LLL'1;:~,.

"

SELÇUKLU PARALARıNIN IŞIGINDA ÇAGRI BEY'İNÖLÜM TARİHİ MESELESİ*

Osman G. ÖZGÜDENLİ"*

The Question of Chaıınri"Beg's Date of Death In The Light of Saljuk Coins

ÖZET

Selçuklu devletinin kurucularından olan Tuğrul Bey'in kardeşi çağrıBey'in ölüm tarihi şimdiye kadar karanlık bir mesele olarak kalmıştır. Selçuklukaynakları bu konuda umumiyetle hieri 450, 451, 452 ve 453 yıl/arııuvermektedir. Ölüm tarihi ile ilgili bu çelişkili rakamlar, tarih kitaplarının dahageç bir devirde ve çağrı Bey'in hakinıiyet alanından çok uzakta kaleme alınnuşolmasından kaynaklanmaktadır. Bu durumda araştırmacıların daha güvenilirve çağdaş kaynaklara başvurması kaçımlmazdır. çağrı Bey' in vefat tarihi ileilgili daha güvenilir bilgiler nümizmatik kaynaklarda bulunmaktadır. çağrıBey'in oğlu ve Kirman hakimi Kavurd Bey, kendi adma bastl1"dığı sikkelerde,babasıl1ln adını 451 Yz/lUa kadar "Meliku'l-Multık" unvaıu ile zikretmiştir.Kavurd Bey, 451 yz/mda bastırdığı bir başka parada ve bu tarihten sonrakibütün paralarında babasıııııı adına yer vermemiştir. Bu durumda nümizmatikveriler çağrı Bey'in 451/1059 yılı ortalarında vefat ettiğini göstermektedir. Buküçük kritik aynı zamanda, Selçuklu devletinin kuruluş devri için siyasi tarihkaynaklarının çelişkili olduğu durumlarda, nümizmatik kaynakların ne kadarbüyük önem taşıyabileceğini bir kez daha ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ça,~rı Bey, çağrı Bey'in Ölüm Tarihi, Selçuklular,Selçuklu Sikkeleri.

, Bu yazı daha önce ismi ve muhtevası onayımız dışında değiştiriJerek pek çok hata ilebirlikte "çağrı Bey'in Oğulları tarafından Bastırılmış Bazı Sikkeler ve Sağladıkları Bilgiler"(Marmara Üniversitesi Türklük Araştmnalan Dergisi, Sayı 12, Prof Dr. Coşkun Alptekin 'eArmağan: Osmanlı Öncesi San Asya 'da Türk V([rlı,~l, istanbul 2002. s. 305-321) adı altındayayınlanan makalenin tam ve orijinal şeklidir. Bu araştırma için Milze-yi İran-bastan(Tahran)'dan Bayan Asgarı'ye, değerli nümizmat 'Abdullah' Akilı Bey (Tahran)'e ve husus!kütüphanelerini istifademize sunan değerli nümizmat ve araştırmacı Sayın Bora Etker (İstanbull'eteşekkürü borç biliyorum.

" Yard. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (İstanbul).

156

ABSTRACT

Osman G, Özgüdenli

The date of the death of Chagf1ri' Beg, the founder of the Saljuk state andthe brother of Togf1ri'l Beg, is a question which has until now remainedunsolved. According to Saljuk sources his death has been dated at variousyears, such as 450,451,452 and 453. This is due to thefact that these sourcesdate from a much later period and were written in places distant from Chagf1ri'Beg's capital. The disagreement among sources is reflected in the works ofreseQ/'chers on the Saljuk period. However, more accurate informationconceming this date can be obtainedfrom numismatic sources. Chagf1ri' Beg'sson, Qavurd (Qara Arslan), the mler of Kinnan, put his father's name on hiscoins during the latter's lifetime. We can find Chagf1ri' Beg's name, with thetitle Malik al-Mu lük, on all the coins issued by Qavurd Beg (Qara Arslan) until450 inclusive, and on one coin minted in 451. However, we do not find Chagf1ri'Beg's name on any of the coins minted af ter 451 and a coin minted in 451 hasalso bem found on which his name does not appear, This shows that Chagf1ri'Beg was alive until 45111059 and died in that year. Therefore this artiele provesagain the importance of numismatic sources to our understanding of the earlyperiod of the Saljuk State.

