderinliğindengelennicegaripseslerduyulmuş!İşteünlüSemerkantefsanesiböyledoğmuş,çokkişiiçinbukentingizemiiçindeyeralanefsane!

Anlatmasınıistedim.

—Derlerki,Semerkantkrallarındanbiri,herinsanıngerçekleşmesiniistediğidüşügerçekkılmakistemiş:ölümdenkaçmayı!Ölümüngökyüzündenineceğiinancıiçinde,kendisinehiçbirvakitulaşmasındiye,yeraltındademirdenbirsarayyaptırmış.Muazzambirsaray.Bütünçıkışyerlerinikapattırmış.Çokzenginolduğuiçin,hersabahdoğan,herakşambatanveonuısıtanyapaybirgüneşyaptırmış.Nevarkiölümtanrısı,hükümdarıaldatıpsarayıniçinesızmış.Bütüninsanlara,nedenligüçlüvezenginolurlarsaolsunlar,ölümdenkaçamayacaklarınıkanıtlamakistiyormuş.BöyleceSemerkant,insanınkaderiilebuluştuğukentolmuş.

Semerkant'dansonranereyegitmeli?BenimiçinSemerkantDoğu'nunbirucu,harikalarınyeraldığı,bitmeyenbirözleminduyulduğuyetdi.Kenttenayrılacağımsırada,evedönmeyekararverdim.Annapolis'egidecek,birkaçyıldinlenecekvesonrayenidenyolakoyulacaktım.

Onuniçindedelicebirtasarıyaptım.İran'adönecek,Şirin'iveHayyam'ınElyazması'nıalacaktım,sonrabüyükkentlerdenbirinegidecektik,Paris'e,Viyana'yaveyaNewYork'a!Şirin'lebirBatlakentinde,Doğulubiçimdeyaşamak,cennetiyaşamakolmazmıydı?

Dönüşyolundayalnızvedalgındım.Şirin'esöyleyecekleriminheyecanıiçindeydim."Gitmek,gitmek,mutluolmaksanayetmiyormu?"diyecektikuşkusuz.Çekingenliğimiyeneceğimeinanıyordum.

HazarkıyılarındakiraladığımarababeniZarganda'yakapalıkapımınönünegetirdiğinde,önündebirbaşkaarabaduruyordu.DireğindeyıldızlıbayrakdalgalananbirJewel40!Şoförübenigörürgörmezarabadanindi,kimolduğumusordu.Beni,gidişimdenbuyanabekliyormuşgibibirduyguyakapıldım.Hemenyanıtladı,sabahtanberibekliyormuş.

—Efendim,sizdönenekadarbeklememisöyledi.

—Biray,yadabiryılsonradönebilirdimyadahiçdönmezdim!

Hayretimehiçaldırmadı:

—Buradasınızya!dedi.

SonrabanaAmerikanelçisiCharlesW.Russel'ınbirnotunuverdi:

"SayınB.Lesage;

Çokönemliveacelebirişiçinbugünöğledensonrasaatdörttegelebilirsenizsevinirim.Şoförümemrinizdeolacaktır"

XLIII

SabırsızlandıklarınıgöstermemeyeçalışanikikişibekliyordubeniElçilikte!Gritakımları,muarepapyonu,TheodoreRoosevelt'inkinebenzeyenamadahaözenlekırpılmışsarkıkbıyıklarıileRusselveherzamankibeyazentarisi,siyahüstlüğüvemavisarığıileFazıl!TabiisözeilkbaşlayanElçioldu.DüzgünamaduraksakbirFransızcaylakonuşuyordu.

—Bugünyaptığımıztoplantı,tarihinakışınıdeğiştirentürdenbirtoplantıdır.Bizimkişiliklerimizdeikiulusbuluşuyor.Mesafelerevefarklılıklaraaldırışetmeksizin.GençbirulusamayaşlıbirdemokrasiolanAmerikaile,binyıllıkeskibirulusamagençbirdemokrasiolanİran.

BusözlerininkendisinirahatsızetmediğinianlamakiçinFazıl'abirbakışattı,sonradevametti:

—Birkaçgünönce,TahranDemokrasiKulübünedavetliydim.AnayasaDevrimineduyduğumilgiyivesempatiyidilegetirdim.BaşkanTaftveDışişleriBakanımızMr.Knoxdabenimgibidüşünüyor.Hemenşunudabelirteyim,DışişleriBakanımız,bugünyaptığımızbutoplantıdanhaberlidir.Varacağımızsonuçlankendisinetelgraflabildireceğiz.

BanadurumuaçıklamaişiniFazıl'abıraktı:

—Çarordusunadirenmememiistediğingünüanımsıyormusun?

—Nebaşbelasıydı!

—Sanaaslaalınmadım,yapmangerekeniyapmıştın,birbakımadahakkınvardı.Amakorktuğumbaşımızageldi.RuslarTebriz'denhiççıkmadılar.Halkıhergünrahatsızediyorlar.Kazaklarsokaktakadınlarınpeçeleriniçekiyorlar,Âdemoğullarıufacıkbahanelerlehapseatılıyor.Amadahakötüsüvar.Tebriz'inişgaledilmesinden,arkadaşlarımınbaşınagelenlerdendekötü!Demokrasimizinbatmatehlikesivar.Mr.Russel"gene"diyetanımladı.Bence"kırılgan'demeliydi.Görünürdeherşeyçokiyigidiyor.Halkdahamutlu,çarşıdahahareketli,mollalardahauzlaşmacı!Oysayapınınyıkılmasınıönlemekiçinmucizegerek.Nedenmi?Çünkü,tıpkıgeçmişteolduğugibi,hazinetamtakır.Eskirejimingaripbirvergitoplamayöntemivardı.Hereyalette,halkınkanınıemenbirinigörevlendirirdi.Adam,topladığıparayıkendisinealıkoyar,sadecebirkısmıileSaraydanbirtakımadamları.satınalırdı.Felaketdeişinbunoktasında.Hazine'yeparagelmeyince,Ruslardanveİngilizlerdenborçalırdık;onlardaborcunödenmesırasıgeldiğindeödünlerveayrıcalıklarkopartırlardı.Çariçişlerimizebuyoldankarışmayabaşladı,bütünzenginliklerimizbuyoldanuçupgitti.Yeniiktidardaaynıdertlekarşıkarşıya:çağdaşülkelergibivergitoplayamazsak,diğerdevletlerinvesayetinikabuletmekzorundakalacağız.Bizimiçinenivediuğraş,maliyemiziyolunasokmak.İran'ınçağdaşlaştırılmasınınyoluburadangeçiyor.İran'ınözgürlüğübunabağlı.

—İlacıbilindiğinegöre,nedenhareketegeçilmiyor?

—Çünkügünümüzdehiçbirİranlı,bugöreviyapabilecekçaptadeğil.Onmilyonlukbirulusiçinbunusöylemekacıama,cehaletigözardıedemeyiz.İleriülkelerdedevletinüstdüzeygörevlilerinkineeşbireğitimalmışbiravuçinsanızşurada.Deneyimimizinenginolduğutekalandiplomasi.Askerlikolsun,ulaşımolsun,özelliklemaliyeolsun,sıfır!Rejimimizyirmiyıl,otuzyılayaktakalabilseydi,

bütünbualanlardabirkuşakyetişmişolurdu.Amabunungerçekleşmesinibeklerken,dürüstveyetenekliyabancıuzmanlarabaşvurmaktanbaşkaçözümyok.Biliyorum,böylesinibulmakkolaydeğil.GeçmişteNausile,Liakhovilevedahabirçoğuilekötüdeneyimlerimizoldu.Amaümitsizdeğilim.Bukonuda,Parlamento'davehükümettebazıdostlarımlagörüştüm.Amerika'nınbizeyardımedebileceğinisanıyoruz.

