SELM PALAVAN

PAYLAIM GRUBU

i .. i

Sa t ran

K t 1

i

SELM PALAVAN

ozenleyen H. Serta DALKIRAN

FiDE Uluslararas Hakemi ve Yazan

\

... :u: NKILAP

2002 nklap Kitap Evi Yayn Sanayi ve Tic. A..

ll kll lr lt 1 1011( y.y l.kk, l llv llldl l l 11111111ur lco

lkl p 111 p 1 v Y y . 111.yl v lc.11 A..'yo aittir.

Dzelti: H. Serta Dalkran

Dizgi & Grafik: Glizar illiyz

Kapak: brahim Bilge

Bask NKIL.AP KTABEV

SANAY VE TCARET A.. Anka Ofset Tesisleri

100. Yl Matbaaclar Sitesi 4. Cad. No: 38 Baclar-stanbul

ISBN 975-1 0-1 741 -6

05 06 07 10 9 8 7 6 5 4 3

.. :u: NKll.AP

Ankara Cad. Na: 95 Sirkeci 3441 o STANBUL

Tel: (0212) 5 1 4 06 1 0 - 1 1 (Pbx) Faks: (021 2) 51 4 06 1 2

Web sayfas: http://www.inkilap.com e-posta: posta@inkilap.com /

kitabr

N SZ

Prof. Selim Palavan 19 Mays 1919'da Kars'ta dodu. Odesa Teknik niversitesi'nden Makina Yksek Mhendisi olarak mezun olduktan sonra sene sanayide alt. Daha sonra, mezun olduu niversitede asistanlk yapan Palavan aym niversitede doent unvamm ald. 1943 ylmda Rusya'dan ailesi ile birlikte Trkiye'ye dnen Palavan aym ylf stanbul Teknik niversitesi Makina Fakltesi Motorlar Krss'nde doent olarak greve balad. 1954 ylmda Profesr nvam alan Palavan 1979 ylma kadar i T.. Makina ve Gemi naat fakltelerinde retim yelii grevini srdrd. Bunun yamslfa 1987 ylfma kadar Anadolu niversitesi Makina Mhendislii Blm'nde de dersler veren Palavan'm Mekanik ntreimler, Makina Dinamii, Pistonlu Makinalar Dinamii, Gemi Dizelleri dahil olmak zere birok teknik eseri mevcuttur.

Trke yaz1/m ilk satran kitabm 1943 ylmda "Modern Satran" adyla satran sever/ere kazandlfan Prof. Selim Palavan, 1946 yJ/mda ilk defa dzenlenen stanbul Satran Birincilii'nde ak farkla stanbul birincisi oldu. Emekliliinden sonra zamanmm byk bir blmn satran ile ilgili kitaplar yazmaya aylfan Palavan, son olarak yazd elinizdeki bu eseri yaymlayamadan 1995 ylmda vefat etti.

Kendisini tamyanlarm dorulayaca gibi, Selim Hoca, ok ynl ve baanl omasma ramen son derece alakgn/l bir kiilie sahipti. Bununla birlikte, Av,rupa'da satran alanmda yaz1/m eserlerin ounu takip etmi bir insan olarak, "hayatmm kitab" diye nitelendirdii bu son eserinin bir benzerinin daha olmadm ileri srecek kadar iddia/Jyd. Zira bu kitap, talarm hareketinden balayarak, okuyucuyu ustalk seviyesine gtrmeyi hedeflemektedir. Satranla daha nce hi ilgilenmemi bir kimsenin bile kolaylkla takip edebilecei ekilde haz1rlanm olmakla beraber her seviyedeki satran meraklsma hitabeden kitapta, eitli nktelere yer verilmesi, eseri retici olmanm yamsJra elenceli hale getirmektedir.

Bu kitabm basJ/masmda emei geen nklap Kitabevi sahibi Saym Nazar Fikri'ye, gerekli dzeltmeleri yapan Saym H. Serta Dalklfan'a ve kitabm yazlmas Slfasmda manevi desteini esirgemeyen Meryem Palavan'a teekkr ederim.

Alev Gncer stanbul, Eyll, 2001

(Torunu)

....o E w

z

z ::5

l 1

l)

l

f r

' 1

I

N SZ

Satran hayatmda oyuncu, retmen, hakem, ynetici ve yazar olarak geirdiim 36 y!I bana ok ey retti. Bu sosyal ortam iinde en nemli tespitim; kiinin kendisiyle ilgili inand, arzulad ve hayal ettii amaca ulamak istiyor ve bunun iin gerekli mcadeleyi yksek azim ve zveri ile veriyorsa mutlaka ona ulatdr.

Kitabm deerli yazar1 Pof. Selim Palavan stadmz satranc daima bir dnce bilimi, sporu ve sanat olarak ele alm ve buna gre yaklamda bulunmutur.

Deerli stadm; dnmenin temel zorluunun kanklk olduunu; birok eyi aym anda yapmak istediimizi; duygulanm1Z1n, bilgilerimizin, mantk, umut ve yaratclmllln karar verirken birbirinden etkilendiini; doru dnceyi bulabilmek iin o anda nemli olanm, bunlardan hangisinin n plana kan/arak kullamlmas gerektiinin seilmesi olduunu sylerdi.

yi bir satran oyuncusu olabilmek iin doutan stn yetenekli olmak yetmez. Mutlaka beraberinde disiplinli bir aflma, bol altlfma, mmkn olduunca geni genel kltr ve sk turnuva oynamak gerekmektedir.

Kiinin zel yaammdaki dzen ve huzur, oyununa da yanswacak, kank konumlarda, doru devam yolunu bulabilmek iin gerekli sezgi ve gr kazand1racaktr.

Satran oyununda tekniinizi gelitirmek, usta oyuncu olabilmek; bu konuda yarattmz satran belleinizi gelitirmek ile paralellik tamaktadr. Bellek bir beceridir, bilginin depolanmas ve gerektiinde bilgiye yeniden eriilmesinden baka bir ey deildir. Herhangi bir beceri gibi bellek de aflt1rmalar yaplarak gelitirilebilir.

Satran teorisi, binlerce ylm, milyonlarca oyunun szgecinden gemi, ustalarm bilgi birikimlerinin kayda dklm halidir. Bilginin sahibi, yeri yoktur, aflp uygulayabiliyorsak o bilgi bizimdir. Demek ki bize den ortada duran, bekleyen bilgiyi almak ve onu oyunlanmzda doru bir ekilde uygulamaktr.

Satran ile ilgili bilgilerin sistematik biimde anlatlld bu kitapta, edindiiniz bilgiyi nas!I uygulamam gerektii konusunda son derece deerli aklamalar l1e tler bulacaksmz.

nemli bir vefa borcu olarak grdm bu kitabm redaksiyon altmalanm yaparken hoca mm anlatlmc slubunu kesinlikle bozmamaya altm. Bu ekilde sanki deerli hocamm bir diske, teybe kaydedilmi sesini duyar gibi kitab o lezzette okuduumu hissettim. ___,.

stn bilgi ve tecrbesiyle yaammm son gnlerinde, byk zveri ile bu eseri camiamza kazandtran rahmetli hocam, deerli dostum Prof. Setim Palavan'a sevgi ve kranlanm arz ediyor, bir gn mutlaka dostlann bir araya geleceine inamyorum.

H. SERTA DALKIRAN FiDE Uluslaaras Satran Hakemi ve Yazafl

Vefa borcu ... H. SERTA DALKIRAN

Odessa'dan gelen Kafkas kkenl i bir gen mhendis oynad oyun tarz i le bir anda tm d ikkatleri zerine ekmiti . Daha sonra yaplan i l b iri nc il i inde nama lup bir eki lde tm rakip leri n i yenerek ak ara i l e ampiyon o lunca herkes kendis ine uzaydan gelmi gib i bakyordu . evet bu usta ve mtevazi del ikanl n n ad Se l im Palavan'd . Y l 1 943. Trkiye'ye gelmes indeki tesadf o s ralarda devam eden 2 . Dnya Sava id i . Sava esnasnda Almanlarn Odessa'y igal etmesi ile balayan byk serven. SSCB yaarken Bolevik i syann yaam , d nya savalarn grm, anayurd una dndkten sonra tm i hti la l ler i , darbeleri yaam, hayat tm ynleri i l e tan nm Atatrk hayran b ir ki i . T'de Prof. olarak y l larca lkemize kymetli beyinler yetiti rmi bir retmen ve bi l im adam. D izel motorlar zeri nde d nyaca kabul ed i len gel imelerde bu l unmu , bo zamanlarn satran ve p iyano i le doldu rmasn b i lm i bir beyefend i . Odessa'da retim yel i in i yapt esnada tan t rencisi ve daha sonrasnda ei Meryem Hanm' la lene kadar byk ak yaam d uygu ykl bir i nsan . Mthi espritel ve hasta Beiktal . Kend isi i l e mterek al malarm z yaparken ben im Fenerbaheli o l uuma srekl i tak lmadan edemezdi . Kend is in in Beiktal o luunu ise ben satranym ve siyah-beyaz renklere al kan l m , sempatim buradan kaynaklanyor, derd i . Kuadas 1 990 Turnuvas yap ld ktan sonra gereklemi mkemmel organizasyona kar n , turn uva bitiminde yaanan olumsuz luklar sorgulamak iin beni Levent'teki evine ard . Turnuvann nas l ve hangi artlarda hazrland n ok iyi bi ld i i ii n yaanan o laylar ksa srede kavramasn bi ld i . evremdeki tm dostlarn kaybolduu esnada benden 50 ya byk bir i nsann bana omuz vererek, byk bir mcadeleye soyunmasn hayretle ve ibretle izled im . Kendis in i nceden resmi b i r eki lde tan mama karn , o gne kadar sam im iyetim iz sz konusu olmamt. Yetiti im iz dnemlerde o devrin icab oyun larn b i le kend i l eri nden izin almadan seyredemezd ik. Byk nezaketle ve mesafe ile yan larna yaklaabi l i rd i k. Kend isi Kuadas Turnuvas i l e olan bitenleri d in leyince bana syled i i i l k sz bu l kede , bu d evre a it h ibir siyasetiye gvenmeyecek ve onlar la i yapmayacaksn, demek o lmutu . Trkiye'deki mevcu t anti demokrat ik yasalarn , s iyasi parti yasalar n n drst s istem yaratmad n , drst insan lar s iyasetten uzak tuttuunu , her eye ramen g i rmeyi gze alanlarn ise bu arkn yuttuunu , yok etti in i aklad .

"Aradan e l l i y l getikten sonra satran konusunda yeniden kitaplar hazr layaca m ve sen de bana yard m edeceksin ve kacak bu kitaplarn paras i l e borlarn deme konusunda sana karnca kararnca yard m edece im ve bun larn tel i f cretler ini dorudan bu borlarn demesinde ku llanacaksn" d iye devam etti. B u eki lde bir y l akn sren al malar neticesinde i l k o larak "Kuadas Altn Piyon" turnuva dkmanter kitab , daha sonra "Piyon Final leri" ve "Varyantlarn Hesaplanmas" kitab i nklap Kitabevi tarafndan yaymland . Kitaplarn by k ilgi grmesi zerine yine kt gn dostlarmdan Cemaletti n Talum i le bir l ikte haz rlad klar "Satranta Dnya ampiyon luu" kitab yaym land . Bu arada ben de s rpriz olarak kendisine "Al Teorisi Ansiklopedis i" kitabn tek bama hazr ladm gsterince ok mutlu o ldu ve bana "Hah, imd i adam oldun . u andan iti baren i kinci hazrlayacamz kitaplar ayn zamanda sen in oyuncu o larak al malarna da k tutacak ve sen mi l l i tak ma g i receksin , kend in i b i lmezlere haddini gstereceksin , aksi halde hakkm sana helal etmem" dedi . S istematik Antreman, Kale Final leri, Satranta Ustal k D ers leri bu eki ld.e ortaya kt. Ben de bu arada Satran E itim Metodu ve Al Tuzaklar Ans iklopedisi 'n i haz rlad m. Sevg i l i hocam torunu Alev iin, Alman Satran Federasyonu 'nun ders kitab olan "Genler in Satran" kitabn bu arada tercme etti. Son hazrlad kitaba ad n koyduum "Satranta Usta l k Srlar" ad l msveddesi 800 sayfa olan al masn tamamlayamadan vefat etti. imd i bu kitab vefatndan alt y l sonra tamamlayp yaynevine onu n ad na baslmas iin tes l im ettim . Aradaki y l larda ise 2000 y l O l impiyat Mi l l i Takm oyuncu l uu hakkn elde ederek hocama verd i im sz yerine getird im. Nur iinde yatsn , kendis in i ok zlyorum . Kitap yaymlannca bir nshasn mezarna koymaya g idece im. (Cumhuriyet Gazetesi 18 Kas1m 2001 tarihli yaz1)

(Not: Kitabn ad SATRAN KTAB IM ekl inde dei ik l ie uramt r. 1 4.1 .2002)

..

BOLUM 1

TEMEL BiLGiLER

TEMEL BLGLER

Tahta

KISIM 1 Genel Bilgi ler

l k nce, Satrancn oynand tahtay gz nne alal m . B i l ind i i g ib i satran, 64 hane i eren kare ekl i ndeki b i r tahtada oynanmaktad r. Haneler, sadece oyuncu lara kolaylk salamak amac i le , i k i ren k l id i r (1 ve 2 numaral D iyag ramlara baknz) ; renkler oun lukla beyaz ve siyah , veya ak sar ve kahve rengid ir. Talarn tahtada herhangi b i r yerle im in i (veya, ekil 1 'de olduu g ib i , bo tahtay) gsteren Resme D iyagram den i l i r.