Keywords: Chagf1ri'Beg, The date of the death of Chagf1ri'Beg, Saljukids,Saljuk Coins,

Mika'il b, Selçuk'un oğlu ve Tuğrul Bey'in ağabeyi olan çağrı Beykuruluş devri Selçuklu tarihinin en mühim simalarından birisidir. Selçuklular'ınGazneliler'e karşı verdiği askerı mücadelede önemli roloynayan veDandanakan savaşını müteakip tertip edilen kuruıtayda Merv merkez olmaküzere Horasan eyaletinin geniş bir kısmının idaresini üzerine alan Selçukluhanedanının bu önemli üyesi, 43411043 yılında kardeşi Tuğrul Bey ilemüştereken HVarezm'e bir sefer düzenlemiş, 43511045 tarihinden 451/ 1059tarihine kadar Gazneliler, zaman zaman da Sıstan ve Herat hakimi amcası MusaYabgu ile mücadeleye girişmiştiri.

i Hayatı ve siyası faaliyetleri için bkz. İbrahim Kafesoğlu, "Doğu Anadolu'ya İlk SelçukluAkını. (10] 5-1021) ve Tarihi Ehcmmiyeti". Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul] 953, s. 259-274;Aynı müeııif, "Selçuklular", İA, X, s. 358, 362-363; O. Turan, İstanbul'un Fethindcn ÖnccYazilımş Tarihi Takvimlcr. Ankara 1954, s. 84-85; Mükrimin H. Yınanç, "çagrı Bey", İA. Ilı' s.324-328: Cl. Cahen, "CagJııi-Beg", EP. Il, (1965), s. 4-5; Ali Sevim, "çağrı Bey", DİA, Viii,(1993). s. 183-186; Mehmet Altay Köymen. Tuğrul Bcy vc Zamam, İstanbul 1976, s. 12-20,35,40-43,63-64; V.V. Barthold, Moğol İstilasııw Kadar TiirkistUll, haz. HD. Yıldız, İstanbul 1981,s. 380, 383, 384; S.G. Agacanov, O/tuzlar, Türkçe terc. E.N. Neciyev-A. Annaberdiyev, İstanbul2002. s. 273-276, 302-323; Richard W. Buııiet, "Numismatic Evidence for the Relationshipbetween Tughril Beg and Chaghri Beg", Near Eastcm Numismatics, lconography, Epigraphv andHistory. Studics oj Gcorge C. Miles, ed. A. Kouymjian, Beirut 1974, s. 289-296; Osman G.Özgüdenli, "Yeni Paraların ışığında Kuruluş Devri Selçuklularında Hakimiyet MünasebetleriHakkında Bazı Düşünceler". Belletcn, LXV /243. (2002), s. 547-570.

iiSelçuklu Paralarının Işığıııda çağrı Bey 'in Ölüm Tarihi Meselesi 157

i; Bununla birlikte, Selçuklu kaynaklarının ilgi merkezinin dışındakalmasından dolayı, Horasan'ın önemli bir kısmına hakim olan2 çağrı Bey'inömrünün son yılları hakkında bilgimiz azdır3• Araştırmacılar için asla kafiolmayan bu bilgiler, ya birbirleriyle çok çelişkili, ya da kronolojik hatalarla dolukaynaklardan gelmektedir. Bu inceleme, tarihı kaynaklarda farklı şekillerdekaydedilen çağrı Bey'in ölüm tarihi meselesini, nümizmatik verilerin ışığındayeniden yorumlamaya matuftur.