Birden:

—Gururduydum,diyeatıldım.Amaniçinbenimülkem?CharlesRusselbusorumuhayretveendişeilekarşıladığınıgösterenbirharekettebulunduamaFazıl'ınyanıtıileyatıştı:

—Bütündevletleritektekgözdengeçirdik.Ruslarileİngilizler,bizedahafazlaegemenolabilmekiçin,iflasasürüklenmemizdensevinçduyuyor.Fransızlar,bizimkaderimizeilgigösteremeyecekkadarÇarlailişkilerinindüzgüngitmesikaygısında!YanigeneldebütünAvrupa,birtakımittifaklarvekarşıittifaklarağıkurmuşki,bununiçindeİran,pekbasitbirdamataşıolur.BizielegeçirmekistemeksizinyardımeliniuzatabilecektekülkeAmerika'dır.BuyüzdenMr.Russel'abaşvurdumveböyleağırbirgöreviyerinegetirebilecekbirAmerikalıtavsiyeetmesiniistedim.Hemensöyleyeyim;seninadınıverenooldu,benseninmaliyeokuduğunuunutmuştum.

Sıkıntılıgülüşler,kaçamakbakışlar:

—Sizadamınızıbulun,benyanındaçalışır,tavsiyedebulunur,onayardımcıolurum,dedim.Amaasılgörevonaaitolmalı.Bençokiyiniyetlibiriyimamaodenlidebilgisizvetembelbiriyim.

IsraretmektenvazgeçenFazıl,aynıbiçimdekonuşmayıyeğledi:

—Bakınbudoğru!Tanıklıkedebilirim.Sonrasenindahadabüyükkusurlarınvar.Benimarkadaşımsın,bunuherkesbiliyor.Siyasirakiplerim,başarısızolmaniçinellerindengeleniyaparlar.

Russelsessiz,dinliyordu.Yüzündekigülümseme,nezamandıroradakalmış,unutulmuş,donmuşgibiydi.Şakalaşmabiçimimizhiçonuntarzıdeğildiamayinedeistifinibozmamıştı.Fazılonadönerek:

—Benjamin'inkusurlarındandolayıözürdilerim,dedi.Amaanlaşmamızbozulmuşsayılmaz.Belkidebuişi,İran'dakiolaylarahiçkarışmamışbirinevermekdahadoğruolacak.

—Aklınızagelenbirivarmı?

—Hiçbirisimbilmiyorum.Bengüçlü,dürüst,açıkfikirlibiriniistiyorum.Sizdeböylelerivar,bunubiliyorum.Nasılbiriolduğunugözümünönünegetirirgibiyim:zarif,temiz,dikduran,dürüstbakan,doğrusözlü.

TanımıBaskerville'intanımıydı.

İranHükümetininWashington'dakiElçiliğine25Aralık1910Pazargünügönderdiğitelgrafşöyleydi:

"Parlamento'nunonayınasunulacak,başlangıçtaüçyıllıkbirsözleşmeilehazinedarolarakçalışacak,dürüstbirAmerikalıuzmanistihdametmeküzere,dışişleribakanındansiziderhalAmerikanmaliçevreleriyletemasettirmesiniisteyiniz.Devletingelirkaynaklarını,gelirvegiderleridüzenlemekten

sorumluolacakvekendisinebirmuhasebeuzmanıiletaşradavergitahsilinidenetleyecekbirmüfettişyardımcıolarakverilecektir.Tahran'dakiAmerikaBirleşikDevletleriElçisi,AmerikanDışişleriBakanınınonayınıbildirdi.Kendisiyledoğrudanilişkikurun,aracısokmaktançekinin.Bumetniolduğugibikendisineiletinvetavsiyeleridoğrultusundahareketedin."

Bunuizleyen2Şubatgünü,MeclisAmerikalıuzmanlarınatanmalarınıeziciçoğunluklavealkışyağmurualtındakabuletti.

Birkaçgünsonra,tasarıyıMeclisesunanMaliyeBakanı,sokağınortasında,ikiGürcütarafındanvuruldu.Aynıakşam,RusElçiliğininçevirmeni,İranDışişleriBakanlığınagiderekÇarıntebasıolankatillerin,derhalkendisineteslimedilmeleriniistedi.Tahran'daherkes,bueyleminParlamentooylamasınayanıtolduğunuanlamıştı.Resmimakamlar,güçlükomşularıylaarayıbozmamakiçin,isteklerikabulettiler.KatillerElçiliğegötürüldü,sonradasınıra...Sınırıgeçergeçmezserbestbırakıldılar.

Çarşı,protestoanlamındakepenkkapattı.Âdemoğulları,Rusmallarınınboykotedilmesiçağrısındabulundu,hattaülkedesayılarıhiçdeazolmayanGürcülerekarşımisillemeleroldu.BununlabirlikteHükümet,sabırgösterilmesiniistiyordu.Gerçekreformlaryakındabaşlayacak,uzmanlargelecek,Hazinedolacak,borçlarödenecek,vesayetkalkacak,okullarvehastahaneleryapılacak,modernbirordukurulacak,Çar'ınordusuTebriz'denkovulacak,savurduğutehdityokolacak,diyorlardı.

İran'ınbeklediğimucizeydi.Gerçektendemucizelerolacaktı.

XLIV

İlkmucizeyiFazılhaberverdi.Fısıldayarakkonuşuyorduamasevinçliydi.

—Bakona!SanaBaskerville'ebenzeyecekdememişmiydim?

Odediği,MorganShusteridi.İran'ınyeniGenelHazinedarıbizedoğrugeliyorduOnuKazvinyolundakarşılamayagitmiştik.Yanındakilerlebirlikte,cılızatlarınçektiğikırıkdökükpostaarabasıylagelmişti.NekadardaHoward'abenziyordu!Aynıgözler,aynıburun,belkidahayuvarlakçaamaaynıyüz,aynısaçrengi,aynısaççizgisi,aynıtokalaşma,nazikamafethedici!Onagözlerimizidikmişolmamızdanrahatsızolmuşolmalıydıamabunubellietmedi.Gerçiyabancıbirülkeye,budenliolağandışıkoşullarlagelince,meraklarıüzerineçekmeyibeklemişolmalıydı.Buradabulunduğusüreceincelenecek,izlenecek,araştırılacaktıdoğalolarak!Bazenkötüniyetle.Herhareketi,herdavranışıanlatılacak,yorumlanacak,övülecekyadayerilecekti.

Gelişindenbirhaftasonra,ilkkrizpatlakverdi.Amerikalılara,Tanrı'nıngünühoşgeldinizdemeyegelenyüzlercekişiarasındanbazıları,Shuster'eİngilizveRuselçilikleriniziyaretetmeyidüşünüpdüşünmediğinisorupduruyordu.Yanıtbelirsizdi.Amasorulargidereksıklaşıyorvesöylentiler,Çarşı'datartışmalarayolaçacakkadarartıyordu.Amerikalı,elçiliklerenezaketziyaretiyapmalımıydıyoksayapmamalımı?Elçiliklerhakareteuğradıklarınıimaediyorlardı,havagerginleşiyordu.Fazıl,Shuster'ingelmesindeoynadığıroldenötürü,budiplomatikgerginliktensonderecerahatsızdı.İşintümüylebozulmasıtehlikesivardı.Benimarayagirmemiistedi.

Böylece,AtabekSarayındaoturanvatandaşımıziyaretegittim.Beyazmermer,otuzkocamanodalı,birkısmıDoğudiğerkısmıAvrupastilidöşenmiş,halılarınvesanateserlerininağırlığıaltındaadetaeğilmişbiryapıydı.İçindeakarsuların,yapaygöllerinbulunduğumuazzambirbahçeninortasındaydı.Kentingürültüsünübastırankuşveağustosböceğicıvıltılarıylatambirİrancennetiydi.

Tahran'ınengüzelikâmetgâhıidi.Eskidenbaşbakanlardanbirineaitiken,AnayasacızenginbirtüccarasatılmışveodasarayınıAmerikalınınemrinevermişti.

Shusterbenikapınıneşiğindekarşıladı.Yolyorgunluğugitmiştiveadamakıllıgençgörünüyordu.Otuzdörtyaşındaydıamagöstermiyordu.Bense,Washington'undazlakkafalı,kellifellibürokratlarındanbiriningeleceğinisanmıştım.