Diyagram 1 D iyagram 2

una d ikkat edel im k i , 32 "ak" ve 32 "koyu" hanen in reng i ne ol ursa olsu n , yan i ren kleri beyaz ve siyah olmasa b i l e , satran d i l inde (kitaplarda , derg i lerde v.s. d e) ancak " beyaz" ve "s iyah" deyimleri ku l lan l r. Tahtadaki haneler, i lerde greceimiz eitl i amalar i in , belirl i bir ekilde is imlend i ri lmekted i r. Satran tahtasndaki d ey stunlar birer alfabe harfi (a, b, c, . . . h) ve yatay stun lar ("s ralar") da b i rer say (1 , 2, 3, . . . . . . 8) ile iaretlenmekted i r (Diyagram 2'ye bakn z). Herhangi b i r hanen in iareti , bu-1. nduu dey stununun harfi ve srann says i l e bel i rlen i r. Ornein , D iyagram 2'de "e5" hanesi gsteri lmitir. una d i kkat edel im ki , haney i gsteren " harf-say" (yan i : "stun-sra") kombinezonunda i lk nce harf yaz l r ; rnein a1 , c3, d6, g4 v.s . H ib i r zaman 1 a, 3c v.s. de i l!. Ayrca unu da sylemek yerinde o lur k i , her ne kadar s ralara "yatay stun" demek yanl dei lse de, hatalara meydan vermemek i i n sadece stun ve sra deyim ler in i kul lanmak daha iyid i r ; gene l l i k le yaz larda byle yaplr. Kolayca anla laca g ib i , gz nne al nan stunun btn

hanelerin in iaretleri ayn harfi iermekted i r, rne in : b1 , b2 , . . . . . . b8. B i r sradaki hane ler ise ayn sayy , rne i n: a5 , b5 , . . . . . h5. Burada anlatlan iaretleme, asl nda okul larda Matematik dersinde an lat lan "Koordinat s istem i nden" baka b i r ey dei ld i r. Tahtada stun ve sralardan baka aprazlar da vard r; rnein a2, b3, c4 , . . . . g8 , veya h1 ,_g2, f3 . . . . . a8 , veyahut a7, b8 g ib i . Tahtaya bakacak o lursak, hemen anlal r ki bt n stun lar ve sralar sekizer hanel id i r. Oysa aprazda haneleri n says ikiden sekize kadar deiir. Ayrca stu n larda ve sralarda haneler, sra i le o lmak zere, i ki renkl id ir. aprazlar ise da lma ayn (tek) renk ol ur ; rne in d1 , e2, f , g4, h5 apraznda haneler beyaz, e1 , d2 , c3 , b4, a5 apraznda ise s iyahtr.

ok nemli bi..111: Tahtann iaretl enmesi asl nda ok basit olma a ra5er,6unu ok iyi renmek satranta i lerl eme

3

bakm ndan olaanst neml id ir. Deerl i o kuyucumuz diyeb i l i r k i : Pekala, burada renecek ne var? ! " Baknz, tecrbel i , kuvvetli oyuncu , yan i "usta" seviyesine yaklam bir satran , ona syledi in iz haneyi annda parmakla gstereb i l i r. Bu ise satran yayn larndan yararlanmay inan lmaz eki lde basitl eti r i r. Tecrbel i b i r oyuncu kitaplarda gster i len ham leler i tahtada hemen ve -en nem l isi ! - hatasz yapar. Bu bakmdan tavs iyemiz: Mmk n old uunca ksa zamanda tahta i l e iy i i l iki ler kurunuz! . .

Ta lar Tarih boyunca .. e itl i ti pten , b irbiri nden _ol duka farkl talar kul lan lmtr. Ornek olarak, Res im 3 te l ng i l iz Fig rler i gsteri lmiti r. (X l l yzyl ; soldan saa: Kale , ah , Vezir, Fi l ("B ishop") . Resim 4 de Mogol (fil d i i ) , Res im 5 te ise Eskimo talar tems i l ed i lmitir. Bu g ib i , b iz im i in "sperfantasti k" olarak n itelenebi l ece* talar, ancak mzelerde veya koleksiyoncu larda bu lunur. E lbette, bugn lerde de arasra ( ! ) a l lma-

Resim 3 Resim 4

m takmlara rastlanab i lmekted i r. Ancak imdi , zel l i kle gnmzn azok c idd i msabakalar nda istisnasz olarak Staunton tipi takm lar kul lanlmaktadr - Resim 6'ya bakn z. [Howard Staunton , geen asrda yaam nl Shakespeare (ekspi r) uzman ve daha da nl ng i l iz Satran ustasd r; bu talar n ekl i n i i l k defa olarak o nermiti r. ]

Resim 5 Resim 6

6 numaral Resimde b i r konum (veya: durum; veyahut: pozisyon) gster i lmitir. B u deyim , talar n tahtada d iz i l i bir halde bu lunmasna den i r. B ize en yakn olan 1 ' i nci srada, soldan saa doru srasyla bir Kale (al hanesinde - ltfen d ikkat edel im ! ) , b i r Fil (c1 de) , bir Vezir (d1 ) , b i r ah (e1 ) ve yi ne b ir Kale (h1 hanesi nde) gryoruz. Beyaz ve Siyah n srasyla d2 ve f6 haneleri nde birer At bu l unmaktadr, beyaz ve

TEMEL BLGLER

siyah Piyonlar a2 , b2 , c3 v. s . , ve a7, b6, d5 v.s. ded i r. Satran yayn lar nda konum lar Diyagramlar yard myla temsi l edi lmektedir. Bunun i in eitli talar ii n aa da gsteri len "amblemler" (eki l ler) ku l lan lmaktad r.

Beyaz ve s iyah ah ( ki tarafnda ancak birer ah var)

Beyaz ve siyah Vezir ( ki tarafnda ancak birer Vezir i var)

Beyaz ve siyah Kale ( k i taraf nda ikier Kalesi var)

Beyaz ve s iyah F i l ( ki tarafnda ik ier F i l i var)

Beyaz ve siyah At ( ki tarafnda ikier At var)

Beyaz ve s iyah Piyon ( ki tarafnda sekizer Piyonu var).

Konum ve ham leler in yaz lmasnda bu talar iin u ksaltmalar kul lan l r:

ah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . Vezir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Kale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K Fi l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F At . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A Piyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (P)

lerde konum lar n v.s. saptanmas ayrnt l eki lde anlatlacaktr. (KI S IM 2 'ye bakn z) ; imdi l ik , i lk rnek o lmak zere, 7 numara l Diyagram gz nne ala l m. Bu Diyagramda, Resim 6'daki konum gsteri lmiti r. D iyagramdaki d urumu yaz i l e u eki l de tesbit edebi l i riz: Beyaz: el , Vd1 , Ka1 , Kh1 , Fc1 , Fd3 ,

Ad2 , Pa2 , Pb2 , Pc3, Pd4, Pe5, Pg2 , Ph2 ( 1 4)

Siyah : e8, Vd8 , Ka8 , Kh8 , Fc8 , Fe7, Af6, Pa7 , Pb6, Pd5, Pe6, Pf7 , Pg7, Ph7 ( 1 4)

D iyagram 7 Diyagram 8

1 ) Talar alfabeti k s raya gre yaz lmaktad r ; rne in , Diyag-

rammzda iki beyaz Kal eden i l k nce "a" stununda ve i kinci olarak h-stununda bu lunan yaz lm t r ; Piyon lar a lfabeti k eki lde s ralanmtr: a1 , b2 , c3 v.s. 2) Her bir Figr (yan i : ah , Vezir, Kale , Fi l veya At), yan l l kla meydan vermemek iin , ayrca not ed i lmiti r ; rne in FF. c8, e7 de i l - Fc8 ve Fe7 v.s . 3) Bu i l k rnekte Piyon lar da ayn eki lde , yan i ayr ayr yaz lm t r. Oysa gene l l ikle bun lar bera ber gsteri lmekted i r, yani (yukardaki konum yaz l nda o lduu gibi) Fa2 , Pb2 , Pc3 v.s. de i l, PP. : a2 , b2, c3, d4 v.s . ekl i nded ir. 4) Parantezdeki " 1 4" rakam , tahtada bu lunan talar n toplam saysn gstermekted i r. 5) Fig rlerin yaz l sras , Fig rlere ait yukardaki ak lamalardaki g ib id ir : , V, K, F, A, P. Bir nevi "standart" olarak kullan lan bu s ra , i le ride ayrnt l olarak ince lenecek o lan Fig rl erin deerleri i l e i lgi l id i r. NOT: Burada una d ikkati ekmek yerinde o lu r ki , talar ik i sn fa ayr l r : Figrler ve Piyon la r. Fig r lere Alman satran l iterat rnde "Offiz iere" ("Subaylar" ! ) da den i l i r. Zaten T rke Y,ayn larda son zamanlarda Piyonlara er de deni lmekted i r. Oneml i olan udur: Satran oyununda, yukarda sylendi i ve bundan sonraki K IS IMLAR'da grece imiz gib i , ta lar o ld uka farkl i ki s n fa ayr labi l i r : Fig rler (ah, Vezir, Kaleler, F i l ler, Atlar) ve Piyon lar. Ancak Satran yayn larnda birok defa Fig r deyimi btn ta lar i in (P iyonlar da dahil o lmak zere ! ) , as l nda b i raz dikkatsizce kul lan lmaktad r. Ancak yaz larda bu fazla zorl uk yaratmaz: rne in , D iyagram 7 hakknda "Gz nne al nan konumda Beyazlar n 1 4 Fig r var" den i l irse, buradaki " 1 4 Fig r" deyim in in asl nda "1 4 ta" anlamna geld i i hemen anla l r.

( l k Konum Talarn i l k konumu Diyagram 8'de gster i lmitir. Bu D iyagramda grnd gibi , beyaz Figr ler (!) bir inci s raya (yat k stuna) , siyah Figrler ise sekizinci s raya d iz i lmitir. Piyonlar, yanyana olmak zere, i kinci ve yedinc i s ralara d iz i l i r. ze l l ik le d ikkat edi lecek b ir nokta: Vezi rlerin yeri kendi renklerindeki hanelerd ir; yani beyaz Vez ir beyaz d 1 -hanesine, siyah Vezir de siyah d8-hanesine konu lu r. Oyuna balamadan nce Vezi r ler le ahlarn doru yerleri ne konu lup konu lmadna ze l l ik le d ikkat edi lmel id i r - bun lar n yan l hanelere konu lmas satranca yeni balayan ve az tecrbel i oyuncu larda sks k gr lebi len t ip ik bir hatad r ! Burada, ayrca, una da d ikkat edel im : Oyuna ba lan rken , yan i i l k konumun tahtada d iz i lmesinde, tahta, oyuncan sa tarafnda beyaz bir ke (h1 ve aB) bu lunacak eki lde yerleti r i l i r.

Hamle , Parti (Oyun), Oyunun Amac Talarn tahtada herhangi b i r hareketi b i r hamle d i r. Hamleler s raya tabid ir ; i l k hamle s ras , beyaz ta larla oynayan satran n nd r. Beyaz talarla hangi tarafn oynayacan bel ir lemek iin , arkada parti ler inde kur'a eki lmesi adet olmutur. Satran turnuvalarnda ise bunun i in zel Tablolar mevcuttu r. Parti, bir el oyun dernektir ; biti ri len bir oyuna parti deni l i r. ki taraf iin de satran oyununda ama - rakip ah esir a lmakt r. Bu gibi hal lerde ku l lan lan tekn i k deyim, bi raz sonra g-

4 .

TEMEL BLGLER

receimiz gibi , " rakip ah mat etmek" tir. Fig rlerle (ah dahil o lmak zere ! ) Piyonla r bu amaca varmaya abalamaktad r.

Figrl er in Hareket Tarzl ar Alt farkl figrn her b i r in in , kendine zg hareket tarz vard r. imdi bu hareket eki l leri n i ve d ikkat ed i l ecek zel l i kler i , yukarda ku l land m z s raya gre inceleyel im .

ah ah, bu lunduu haneden her doru ltuda (yani stun ve aprazlarda) , fakat sadece b i r hane yrr (9 numaral Diyagrama bakn z) . Bu rnekte d4-hanesinde bu lunan beyaz ah bylece, oklar i le gsteri ld i i gibi , c3, c4, c5, d5, e5, e4, e3 ve d3 haneler inden b iri ne gidebi l i r. Bu Figrn neminden, bundan sonraki K IS IMLARDA (as l nda bt n kitapta ! ) bahsed ilecektir. Vezir

a b e d e f g h

D iyagram 9 Diyagram 1 o Vezir, bu lunduu haneden her dorultuda ve, stel ik, ah n hareketinden farkl olmak zere , isted i i kadar uzaa gidebi l i r. Bu , daha sonra grece imiz gib i , o laanst bir ze l l i k o lup , Vezire btn Figr ler ii nde en by k kuvveti sa lar. rneimizde (Diyagram 1 O), Vezir drt yol aznda bu lunmaktadr : Bir stun , b i r s ra ve i ki apraz. Ve b uradan dstunu , 4'nc s ra, a7-g1 apraz ve a1 -h8 apraz n n bt n hane leri arasndan herhangi b i rini seebi l i r. Bu rada i lk defa olarak satran tahtasn n i lg in ve ok neml i b i r ze l l i in i gr-yoruz: Tahtan n ortasnda ("merkezinde") Figrler in hareket serbestisi artar. Diyagram 1 1 'de , rn ein , Vezir bu bakmdan en elverisiz yerde bu lunmaktad r : Onun emrinde, stun larda deimemekle beraber, sadece bir ap raz var ! Bu

a b e d e f a h Diyagram 1 1

a b e d e f g h Diyagram 1 2

ise hareket yeteneinde h issedi l i r b i r fark meydana getir ir : Gerekten de , 1 O numaral D iyagramda kolayca gr ld g ib i , Vezir in stunlarda 2X7=1 4 ve ap razlarda 7+6=13 , yani

5

toplam olarak 1 4+ 1 3=27 farkl hamle olana var ; Diyagram 1 1 'de ise ancak 3x7=21 .

Ka l e Raki p Ta lan Almmas imd iye kadar i ki Figrn hareketlerin i ho tahtada inceled ik. Oysa prati oyunda tahtada bizim ve rakib in talar da bu lunmaktad r. Orne in , 1 2 numaral Diyagramda e4-hanesindeki beyaz Kaleden baka, e6-hanesinde yine beyaz Fi l ve a4-hanesinde siyah, yan i rakip Piyon var. Bu iki ta , bo tahtada bir stunda ve bir. s rada serbeste hareket edebi len Ke4'n hareket yetenein i s n rlamaktad r. Fe6 'n n bu lunduu estunu boyunca Kale ancak beyaz Fi l i n bu lunduu e6-hanesine kadar gidebi l i r, fakat bu haneye g iremez. Bu genel bir kurald r : Herhangi bir ta, ayn renkten talar tarafndan igal edi len hanelere gidemez . Uste l i k -At istisna o lmak zere ! d ier talar n stnden (ayn renkten o lsun olmasn) atlayamaz. Orne imizde, bylece, Kale e7 veya e8'e g idemez. Fakat yolunda bir rakip ta varsa, i dei i r. Diyagram 1 2'de beyaz kale, a4'teki rakip piyonu "alabil i r" ; bu esnada Kale a4-hanesinde konu lu r, "vuru lan" siyah Piyon ise tahtadan uzaklat r l r, yani oyun d nda kal r (Diyagram 1 3) . Btn d ier talar da ayn eki lde bu "alma" eylemi hakkna sahipti r. B i r kez daha tekrarlayal m: Ta stnden (At'tan baka ) hibir ta atlayamaz. F i l

Diyagram 1 3 Diyagram 14

Fi l l er sadece aprazlar zerinde yr r ler (D iyagram 1 4'e bakn z) . Oyun banda taraflarn i kier Fi l i vard r (Diyagram 8'deki i l k konuma bakn z) . Bun lardan biri s iyah (Beyazda Fc1 , S iyahta Ff8) , ve b i ri de beyaz (Beyazda Ff1 , Siyahta Fc8) hanelere konu lmutur. Oyunun g id i i iin neml i o lan bir zel l i k udur ki Fil ler, partin in sonuna kadar yrdkleri aprazlardan ayr lamaz lar. Yani , dier bir deyimle , b i r F i l daima ayn renkteki hanelerde hareket eder. Bunun iind ir ki bu Fi llere, yrdkleri hane ler in rengine gre, beyaz hanelerde yryen Fi l ler veya S iyah hane lerde yryen F i l l e r (veya, ksaca, " beyazhaneli" ve "siyahhane l i ".Fil} den i l i r.