* *Kendileri için Tuğrul Bey ve hilafet meselelerini başlıca mevzu edinen

tarihı kaynakların pek çoğunda çağrı Bey'in ömrünün son yılları ve ölümtarihine hiç değinilmemiştir4

• Ölüm tarihinin zikredildiği kaynaklarda ise, butarihle ilgili umurniyetle dört farklı yıl kaydedilmiştir: 450/1 058-595, 451/1 059-

2 NışabGr'un doğusunda kalan bölgelerde hutbe Meliku 'l-muLUk unvanıyla çağrı Beyadınaokunmakta idi (bkz. İbnu'l-Esır, el-Kamil fi'l-ta'rih. Türkçe tere. A. Özaydın, jslam Tarihi,İstanbul 1987, IX, s. 366; Sadru'd-dın el-Huseynı, AhMru 'd-devleti's-SelçCtkiyye, Türkçe tere.Necati Lügal, AhMr iid-Devlet is-Selçukiyye, Ankara 1943, s. 6-7; M.H. Yınanç, "Çagrı Bey", jA,ııı, s. 325; Osman G. Özgüdenli, "Yeni Paraların ışığında Kuruluş Devri SelçuklularındaHakimiyet Münasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler", s. 557, 563; Osman G. Özgüdenli, "ÜlüşSisteminden Merkezı Devlete: Selçuklu Devlet Telakkısinin Teşekkülü (1038-1064)", Türkler.ed. H.C. Güzel-K. Çiçek-S. Koca, V. Ankara 2002, s. 253-254.

3 Çağrı Bey'in askeri ve siyası faaliyetleri hakkıııda bilgi veren en önemlİ kaynak Gaznelibürokratı EbG'I-Fazl Beyhakı tarafından kaleme alınan ve Tarih-i Beyhaki veya Tarih-i Mes'üdiismiyle tanınan eserdir (bkz. Tarih-i Beyhaki, neşr. 'Alı Ekber Feyyaz, Meşhed 1375/1996', s.611,64 ı. 662, 695, 728-73 1,750-752,754-756,761-762,806, 827,833,841, 844, 930). Bununlabirlikte, bu faydalı kaynağın günümüze ulaşan kısmı 432/1040-41 yılında son bulduğu için, ÇağrıBey'in bu tarihten sonraki siyası ve askeri faaliyetlerini bu eserden takip edebilmek mümkündeğildir. Bu eserin yanısıra, çağdaş kaynaklardan, bilinmeyen bir müellif tarafından kaleme alınanTarih-i Sistan (neşL Meliku'ş-Şu'ara' Bahar, Tahran 1366/1987, s. 364-366, 370, 374-375, 378,380-381, 390), Gerdızı tarafından kaleme alınan ZeYl1u'l-ahMr (neşr. 'Abdu'l-Hayy Habıbı,Tahran 1363/1984, s. 430 vd.) ve Nasir-i Husrev'in Sefer-l1ame'sinde (neşr. Muhammed DebırSiyakı, Tahran 1375/1996", s. 1,3,172) Çağrı Bey ilc ilgili az da olsa bilgi bulunmaktadır. Yine,Muhammed b. Munevver Meyhenı tarafından kaleme alınan ve Çağrı Bey'in çağdaşı Şeyh EbGSa'ıd Ebil'I-Hayr'ın menkıbelerini ihtiva eden Esraru't-tovhid isimli eserde, şeyh ile ilgilimenkıbcvı hadiselerİn arasında Çağrı Bey'in adı bir kaç kez zikredilmiştir (bkz. Esrôru't-tovlıfd.neşr. Zebıhullah Sara, Tahran 1354/1975" s. 171-172.336). Ancak, bu kaynaklardan hiç birisiÇağrı Bey'in hayatınııı son yılları hakkında bilgi vermemektediL Tarihlerini daha sonrakidönemlerde kaleme alan el-Bundarı, el-Ravendı, el-Huseynı gibi Selçuklu müverrihlerieserlerinde ağırlıklı olarak Tuğrul Bey'in faaliyetlerine yer vermiş ve Çağrı Bey'in Dandanakansavaşından sonraki faaliyetlerinden ancak bir kaç cümle ile bahsetmiştir. İbnu'I-Cevzl, İbnu'l-Esır, Sibt İbnu'I-Cevzl. HamduJlah Mustevfi-yi Kazvını, Mırh'and ve H'andemır gibi umumıİslam vekayinamelcrinin ilgi alanının doğrudan Selçuklu-Hilafet münasebetleri ve batı işleriolması sebebiyle, bu eserlerde de Çağrı Bey ile ilgili bilgi oldukça azdır.