—SizeşuElçilikişindensözetmeğegeldim.

—Sizdemi?Eğlenmişgörünüyordu.

—Buprotokolişininnedenlibüyüdüğününfarkındamısınızbilmiyorum.Unutmayın,entrikalardiyarındabulunuyoruz.

—Entrikalardanbenimkadarhoşlananolmasın!

Güldü,sonrabirdengöreviningerektirdiğiciddiyetebüründü:

—BayLesage,dedi.İşsadeceprotokolişideğil,ilkeişi!Bugörevikabuletmedenönce,buülkeyegelmişolanpekçokyabancıuzmanhakkındabilgiedindim.Bazılarınınneyeteneği,neiyiniyetieksikti.Amahepsibaşarısızoldu.Niyebiliyormusunuz?Çünkübenibugündavetettiklerituzağadüştüler.BenİranParlamentosutarafındanİranGenelHazinedarlığınaatandım.GelişimdenŞaha,Naibe,hükümetehabervermemdoğaldır.AmerikalıolduğumiçinMr.Russel'ıziyaretetmemdedoğaldır.AmaRuslara,İngilizlere,BelçikalılarayadaAvusturyalılaranediyenezaketziyaretindebulunayım?

Bakınnediyeceğim:Amerikalılardanbuncaşeybekleyenİranhalkına,tümbaskılarakarşınbiziişealanparlamentoya,MorganShuster'indiğeryabancılargibibiryabancı,birFrenkolduğumgösterilmekisteniyor.Dahailkziyaretimiyaparyapmaz,davetlerinardıarkasıkesilmeyecektir.Diplomatlarkibarinsanlardır,bildiğimdilleribilirler,bildiğimkağıtoyunlarınıoynarlar.BuradamutluyaşayabilirimBayLesage,briç,çaypartileri,tenis,atabinme,maskelibalo,keyfimediyecekolmaz.Üçyılsonraülkemedöndüğümde,zenginvesağlıklıbiriolarakdönerim.Amabenburayabununiçingelmedimki...

Neredeysebağırıyordu.Görünmeyenbirel,belkideeşinineli,kapıyıkapattı.Bunufarketmedibile.Devamla:

—Çokbelirginbirgörevlegeldim,dedi.İran'ınmaliyesiniçağdaşlaştırmak.Buinsanlarbizimkuramlarımızaveişleriyönetişbiçimimizeinandıklarıiçinbiziçağırdılar.Onlarıdüşkırıklığınauğratmayahakkımyok,onlarıaldatmayada...BenbirHıristiyantopluluğundangeliyorumBayLesagevebununbenimiçinbiranlamıvar.İranlılarbugünHıristiyanuluslarahangigözlebakıyorlar?PekHıristiyanİngilterepetrolüneelkoyuyor,pekHıristiyanRusyaormankanunukurallarıdoğrultusundadişlerinigösteriyor.BugünekadarilişkikurduklarıHıristiyanlarkimler?Kurnazlar,küstahlar,Tanrısızlar,Kazaklar,hakkımızdanedüşünsünleristiyorsunuz?Birliktenasılbirdünyadayaşayacağız?Bizimkölelerimizyadadüşmanlarımızolmaktanbaşkaonlaraönereceğimizbirşeyyokmu?Bizimleortak,bizimleeşitolamazlarmı?NeysekiaralarındanbirkaçıbizeinanmayadevamediyoramaAvrupalıyıcanavarabenzetenbinlercekişiyinasılsusturacaklar?

Yarınınİran'ıneyebenzeyecek?Bu,bizimdavranışımıza,bizimvereceğimizörneğebağlı.Baskerville'infedakârlıkları,diğerlerinincanavarlıklarınıunutturdu.Onabüyüksaygımvar.Amaeminolun,ölmeyehiçniyetimyok.Sadecedürüstolmayaçalışıyorum.İran'a,birAmerikanşirketinehizmetedergibihizmetedeceğim,onusoymayacağım,sağlığınakavuşmasına,refahakavuşmasınaçalışacağım.Yönetimesaygımolacakamaelöpmeyeceğim,eğilipbükülmeyeceğim.

Gözyaşlarımıtutamadım,aptallargibi!Shustersustu.Banakuşkuveşaşkınlıklabakıyordu.

—Sizibilmedenincittimse,lütfenaffedin.

Ayağakalkıp,elimiuzattım.

—BeniincitmedinizBayShuster,sadecebenialtüstettiniz.Sözleriniziİranlıdostlarımanakledeceğim,tepkileribenimkindenfarklıolmayacaktır.

OradançıkarçıkmazBaharistan'akoştum;Fazıl'ıoradabulacağımıbiliyordum.Onuuzaktangörünce,seslendim:

—Fazıl,birmucizedaha!

13Hazirangünü,İranParlamentosu,eşigörülmedikbiroylamaile,MorganShuster'e,ülkemaliyesinidüzenlemesiiçintamyetkiverdi.Bundansonra,düzenlibiçimdeBakanlarKonseyinekatılacaktı.

Buara,çarşıyıveelçileritelaşlandıranbirbaşkaolayoldu.Neredenkaynaklandığıbelliolmayanamatahminetmesidezorolmayanbirsöylentiyegöre,MorganShusterbirAcemtarikatındandı.Saçmagörünebilirama,haberiyayanlar,zehirlerinisulandırarak,yalanlarınagerçeksüsüvermeyibaşardılar.Amerikalılarbirgüniçinde,halkıngözündekuşkulukişilerdurumunadüştüler.

Genelhazinedarlakonuşmaişinibirkezdahaüstlendim.İlkkarşılaşmamızdansonra,ilişkilerimiziyileşmişti.ObanaBen,benonaMorgandiyordum.Neylesuçlandığınıanlattım:

—SeninadamlarınınarasındaBabî'lerinyadaBahai'lerinolduğusöyleniyor.BunuFazıl'dadoğruladı.Bahai'lerinAmerika'daçoketkinbirşubeaçtıklarısöyleniyor.DelegasyonundakibütünAmerikalılarınBahaiolduklarıveülkeninmaliyesinidüzeltmebahanesiyleyandaşkazanmayaçalıştıklarısonucunavarılmış.

Morganbirsüredüşündü:

—Önemtaşıyanteksoruyacevapvereceğim:Hayır,benburayavaazvermeyeyadamüritkazanmayagelmedim;İranmaliyesininçokgerekliolandüzenlemeişiniyapmayageldim.Hemensöyleyeyim,Bahaifilandeğilim.Butarikatlarınvarlığını,burayagelmedenönceokuduğumProfesörBrowne'unkitabındanöğrendim.YinedeBabîileBahaiarasındakifarkıbilmem.Hizmetçileregelince,kibuevdeyirmikişikadardırlar,herkesinbildiğigibi,onlarıişebenalmadım.Burayagelmemdenöncedeburadaydılar.İşlerindenmemnunum;önemliolandabu!Benimleçalışanları,dinselinançlarınayadakravatlarınınrenginegöredeğerlendirmegibibiralışkanlığımyoktur.

—Davranışınıanlıyorum.Benimilkelerimedetıpatıpuyuyor.Ancak,İran'dayızvehassasiyetduyduklarıkonulardeğişikolabiliyor.YeniMaliyeBakanıilegörüştüm.Dedikoducularısusturmakiçin,uşaklarınıkovmangerektiğinidüşünüyor.Enazındanaralarındanbirkaçını.

—MaliyeBakanınınbukonudaendişesimivar?

—Sandığındandaçok.Girişilenbütünişlerintehlikeyedüşmesindenkorkuyor.Konuşmamızınsonucuhakkındakendisinehemenbilgivermemiistiyor.

—Öyleysesenialıkoymayayım.Ona,hiçbiruşağayolvermeyeceğimiveişinburadabiteceğinisöyle.

Ayağakalktı,ısraretmekzorundakaldım:

—BuyanıtınyeterliolacağınısanmıyorumMorgan!