NOT: Burada deer l i okuyucularmzn d i kkatini una ekmek yeri nde o lu r: Satran yay n lar nda "beyaz fi l" (veya "siyah Fi l") deyim leri iki an lamda ku l lan lmaktad r. B i rinci anlam beyaz (veya siyah) ta olarak. kinci ise beyaz (veya siyah) hane l i aprazda y ryen Fi l - ve bu son halde "beyaz fil" deyim i "beyaz hanel i aprazlarda y ryen Fi l" cmlesin in ksalt lm ekl inden baka bir ey de i ld i r. E lbette k i , bu pek hassas b i r an latm ekl i dei ld i r - fakat adet o lmutur. Bylece

TEMEL BLGLER

den i leb i l i r ki 1 4 numaral D iyagramda Fe5 "her' bakmdan" s iyah b i r F i ld i r, nk hem ta reng i , hem de "siyah hane l i aprazlarda y ryen" b i r fi ld i r. Fakat e4-h.anes inde bu lunan s iyah bir Fi l hem siyah, hem "beyaz" d r ... iin tesel l i s i udur k i , bu deyimler in hang i an lamda ku l land klarn an lamak her zaman kolayd r. (S iyah larn , beyazfi l i ) T pk Kale rne inde grdmz g ib i , burada da (D iyagram 1 4) Fe5 serbest olan b8, c7, d6 , f4, g3, a1 , b2, c3, d4, f6 ve g7 haneler inden herhangi b i rine g ideb il i r. Ancak ayn renkten olan Kh8' in igal ett ii h8-hanes ine g idemez. Beyaz h2-Piyonunu ise alab i l i r. Bu rada una d ikkat ekmek yer inde olur : Vezir, kolayca an la l d g i b i , Ka len i n ve Fi l i n hareket tarz lar n birletirmektedir. Ve bu sebepten dolay , i l e rde grece imiz g ib i , onun kuweti Kale ve Fi l i n toplam kuwetine eit dei l , daha da byktr. nk artlara bal o lmak zere , hem Kale hem de Fi l g ib i ku l lan lab i l i r - ve bu "niversel" olma olana onun deer in i artt r r.

At A1, d ier F igr lere gre o lduka fark l zel l i klere sahi pti r. Serbest (bo) tahtada b i r Atn g ideb i lecei haneler D iyagram 1 5'te ematik gster i lm itir. imd iye kadar incelenen btn Figrler asl nda doru h at lar boyunca, yani "geometr ik" den i leb i lecek eki l de hareket eder ler. Oysa At n , d ier Figrler inkine benzemeyen , b i raz "fantasti k", b i r sramadan i baret olan ori j i nal (zgn , deii k) bir hareketi vard r. Fakat onun , D iyagramda gster i len 8 hamles i de geometri k b i r

a b e d e f g h 1 g h Diyagram 1 5 Diyagram 16

eki l meydana geti rmekted i r: B i r daire. Bununla beraber den i leb i l i r k i Atn hareketi , bt n dier Fig r ler ink inden daha kar kt r. Btn d ier Fig rlerden farkl olarak, At n hareketi sadece bir stun veya b i r apraz boyunca dei ld i r. Daha ok sanki iki dorusa l hareketten olumutur. B u"dnce tarz ematik larak D iyagram 1 6'da gsteri lmitir. O rne in , g4-hanesindek beyaz Atn e5-hanesine olan hamlesin i gz nne alal m ; bunu i ki hareketten meydana gelmi g ibi dnebi l i r iz: l k nce At (Kale g ib i ! ) g4'ten e4'e , ve daha sonra da (yi ne Kale g ib i ) e4'ten e5-hanesine g itmitir. E lbette yle de diyebi l i riz: Bu g4'teki At .i l nce Fi l g ib i f5-hanesine g ider, bundan sonra da Kale g b f5'ten e5-hanesine u lar. una d ikkat etmek faydal o lu r ki At, her hamlesinde i lk bu lunduu hanenin reng inden fark l b ir haneye atlamaktad r - rne in , D iyagram 1 5' i yen iden gz n ne alal m: Reng i s iyah olan d4-hanesinden sekiz beyaz haneye g idebi l i r. 1 5 numaral D iyagramdaki rek, Atn en ok hamle yapabi lece i hali gstermekted i r. i l k bu lunduu hane tahtan n

6

a b e d e l g h b e d e f g h Diyagram 1 7 Diyagram 1 8

kenar na yaklatka, At n hare ket sahas h z la daral r (D iyagram 1 6'ya bakn z ) : g4-hanesindeki Atn g idebi lecei 6 hane varken, b8'dekin in , 3 ve a1 ke hanesindeki At n sadece i ki o lana kalmaktad r. ze l l ik le neml i b i r nokta udu r: Atn , d ier Figr ler in bo hanelerdeki hareket yetenekler in in ters ine , baka (hem kend in in , hem de rakip) talar zerinden g itme yetkisi vardr. Deni lebi l i r ki At ii n , k i l e ama haneleri arasnda bu lunan kare ler sanki yok g ib id i r. Demek ki o, d ier Fig rlerde al t m z an lamda "g itmekte" d e i l , fakat "atlamaktad r". D iyagram 1 7 , At n etkin l i in i ve onun i in nemsiz olan engel leri gstermekted ir : Merkezdeki bir hanede bu lunan Ae4 bo tahtada, b i ld iim iz g ib i , 8 .. haneden b ir in i seeb i l ir (c3, 5 , d6 , f6 , g5, g3, f2 ve d2) . Orne im izde ise bu sekiz haneden sadece bir i , ayn renkten bir ta o lan Vc3 tarafndan igal ed i lmi ; c3-hanesi ona "yasakt r". Yoksa rne im izdeki At, siyah ereve ler le i aretlenm i olan bo ve rak ip Fig r ler in bu l unduklar btn d ier hanelere atlayabi l i r (e lbette, d2 ve g3 kare ler i nde rakip b i r Kaleyi almak amac i le) . Ayrca, hamle yaparken , "yolunda" bu lunan d ier alt Figre hi d ikkat etmeden. At, e lbette , btn dier Fig rler g ib i , s rad hanelerde bu l unan has m talar n krarak oyun d eder. At hakknda imd iye kadar sylenenler, onun d ier Figrlere gre "orij inal" den i leb i lecek bir ta olduunu aka gstermekted i r. Hamle tarzna bal o lmak zere , Atn (yine: d ier Figrl ere gre) baz o luml u ynleri o lduu g ib i , ol umsuz zel l i kleri de vard r. D iyagram '18'i gz nne alal m : Burada gr ld g ib i At, kend i s i h cum ve tehd i t alt nda kalmakszn , taaruz edebi l i r. Bu , e lbette, yararl b i r ze l l i kti r ; ve bu bi raz "s i nsi" avantaj sayesinde At b i lhassa az tecrbeli oyuncu lar iin teh l ike l i say labi lecek bir F igrd r. Ancak satranta bi raz i ler led i kten sonra, Atn d ier Figrlere gre daha tehl i ke l i olmad an la l r. D iyagrammzda Ac5 drt (l) rakip Fig re hcum etmektedir; e lbette, daha fazla taa hcum edebi l i r (en ok 8 taa). Ayn zamanda hcum edeb ilmesi o lana , i lerde b i rok kez greceim iz g ib i , Atn hayl i o lumlu b i r yndr. Atn bata gelen ol umsuz yan ise, d ier Fig rler gre n ispeten , hareket yetene in in hay l i s n rl olmas d r. Orne in b i r Fi l byk aprazda h1 'den a8-hanesine sadece tek hamlede g idebi l i rken , byle b i r deplasman iin Atn alt ( !) hamle yapmas gerekir.

ah ham le lerinde baz s n r lama lar: Rok imdiye kadar btn Fig rler in hareketin i i nceled ik ; fakat talar nk in i de i l . nk henz Piyonlar gz nne almadk . Fakat bunlar b i raz sonra inceleceiz, nk daha nce

TEMEL BLGLER

syled i klerimize ek o larak kural d nda tutulan (ayra l , istisnai) bir hamleyi daha gz nne almamz ge rek ir. imd iye kadar grdmz g ib i her bir hamle bir Figr i le gerekleti ri l iyordu . Oysa, imd i grece imiz g ib i , ik i tarafn da btn parti s resince yaln z b i r defaya mahsus o lmak zere, rok deni len ( talyanca "rocco" = Kale sz nden) , ah ve kend i Kaleler inden bir i , yan i ik i Figr i le ayn zamanda yap lan bir hamlesi var. Buna iy ice d ikkat ede l im, nk bu hamlenin yap lmasnda b iraz sonra aklanacak olan drt ayr arta uyma zorun luu var. Ancak bu "ifte" hamley i iyice anlayab i lmek i in , i lk nce ah n hareketler indeki baz e k s n r lamalar gz nne alal m (D iyagram 1 9'a bakn z) . B u Konumda beyaz ah n sadece bi r hamlesi var: O, ancak c5-hanes indek i At a lab i l i r. Nedenleri de unlardr : c3 ve e5 haneler i ah i in "kapal d r" ,

: = - ' :;a;,m ,:::;, .. $-'"X-'"'"::-.' .. '*:..'l''I' .. .,, . ;:.., :.-.-. b e d e f g h a b c d f a h Diyagram 1 9 Diyagram 20

zira orada kend i Fig rleri var. c4, d3, d5 ve e4 beyaz haneler i , c5 ve e3 haneler indeki s iyah Atlar tarafndan kontrol ed i lmekted i r. Ve ah , sz geen bu beyaz hanelerden b i rine g id erse, Atlardan b i ri onu hemen a l r. Ae3' alamaz, nk bunu siyah Fg5 korumaktad r. B i l d i im iz g i b i , satran partis in in amac rakip ah n esir a l nmas (veya, ayn ey o lan: ortadan kald r lmas) d r. Yani ah bu hanelerin h ibir ine g idem.z; ve bunun iin prati k o larak ah hibir zaman a l namaz. Limitsiz d uruma dt kten sonra - yan i bundan sonraki (art k yap lmayan ! ) hamle i le a l naca du rum meydana geld i i anda - parti biter. Satranta olaanst neml i o lan bu keyfiyeti bir rnekle aklayal m (Diyagram 20) . Son hamle i le Beyazlar Vezir le dl-hanesine gid i p , aha sald r r lar ; ve imdi onu bundan sonraki hamle i l e . almay tehd it ed iyorlar. ah (ve bununla beraber "Siyahlar") lmcl teh l ikeded i r. Ve bu teh l i keden kurtu lmak mmkn o lmad ndan parti burada b iter: Siyahn bu konumda ahndan baka Figr yoktur ; demek k i ah i l e bi r hamle yapmak zorundad r. Fakat nereye kaacak? - c8 ve e8'de onu Vezir al r ; c7 ve e7'de hem Vezir, hem de beyaz ah alab i l i r ; ve, n ihayet, ba dman, yan i

beyaz Veziri al rsa, beyaz ah onu al r. Bu sebeplerden dolay satranta, yukarda da sylendi i g i b i , kural o larak ah hib ir zaman , h i b ir eki lde a l namaz ; ve, ste l i k, hibir zaman bir rakip Figr veya Piyon tarafndan kontrol ed i len haneye de g idemez. Diyagram 20'deki g ibi kon umlara "mat" den i l i r. Veya, daha hassas b i r eki lde , yle dey imler ( i fadeler) ku l lan l r : "Beyaz, siyah ah mat etti", veya "siyah ah mat old u", veyahut "Beyaz mat etti" v.s . B iraz sonra "mat" konusu ayrnt l b i r eki lde ele al nacak - imdi l ik bu i l k a klama "Rok" konusu iin yeterl id i r. Ancak rok hamles in in an lat lmas na gemeden nce, 1 9 numaral D iyagramda siyah Fg5 ' in durumunu gz nne

7

alal m . Bu Fi l i n (satran kural lar na gre) h ib i r hamle yapma hakk yoktur. Bunun neden in i an lamak kolaydr : B u Fi l i n arkasnda siyah ah bu lunmaktad r. Ve Fi l i n herhangi b i r hamles i ah dorudan doruya beyaz Ke5' i n sald r s na tesl im eder. Yan i , d ier b i r deyim le, bu konumda s iyah Fi l bu l unduu yere sanki "ba lanm t r" . Satran yay n lar nda "amaz" (veya "ba lan ") olarak ad land r lan bu g ib i durum lar i le, b u kitapta daha b i rok kez kar laaca z. ah n tek hamlesi olarak kabu l edilen rok nas l gerekleti ri l i r? 21 ve 22 numaral Diyagramlar gz nne alal m : Solda, D iyagram 21 'de gster i len d urumda, Beyaz ancak "k sa" (veya "kk") rok yapabi l i r. nk tahtada sadece (aha daha yakn bir yerde bu lunan) Kh1 mevcuttur. Rok yle yap l r: ah , bu lunduu haneden Kaleye doru , ayn s rada ik i kare hareket etti ri l i r. Bundan sonra Kale de, ah' n stnden atlatlarak ayn s rada biti i kteki haneye konu l u r. B u eylem sonunda D iyagram 22 de gr len rok pozisyonu meydana gel i r.

a b e d e f g h Diyagram 21

'''''-":

TEMEL BLGLER

Yani : Kale lerden b i ri hareket etmise, artk bu Kalen in bu lunduu tarafa rok yapmak hakk kalmaz. (3) Rok esnasnda ah n yol u nu o lutu ran hane (rne i n Beyaz i i n : e1 , f1 , g 1 veya e1 , d 1 , c1 ) , yani as l ( i l k) yer i , g id i lecek yer ve bu ik i yer aras nda bu lunan hane, herhang i b i r rakip ta n "atei" (tehd iti) altnda bu l unmamal d r. D ier b i r deyimle: ah, rak ip b i r tan tehd id i -yan i ki (ah ! ) -alt nda i ken , rok yap lamaz ; eer ah daha ewel , ka defa olursa olsun, sald r kar s nda kalmsa - bunun rok yapma hakkna h ib i r etkis i yoktu r. Ayr ca: Rok s ras nda ahn , rak ip ta n kontro l altnda bu lnan haneye konu lmas imkanszd r - bunu artk b i l iyoruz. Uste l ik , ah "yo lunun" i lk ve son yerler i arasnda bu lunan haneden gemesi -bu hane "ate" alt nda ise- satran kura l l ar taraf ndan yasaklanmtr. Fakat gz nne a l nan hane i in imd i sylenenler, Kal e i le i lg i l i haneler, ve bu meyanda uzun rokta Kale ile b iti i k hane iin geer l i de i l d i r. (4) Kolayca anla lacak b i r art daha var: ah ve rok hamlesine itirak eden Kale aras ndaki hanelerde hibir Fig r (kendinin veya rak ip) bu lunmamal - yan i yol "serbest" (bo) olmal d r. imdi sayd m z artlar daha iy i ayd n latmak amac i le D iyagram 24'te gster i l en konumu gz nne alal m : Bu rada Beyaz byk rok, S iyah da kk rok yapabi l i r. Bu i ki rokun gerekleti ri lmes ine , hem beyaz hem de s iyah Kalel er in "ate" altnda bu l unmas engel olamaz. Fakat Beyazlar k sa rok yapamaz - nk "yolda" bu lunan ara hane rakip Fd3'n hcumu altndad r. S iyahlar i in i se , "yolda'' bu lunan Ab8 yznden, uzun rok o lanakszd r.