4 Mesela Zahiru'd-dın Ni"şabilrı, Ravendı, Reşıdu'd-dın FazıuHah, Mırhvand ve H'andemırgibi müeııifler bu cümledendir.

5 Bundan", Irak Fe Horasan Selçukluları Tarihi, Türkçe terc. K. Burslan, İstanbul 1943, s.26 (Belh şehrinde vefat ettiği kaydedilmiştir). İbnu' I-Cevzı, el-Mımtazam fi tevadhi' I-mulılk ve' 1-unıem, neşL Suheyl Zakkar, iX, Beyrilt 1415/l995, s. 41 i (Belh şehrinde vefat ettiğikaydedilmiştir). Sibt İbnu'I-Cevzl. Mir'aıu'z-zemôn fi ta'rihi ehli'z-zemôl1, neşL Ali Sevim,

158 Osman G. Özgüdenli

606, 45211060-6C ve 45311061-628• Bunun yanısıra, az olmakla birlikte çağrıBey'in vefatını daha geç gösteren kaynaklar olduğu gibi9, onun vefatı için birkaç tarihi bir arada zikreden kaynaklar da vardırıo. Bu durum, tarihı

Ankara 1968, s. 44-45; Ali Sevim. "Sıbt İbnü'I-Cevzl'nin Mir'atü'z-Zaman rı Tarihi'ı-Ayan AdlıEserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler, ı. Sultan Tuğrul Bey Dönemi", Belge/er, XVIII/22,Ankara 1998, s. 40 (Müeııif bu rivayeti Garsu'n-Ni'me'nin Selçuklu tarihi için büyük birehemmiyet arzeden kayıp tarihinden nakletmiştir); Gregory Abu'I-Farae (Bar Hebraeus), AbCi'I-Farac Tarihi, Türkçe tere. Ö.R. Doğrul, I, Ankara 1987, s. 314. Yine, İbrahım Yınal'ın 450/1058-59 _ 451/1059-60 tarihindeki isyanı esnasında, çağrı Bey vefat etmiş olduğu için oğlu Alp-Arslan'ın, amcası Tuğrul Bey'in yardımına gittiğini kaydeden Mırh'and ve HVandemır, dolaylı daolsa çağrı Bey'in bu tarihten (451/1059-60) önce vefat ettiğini kabul etmiş olmaktadır(Ravzatu 's-sa/a, IV, Tahran 1339/1960, s. 262; Habfbu's-siyer, ll, Tahran 1353/1974, s. 485).

(, İbnu'I-Esır, el-Kamil fi't-ta 'rfh, X, Beyrut 1386/1966, s. 6; Türkçe tere. AbdülkerimÖzaydın, X, İstanbul 1989, s. 26 (Kaynağın zikrettiği ilk rivayet: Reeeb 451/Ağustos-Eylül 1059);Cuzcanı. Tabakat-i Nasirl, ne şI'. 'Abdu'I-Hayy Habıbı, Tahran 1363/1984, s. 251; Ebu'I-Fida',Kitôbu'l-muhtasarfi ahbôri'l-beşer, IV, Beyrut 1960, s. 85 (Reeeb 451/Ağustos-Eylül 1059'da);Zehebı, Ta'rfhu'l-jslôllZ, ne şI'. 'Abdu's-Selam Tedmurı, (hierı 451-460), Beyrut 1414/1994, s.273 (Reeeb 451/Ağustos-Eylül 1059'da); İbn Kesır, eI-Bidôye ve'n-nilıôye, Türkçe tere. MehmetKeskin, Biiyiik jslôllZ Tarihi. XII, İstanbul 1995, s. 192 (dolaylı olarak); İbn Aybek es-Safedı, el-Vôfi bi'l-vefeyat, neşr. Şukrı Faysal, Bl, 6k, XI. Kısım, Wiesbaden, 1981, s. 172 (Reeeb451/Ağustos-Eylül 1059'da Serahs'ta); Kadı Gaffiirı-yi Kazvını. Tôrfh-i cilıôn-arô, Tahran1343/1964, s. 107 (Reeeb 451 iAğustos-Eylül 1059' da); Riza-kulı Han Hidayet, Fihristıt 't-tevarfh,neşr. 'Abdu'I-Huseyn Neva'ı-Mır Haşim Muhaddis, Tahran 1373/1994, s. 106 (Reeeb451/Ağustos-Eylül1059'da).