—Öylemi?Öyleyseşunudaekle:"SayınMaliyeBakanı,bahçıvanımındininikontroletmektenbaşkabirişinizyoksa,vaktinizidoldurmaküzeresizeönemtaşıyanbirkaçdosyagönderebilirim."

Bakana,sözlerininsadeceanlamınıtaşıdımamasanırımMorgan,ilkkarşılaşmalarındaona

düşündüklerinisöylemişolmalı.Bubirsorunyaratmadı.Aksineherkes,birtakımşeylerinaçıkçasöylenmesindenmemnundu.

BirgünŞirin:

—Shustergeleli,dahasağlıklı,dahatemizbirhavaesiyor,dedi.İçindençıkılmazdurumlarınçözümüiçinyüzyıllarıngeçmesigerekeceğisanılır.Birdenbirinsançıkarveölümemahkûmbirağacınyeşermemucizesigöstermesigibi,meyvevermeyebaşlar.Oyabancıbana,ülkemininsanlarınainanmayıöğretti.Onlarayerlimuamelesiyapmadı,küçüklükleri,bayağılıklarıgörmezliktengelerek,insancadavrandı.Biliyormusun?Ailemdekiyaşlıkadınlaronuniçinduaediyor.

XLV

1911yılında,bütünİran'ın,"VarsayoksaAmerikalı,"dediğini,bütünsorumlulararasındaensevileniveengüçlüsüolduğunusöylersem,hiçdeabartmışolmam.Yapmakistediklerinigazetecilereaçıkladığıhattadikenlikonulardaonlarınfikirlerinialdığıiçin,gazetelerindesteğibüyüktü.

Üstelik,üstlendiğibuzorgörevdebaşarıkazanmaküzereydi.Malisistemtamçökeceğisırada,sadecehırsızlığıvesavurganlığıönleyerekbütçeyidengelemesinibilmişti.Ogelmedenönce,prensler,bakanlar,üstdüzeygörevlileri,pisveburuşukbirkâğıdıHazine'yegöndererekkaçparaistediklerinibildirirler,oradakimemurlardacanlarınıyadagörevlerinikaybetmekorkusuileheristeğiyerinegetirirlerdi.Morganileherşeybirgündedeğişti.Birörnekvermekgerekirse:17Hazirangünü,ShusterBakanlarKurulunda,Tahran'dakibirliklerinmaaşlarınıödemekiçinkırkikibintumanistemiylekarşılaşmış,EmiriAzam,yaniSavaşBakanı,aksihaldeayaklanacaklarvebunundasorumluluğuGenelHazinedaraaitolacakdiyeatılmış,Shuster'dendeşuyanıtıalmış:

—SayınBakanongünönce,aynımiktardabirparaaldı.Onuneyaptı?

—Gecikmişborcuödedim.Askeraileleriaç.Bütünsubaylarborçlu.Durumümitsiz.

—SayınBakanoparadanhiçbirşeykalmadığındaneminmi?

—Enufakbirakçebile...

Shustercebindenbirküçükkâğıtçıkartmış,üzerindekiincecikyazıyabakmışvesonra:

—OngünönceHazine'denalınanparaBakan'ınözeluşaklarınınadınayatırılmış.Tekbirkuruşharcanmamış.Elimdebankacınınadıvehesapnumarasıvar.

EmirAzamayağakalkmış,öfkedenherbiryanıtitriyormuş,meslektaşlarınakızgınbirbakışfırlatarak:

—Şerefimleoynanmakmıisteniyor?diyesormuş.

Kimsesesçıkartmayınca:

—Böylebirparaadımayatmışsa,bunubilenensonkişiolduğumayeminederim,demiş.

Sonundabankacıyıgetirtmişler,bankacıgelirgelmez,SavaşBakanıonadoğruatılıpfısıldayarakbirkaçsözcüksöylemiş,sonramasumbirgülümsemeile:

—Bukörolasıbankacıtalimatımıanlamamış.Birliklerinparasınıödememiş.Aradabiranlaşmazlıkvardemiş.

Olayzorluklakapanmış.AmaoolaydansonrahiçbirBakanHazineyisoymayakalkışmadı.Budurumdanhoşlanmayanlarvardıtabiiamasusmaktanbaşkaçareleriyoktu.Çünküpekçokkişiyi,hattaBakanlarıbilememnunedecekbirçoknedenvardı:İrantarihindeilkkez,memurlar,askerlerveyurtdışındakidiplomatlarmaaşlarınızamanındaalıyorlardı.UluslararasıfinansçevrelerindeShuster

mucizesineinanılmayabaşlanmıştı.Nitekim,Londra'dakiSeligmankardeşler,İran'adörtmilyonsterlingkrediaçmayıkabuletmişlerdi.Butarzkredilerinyanısıraistenilenaşağılayıcıödünlereyerverilmiyordu.

Negümrükgelirlerineelkoymak,neipoteketmeksözkonusuydu.Ödemegücüolannormalbirmüşteriyeverilennormalbirborçtu!Buönemlibiradımdı.İran'abaşeğdirmekistiyenleringözündeisetehlikelibiradım!İngilizHükümetiborcublokeetmekiçinmüdahaleetmişti.

Çarisedahasertyöntemlerebaşvurmaktaydı.Temmuzda,eskiŞahın,ikikardeşiylebirlikte,paralıaskerlerdenoluşanbirorduylaTahranüzerinegelmekteolduğuhaberalındı.Amacıiktidarıelegeçirmekti.OysaRusHükümetiningözetiminde,İran'aaslageridönmeyeceğivaadiileOdessa'datutulmuyormuydu?SaintPetersbourgmakamları,kendilerinesoruldukta,Şahıngözetimlerindenkaçtığını,sahtebirpasaportlayolculukyaptığını,silahlarınıüzerlerinde"madensuyu"yazılıkasalardataşıdığını,bukaçıştansorumluolmadıklarınısöylüyorlardı.Böylece,Odessa'dakiikametgâhındanayrılıp,Ukraynaileİranarasındakiyüzlercekilometrelikalanıkimseyegörünmedenaşıp,silahlarıylabirliktebirRusgemisinebinip,HazardenizinigeçerekİrantopraklarınaayakbasacakvebundanneÇar'ınnehükümetinin,neordusunun,negizlipolisiOkhrana'nınhaberiolmayacaktı!

Amatartışmanınnegereğivardı?İran'ınhassasdemokrasisininyıkılmasınıönlemekgerekiyordu.ParlamentoShuster'denparaistedi.Bukez,Amerikalıhiçtartışmadı.Tamtersine,birkaçgüniçindeordununeniyisilahlarladonatılmasıiçinelindengeleniyaptı,hattabiradımdahaatarak,KomutanlığınaEfrayimHan'ıngetirilmesiniönerdi.EfrayimHan,parlakbirErmenisubayıidiveüçayiçindeeskiŞah'ıezipsınırınöteyanınapüskürtecekti.

Bütündünyabunainanamıyordu;İrangerçektenmodernbirülkemiolmuştu?Bunabenzerayaklanmalar,eskidenyıllarboyusürerdi.Gözlemcilerinçoğuiçinbununtekbiryanıtıvardı,oda:Shusteridi.OartıksadeceGenelHazinedardeğildi.Parlamento'nuneskiŞahıyasadışıilanetmesiniönerendeooldu.TıpkıAmerikankovboyfilmlerinde"Aranıyor"dercesine,Şahıvekardeşleriniyakalayanaparavaadindebulunuldu.

Çaristifinibozmadı.İran'dakiemellerinin,Shusteroradaoldukçagerçekleşemeyeceğinianlamıştı.Onungitmesigerekiyordu!Birolayyaratmakgerekiyordu,büyükbirolay!BugöreviyükleneneskiTebrizKonsolosu,şimdikiTahranBaşkonsolosuPokhitanoffoldu!