Piyon Piyonlarn hareket etmesi ve rak ip talarn al nmas , d ier talardan (yan i : "Fi g rl erden"} o lduka farkl o lduundan, ayrnt l b i r aklama gerekti r i r. F igr lere gre hareketi hayl i s n r l olan Piyon , b u yzden (normal artlarda ! ) en zayf b i reyd i r. D ikkat edel im : Sadece "en zayf" ded ik , " nemsiz" demedik ! Tersine, b u kitapta, Piyonlarn satran partis inde ne kadar neml i b i r rol oynad n s k s k grece iz. Piyonlar yaln z dik doru ltuda ve i l e riye doru b irer hane yrrler. Fakat i lk konumda (ancak i lk konumda ! ) bu lunduklar hanelerden hareket ederken her Piyon , yaln z bir d efaya mahsus olmak zere, i ki hane b i rden i ler leyeb i l i r (D iyagram 25'e bakn z) . Beyaz e2-Piyonu e3'e , isted i i takti rde e4-

[:!W .. m&\,.. .. " .. - __ )i .....;-- :x:--:

. n . ::_....... - .... -.v.v 2

-= c2 -=: 6 :;"' 1 Yrl!-:.: lW1;l1

a b e d e f g h a b e d e l c h Diyagram 25 Diyagram 26

hanesine de g idebi l i r ; nk hal i haz rda ilk konumda ( ik inc i s rada) bu lunmaktad r. g3-Piyonunun art k byle b i r hakk yoktur, z ira daha evvel bu Piyon bir ham le yapmt r (g2 i l k hanesinden g3'e). S iyah Piyonlarda da (bunlar, g id i dorul-

8

tusunu gstermek amac i l e D iyagrama ters olarak konu lm utur) ayn hareketle r yled i r: 7'nci s radaki b7-Piyonu hem b6'ya, hem de b5'e hanesine g ideb i l i r ; i l k hamlesine ba l olmak zere 3 veya 4 hamle yapm olan Pc3 ise ancak bir ad m i ler i (yan i aa ) g ideb i l i r. B i r kez daha syl iye l im ki Piyonlar ancak dey doru ltuda, stunlar boyunca y r rler. Bu ve d ier baz ze l l i kler i yznden btn talar, b i ld i imiz gib i , i ki s n fa ayr lm t r: "Figr ler" (dar an lamda! - , V, K , F ve A) ve Piyonlar ("er ler" ) . Satran mcadelesi i i n olaanst neml i olan farklar ve bunlar n etki leri n i daha derin lemesine an layabi lmek amac ile un lara d ikkat ede l im : A) B i r "Figr" (yani , V , K , K ve A) sadece hamleler sayesinde , tahtann eitl i blgeler ine g ideb i l i r ; kend i aprazlarnda y ryen Fi l ler hari, teki Figrler herhangi bir haneye ulaab i l i r ler. Piyon lar ise asl nda kend i stunlar na hayl i ba l d r (b iraz i l er ide grece imiz g ib i , rakip talarn al nmas esnasnda stun lar s n rl olarak deiebi l i r) . B i r F igr her dorultuda i l e ri ve ger i g ideb i lecei i i n , daima i l k bu lunduu (geld i i ) yere dnebi l i r. Bylece bir Fig rn hamles i , gerekti inde, ge ici olarak sadece yer in in d e iti r i lmes i suretiyle, gerekletiri l eb i l i r. P iyon lar i l e d u rum bambakad r, z i ra bunlar h ib i r zaman k konumuna geri dnemezler (tek ynl "trafi k" ! ) Piyonun h ib i r hamles i geri "al namaz" - yle ki her hamle, poz isyonu n kesi n (kat'T) b i r dei ik l i i anlamna gel i r. B) "Fig rler" in (yani , V, K, F ve A) yry ve rakip talar al tamamen ayn ekil ded i r. Piyon burada da b i r istisna meydana getir ir : Bir doru ltuda yryeb i l i rken , ancak baka bir doru ltuda a lab i l ir. Bu genel aklamalardan son ra Piyonlarn d ier ze l l ik ler ine geel im . lk nce rakip talarn a l nmas n gz nne alal m (D iyagram 26) . Bu D iyagramda P iyonlarn hem y rmes i , hem de ta almas , ematik olarak gsteri lm itir. e4-Piyonu e5-hanesine g ideb i l i r, fakat orada b i r rakip ta o lsa i d i , bunu a l amazd . Yukar da da sylendi i g ib i , P iyonlar dey doru ltuda ancak y ryebi l i r ler. D iyagramda ayrca d5 ve f5 haneleri oklarla Pe4'e ba l d r. Bu haneler bo olsa i d i , biz im Pe4 oraya g idemezdi . Fakat bu ik i hanede b i rer rakip Figr (=Ta ! , nk Piyon i in ayn ey geerl id i r ! ) bu lunmaktadr. Ve e4-hanes i ndeki beyaz Piyon hem d5-tek i S iyah Kaley i , hem de f5-hanesindeki siyah At a lab i l ir. Ancak, deer l i okuyucumuz , i bunun la da b itmez . . . Piyonlarn rakip Piyonlar tarafndan al nmas i l e i l g i l i zel b i r ku ral daha vard r ; o da

"Geerken" a lma ku ra l . Deni leb i l i r ki bu tarz Piyonlarn "zel" bir i id i r: Ancak bir Piyon "geerken" a lab i l i r ve ancak bir Piyon bu eki lde tahtadan ka ld r l abi l i r ! . .

(1) (2)

Diyagram 27

(3)

b d l g h

Diyagram 28

TEMEL BLGLER

l k nce una d ikkati ekmek yerinde o lur ki , ancak i l k konumundan iki hane i ler leyen Piyonlar "geerken" al nab i l i r. Bt n eylem Diyagram 27'de ematik olarak gster i lmiti r. Beyazn a-Piyonu i le hamlesi ve Siyahn yan t aa daki evr imler i iermekted i r : ( 1 ) i le iaretlenmi D iyagramda hamle sras Beyaz n 'd r. O da a2-Piyonu i le a4-hanesine gider - D iyagram (2) ye bak n z. S iyah lar imdi -sterlerse ! a4 P iyonunu , sanki bu Piyon ancak a3'e gitm i g i b i kabu l ederek alab i l i r. Sonu olarak D iyagram (3) t e gr len konum meydana gel i r. Hemen unu bel i rte l im k i S iyah bu Piyonu almaa kes in l ik le zorun lu de i ld i r. Fakat u da var k i geerken a lma .. hakkndan ancak yant olarak, yan i hemen yararlanabi l i r (Orne im izde, Beyaz a2-Piyonunu a4-hanesine s rdkten hemen sonra : bu anda S iyah baka b i r hamle yaparsa, a4-Piyonunu alma hakkn kaybeder) . Diyagram 28'de , yine emati k olarak, d7 siyah Piyonu i l e yaplacak hamde ( d5 hanesi ne) ve Beyazn bun u hemen ("geerken") alabi lecei gster i lm iti r. ok neml i o lan bu ku ral n iyice b i l inmesi gerek i r. unu da eklemek faydal o lur ki , btn lkelerdek i satran lar ok defa bu al tarz i in Franszca "en passant" (=geerken, Syleyi: anpasan) deyim ini kul lan rlar.

Piyon la rm de i im kura h Oyun esnas nda Piyonun kuvvetin i arttran baz zel hal ler vard r. Byle hal lerden b i r in i art k grdk bi le - D iyagram 25'e baknz: Bu konumda beyaz e4-Piyonu i ki rak ip Figre ayn anda sald rmaktad r. Baka faktrler yoksa, hcum eden bu P iyon ( i l erde greceim iz g ibi ok daha kuvvetl i olan) d5 ve f5 haneleri nde bu lunan ik i siyah Fig rden bir i n i kazanr. ifte hcum ( ve Piyon hal i nde " atal " ) den i len byle b i r saldr i l e i lerde ok kar laaca z. Fakat bu zel hal l erden en neml is i - Piyonu n bir Figre deiim kuralma tab i o lmasd r. Buraya kadar Piyonlar n hareketi hakk nda rendi kler imize bal o lmak zere , yle b i r soru ortaya kmaktad r : Pekala, fakat herhang i b i r Piyon sonuncu (Beyazlar i in 8' inci , Siyah lar i in 1 .' inci) s raya, d ier b i r deyile tahtann b r tarafna gel ince -ne olacak?! Art k yol kalmad ki . . . Piyon her hamle i le (hem i lerlerken , hem de rakip talar vururken) bir s ra kadar i l e rl ed i i i in , en ok 6 hamle sonunda bu yolu kateder; i l k haml eyi ik i hane l i k yaparsa, 5 hamlede tahtann b r yan na u la r. Fakat imd i ne yapacak? ! B i ld i imiz g ib i , Piyonun ancak nnde bu lunan haneye tes iri var; fakat ters ynde , yan i geri g itme hakk yoktur. Demek ki son s raya ulaan bir Piyon tam anlamyla salt (mutlak) bir isiz l ie mahkOm olacakt r. te , Satran ynet-mel i i byle acnacak b i r d u ruma den Piyon i i n -bir nev i "happy end" olmak zere ! ek bir atama veri r: Son s raya u laan Piyonlar, buraya ge ld i i anda otomatik (zorun lu) olarak eki l ler in i d eitirerek herhang i b i r Fig re (e lbette, ah hari ! ) dn rler. te bu , Piyonun Figre deiim kura l d r. D ikkat ede l im : Son cmlede "herhangi" szc var ; d ier b i r deyimle , oyuncunun seim ine ba l olmak zere bu V , K, F veya A olab i l i r. Ve bu meyanda tahtadan halihaz rda bu lunan Fig rlerin says i l e b i r i lg is i yoktur ; yl ece, rne in , 2 , 3 v.s. Vezi r, 3 , 4 At v.s . ortaya kab i l i r. Oyle ki , Satran tar ih inde be ve hatta alt ( ! ! ) Vezir i l e oynanm ik i parti b i l inmekted i r. B i r kez daha tek rarl yal m : "Dnme" kural na tabi b i r Piyon , kend i ordusundaki eitl i

9

Fig rler in saysna ba l kalmaks z n , oyuncunun seti i bir Fig re dneb i l i r. Bylece, elbette, teor ik olarak tahtada i l k konumda ( Diyagram 8) mevcut olan Figr lerden he r b i ri ne ek olarak ayn cinsten 8 yen i Fig r meydana ge leb i l i r ; yani bi r oyuncu byle "fantastik" dnm ler yapsayd , tahtada (1 +8)=9 Vezi r, (2+8)=1 O Kale, veya 1 O F i l , veyahut 1 O At gr leb i l i rd i ! Fakat pratikte byle hal ler, elbette, "prati k olarak" olanakszd r. Olsa, olsa b i r tarafta -o da hayl i nad i r ! -2-3 Vez i r veya 3 At gr leb i l i r. B i r d e una d e inmek yer i nde o l.u r k i , b i r P iyonu n "dnmesi" sayes inde meydana ge len yen i b i r F ig r faaliyete hemen geemez ; d ier b i r deyile , Dnme eyleminden sonra hamlesras raklb lndlr. nceled i im iz konu ile i l g i l i o larak unu .sylemek yer inde olu r: Dei im kural n n uygu lanmasnda Piyonun , satran oyununda en kuvvetli Fig r olan Vezire dnmesin in daima elver i l i o laca hatra ge leb i l i r. Oysa aa dak i rneklerde grece imiz g ib i ,bu d n, eylem anndaki konuma bal olmak zere, he r zaman doru de i l d i r. ok basit b i r rnek 29 ve 30 numaral D iyagramlarda gster i lm itir. eki l 29'da her ey hamle s ras na ba l d r. Hamle s ras

: 1l- l\ w .&'-l::::, ... ,e ... ,.. ... "i- -.JIL .. ,:-: ..

a b e d e f g h Diyagram 29

b c d ' g h Diyagram 30 Beyazlarn ise, onlar el-Piyonunu e8-hanesine s rp , Vezir i al rlar; ve bu hamle sayesinde siyah ah , kolayca grld g ib i , mat ederler: nk siyah ah, kend i Piyonlar yznden, ne doru g idemez; serbest olan f8 ve h8- haneler i ise yeni beyaz Vezir in kontro l altndad r. Hamle s ras S iyahlarn ise, onlar (Ve? i le c1 -hanes ine g iderek) bir hamlede mat ederler. imd i i se 29 n umaral D iyag ram daki kon umu hafife de iti re l im : g7-Piyonunu g6-hanes ine koyal m (Diyagram 30'a baknz). imd i d urum de iti : Hamle s ras Siyahlarn ise, onlar yine Vezir le c1 -hanesine g iderek mat verir ler ; fakat hamle s ras Beyazlarn o lduu takti rde, onlar Piyon la e8'e g i d i p Vez i r i a l r lar - ve bu ham le "ki" ("ah" ! ) i l e yap ld ndan, S iyahlar ate alt nda bu lunan ah i le yan tlamak zorunda kal rlar. Bu g ibi hal lerde "Siyah larn son hamle i le b i r "tempo" kazand " sylen i r. Fakat Siyahlarn rok pozisyonunda imdi g7 g ib i bir "k kap s" var - ve ah art k oradan kaabi l i r, yan i g7-ye g ideb i l i r. [Almanlar buna "hava de l i i " (menfezi) anlamna gelen "Luftloch" derler. ] Ve parti devam eder. imdi aklaman n son safhasn ge iyoruz: D iye l im k i 30 numaral D iyagramda siyah ah g8-hanesf nde de i l , g7-de bu lunmaktad r. lk bakta Beyazlarn durumu mits izd i r ; z ira hamle s ras onlar n o lduu halde de, ku rtar c "tempo" -hamle e8-hanesine g iderler, fakat Vez i r yer ine ok daha zayf o lan At a l r lar ! . . Ancak imdi b u hamle b i r ifte hcum ("At beyne l i " ) ieri r: nk bu hamle i l e At hem aha, hem de Vezire hcum eder. Elbette S iyahlar ahla kamak zorundad r lar - fakat yer inde kalan Vez i r Atn kurban