Görevsözcüğübelkideçokbasitkaçacak:çünküsonderecebüyükbirbeceriyledüzenlenenbirkomplodansözetmekdahadoğruolacak.Parlamento,eskiŞah'ınveikikardeşininmallarınaelkoymakararıvermişti.BuişiGenelHazinedarsıfatıileyerinegetirecekolanShuster,işisondereceyasalölçüleriçindeyapmakistedi.Mallarınönemlicekısmı,AtabekSarayınınazötesindeki"SaltanatIşığı"adınıtaşıyansaraydaydı.Amerikalıoraya,birjandarmatimieşliğinde,ellerindeyasalemirlerbulunanbazısivilgörevlilerigönderdi.BunlarRusKonsolosunungönderdiğiKazaklarlaburunburunageldiler.Jandarmalarınsarayagirmesiniengelliyor,çekilmezlerseHükümetebaşvuracaklarınısöylüyorlardı.

OlanbitenhakkındahaberaldığıvakitShuster,yardımcılarındanbiriniRusElçiliğinegönderdi.Pokhitanoff,gelenadamıtehditetti:"SaltanatIşığı"sarayınınsahibiPrensinannesi,ÇaraveÇariçeyebirmektupyazarakkorunmasınıistemiş,onlardabuişiüstlenmişlerdi.

Amerikalıduyduklarınainanamadı;yabancılarındokunulmazlığıolmasını,birİranlıbakanıöldürenkatillerinÇarınuyruğundadırdiyeyargılanmamasınıanlıyordu.Budeğiştirilmesizorbirkuraldı.Amaİranlıların,birgüniçinde,mülkleriniyabancıbirhükümdarınkoruyuculuğunabırakarakkendiülkelerininyasalarınakarşıgelmeleri,iştebuduyulmuşşeydeğildi.Shusterbunukabuletmekistemedi.Jandarmalara,Sarayıkuvvetebaşvurmadanamakararlılıklateslimalmalarıemriniverdi.BukezPokhitanoffsesçıkarmadı.Yangınıbaşlatmıştı.Görevitamamlamıştı.

Tepkigecikmedi.SaintPetersbourg'dabirhükümetbildirisiyayınlandı,meydanagelenolayınRusya'yasaldırı,ÇaraveÇariçeyehakaretsayılacağınıönesürüyorveTahranHükümetininresmenözürdilemesiniistiyordu.PaniğekapılanBaşbakan,İngilizleredanıştı;İngilizDışişleriBakanlığı,Çarınşakasıolmadığını,Baku'yabirlikçıkarttığını,İran'ıişgaletmeğehazırlandığınıveültimatomukabuletmeninakıllıcabirişolacağınıbildirdi.

24Kasım1911'deİranDışişleriBakanı,içikanağlayarak,RusElçiliğinegitti,Elçininelinisıktıveşunlarısöyledi:

"Ekselans,Hükümetimbeni,Hükümetinizinkonsoloslukmensuplarınınuğradıklarıhakaretnedeniyleözürdilemeklegörevlendirdi."

Onauzananelisıkarken,Çar'ıntemsilcisideşuyanıtıverdi:"Özrünüz,birinciültimatomumuzabiryanıtolarakkabuledilmiştir.Ancakşuanda,SaintPetersbourg'daikincibirültimatomhazırlandığınıhabervermekdurumundayım.Banaulaştırıldığında,içeriğiniöğrenmişolacaksınız."

Busözlerinardıhemengeldi.Beşgünsonra,29Kasımöğlevakti,RusElçisiDışişleriBakanınayeniültimatomuverdiveayrıcaLondra'nındaonayıolduğunubildirdi:

"MaddeBir:MorganShustergitmelidir.

Maddeİki:RusveİngilizElçiliklerininonayıolmaksızın,bundanböyleyabancıuzmanistihdamedilmeyecektir."

XLVI

Parlamento'da,yetmişaltımilletvekilibekliyordu.Bazılarısarıklı,bazılarıfesliveyatakkeliidi.ÂdemoğullarındanenaşırıcıolanlarıAvrupausulügiyinmişlerdi.Saatonbirde,Başbakanbirdarağacınaçıkargibikürsüyeçıktı,Londra'nındaonayınıalmışültimatomukısıkbirsesleokuduktansonra,Hükümetininkararınıbildirdi:direnmeyecekler,ültimatomukabuledecekler,Amerikalıyıgerigöndereceklerdi;yanibirkelimeyle,eskidenolduğugibi,devletlerinçizmelerialtındaezilmektense,vesayetlerialtınagireceklerdi.Beterinbeteriniönlemekiçinyetkiyegereksinimlerivardı.Onuniçindemilletvekillerineültimatomunöğlesaatindebittiğini,tartışacakvakitleriolmadığınıhatırlatarakgüvenoyuistedi.Konuştuğusürece,içeriyegirmesinikimseninönleyemediğiM.Pokhitanoffunlocasınakaçamakbakışlarfırlatıyordu.

Başbakanyerineoturduğunda,nealkışlandı,neyuhalandı.Ezici,sıkıcıbirsessizlikoldu.Sonra,Shuster'ibaşındanberidesteklemişolan,Peygambersülalesindensaygıdeğerbirseyyidayağakalktı.Kısabirkonuşmayaptı:

—ÖzgürlüğümüzünveegemenliğimizinzorlaelimizdenalınmasıbelkideAllah'ınemridir.Amaonlarıkendiellerimizleteslimedecekdeğiliz.

Yenibirsessizlik.Sonraaynıdoğrultudakısabirkonuşmadaha!M.Pokhitanoff,gösterişlibirbiçimdesaatinebakıyordu.Başbakanbunugörüncesaatiniçıkardı.Onikiyeyirmivardı.Ürktü,bastonuylayerevurdu.Oylamayageçilmesiniistedi.Dörtmilletvekili,çeşitlibahanelerönesürerekaceleyledışarıçıktı.Geriyekalanyetmişikimilletvekili"Hayır,"dedi.Çarınültimatomunahayır!Shuster'ingitmesinehayır!Hükümetintutumunahayır!Böylece,Başbakanistifaetmişsayıldı.Bütünkabinesiyledüştü.Pokhitanoffkalktı,SaintPetersbourg'açekeceğitelgrafzatenhazırdı.

Büyükkapıçarpılarakkapandı,yankısısessizsalondadalgadalgayükseldi.Milletvekillerikendibaşlarınakaldı.Kazanmışlardıamaiçlerindenbuzaferikutlamakgelmiyordu.İktidarellerindeydi,ülkeninyazgısı,anayasanıngeleceğionlarabakıyordu.Neyapabilirlerdi?Neyapacaklardı?Bildikleriyoktu.Gerçekdışı,duygulu,karmaşıkbiroturumdubu.Birbakımadaçocuksu.Arasıraileriyebirdüşüncesürülüyorvehemenvazgeçiliyordu:

—Amerika'danaskeribirlikgöndermesiniistesek?

—Neyegelsinler?Ruslarındostuonlar.Çarı,JaponİmparatoruilebarıştıranBaşkanRooseveltdeğilmi?

—AmaShuster'eyardımetmekistemezlermi?

—Shusterİran'daçoktanınıp,çokseviliyor.Amaülkesindeadınıduyançokaz.AmerikanYönetimi,SaintPetersbourgileLondra'yıkızdırmışolmasındanpekhoşlanmıyacaktır.

—Onlardanbirdemiryoluyapmalarınıisteriz.Belkibuöneriyebayılırlar,yardımımızakoşarlar.

—Belki.Amagelmelerialtıaysürer.Çariseikihaftadaburadaolur.

YaTürkler?YaAlmanlar?Japonlarnedenolmasın?RuslarıMançurya'daezmedilermi?Kirman'lıbirmilletvekili,ŞahıntahtınıJaponMikadosunasunmaönerisindebulunacakken,Fazılpatladı:

—Şunuiyicebilmeliyizki,İsfahanlılarıbileyardımaçağıramayız.Eğersavaşacaksak,buTahran'daolacaktır.TahranlılarlaolacaktırveşuandaTahrandabulunansilahlarlaolacaktır.TıpkıüçyılönceTebriz'deolduğugibi.ÜzerimizebinKazakdeğil,ellibinKazakgöndereceklerdir.Hiçbirkazanmaşansımızolmadığınıbilerekçarpışmışolacağız.

Bucesaretkırıcıkonuşmayıbaşkasıyapmışolsaydı,suçlamalarınardıarkasıkesilmezdi.AmaTebrizkahramanından,Âdemoğullarınınenünlüsündengelince,sözcüklergerçekanlamınıbuldu,yanigerçeğinacıyüzüortayaçıktı.Oandanitibaren,direnişönerisindebulunmakzorlaştı.AmaFazıl,yinedebunuyaptı:

—Vuruşmayahazırsak,busırfgeleceğikurtarmakiçindir.İrandahahâlâİmamHüseyin'inanısınıyaşamıyormu?Oysaoda,öncedenyitirilmişbirsavaştaçarpıştı,yenildi,ezildi,katledildiveşimdibizonunadınıonurlandırıyoruz.İran'ın,inanmakiçinkanaihtiyacıvar.BizİmamHüseyin'inyoldaşlarıgibi,yetmişikikişiyiz.Ölürsek,buParlamentobiranıtkabirolur.Demokrasi,yüzyıllarboyuDoğutoprağınagömülür.

Hepsiölümehazırolduklarınısöylediamahiçbiriölmedi.Davayaihanetettikleriiçindeğil,aksinekentinsavunmasınıüstlenengönüllülerbulmuşlardı.Tebriz'deolduğugibi,"Ademoğulları"ilksıralardayerlerinialmıştı.Amabuçözümdeğildi.Çarınbirlikleriülkeninkuzeyiniişgalettiktensonra,şimdidebaşkentedoğruyürümekteydi.İlerlemeleriniyavaşlatantekşey,havanınkarlıoluşuidi.

24aralıkgünüdüşükBaşbakaniktidarızorlaelegeçirmeyekararverdi.Kazakların,Bahtiyarilerin,jandarmakuvvetlerininönemlibirkısmınınyardımıilebaşkenteegemenolduveParlamentoyufeshettiğinibildirdi.Pekçokmilletvekiliyakalandı.Enetkinolanlarısürgünegönderildi.ListeninbaşındaFazılvardı.

Yenirejiminilkişi,Çarınültimatomunuresmentanımakoldu.NazikbirmektuplaMorganShuster'e,işinesonverildiğibildirildi,İran'dasadecesekizaykalmıştı,soluksoluğa,çılgınca,başdöndürücüveDoğununyüzünüdeğiştirensekizay.

11Ocak1912'deShustertörenleuğurlandı.GençŞah,onuEnzelilimanınagötürmeküzere,emrinekendiotomobiliniveFransızşoförüM.Varlet'yiverdi.Onavedaetmeyegelenİranlılarveyabancılarbirhaylikalabalıktık.Kimioturduğusarayagitmiş,kimiyolboyuncadizilmişti.Alkışyoktuamabinlerceelinusulcaselamı,gözlerdenakangözyaşlarıvardı.Biralayinsan,terkedilenbirsevgiligibiağlıyordu.Yolboyunca,sadeceufakbirolayoldu:birKazak,Konvoygeçerken,yerdenbirtaşaldıveAmerikalıyaatargibiyaptı,eyleminitamamlayabildiğinisanmıyorum.

OtomobilKazvinkapısındançıkıpkaybolduğunda,CharlesRusselilebirkaçadımyürüdüm.Sonratekbaşıma,Şirin'insarayınayöneldim.Benikarşılarken:

—Çoküzgüngörünüyorsun!dedi.

—Shuster'iyolcuettim.

—Ah!Nihayetgitti.

Doğruduymuşolduğumdanemindeğildim.Açıkladı:

—Kendikendimebuülkeyehiçgelmeseydidahaiyimiolurdudiyorum.

Onadehşetlebaktım:

—Bunusenmisöylüyorsun?

—Evet,bunubenŞirinsöylüyor.GelişindeAmerika'lıyıalkışlayanben,hereyleminionaylayanben,onubirkurtarıcıolarakgörenben,Amerika'dakalmamışolduğunaüzülüyorum.

—Nekusuruolduki?

—Olmadı.İran'ıanlayamamışolduğudabundanbelli.

—Gerçektenanlayamıyorum.

—Kralakarşıhaklıolanbirbakan,kocasınakarşıhaklıolanbirkadın,subayınakarşıhaklıolanbirerikikatcezagörmezmi?Zayıflarınhaklıolmalarıhatadır.Ruslarınveİngilizlerinkarşısındaİranzayıftır,birzayıfgibidavranmalıydı.

—Sonunakadarmı?Gününbirindeayağakalkması,modernbirdevletkurması,halkınıeğitmesi,zenginvesaygınülkelerarasınagirmesigerekmezmi?Shusterbunudenemeğekalkıştı.

—Buyüzdenonasaygımsonsuz.Amadahaazbaşarılıolsaydı,bugünküdurumadüşmezdikdiyedüşünmektenkendimialamıyorum.Şimdidemokrasimizyokoldu,toprağımızişgaledildi.

—Çarınemellerihepböyleydi,buergeçolacaktı.

—Felaketgeleceksebile,geçgelmesiyeğdir!SenNasreddinHoca'nıneşekhikâyesinibilirmisin?

NasreddinHoca,İran'da,Maveraünnehir'deveKüçükAsya'da,fıkralarıylaefsaneolmuşbirkişidir.

Şirinanlatmayakoyuldu:

—Yarıdelibirhükümdar,eşekçaldıdiyeNasreddinHoca'yıölümemahkûmermiş.Tamöldürülmeyegötürülecekken,Hocaşöylebağırmış:"Aslındabueşekbenimkardeşimdir.Birbüyücüonubuhalesoktu.Bueşeğibiryılbendebırakın.Onatekrar,sizinbenimgibikonuşmaöğretirim."Hükümdarilgilenmiş,Hocayasöylediklerinitekrarettirdiktensonra;"Pekâlâ,demiş.Amagünügününebiryılsonraeşekkonuşmazsa,ölümlerdenölümbeğen."Hükümdargidince,karısıHoca'ya"Böylebirşeyinasılsöylersin?diyesormuş."Eşeğinkonuşmayacağınısendebiliyorsun.""Tabiikibiliyorum,"diyeyanıtlamışNasreddinHoca."Amabiryılakadarhükümdarölebilir,eşekölebilir,benölebilirim."

Şirindevametti:

—Vakitkazanabilseydik,belkiRusyaBalkanveyaÇinSavaşınagirerdi.SonraÇardaölümsüzdeğil.

Ölebilirdi,isyanlarlatahttanindirilebilirdi.Sabretmeliydik,beklemeliydik,köprüyügeçenekadarayıyadayıdiyebilmeliydik.Doğuherzamanböylebirbasiretgöstermiştir.Shusterbizi,Batılılarınritmiileilerletmekistedi,biziyıkımagötürdü.

Bunlarısöylerkenacıçekiyordu,onakarşıçıkmamayaözengösterdim.Şirindevamla:

—İranbanaşanssızbiryelkenliyianımsatıyor,dedi.Denizcileryeterlirüzgârolmamasındanyakınıyorlarhep.SonrabirdenTanrı,onlarıcezalandırmakistercesinebirfırtınagönderiyor.

UzunsüredüşünceleredalıpsustukSonrasevecenlikleona:

—Şirin!

—Gidiyorsun.Evet.Amabaşkatürlü."Başkatürlü"nasılgidilir?Seninlegidiyorum.

XLVII

Cherbourg,10Nisan1912.

ÖnümdeuçsuzbucaksızManşDenizi,sakin,gümüşsularıylauzanıyor.YanıbaşımdaŞirin,BavullarımızdaElyazması.

Çevremizdebelirsizbirkalabalık,olancaDoğulu!