TEMEL BLGLER

o lur. (Byle " kombine" bi r hcum u ancak At gerekleti rebi l i r - D iyagram 1 8' e a i t aklamalar i l e de karlat r n z; Almanca "Vezir" i in , "han mefend i" anlamna gelen "Dame" deyim i ku l lan ld i i n , A lmanlar ah v e "Dame"ye ynelti len beynel in bu zel hal i ne " Fami l ienschach" = "ai le kii" de derler) . Vezir i a ld ktan sonra, Beyazlar b i r Figr faz lasyla partiyi kolayca kazanr lar. Eylemin "mekan izmas" bakm ndan imdi incel ed i im iz konuma benzer, o lduka i lg in bir rnek D iyagram 31 'de temsi l edi lm itir. Bu rada da herey ham le srasna ba l d r; yle ki sra Siyah larn ise , onlar Kb4 i l e h4-hanesine g id ip , hemen beyaz ah mat eder ler. Fakat sra Beyazlarn ise, onlar -tpk nceki rnekte o lduu g ibi- f7 Piyonu i le f8-hanesine g iderek Vezir i dei l , At al r lar; ve bu da ayn zamanda ki ve mat o lu r.

a b e d e t g h a b e d e f g h Diyagram 31 Diyagram 32

Bu konunun son unda , P iyon hareketl e r indeki eitl i o lanaklar y ine ksaca tekrarl ya l m (32 numaral D iyagrama bakn z) . Beyaz Piyonlar gz nne alal m . b2-Piyonunun olana var: bu Piyon b3'e g idebi l i r : veya i ki hane i l eri g ideb i l i r - ve bu halde Siyah lar da onu "geerken" kural na gre alab i l i r ; ve n ihayet c3-hanesi ndeki Fi l i vurab i l i r. Siyahlara gel i nce; a4-Piyonu sadece bir ad m i ler i g idebi l i r ; Piyon d7 ise, i l k konumda bu l unduu i i n , ya b i r ya da i ki ad m yapab i l i r - ve bu son halde Beyaz onu "en passant" kural na gre alab i l i r. e2-Piyonunun da ok o lana var: e1 -hanesine gitti i vakit drt Fig rden b ir in i semek zorundad r (4 olanak) , ayn eki lde F i l i a ld ktan sonra da 4 olana var - toplam olarak demek ki 8 farkl hamle yapabi l i r. Ve , n ihayet, f6-Piyonu (Diyagram 26 i l e kar latr n z) hamleden bi r in i seebi l i r: B i r hane i ler lemek ( nk artk i l k konumda de i ld i r) , veya ik i siyah tatan bi r in i almak .

Hcum ve koruma Bir Figr, rak ib in bundan sonraki hamle i l e alab i lecei yerde bu lunuY.rsa, b u Fig r hcuma uram veya teh l ikeded i r den i l i r. Orne in , D iyagram 33'te , s iyah At teh l i keded i r, nk beyaz Kd2 ona "sal d r yor"; d i er bir d ey i le : Hamle

b e d e f g h

Diyagram 33 b e d e f g h

Diyagram 34

Beyazlar n olsa id i , Kale i le At alabi l i rd i . Hcuma uram o lan bir F igr kendi Figr ler inden b i r veya birka tarafndan kontrol edi len bir hanede bu l unuyorsa, bu Fig r korunmutur deni l ir. Bylece, rne in , gz nne al nan konumda siyah Fe7 hem kend i ah , hem de siyah Kb7 tarafndan korunmaktad r. B u son halde kar l k l bir hcum vard r : Beyaz Fi l h4, s iyah Fe7'ye hcum etti i halde , siyah Fi l de beyaz Fi l i tehdit etmekted i r.

Saha kar hcu m ve savunma eitl i Fig r v e Piyon lara kar yap lan hcumlar arasnda en neml is i , kolayca anla lab i l ecei gibi , "ki" veya "ah! " i le ad landr lan aha hcumdur. nk , b i ld i imiz gibi , ah n ''kazan lmas" -yani mat ed i lmesi i le- parti zaten mat eden tatn zaferi i le biter. Kaideler i bi lmeyen zayf oyuncu lar aha hucum ederken bazen uyarmak amacy la "ki" d er ler. E.ski?en kalma bu adet kes in o larak zorun lu o lmayp , azok cdd musabakalarda h i ku l lan lmamaktad r. Elbette, ah teh l i kede i k.e onu itina l b i r eki lde korumak arttr. Kie kar ne gb savunma olanaklar var? - bunu ilk nce, D iyagram 34'te gsteri len ok basit b i r rnek yard myla a klamaya al al m . Hamle , elbette, Beyazlar nd r; ve hemen anl l r ki S iyah lar son ham ley i Kale i le yapp , "ki" d urumunu meydana geti rmi lerd ir. En basit (ve bu pozisyonda ayn zamanda en iyi) savunma - "ki"ten , yani hcum eden Kalenin etkis inden ah la "kamak"t r; bunun iin emrinde 3'nc ve S' i nci s ralardaki 4 hane vard r: c3 , d3, c5 ve d5. Bundan baka Beyazlar hcum eder. Kaleyi alabi l i r ler. Ve n ihayet Vezi r le e4-hanesine g iderek, Kalen in sald r s n kesebi l i r ler. Ancak bu son iki usu l bu rnekte hi de iyi dei ld ir, nk Kaleyi alan Vezir i siyah ah alab i l i r - ve bu kr man n sonucu o larak Beyazlar Kaleye kar ok daha kymetl i olan bir Figr verm i o lu rlar. Ancak savunma o lanaklar doru anlat lmtr.

1 0

b e d e t g h Diyagram 35

8 t * "\w< *" .... -:-i'" " .. :;;o"'-.::-''":''

b e d e f g h Diyagram 36

imdi D iyagram 35'i gz nne alal m . Tpk nceki rnekte o lduu g ib i , bu rada da Beyazlar 1 ) ah la Fh4'n hcumundan kaabi l i r ler, 2) Sald ran Fi l i Atla alabi l i r ler, ve 3) g2-Piyonunu g3-hanesine s rp , h4-g3-f3-e1 "hcum hattn" kesebi l i r ler. Ve burada 2) ve 3) numaral savunma o lanaklar madd i zarara yol amaz. Gzden geird i im iz bu son ik i rnekten anla l r ki , aha ynelti l en bir hcum i in gene l l ikle farkl savunma olana vard r (bi raz sonra grece im iz g ibi bu genel hal i n neml i b i r istisnas var - "ifte ki"e a i t aklamalara baknz) : A) ah i le baka, rak ip talar tarafndan kontrol ed i lmeyen hanelere gitmek (yan i : Rakip "ateinden" kamak) .

TEMEL BLGLER

B) aha hcum eden (yan i "ki" d u rumu yaratan) ta ortadan kald rmak; ve n ihayet, C) Kendi Fig r lerinden b i rin in araya konu lmas sayesinde sald ran tan etki hattn kesmek. Ancak bu son imkan '. kolayca anla laca g ib i , b ir At veya bir Piyon hcumunda geerl i de i ld i r: At hal inde - bu tan "k r k" hamle ekl i sayesinde (etki "hatt" yok ki ! ) , Piyon hal i nde ise - hcum eden Piyon i le ah ah arasnda "ara" bi r hanenin mevcut olmasndan t r. Bu . ynte!llden . hibir i "ki" tehd id in i kar lamak i in geerl olmad g takd rde , ah mat olm u demektir. Bu f rsatta bir kez daha hat rlata l m ki o anda part i bitmi say l r - yani ah h ibir zaman gerekten a l nmamaktad r.

'

Ak ki . ifte ki .

"Ki" hcumunda, yani rak ip aha ynelti len sald r da i lg in ve prati k partide neml i b i r rol oynayan keyfiyet udur ki , ki sadece son oamlede oynanan tala de i l , baka tal arla d a yap l ab i l ir. Orne in , D iyagram 36'da gster i len konumu gz ne alal m. Burada siyah a8 ve beyaz Fg2 ayn hatta (byuk aprazda) bu l unmaktad r ; fakat bu "potansiyel" ate hatt beyaz Ad5 tarafndan kes i lmektedir. imdi d5-hanesindeki bu Atn bir hamle yapt n varsayal m . Kolayca gr ld gibi , bu hamle son ucu ik i hasmn bu lunduu aprazn kesi lmesi hal i ortadan kalkm o lup , beyaz Fi l siyah aha sald rmaktad r. Bu eki lde meydana geti r i l en kie " ak kl" deni l i r. B uraya kadar anlat lanlar fazla karma k dei ld i r ; b ir defa daha tekrarlayal m : Ad5' i n herhang i bir hamlesi a k ki ded i imiz duruma gt r r. Bunun la beraber, bu g ibi konum larda "ate tatt n " aan tan (rne. imizde: Atn ) gitti i hanenin seim i de neml i b ir ro l oynar. i lk nce beyaz Atn b4 , c3 , e3 , e7 , f4 , f6 hanelerinden bir ine giti i n i farzedel im . Bu normal , "baya" d iyebi lece im iz b i r kiti r ; At, c3, b4, e3, f4 , f6 haneler inden herhangi b ir ine g iderse, b undan nceki "aha kar hcum ve savunma" maddesinde grdmz gibi savunma olur: .A) Siyah ah n a? ve b8 karelerine kamas , B) Fg2'n in Kg? le al nmas , ve C) Kg? i l e b7- hanesine g iderek beyaz Fil in etkis in in kes i lmes i . Ad5' i n e7- hanesine g itmesinden sonra, geriye bu o lanaklardan sadece ikisi kalmakta, z i ra Atn e7-hanesine gitmesinden sonra Kg? iin b?'ye olan yol (Tinci sra) kesi lmekted i r. As l i lg in du rum , beyaz Ad5' in b6 veya c7 haneler inden bir ine g itmesinden sonra meydana ge lmekted i r. Bu hamlelerden sonra hem Fg2 ve hem de At siyah aha ayn zamanda hcum ederler! Byle, i ki Figr i le, yani ik i taraftan yap lan hcuma " ifte ki" den i l i r. Yukarda syled iimiz gibi , b u da asl nda b i r ak kiti r ; yle ki onu

farkl b ir yntem de i l , ak kiin ze l b i r hal i olarak kabu l et-

b e d e f g h b e d e f g h Diyagram 37 Diyag ram 38

1 1

mek daha doru o l u r. Hemen unu syleyel im ki ifte ki satranta en kuvvetl i si lah lardan bi r i ol u p , hatta "en korkuncu" say lab i l i r. Bunu birka rnekle aklamaya alal m . f "a k" ve ifte k i arasndaki en neml i fark gstermek !n , 37 ve 38 numaral Diyagram lar gzden geire l im . D yawam 37'de hamle sras Bey?zlarn olduundan, on lar Fa4 le 7 far.l hle yapabi l i r!e'. i l k nce "baya" ak kii ele al.al m . (Ornegn Beyazlar, F l le b3-hanesine g iderek hem K2 le aha, hem de Fb3 i le Vezire hcum eder; bu "ifte uum" sonucu Kaleye kar Vez i ri kazan r. nk Fil in gz oune . al nan hamles inden sonra Siyah lar Vezirl e a5-hanesne g derek ah savunabi l i r ler (en iyi olanak ! ) ; ve imdi B.eylar ? teki s iyah Vezir i alab i l i rler. Veya s iyah Fd1 ' i a l p , k dyeb l r ler ; ancak bu halde Siyah lar beyaz Kaley i alacaklard r - Beyazlar iin h i de elveril i b i r eylem de i ld i r. Oysa ift .ki iyid i r. (D iyagram 38'e bakn z) : Bu durumda tam bi r Vezr -buna kar hi- b i r Fig r vermeden - bedavadan kazan r ! .. Gerekten , varyal m ki S iyah lar bu sald rya are olarak hucum eden Fc6 y almak istesin l er; hemen gr l r ki bu savunma geerl i de i ld i r, nk ah Ka2'n in tehdid i a lt nda kal r ! Elbette tamamen benzer b i r durum s iyah Vezir in beyaz a2-Kalesin i ald ktan sonra ortaya kar: Bu sfr bir lmcl dman c6'da kal r. Hemen anla l r ki bu gb durumlarda, yani : ifte kii ieren konumlarda sald rya ugrayan taraf ahla b i r hamle yapmak zorundad r. Yan i d ier b i r deyile: ifte kite ah la kamaktan baka b i r alter

a b e d e t g h Diyagram 39

natif yoktur!

b e d e f g h Diyagram 40

s.atrn m.cadelesine ok eml i bir rol oynayan ifte kie at brka ornek daha nceleyel m . 39 numara l Oiyagramdaki konum bundan nceki rnee ok benzer ; fakat burada d rum Siyah lar iin daha fenad r : Beyaz Fh2 s iyah aha hucum ederse, yani e5-hanesine g iderse, bu "ifte ki" ayn zamada. mat o lur ! nk siyah ah n kaacak yeri , b ir tek han.s ble yoktur: g7 ve h7 haneleri Beyaz Figr ler in kontrolu altnda, 9_8 hesi. ?e . ke_ndi F igr ile igal edi lm i du:udd r. Dger ogretc b r ornek D iyagram 40 ta temsi l ed lmtr : Kale 1 4 ( ! ) hamle aras nda se im yap labi l i r ve bunlar n hepsi "ak" kilerd i r ; ste l i k c8 hanesine g iderse -mat o lur (ifte ki ! ) .

Pat s.atran partisin in .. m i le nas l bitir i leb i lece ini bundan ncek maddelerde gorduk. Ancak bu mat zafer ine her zaman eii lez. Bu g ibi hal lerd e parti beraberl ik le biter; ve biz ?md bu sonuca gt ren konum ve artlar inceleyeceiz. i lk olarak Diyagram 41 de gster i len konumu gz nne alal m. Sayn okuyucumuz una d ikkat etme l id i r ki biz bu son cmlede "Diyagram 41 de gsteri len basit", hatta "ok

TEMEL BLGLER

basit konu m" d emed i k. nk i l e rdeki BLMLERDE grece imiz g ib i , g ene l l ikle uzun bir mcadeleden sonra meydana gelen , aha kar ah+Piyon oyunson lar ( "Piyon f lnan b i rok ince l ik ler iermekted i r. Fakat imdi ele alaca m z, s iyah Piyonun art k sondan bir evvelki s rada bu lunduu konumun kk bir anal izini yapmak hi de zor de i ld ir. Kst r lm beyaz ahn , kolayca gr ld g ib i , h ibir hamlesi kalmamt r. Tahtada baka beyaz ta da kalmamt r ; yan i Beyazlar n yapacak h ibir hamlesi yoktur. ite: Hamle s ras kend is ine ait olan tarafn -ah ki altnda bu lunmamak art i le- h ibir hamle yapamayacak du rumda olduu halde " pat" den i r. Satran kurallar na gre pat

a b e d e t g h a b e d e f g h

Diyagram 41 .Diyagram 42 hal inde i ki taraf bera bere ka lm say l r. Asl nda isted i im iz i yaptk, pat' n ne olduunu a kladk. Fakat f rsattan yararlanarak, b i r rnek yard m yla neml i bir kavram daha ince leye l i m . B unun i in varsayal m ki Diyagramdaki kon umda hamle s ras Siyahlarn olsun. On lar, elbette, ah i le ya c3, ya da e-hanesine g ideceklerd i r - d ier hamle i l e d2 Piyonunu hemen kaybederler. ah n bu ik i hamlesi aras nda hibir fark yoktur, nk durum "s imetrikti r" ; yan i partin in devam her ik i tarafta da prati k olarak ayn olacaktr. Diye l im ki s iyah ah e3-hanesine g itmi olsun. Bu hamleden onra Beyazlarn sadece b i r hamlesi var: ahla c2-ye gitmek. ite buradaki artlar hakknda satran yay nlarnda " Beyazlar zugzwang 'dad r" den i l i r. Bu deyimle gz nne alnan rnekte i l k defa kar l yoruz; fakat i lerde -zel l ik le oyun sonlar n i nceled i im iz K IS IMLAR'da- "zugzwang" kavramna ok s k rastlayal . "Zugzwang" dey imi btn satran Dnyasnda, yani t,-eitl i d i l lerdeki yaynlarda da kul lan l r. (Almancadan al nm b i r dey im o lup , "tsugzwang" okunu r) . "Zug" Almanca "hamle" , "zwang" ise - zorun luk ; yani "zugzwang" kel imesi " hamle yapma zorun luu" anlamna gel i r. Son pozisyonda, yan i beyaz ah c2-hanesine g itmek zorunda ka ld ktan sonra ( nk satran partisinde hamleler in s ras zorun l ud u r! ) , S iyahlar partiyi kolayca kazanrlar: Bunun i in ah i le e2-hanesine gitmek yeterl id i r ; bu hamleden sonra d2-Piyonunun dnt r lmesine kar h ibir are kalmamtr. Oysa yeni bir Vezir al nd ktan sonra, i lerde grece im iz g ib i , S iyah lar b irka hamlede mat verebi l i r ler.

kinci rnek o larak 42 n umaral D iyagramda gsteri lmi olan durumu gz nne alal m . Tahtada S iyahlarn 4 ta vard r, fakat yine, satran ku ral lar na gre yapabi lecei bir hamle yoktur. yle ki s iyah ah n nnde bu lunan yegane bo h7-hanesi , beyaz ah tarafndan kontrol ed i lmekte , Fg8 beyaz Ka8 tarafndan "ba lanm " (yani "amazda") , keza Ag7 de beyaz Vezi r in yznden amazda ve , n ihayet, a2-Piyonu, a1 -hanesi beyaz Vezir tarafndan igal ed i lm i old uundan hamle yapamamaktad r. Demek k i d urum "patt r" ve parti -

a b e d e f g h b o d e l g h Diyagram 43 Diyagram 44

hamle sras S iyah larn o lduu taktirde ! - beraberl i ktir. nc rnek D iyagram 43'te gster i lmitir. Bu rada siyah Atn ve Piyonlarn konumlar i lg inti r: S iyah Piyonlar, beyaz Piyonlar tarafndan bloke ed i lmitir; satran d i l inde ku llan lan bu deyim "hareketsiz hale geti r i lmiti r" anlamna gel i r. Ve bu i ki ( bloke ed i lmi) Piyon yznden , kede bu lunan siyah At, normal artlar alt nda emrinde olan b6 ve c7-haneleri ne g idemez. Demek ki Siyah lar n h ibir hamlesi kalmamt r - beraberl ik.

Son rnek 44 numaral D iyagramda temsi l edi lmit ir. D i kkat edi lecek noktalar: Af8 ve Pf7 "amazdad r". d-stunundaki siyah "dub le" p iyonlar "b loke" ed i lmi say lmaktad r ; bunlar d5-hanesin i geici olarak igal eden beyaz Fil tarafndan hareketsiz hale getir i lmit ir.

1 2

Da im i K i 45 numaral D iyagramda berabere kalman n d i kkate deer bir o lana daha gsteri lmit ir. Kuwetler bakm ndan S iyahlarn a k bir stnl vard r. B u demektir ki , partin in devamnda "olaanst" birey meydana gelmedi i takti rde, S iyahlar ok kolay bir eki lde kazanacaklard r. Fakat, ite, Beyazlar' n bu ze l konumda byle "b i r ey" var! . . on lar i l k olarak Ae8 i l e c7-hanesine g id i p "k i" der ler. S iyah larn (kendi i k i Figr yznden) sadece bir hamleler i var: ahla b8'e g itmek. imd i Beyazlar ne yapsn lar? - Yegane mit yerine aha sald r ya devam etmektir: Beyaz At a6-hanesine g id i p yine ki der. S iyah ah n bu konumda da tek hamlesi vardr : ahla geri dnmek. (Bu sefer ah n hareket serbestisi kendi ta ve , stel ik , beyaz At n el-hanes in i de kontrol etmesi yznden sn rlanm t r. Fakat imdi Beyazlar At i le a6-c7a6-c7 v.s. "sarka" hareketin i tekrarlayabi l i r ler ; ve Siyah lar buna kar h ib ir ey yapamazlar. Hamleleri tekrarlamak zorundad rlar. Beyazlar i in de ayn eyi syleyebi l i riz: Satran kural lar na gre de i l , fakat mant ksal o la rak. nk , yukar da syled i imiz g ib i , aksi takti rde partiyi kaybetmeye mahkm-

a b e d e f g h Diyagram 45

b e d e f g h

Diyagram 46

TEMEL BLGLER

d ur. Elbette on lar da hamlele,rin i tekrarlayacakt r ! B u eyleme da imi (srekl i ) kl deni l i r. i te bu g i bi hal lerde de oyuna dva.m etmen in anlam kalmayacandan, part i berabere b tm say l r. Diyagram 46'da bir rnek daha gsteri lm iti r. Siyah ah n d urumu ok kriti ktir, nk Beyazlar bundan sonraki hamlede Vezi r i le b7'ye (veya a8'e) g id ip mat etmekle tehdit ederler. B u na kar Siyah lar n sadece bir savunma olana var, o da daimi ki vermek, yan i s rekl i olarak Vezir le e l ve h4-haneleri aras nda sarka hareketi gerekleti rmekti r ; nk bu takti rde Beyazlarn da ancak ahla g1 -h2-g1 -h2 v.s . hareketi kalr.

Beraber l i k ha l l er i Yukarda inceled i imiz g ib i , pat ve daimi ki hal l er inde parti beraer itmi say l r. B unlar ve, ayrca, satran kurallar n da gaz onune alarak un lar syleyebi l i riz:

1 . Taraflard_an .b ir i pat olduu vakit, parti ("otomatik olarak") berabere btm say l r. Bu d urum, grdmz g ib i , partnrlerden b i rin in "hane yapma vazifesin i " g erekleti rmed ii vakit meydana ge lmektedi r. 2 . k i rak ip devaml o larak ayn hamle ler i tekrarlamak zorunda olduu vakit de parti beraberl iktir. Biz byle bir hal grdk "daimi kif. Fakat bu rada unu da bel i rtmek yer inde o l u r k i , kural lara gore, genel olarak , herhang i (rne in , " ki" i le i lg is i o mayn) hamlelerden sonra da parti bu artlarda berabere b iter. Ustel ik, bunun i in parti esnasnda ayn konumun d efa meydana gelmesi (ve bu meyanda haml e s ras n n ayn tarafta o lmas) yeterl id i r. Ancak bu son halde beraberl i i isteyen taraf "reklamasyon" yapmal ve partid e yap lan hamlelerin kaydna gre bunu ispatlayabi lmel id i r.

NOT Burada unu bel irte l im ki, tu rnuvada partnrl er b irok defa aralarnda an laarak beraber l i i kabu l ederl er. rne in , rakip lerin he r b irinde b i rer Kale ve ayn kanatta, ste l ik ahlar tarafndan iyice korunmu birer Piyon kalm sa (D iyagram 47'ye bakn z) , byle bir parti ancak ok a r bir hata sonucu kaybedi lebi l i r. Oysa bunu azok tecrbeli b i r oyuncudan beklemek (ki turnuvalarda oynayan satran lar zaten byled ir) tamamen basitlemi olan bu du rumda anlamszd r. Bak b ir rei gz nne alal m : Tahtadaki d urum hayli kar ktr, h er k tarafn da kar l kl anslar vard r ; partin in neticesi pek a k de i ld ir. Buna kar l k partnrler in tu rnuvadaki "du rumu" bel l id i r. Parti , turnuvan n son gnnde oynamaktad r. Ve bu parti berabere b i te rse , partn rl erden b i r i b i r inc i l i k

d ln garanti lemj olacak, br i se bu takti rde nc lk d ln alacaktr. Ustel ik , a ld p uan du rumu yled i r ki , bu

a b c d 1 g h Diyagram 47

a b e d e f g h

Diyagram 48

1 3

partiy i_ kazaa, yan i parti i in 1 /2 puan (be raberl i i n kar l g ! ) deg l , tam 1 puan (kazanc n kar l ! ) alsa b i le iki nci d urumdaki oyuncuyu yakalayamaz. Bu artlarda her i k partnr i in de oynamann en ufak bir anlam yoktu r. Ve bu g i b i ha l l e rde partnr ler b i rka hamle yapt ktan sonra beraberl i k i in anla rlar. Ve bylece k imi zaman 5-6 hamlel ik parti ler grmek mmkndr. B i r zaman lar (baz turnuvalarda) 30 hamleden nce beraber l ik i in an lamak yasakt fakat bu sefer de partnrler parti balamadan nce anlama yap p , birb ir ine "zarar vermeden" 30 hamle yaparlard . 3. Ayr ca, baz parti leri n , oyun esnasndaki k r malar yznde_n taht_ada klan kuwetler b i r mat vermek i in yeterl i olmad g takt rde yne berabere b itti i say l r. En basit rnek olarak bir partnrn ah ve Fil i , b r partnrn ise sadece ah kald n farzedel im (buna "p lak ah" da den i l i r ) . Bu taktirde, tahtada sadece byle kuvvetler kald anda , partiyi hemen kesme. zo-u.u.u vard r. Bunu dha iyi an lamak i in , Diyagram 48 goz onune alal m. Ancak yice d ikkat edelim : Bu konma s iyh ah pla.k e i ld i r - nk al-hanesinde ayrca b r syah Pyon vardr. l lg n olan udur ki , bu yard mc yararl _o lmayp, s iah ah n lmne de neden o lur ! - G erekten, D yagramdak konumda beyaz ah bu lunduu c6-hanesinden c?'ye g iderse, byk aprazda onun arkasnda bu lunan beyaz Fil i n "a k" kii ayn zamanda mat o lur. Oysa bu Piyonu tahadan kald racak ?l rsak (yani pozisyon , Beyazlar c6, Fe4 ; S yah lar: a8 ekl n al rsa) , beyaz ahn ayn hcumu yapmas hal inde "plak" ah a7-hanesinden kaabi l i r. D ikkat edel im : Siyah ah kede en e lverisiz, hareket serbestisi bakm ndan en skk durumda bu lunmaktad r. Bu radan aka gr l r ki bu s n r l kuvvetlerle tahtada mat du rumunu kurmak olanaks zd r. Ayn ey Beyaz n Fi l yerine At o ldu u vakit de geerl id i r. Ve daha kuvvetl i o lan taraf partiye devam etmek isterse b i l e , partn r tu rnuva hakem in i a rarak "problemi" hemen zebi l ir. nk hakem partiyi hemen keserek, berabere bitmi o lduu kararn verir ve tu r-

b e d e f g h

Diyagram 49 nuva Tablosuna iaretler. .im! arat rmalr m za devm ed ip , 49 numaral D iyagrama br goz atalm . D yagram 48 dekine ok benzeyen bu konumdan anla l r ki her iki tarafn da (ahtan baka) birer Fi l i ?l duu akti rde mat olanak l d r. Ancak sadece bu talar eren b r. konum hakkda .fazla ey sylenemez. Gerekten de, bu tpten herhang b r konumu e le alal m , rnein: Beyazlar -c3, Fb1 ; Siyah lar - hB, Fa1 . Bu d urumdan 49 numaral D iyagramdaki g ibi yegane mmkn olan mat ekl in i mey?ana geirek.! i ki trafn da ok s k " ibir l i i"ni grekt r r !_: Y , _ l k one s yah ah beyaz hanel i keye g decek .(ornegm zde a8 e, fakat h1 -hanesi de o lur ) , ondan sonra s yah F l - beyaz kuvvetler, D iyagramda gsteri len hanelere yerleti kten sonra- a? hanesine g idecek ve Beyazlar,

TEMEL BLGLER

48 numaral rnekten b i ld i im iz g ib i , ah n c7-hanesine g itmesiyle ak k i ve mat edecekl er. Hepsi dorudu r, fakat bu elbette hayalden baka bir ey de i ld i r. S iyahlar bu "ibir l i in i11 ne d iye yapsn? ! Sadece ahla b i le h ib ir hamle yapmazlarsa, Beyazlar, siyah hanel i h8-kesinde kalacak s iyah aha, yaln zca beyaz hanel i aprazlarda hareket eden Fil i l e h ibir ey yapamazlar. Fakat bu sefer S iyah lar hakemi a r rl arsa , ikayet net icesiz ka l r ! nk , bakars n , S iyah lar h8-hanesinde kalmak g i b i e n basit b i r yntemi unutup , a8'e g iderler, ondan sonra Fi l i a7-hanes ine gt rrler v.s . Deerl i okuyucumuz hak l o larak "Byle ey o lur mu? ! " d iye sorabi l i r. Biz de ayn f ik irdeyiz - fakat. . . "teorik o larak" o lab i l ir. Ve bu da tzel (hukuki) b i r karar i in yeterl id i r. Hakem partiyi kesemez, fakat bu taktirde b r taraf matn 50 hamle zarf nda meydana getir i lmes in i istiyeb i l i r. nk satran kurallarna uygun o larak aks i halde parti yeni brabere kal r. Ancak burada una d ikkat etmek yararl o lur: i k i tarafnda Fi l leri ayn renkten aprazlara a it o lduklar vakit, hakemim iz partiyi hemen kesecekt ir - nk kolayca anla laca g ib i , bu durumda mat olanakszd r ( Diyagram 49'a bakal m : Beyaz F i l bu durumda ancak beyaz haneden beyaz as-hanesinde bu l unan s iyah aha sald rab i l i r. Bu son rneklere benzeyen zel b i r hal i daha gz nne alal m (Diyagram 50'ye bakn z) . Burada tek bana kalan beyaz aha kar s iyah ah ve i ki siyah At mcadele etmekted i r. Burada da mat mmkndr - fakat savunma yapan tarafn ok vah i m hatalar neticesinde. l k nce una d ikkat ede l im ki , burada da mat ancak kede meydana get iri leb i l i r (bu sefer ke hanes in in reng ine bal olmaksz n , herhang i bir kede) . D iyagramm zdaki konumda beyaz ah keye hay l i yaknd r. Son hamle ile Siyahlar At ile h3-hanesine

g iderek k i verd i ler. Ve imd i Beyaz (ok a r b i r hata o lmak zere! ) ah i le h1 -kesine g idecek o lursa, S iyah e lbete Ag4 ile f2 hanes ine g iderek mat eder ! . . Fakat Beyaz bu korkun hata yerine ah i le f1 -hanesinden "serbestl ie11 kaabi l i r - bu g ib i oyu n sonlarnda tahtann ortasna doru , nk ah n orada kaacak ok yer i vad r. B u i ki Atn mevcud iyeti hal inde ar lan hakem im iz, e lbette, beraberl i k kararn veremez -nk mat (en azndan teor i k o larak) mmkndr ; ve S iyah isterse partiyi devam ettirebi l i r - can s k lan partnr ise "kanunr beraberl ie kalan 50 ham leyi sayar . . .