Titanic'ebinenpekçokünlüdensözedildiamabudenizdevininkimleriçinyapıldığıunutuldu:göçmenler,milyonlarcagöçmenerkek,kadınveçocukiçin...HiçbirtoprağınbeslemeyikabuletmediğiveAmerikaözlemiçekenoncainsaniçin...Gemi,tambirdolmuşgemisigibiydi:Southampton'danİngilizleriveİskandinavları,

Queenstown'danİrlandalılarıveCherbourg'dandahauzakdiyarlardangelenYunanlıları,Suriyelileri,AnadoluErmenilerini,SelanikveyaBesarabyaYahudilerini,Hırvatları,Sırpları,Acemleritoplamaktaydı.LimandagördüğümDoğulularbunlardı.Herbiriserüvencibirbakışa,biriçacısına,birdikkafalılığasahipgörünüyordu.Hepsi,Batıyavarırvarmaz,birinsanbeynindençıkmaengüçlü,enmodern,ensarsılmazürünolanbugemiyledenizeaçılmayıbirayrıcalıksayıyordu.

Bendefarklıdüşünmüyordum.ÜçhaftaönceParis'teevlenmiştimveyolaçıkmayıertelemenedenim,sevgilime,yaşadığıgörkemliDoğudebdebesineeşbirbalayıyolculuğuyaşatmaktı.Buboşbirkaprisdeğildi.Şirin,Amerika'yayerleşmedüşüncesini,uzunsürebenimseyememişti.İran'ınuyanışıyarıdakesilmeseydi,Şirinbuönerimiaslakabuletmezdi.Onu,ayrıldığıortamdançokdahagörkemlibirdüşdünyasındayaşatmakistiyordum.

Titanicbuisteğimetamuyangemiydi.Buyüzensaray,Doğu'dakikeyifehillerigibizevkleriolankişilerceinşaedilmişti.İstanbul'dakiyadaKahire'dekigibiinsanıgevşetenbirTürkhamamıvardı.Palmiyeağaçlıverandaları,barfikslijimnazyumu,çöldegeziyorizlenimiedinmekisteyenleriçinelektriklidüğmesinebasıncayürüyendevesivardı.

Titanic'teyalnızcabuegzotikgörünüşünarayışıiçindedeğildik.Avrupausulüeğlendiğimizdeoluyordu.İstridyeyemek,Lyonusulüpişirilmişbirtavuğunkeyfinevarmak,1887Cos-d'Estournelşarabınıyudumlamak,Hoffmann'ınMasalları'nıveGeyşa'yıyadaBüyükMoğol'uyorumlayanorkestrayıdinlemekdecabasıydı.

Bugünlerin,bizimiçindeğeri,İran'dakigibigizlenmekzorundaolmayışımızdı.PrensesiminTebriz'deki,Zarganda'dakiveyaTahran'dakievlerinekadarrahatolursaolsun,aşkımızıdörtduvararasındagizlitutmazorunluluğubenirahatsızediyordu.Artıkbirlikteolmanın,birliktekolkolagezmeninkeyfinisürüyorvegemininengenişkamarasıolduğuhalde,kamaramızadönmeyipgeçvaktekadarçevremizdekibakışlarınüzerimizdetakılıkalmasındanhoşlanıyorduk.

Ençoksevdiğimizşeylerdenbirideakşamgezintilerimizidi.Yemeğimiziyeryemezbirgemisubayınıvehepaynısubayıbulmayagidiyorduk.Obizibirkasanınönünegötürüyor,oradanElyazması'nıçıkartıyor,güvertedenvekoridorlardangeçerekCafeParisien'inrahatkoltuklarınakuruluyor,rastgelebirkaçdörtlükokuyorsonraasansörebinerekgüverteyeçıkıyorveaçıkhavada

öpüşüyorduk.GeceninilerlemişsaatindeElyazması'nıodamızagötürüyorvesabahaynısubaytarafındankasayakonuluncayakadaryanımızdaalıkoyuyorduk.Bu,Şirin'inpekhoşunagidenbirtören,birayindi.Onuniçinde,hergünaynıayrıntılarıaynıbiçimdetekraretmeyeözengösteriyordum.

Dördüncügece,Elyazması'nı,Hayyam'ınşudörtlüğününbulunduğuyerdenaçtık:

Ömürsoluğumuzneredengeliyordiyesoruyorsun.UzunbiröyküyüözetlemekgerekirseDerimkiOkyanus'undibinden,HerşeyiyenidenyutanOkyanus'tan.

Okyanus'tansözetmesihoşumagitmişti.Tekrarlamayakalkıştım.Şirinsözümükesti:

—Lütfen!

Boğuluyorgibiydi,kaygıylayüzünebaktım.

—Burubai'yiezberebiliyorum,dedi.Amabirdenilkkezduyuyormuşumgibibirduyguyakapıldım.Sanki...

Anlatmaktanvazgeçti,derinbirnefesaldı,birazsakinleşirgibiydi:

—Biranöncevarmışolmayıistiyorum,dedi.

Omuzlarımısilktim:

—Yeryüzündegüvenleyolculukyapacağımızbirgemivarsaodabugemidir.KaptanSmith'indediğigibi,"Tanrıbilebugemiyibatıramaz!"

Böyledemekleonurahatlatacağımısanırkenbüsbütünürküttüm.Kolumayapıştı:

—Böylekonuşma!Asla!dedi.

—Niçinböyletelaşlanıyorsun?Lafolsundiyesöyledim.Bunusendebiliyorsun.

—Bizde,birimansızbileböylebirşeydemeyecesaretedemez.

Titriyordu.Aşırıtepkisinianlamaktagüçlükçekiyordum.Yoldadüşmemesiiçinkendisinitutmakzorundakaldım.

Ertesigünkendisinegelmişti.Onueğlendirmekiçingeminineğlenceyerlerinigezdirdim,elektriklideveyebindirdim.AmaŞirin'ihiçbirşeyoyalayarruyordu.Akşamyemeğindesessizdi;bitkingibiydi.GüvertedekigezimiziyapmamayıveElyazması'nıkasadabırakmayıönerdim.Yatmaküzerekamaramızaçekildik.Rahatsızbiruykuyadaldı.Onuniçinkaygılıidimvebukadarerkenyatmayaalışıkolmadığımiçingeceninbüyükbirkısmınıonuseyretmeklegeçirdim.

Nedenyalansöylemeli?Gemibuzdağınaçarptığızaman,farkınabilevarmadım.Çoksonraları,çarpmanezamanoldudiyesorulduğunda,geceyarısındanazönce,yandakikamaradayırtılançarşaf

sesigibibirşeyduyduğumuhatırladım.Okadar.Herhangibirçarpmaduymuşdeğildim.Sonundauykuyadalmıştım.Kapıyavurulup,avazavazbağırıldığıvakitsıçradım.Saatimebaktım,bireonvardı.Sabahlığımısırtımageçiripkapıyıaçtım.Koridorboştu.Uzaktayüksekseslekonuşulduğunuduyuyordum.Geceninbusaatindebunormalbirşeydeğildi.FazlakaygılanmadığımiçinŞirin'iuyandırmagereğiduymadanneolupbittiğinebakmayagittim.

Merdivende,fazlatelaşlıolmayanbirsesle,kamarotlardanbiri"bazıküçüksorunlardan"sözediyordu.'Kaptanbütünbirincisınıfyolcuların,gemininenüstündekiGüneşgüvertesindebulunmalarınıistiyor."

—Karımıuyandırayımmı?Birazrahatsızda...

—Kaptanherkesdediefendim.

KamarayadönüpŞirin'iuyandırdım.Sondereceyumuşakbirbiçimde,alnınıokşayarak,kirpikleriniöperek,adınıfısıldayarak,dudaklarımıkulaklarınayapıştırarak,mırıldanırcasına:

—Kalkmangerekiyor.Güverteyeçıkmalıyız,dedim.

—Buakşamolmaz.Çoküşüyorum.

—Gezecekdeğiliz.Kaptanınemri.Busözcükbiryıldırımetkisiyaptı:

—Hudâyâ!Tanrım!diyehaykırdı.

Acelegiyindi.Onuyatıştırmakzorundakaldım,acelemizolmadığınısöyledim.Güverteyeçıktığımızdagörülürbirtelaşvardı.Yolcularfilikalarabindiriliyordu.Birazöncekikamarotoradaydı.Onadoğrugittim.Soğukkanlılığındanbirşeyyitirmemişti.