Ta lar n kar lat r l mas Parti l er i oynarken haml e l er in ve k r ma eylem ler in i n seilmesi ve hesaplanmasnda talarn (zel l ik le Fig rlerin) ba l deeri neml i b i r ro l oynar ; bu sorun biraz i ler ide (bu BLMDE) daha ayrnt l b i r ek i lde ele al nacaktr. imd i l i k burada k sa b ir aklama i le yetinece iz. Pratik oyu n ve geni tecrbeye gre, At ve Fi l aa yukar ayn kuvvete sahipti r. Kale , Vezir kadar kuvvetl i o lmamakla beraber, bu iki "hafif" Figrden daha kuvvetl id i r. Figrler in birbir ine gre kuvvetleri n i (basit b i r eki lde) lmek iin, hafif Fig rlerin (At, Fi l ) kuvvetin i b i r im olarak kabul edel im ; bu taktirde Kalen i n kuvveti yakla k o larak 1 ,5 Vezir in ise 3 t r. (Bu deerlendirmeden Vezir in kuvvet bakm ndan aa yukar i k i Kaleye e it olduu anla l r) . Kale i le hafif Figrler arasndaki kuvvet farkna ka l ite den ir. Eer (normal artlarda) hafif bir F igr rakib i n Kales iy le d e iti r i rsen iz , b i r "ka l ite kazanm" olursunuz.

1 4

PARTLERN YAZILMASI

KIS IM 2 PARTLER N YAZI LMASI (Notasyon ve Sembol ler)

B.i rka lkede (zel l i kle ng i ltere'de) parti ler in "deskriptif" ek lde yaz lmas b rak ld ktan sonra, bugnlerde prati k o larak btn Satran dnyasnda ceb irsel notasyon kul lan lmaktadr. Biz i l k nce bu e id in tam (k salt lmam) ek l in i gz n ne ala l m. Ancak daha nce tahtann iaretle nmesi ve durumlarn yaz lmas (saptanmas) hakknda birka sz ekleyel im . Satran tahtas , b i ld i im iz g ib i , sade b ir ek i lde yle iaretlen i r: Dey stun lara b i rer alfabe harfi (a, b , c, . . . h) ve yatay stunlara (sra lara) b irer say ( 1 , 2, 3, . . . . 8) konu lur - K I S IM 1 de say i l e bel ir lenm i o l u r; rne in , D iyagram 5 1 ' d e beyaz ah n bu lunduu hane c1 , s iyah Vezir in b6, beyaz Fi l ler in d3 ve g3 ve saired i r. Herag i (ze l l i kle "aju rne" ed i lm i, yani yarda kalm ) bir partn n konumunun yaz lmasn D iyagram 51 'den tak ip edel im: Yaz l sras (ah)', Vezir (V?, Kaleler (K) , Fi l l er (F), Atlar (A) ve sonunda Piyonlar (P ) ; d ikkat ede l im - Piyonlar i in "PP11 k salt lmas ku l lan l r. Tahtada, rne in , ik i beyaz Fi l varsa, o.n arn d urum lar n (sadece kar k l a meydan vermemek ) ayr ayr yazmak yelenir, yan i rne imizde "FFd3, g3" deg l , "Fd3 , Fg3" ekl inde. Diyagram 51 :eki .pozisyonun i:;;;:; .':'*'i)s:*s::: :;;s oyled r: :-= c1 , Vh2 , Kd2, Fd3, Fg3, Ac3, :;..:-:::-:: .. '*!$: ... :-:, .. ,-f""'' Ag1 , PPa2 , b2 , d4, e3, f2 ( 1 2) 5 ffi:% tlW: 1 . "$::H ............. :,. ...... ...... -..::::::if. .}.,-;;::: Siyahlar: 4 : : l%'*: M:

-.'"""ftt '?i:''.!...:< .. ;,,.i'W::,;." c8 , Vb6, Kd8, Fe6 , Fe7 , Ad?, 3 .. JJ1Ufcl. . . Jt ... .. Ag8, PPa?, b?, c6, d5 , f?, g5 2 ,B):n .. l - : (1 3) >:,'< "X,>"'"':l" .,.,.,.,,;.; : 1 k : : m :: : Parantezdeki 1 2 ve 1 3 rakam- a b c tt , , h lar, tahtada kalm olan talar n Diyagram 51 saylar n gster ir. Partileri nyaz lmasna geerken yukarda gster i l en ksaltmalardan baka, burada kul lan lan d ier sembol ler i de anmak yerinde olur:

+ Ki (ahekmek l ) ++ ifte ki # Mat

! {veya x) Al r (al ) iyi hamle

! ! Kuwetl i hamle ? Zayf hamle ?? Kt hamle ! ? D ikkate deer hamle ?! phe l i , kukulu hamle

Eitl i k Bel i rsiz

+ = Beyaz hafif stn = + S iyah hafif stn Beyaz st n S iyah stn + - Beyaz kazanr - + Siyah kazanr.

0-0 Ksa ( k k) rok 0-0-0 Uzun (byk) rok

.n. unutmayal ! imd i l i k ksalt lmam notasyonu gnne .. al yoruz. Fgur ler in (, V, K , F, A) hamleler in i yazmak n _ lk once hareket yapan Figrn sembol (yan i bu cmledek - parantez i inde gsteri len - k saltmas) i l e hamleden evvel bu lunduu hanenin iaretleri yaz l r. Eer hamlede a l yoksa , u duru ve gidi hanelerin in aras na b ir izgi (-) ko lu r. Eger hamlede a l varsa , haneler in iaretleri arasna k okta (:) veya, mbol ler l istes inde gsteri ld i i g i b i , X iaret konu lur. Orneg n , 51 n umaral D iyagramda, c3-hanesindeki At, e2-haesine g ierse, hamle Ac3-e2 ekl inde yaz l r; ham l e s ras S yah larn se ve on lar Vezir le d4 teki beyaz Pi-yonu a l rlarsa, Vb6:d4 (veya Vb6xd4) yaz l r. Piyonlarn hamleleri sembolsz yaz l r: rne i n (Diyagram 51 ) e3-e4. f7-f5 v.s. B ir Figre dnmn gerektiren bir ha le yapan P ionu ye de iti i (seti i ) Figr yazmak, rng _ d?-hansndek Piyonun d8'e s r lp Vezire deitiin gostrek stersek, md i an lat lan ek l i nde yaz lan Piyon ham lesn n notasyonuna sei len Fig rn semboln ekleriz: d7-dsy, v . benzer ei lde d7-d8A v.s. Bu d7 deki Piyonumuz, ornegn f8-hanes nde siyah ah ve e8'de de s iyah Kale varsa .. yle b ir hamle yapabi l i r: d7:e8V+, ve bu sembol ik yaz.! z nu anlat:,: "d? hanesindeki Piyon ( ancak Piyon , uu F__g .r emo.u yok! ) e8'de.k i b i r Figr a l p (":" sembolu ) , do_nuum Fguru olarak Vezr i (V sembol) seer, ve bu esnada syah aha "ki" der ("+" sembol) . Parti lerin yaz lmas i k t rl olur : Ya taraflarn hamleler i i in ayr yr sutun lar tahss o lunur, veya (ze l l i kle gazetelerde ve derg lerde yer tasarrufu i in yap ld g ib i ) i k i tarafn da btn ham leler i sre kli satrlar teki l edecek eki l de yaz l r. rnek ol.rak stun lar kl ine yaz lm olan aa daki partiyi gznune alal m (Partdek hamleler in sra n umaralar n n ve hamle stu nlar n n tertiplenmesine d ikkat ede l im) :

Partt No 1

Beyazlar: J . Polgar S iyah lar: Angelova 1 . e2-e4 c7-c5 2 . Ag1 -f3 Ab8-c6 3 . Ff1 -b5 q7-g6 4. 0-0 Ff8-g7 5. c2-c3 e7-e5 ....{ d2-dfl e5 :d4 : c3:d4 Ac6:tf4

8. Af3:d4 c:'d4 9. e4-e Ag8-e7

1 O. Fc1 -q.5 0-0 1 1 . Vd1 :d4 Ae7-c6 1 2 . Vd4-h4 Vd8-b6 1 3 . Ab1 -c3 Fg7:e5 1 4. Ka1 -e1 Fe5:c3 1 5. b2 :c3 Vb6 :b5 1 6. Vh4-h6 Vb5-f5 1 7. Vh6:f8+ =er

PARTLERN YAZILMASI

masasnda oynayan Judit Polgar o zaman 1 1 ya nda i d i . D i er ik i Macar Bayan oyuncu , J ud it' in ablalar Zsuzsa ("Zusa"; o zaman 1 9) ve Zsofia (o zaman 1 3) yanda id i ler. (Resim 51 b'ye bakn z: Soldan saa Zsofia, Zsuzsa ve J ud it. Foto: Hegener + G laser, Mn ih , Schachreport - Deutsche Schaczeitung) . Ve bu takm Bayanlar arasnda (Dnya Bayan ampiyonu Maya Ch iburdanidze'yi de ieren ! ! ) S .S .C .B . takm n n nnde bir inc i l i i kazand . S iyah talarla oynayan Angelova , Bu lgaristan n Bayan ampiyonudur. Macaristan , B ulgaristana kar ma 3 :0 skoru i l e kazand i in Ol impiyatta "Demek ki, ' Polgar istan ' , Bu lgaristandan ok daha kuvvetl id i r ! " den i l iyordu . [51 a numaral D iyagramdaki konumda Beyaz lar (zo-

Resim 51 b

run lu olarak) ik i hamlede mat verirler: 1 7 . . . . Sg8:f8 (yegane hamle) 1 8 . Fg5-h6 + SfB - g8 1 9. Ke1 - e8 mat)] imdi ayn partiy i sat rlar usu l i l e yazal m (Siz de antrenman iin hamleler i yen iden yap n z ) : 1 . e2-e4 c7-c5 2. Ag1 -f3 Ab8-c6 3 . Ff1 -b5 g7-g6 4 . 0-0 Ff8-g7 5. c2-c3 e7-e5 6. d2-d4 e5:d4 7. c3:d4 Ac6:d4 8. Af3:d4 c5:d4 9. e4-e5 Ag8-e7 1 O . Fc1 -g5 0-0 1 1 . Vd1 :d4 Ae7-c6 1 2 .Vd4-h4 Vd8-b6 1 3 .Ab1 -c3 Fg7:e5 a4.Ka1 -e1 Fe5:c3 1 5 . b2:c3 Vb6:b5 1 6 . Vh4-h6 Vb5-f5 1 7. Vh6:f8+ Terkeder. imdi ise ayn partiyi ksalt lm (ksa ) notasyon kul lanarak yazal m . Ksa yaz l usu lnn uygu lanmas i in her eyden nce un lar b i lmek gerekl id ir : Ksalt lmam yaz l a gre en neml i fark ud u r k i , genel l ik le ( i le rde anlat lacak zel bal ler hari) k hanesi hakknda hi bi lgi vermemekted ir. Ornein, yukarda incelenen Polgar-Angelova partis in in 2 . Ag1 -f3 ham le yaz l yerine , sadece 2. Af3 notasyonu yeterl id i r. Burada, elbette, A sembol ve f3 hanes in in iareti arasnda izg iye hi gerek kalm yor. Ancak hamlede al varsa, bu kitapta da yap ld gibi , sadece d ikkati ekmek amacyla, ( : ) veya ( x ) sembol konu lu r; rne i n , ayn Parti 1 'de, Beyazlarn 8. Af3:d4 hamlesi yerine 8 . A:d4 (veya 8.Axd4, veya 8.Ad4:); son zamanlarda baz yayn larda alma iareti hi konu lmamaktad r: 8 . Ad4 - nk onsuz da hamle anla l r. Ayrca, bu "tam ksalt lm " notasyonda "+" ve "++" iaretleri de bazen yoktur. Bundan baka neml i b i r fark Piyonla al larda vardr : rne in , 1 numaral Partide 7 . c3:d4 hamlesi sadece 7 . cd ekl inde - yan i Piyonun al tan evvel b u lunduu ve altan sonra konu ld uu d i k stunlardaki hanelerin harfleri yaz l r. Dier taraftan , a l k amac i l e , baz yayn larda 7. c:d4 notasyonu da kul lan l r. En ksa ekl in (7. cd) ku l lan lmasnda yle b i r zel hal meydana gelebi l i r : Bir konumda (dier talar hari) Beyazlarn c3 ve c6 haneler inde i ki Piyon , Siyahlarn ise d4 ve dl haneler inde herhang i i ki ta (Figr, P iyon) var; bu taktirde 7. cd notasyonu yeterl i de i ld ir, zira bu ksalt lm notasyon hem 7. c3:d4 ve hem de 7. c6:d7 anlamna geleb i l i r. Bu g ib i

1 6

ifte olanaklar varsa, hamleleri yukarda zikred i lmi eki lde yazmak gerek l id i r: 7. c:d4, veya 7. c :d7. imdi 1 numara l Partiyi ksa notasyon ku l lanarak yazab i l i r iz ; ancak bundan sonra yine (bu Part ide meydana gelmeyen ! ) nemli b i r zel halden daha bahsedeceiz. Parti No 1 . J . Polgar-Angelova (Selan ik, 1 988 Ol impiyad ) . Sic i lya partisi . 1 . e4 c5 2 . Af3 Ac6 3 .Fb5 q6 4.0-0 Fg7 5.c3 es 6.d4 ed 7.cd A:d4 8. A:d4 cd 9.e5 Ae7 1 O.Fq5 o-o 1 1 .V:d4 Ac6 1 2 .Vh4 Vb6 1 3.Ac3 F:e5 1 4.Kae1 F:c3 1 5. bc V:b5 1 6.Vh6 Vf5 1 7 .V:f8+Terkeder. (Elbette, 51 a numaral D iyag rama gre kontrol etmeyi unutmaynz ! ) . imd i yine 51 numara l Diyagram gznne alal m . D iyel im ki hamle Siyah larn ve onlar g8 hanesi ndeki At i le f6'ya g itmek istiyorlar. Ancak bu zel halde Af6 yaz l yeterl i de i ld ir, nk br At da bu haneye srlebi l i r - ve bu da Af6 ekl inde (yanl ! ) yaz lab i l i r. Bu g ib i hal lerd e, e lbette , ek b i lg i ve rmek arttr. rnein Adf6 (yani "d" stu nundaki At) veya A7f6 (yani , 7'nci s radaki At) yeter l id i r. imdi biraz daha kar k b i r hal alal m . D iyel im ki ayn Diyagramda Beyazlarn g3 hanesinde Fi l i de i l , b ir At' bu lunmaktad r ; yan i tahtada Ac3 ve Ag3 g ibi iki At var. una d ikkat edel im ki bu zel halde Beyazlar Ac3' e2-hanesine s rerlerse, Ace2 notasyonu yeterli o lur ; A3e2 yaz l ise kar k l klara yol aar, nk br At iin de ayn eyi yazmak olanakl d r !

NOT: Baz (zel l i kle byk ti raj l " u lus lararas") yayn larda ekil 52b'de temsi l ed i lmi olan Figr sembol ler i kul lan l r. Avantaj udur k i , herhang i b ir sembol s istemine al m oyuncu, baka bir d i ldeki sembol leri ieren yayn lar okurken zor luk ekmez (rne in , "K" sembol T rke yayn larda Kaleyi gsterd i i hal de , A lmanca "Kn ig" (=ah ) ' i n k salt lmas d r ; b iz im "" sem bo l i se Almanca "S" (="Spriger" = At) i le kart r labi l i r ) . B i r rnek aa da gs-

VAGANJAM.SPASKI Mo.l 1976

a b c d 1 g h

ekil 5 1c ter i lmiti r (Vaganjan-Spasky partis in in i lk ham leleri ve meydana gelen konum ("Chees l nformant" , F iDE yayn ) . Yukarda anlat lan (hem k sa , hem ksalt lmam) yaz l tarz lar na ceb i rse l usu l (yntem , s istem ) den i l i r. Fi D E (federation lnternational d e s Eclehecs = U lus lararas Satran Federasyonu) kend i dzenledi i yarmalar (tu rnuvalar ve malar) i in bu yntemden baka h ib i r yaz l sistemin i tan mamaktad r. Yayn larda, sat r usu l ve ksa yaz l yntemi kul lan ld vakit, incelenen partide gerekten yap lm hamleler kolayca grleb i lmesi amac yla siyah punto i l e bas lmaktad r. ncelemeler (ana l iz ler) , yan i neri len baka devam yollar , hamleler in eletir is i , ek teor ik b i lg i ler ve sai re - ksaca, partiyi anlatan satran ustasn n bt n fiki r leri - nor-

PARTLERN YAZILMASI mal punto i le bas lmaktad r (bu kitapta da yap ld g i bi ) . Kitaplarla iraz u ram b i r satran iin parti leri (k sa notasyonu le de! ) tak p etmek ok kolay bir eyd ir. Tecr bel i b i r satran zaten btn haneleri ve hamlel eri an i olarak gr r ve ta gereken yere gt r r. l k defa kitaplarla al an stra ise, prati in gsterdii g ib i , ok zor luk eker; c.u ku br tek tan yanl haneye konulmas , tak ip etti i party anlalmaz hale sokar ! Deerli okuycumuz, unutmayn z ki notasyonu iyi renmek i in sare_d i l en zaman , i l eri de fazlas yla g eri a l rs n z! . Bun.un . n, ksa n.tasy?nda yeterl i d erecede d eneyiml i cJe.s.e.z, . . aagd g?ter le . partiyi gzden gei r in . B iz bu party u n l u o ldugu n deg l , ni speten uzun o lduu i in setk. Bundan faydalanmak iin sadece sra i le btn hamlel eri oynayn ; fakat kendin iz i kontrol etmek amacyla her 1 o hamleden sonra b i r D iyagram veri lm itir. S iz imd i tahtada meydna gelen konumu D iyagramdaki ile kar latr nz: En ufak h r fark varsa, hemen bundan nceki Diyagrama dnn ve (bu Diyagamda gster i len durumu tahtaya koyup , so yapm old.ugunz 1 0 hf'!lleyi tekrar oynay n . Oner imiz: Kusursuz br ek lde party takip edebi lene kadar "antrenman" ("trai ni ng") tekrar)aynz !

Parti No 2 . Beyaz!ar: Kaparov, Siya!ar:. Karpov (ew York 1 990, Dnya ampyonlugu man n 8 nc partis i ) . lspanyol partis i . 1 .e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 a6 4. Fa4 Af6 5 .0-0 Fe7 6.Ke1 b5 7.Fb3 d6 8.c3 0-0 9 .h3 O.d4 Ff6 (D iyagram 52'ye

b c d 1 g h Diyagram 52 D iyag ram 52a

baknz ve kontrol ed in iz ! ) 1 1 .a4 Fb7 1 2 .Fe3 Aa5 1 3. Fc2 Ac4 1 4.Fc1 d5 1 5.de Ad :e5 1 6.A:eS A:e5 1 7.ab ab 1 8. K: a8 V:a8 1 9.f4 Ag6 20.eS Fh4 (Diyagram 52a'ya bakn z ve kontrol edin iz ! ) 21 . Kf1 Fe7 22 . Ad2 Fc5+ 23.h2 d4 24. Ve2 d e 25. b e Kd8 26. Ae4 Fa3 27. F: a3 F: e4 28. V: e4 V: a3 29. f5 Ae7 30.Vh4 16 (Diyagram 52b'ye baknz ve kontrol ed in iz ! )

31 .Vg3 f8 32.h1 Vc5 33.ef g f 34. Fb3 Ad5 35 . Vh4 g7 36.Kd1 c6 37.Kd4 V:c3 38.Kg4+ h8 39.F:d5 Va1 + 40. Sh2 Ve5+ (Diyag ram 52c'ye bakn z ve kontrol ed in iz ! )

41 .Kg3 c d 42 . Vg4 Ve? 43. Vd4 Vd6 44. h 1 Ke8 45. Vg4 Vd7 46. Kd Ke1 + 47. h2 Ke4 48. Vg3 Ke5 49. Ka3 Ke8 50. Vf4 Vb7 (Dyagram 50d'ye bakn z ve kontrol ed in iz.

b c d e f g h b c d e t g h Diyagram 52d D iyag ram 52e

51 . h1 Vb8 52. Vh4 Vb6 53. Vb4 d4 54. Kg3 Ve? 55. Kd3 Vc1 + 56. h2 Vf4+ 57. g1 Vc1 + 58. h2 Vf4+ 59. g1 Kc8 60. Kd1 Kd8 (Diyagram 52e'ye bakn z ve kontrol ed in iz ! )

61 . V:bS Ve3+ 62.h1 d3 63. Va5 Vd4 64. Va1 Vb6 65. Va2 g7 66. V2 Vc5 67. Kf1 Kd4 68. Kf3 Vd6 69. Ke3 Ka4 70. Ke1 h5 (D yagram 52f'ye bakn z ve kontrol ed iniz! )

: 5 m=={ .. :::: =-:::: lS ::::;: .l

a b c d e 1 g h

Diyagram 52f a b e d e l g h

Diyagram 52g

71 . Kb1 Vd7 72. Vd1 h6 73. Vd2+ g7 74 . Ve3 h4 75 . Vf3 h6 76. Ve3+ g7 77. Vf3 d2 78. Vh5 Vf7 79. V: f7+ : f7 80. Kd1 Kd4 (Diyagram 52g'ye bak nz ve kontrol ed in iz ! )

!2 ;5 5 i2 a/, 83' :ff./'1-ff\/lm (Son kontrol : D iyagram 52h'ye 8 -- ' ")t''-= .... .. =="'":w ;1 52h : md "ksalt lm " notasyona a:f % ft al f'!lak .amacI 3 numaral 2 .:..

, ,

PARTLERN YAZILMASI

Sici lya Part is i 1 .e4 c5 2 . Af3 Ac6 3 . Fb5 g6 4. 0-0 Fg7 5. Ke1 e5 6; c3 Age7 7 .b4 d6 8.bc de 9 .d3 a6 1 O.Fa4 0-0 (Diyagram 53 e bak n z ve kontrol ed i n iz! )

Diyag ram 53b Diyagram 53c

31 . Fe1 Vg5 32 . d5 Fd7 33. Fb1 Ae2 34. Ag4 e4 35. Ah2 Fe5 36. Kf2 Vg3 37. f4 F: f4 38. K: f4 V: f4 39. Beyaz terkeder. (Diyagram 53c'ye bakn z ve son kez kontrol ed in iz ! )

Bu kitapta, s iz i eitl i yaz l tarzlar uygu layan yaynlara altrmak maksadyla, hem tam (ksalt lmam) , hem de ksa yaz l usul leri n i ku l lanaca z.

Deerl i okuyucu i in baz yararl neri ler. Notasyona kusursuz deni leb i lecek eki lde al man z saanta i ler lemen izde byk b i r rol oynar! Yoksa okudugunuz kitaplardan yapacan z al trmada hata yapar, s k . s can skc durum lara ders in iz. Bundan baka, az ok c dd turnuvalarda parti lerin bizzat notasyona al nmas zorunludur. Satran yazsna gerei nce al mazsanz, oyun esnanda (s n r l ve ok kymetl i ) "dnme zamann n" gere nden fazlasn sarfetmek zorunda kal rsn z. Satranta i lerlemek i in b i l inen en iyi arelerdn bir i , kend i parti ler inizi bizzat it inal ve . ayrnt l ola.ak ncelemek ve bylece hatalarn z tesbit ed p , bun lar duzeltme olanaklar bu lmakt r. Bu da parti l e r i n oyu n esnasnda zarars z yaz lmasna bir hayli ba l d r. Oyuna iyice al ncaya kadar, parti leri i nceerken .iki a.ht zerinde al mak, amaca ok uygun b.ir yontemdr. .B r nc tahtan zda okuduunuz notasyonlardak g erek (yan oun esnas nda yap lm o lan) hamle leri , i ki nc i .t.ahaa se a klama k sm i le kendi analizlerin izi tak ip edeb l rs z.

1 8

SATRAN PARTS

KISIM 3 Satran Part is i

Pa rti ler in ince lenmesi 13undan nceki i k i K ISM l it i na l b i r eki lde okuduumuz taklirde, art k parti ler in i ncelenmesi i in gerekl i b i lg i lere sah i p oluruz. Elbette, satranc b iraz b i len bir kimse i i n , orada anlnt l a,n lar arasnda pek yeni bir ey yoktur. Fakat ilk i ki K I S IMDAKI sistematik a klamalar gzden geirmek kukusuz onun iin bi le yararl olacaktr. "Satranca ba lyan larn" (Alnan kitaplar nda bun lara " Schachjunge" den i l i r, ki bu da "Satran genci" anlamna ge l i r) d i kkatin izi una eke l im k i , hu K ISM IN i l k cmles indeki " itina l " kel imes i " ita l ik" olar ak yaz lmt r . . . Yan i , d ier b ir deyi le , deerl i okuyucumuz, llu konuda yzdeyz emin de i lseniz , sz geen ik i K ISM I l tfen b i r defa daha (ve bu sefer gerekten itina l olarak) zden geir iniz. /\yrca sayn okuyucumuzdan , aa daki parti ler i incelerken l amlelerin tahtada hatasz yap lmas na (yan i : notasyona) iyice dikkat etmes in i ze l l ikle r ica ederiz: (ki tab m zdaki btl ln K lS IMLAR i in) bu Sizin kar n zad r ! . . Partil er in i ncelenmesi oyuncu n un i ler lemesi nde olaanst l ir rol oynar. Fakat bir satran parti s i n i , b i l hassa kuvvetl i sat nnlarn (ustalarn ve by kustalarn) parti l er in i btn i n ;e l ikleriyle anlamak i in , i l k nce be l l i b ir b i lg i seviyesine lamak gerekl id i r. Hemen unu sylemek yerinde olur ki , bu . ncak hem kitaplarla c iddi o larak al mak ve hem de yeteri! derecede kuwetl i partnrlerle oynamak sayesinde elde U(l i l eb i l ir. D ier bir deyile: Sadece kitap okumakla, veya sadece parti oynamakla sonuca var lamaz. Bu keyfiyete imdiden deerl i okuyucumuzlarn d i kkatin i ekeriz. Parti lerin incelenmesi drt BLMDE devam edecek. El bette celenen parti ler in ze l l ik ler i , anal iz in deri n l i i v.s . farkl Bi MLERDE hayl i farkl olacak. Zaten . .. G F TE de ayd n latlt l g ibi , k itabmz bu amala ayr BOLUMLERE ayr lmtr. Bylece bu bir inci BLMDE ancak tip ik hatalar, d ikkat edilecek noktalar ve baz genel oyun prens ipler i ( i lkeleri) v.s . l akk nda k sa bi lg i ler veri lecektir. Bundan sonraki Bi MDE btn bun lar farkl ve daha ayrnt l eki lde ele al nacaktr. Ve sz konusu olan bu BLM'deki " i lerleme" hakk nda u sylenebi l i r : B u (b irinci) BLMDE veri lmi olan "elemanter" b i lg i ler gen i leti lecek, daha zor part i ler i nce lenecek, prensipler daha ayr nt l b ir eki lde ele al nacak v.s. ste l ik parti n i n ayr safhalar (evreler i ) da ayn eki lde in celenecek. Bununla beraber, ik i nci BLMDE renece in iz h l lg i ler, satran hayatn zda ancak (askeri dey imle sylersek) 11hazr l k ktas " ro l oynayab i l i r. Bu byle olmasayd Satran Dnyasnda her sene