—Öncekadınlarveçocuklar.

Şirin'ielindentuttum,filikalaradoğrugötürürken:

—Elyazmasıdiyeyalvardı.

—Bukarışıklıktaonubüsbütünkaybederiz.Kasadadahaiyikorunuyor.

—Onsuzbiryeregitmem!Kamarot:

—Gitmekdiyebirşeysözkonusudeğil,diyearayagirdi.Yolcularıbirveyaikisaatiçinuzaklaştırmaksözkonusu.Banasorarsanız,bubilegereklideğilamagemidekaptanınsözügeçiyor..

Şirininanmışgörünmedi.Sadecesürüklendivebunakarşıkoymadı.Takibirgemisubayıyanımagelip:

—Efendim,buyana,sizeihtiyacımızvar,diyenekadar.Yaklaştım.

—Bufilikadabirerkekeksik,kürekçekmesinibilirmisiniz?

—CheaspeakKörfezindeyıllardırkürekçektim.

Rahatladı,Şirin'ivebenifilikayabindirdi.Filikadaotuzkişikadardık,birokadardaboşyervardı.Birkaçdeneyimlikürekçiylefilikayabinmememredilmişti.Bizi,pekdehoşumagitmeyenbirsertlikledenizeindirdiler.Küreklereasıldım.Nereyegitmekiçin?Hangikaranlıknoktaya?Hiçbirfikrimyoktu.Kurtarmaişiyleuğraşanlardabilmiyorlardı.Sadecegemidenuzaklaşmayaveyarımmilötesindebeklemeyekararverdim.

İlkdakikalardahepimizintasasısoğuktankorunmaktı.Dondurucubirrüzgâresiyorduvegemiorkestrasınınçaldığıhavayıduymamızıengelliyordu.Uygunbiryerdedurduğumuzzaman,gerçeğianidenfarkettik:Titanicönedoğrukaykılmış,ışıklarıtekteksönerolmuştu.Hepimizheyecanlanmıştık,suskunduk.Birdenbiriseslendi,buyüzenbiradamınseslenişiydi.Filikayıonadoğruyönelttim.Şirinvediğerleriadamıfilikayaçıkartmayayardımettiler.Azsonra,başkalarıdaişaretverdi,onlarıdadenizdentopladık.Buişedalmışken;Şirinbirçığlıkattı.Titanicdikeybirbiçimalmıştı.Beşdakikaöylecedurdu,sonrayazgısınınkendisinibeklediğiyeregömüldü.

15Nisangünü,bitkin,yorgun,üzgünhaldeydik.CarpathiagemisiningüvertesindeŞirinyanıbaşımda,sessizdi.Titanic'inbattığınıgördüğümüzdenberi,tekbirsözetmemişti.Bakışlarınıbendenkaçırıyordu.Onusarsmakistiyor,kurtulduğumuzuhatırlatmakistiyor,çoğuyolcununöldüğünü,şugüvertedekocalarını,çocuklarınıyitirmişkadınlarolduğunusöylemekistiyordum.

Yinedeonaöğütvermektenkaçınıyordum.BuElyazması'nınbenimiçinolduğukadaronuniçindebirmücevherdendahadeğerli,birazdabirlikteoluşumuzunnedeniolduğunubiliyordum.Buncafelakettensonrayokoluşu,Şirin'iisteristemezçoketkileyecekti.Buişizamanabırakmayıyeğledim.

18NisangecesiNewYorklimanınayanaştığımızda,müthişbirkarşılamaoldu.Gazetecilerkayıklarlagelmiş,ellerindehoparlörlerleavazavazsorularsoruyor,yolcularınbirkısmıda,ellerinihoparlörgibiağızlarındatutarakyanıtvermeyeçalışıyorlardı.

Carpathiarıhtımayanaşıryanaşmaz,gazetecilerkurtarılanlaradoğrukoşup,aralarındanhangisininkonuyuayrıntılarıylaanlatacağınıbulmayaçalışıyordu.Beniseçen,EveningSun'ingençbirmuhabirioldu.ÖzellikleKaptanSmith'intutumunaveyolcularındavranışlarınailgiduyuyordu.Yolcularpanikolmuşlarmıydı?Birincisınıftakiyolcularınkurtarılmasınaöncelikverildiğidoğrumuydu?Yanıtlarınherbirinidüşünüyor,belleğimiyokluyordum.Vapurdaninerken,sonradarıhtımdauzunuzunkonuştuk.Şirin,birarayanımdadurmuş,sessizliğinikorumuş,sonrabirdenyokolmuştu.Kaygılanmamiçinbirgerekyoktu,kuşkusuzbuyakınlardaolmalıydı,beniflaşışığıileyaklaşanşufotoğrafçınınarkasındabekliyorolmalıydı.

Gazeteciayrılırkentanıklığımiçinbenikutladı,dahasonradakonuşmakiçinadresimialdı.Çevremebakınıpduruyordum.Şirin'eseslendim,sesimgittikçeyükseldi.Şirinyoktu.Benibıraktığıyerdenkıpırdamamayakararverdim.Bekledim.Birsaat.ikisaat.Rıhtımyavaşyavaşboşaldı.

Nereyebakmalı?ÖnceWhiteStarbürosunagittim.Titanic'inşirketiydi.Sonrakurtarılanlarınyerleştirildikleriotelleridolaştım.Hiçbirizyoktu.Rıhtımageridöndüm.Boştu.

Bununüzerine,adresimibildiğiveyatıştıktansonrabeniarayabileceğiyeredönmeyekararverdim:Annapolis'tekievime!

UzunsüreŞirin'denhaberbekledim.Gelmedi.Banayazmadı,kimsebenimönümdeadınıanmadı.

Bugün,kendikendimesoruyorum:acababöylebirivarmıydı?Doğusaplantılarımınbirürünümüydüyoksa?İçimdekikuşkuartınca,belleğimsislenince,aklımıkaybedecekgibiolduğumda,kalkıpodanınbütünışıklarınıyakıyor,eskimektuplarıçıkartıyor,onlarıyenialmışımgibiaçıyor,kokularınıiçimeçekiyor,bazısayfalarınıyenidenokuyorum.Bumektuplarınifadesindekisoğuklukbileiçimiısıtıyor.Banayeniden,yenibiraşkıyaşıyormuşumizleniminiveriyor.Ancakozamanyatışarakonlarıyerlerinekoyuyorvegeçmişanılaradöndüğümkaranlıklaradalıyorum.İstanbulsalonlarındanbirindesöyleniverilenbirsözcük,Tebriz'degeçirilenuykusuzgeceler,Zargandakışınınsıcaklığı!Sonyolculuğumuzdandaşusahne:güverteyeçıkmışdolaşıyor,karanlıkbirköşedeöpüşüyorduk.YüzünüelleriminarasınaalabilmekiçinElyazmasınıbirkenarabırakıyordum.Şirin,bunugörüncegülmektenkırılmış,birikiadımgeriatmışvetiyatrodaoynargibigökyüzüneseslenmişti:

—Titanic'teRubaiyat!Doğu'nunçiçeği,Batı'nınçiçekliğinde!EyHayyam!Yaşadığımızşugüzelânıgörebilseydin!

Dipnotlar

[1]"ParadisdesAssassins"yani"CanilerCenneti"dir.Ancak,1090yılındaHasanSabbahtarafındankurulanvehaşhaşkullanmalarındanötürüHaşhaşin(Haşhaşiler)adıverilengizliörgüt,FransızcaAssassins(Caniler)sözcüğününkökeniolarakbilinir.KonumuzdolayısıileCaniyerineHaşhaşisözcüğüdahauygungörülmüştür.(ç.n.)

[2]16.yüzyıldakiReformsonucuProtestanolmuşlaraFransa'daverilenad.(ç.n.)

[3]ÖmeradıİngilizceOmarolarak"O"harfiyleyazılıpokunur.(ç.n.)

[4]Trisiklet:Üçtekerleklibisiklet.(ç.n.)

[5]SözkonusukişiCemaleddinAfganî'dir.(ç.n.)