7 Sadru'd-dın el-Huseynı. Zubdetu't-tevôrfh (AhMru 'd-devleti 's-SelçCikiyye), neşr.Muhammed Nuru'd-dın, Beyrut 1405/1985, s. 75; Türkçe tere. Necati Lügal, AhMr iid-Devlet is-Selçukiyye, Ankara 1943, s. 20 (Safer 452/Mart-Nisan 1060); İbnu'1-Esır, el-Kômilfi't-ta'rfh, X,s. 6; Türkçe tere. X, s. 26 (Kaynağın zikrettiği ikinci rivayet: Safer 452/Mart-Nisan 1060'taSerahs'ta); İbnu'I-Adım. Bugyetu't-taleb fi ta'rfhi Haleb, neşr. Ali Sevim, Ankara 1976, s. 33;Bugyetu't-taleb fi tarihi Haleb (Seçme/er), Selçuklular Tarihi, Türkçe tere. A. Sevim, Ankara1989, s. 2 i (Safer 452/Mart-Nisan 1060'ta Serahs'ta); Kadı Ahmed Nigdevı, el- Veledu 'ş-şefik,Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nı'. 4519, vI'. 142a (452/1 060-61 yılında Serahs'ta); Zehebı,Ta 'rfhu 'ı-ls/am, neşr. 'Abdu's-Selam Tedmurı, (hierı 451-460), Beyrut 1414/1994, s. 273(Kaynağın zikrettiği ikinci rivayet: Safer 452/Mart-Nisan 1060); Hasan-i Yezdı, Cami'u't-tevarfh-i Hasenf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nı'. 4307. vI'. 182b (Safer 452/Mart-Nisan1060'ta); Ahmed b. Mahmud, Selçuk-nôme, haz. Erdoğan Merçil, I, İstanbul 1977, s. 49 (Safer452/Mart-Nisan 1060).

, Hamduııah Mustevrı -yi Kazvını, Tarf/ı-i guzfde, neşr. 'Abdu'I-Huseyn Neva'ı, Tahran1364/1985. s. 430; Muhammed b. Emır Fazlullah Musevı, Essahu 't-tevôrfh [Tarfh-i Hayrat),Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Hatice Sultan, m. 224, vI'. 31Oa; Yahya b. 'Abdu'I-LatifKazvını. Lubbu't-tevarfh. Tahran 1363/1984, s. 174. Yine, Ravendi, Alp-Arslan'ın, babası çağrıBey'in vefatından tahta çıkıncaya kadar (455/1063) Horasan'da iki yıl hükümdarlık yaptığınıkaydetmekle çağrı Bey'in vefatını da 453/1061-62 olarak kabul etmiş oluyor (Rahatu's-sudCir veôyetu 's-surür, neşr. Muhammed İkbal, yay. Mueteba Minovı, Tahran 1364/1985, s. i i6; Türkçetere. Ahmed Ateş, I, Ankara 1957, s. 114).

9 Mesela, Şebankare'i, çağrı Bey'i Tuğrul Bey'in vefatı esnasında (455/1063) hayattagöstermiştir (bkz. Mecma'u'l-ensab, neşI'.Mır Haşim Muhaddis, Tahran 1363/1984, s. 100).

Lo Mesela İbn Haııikan. Reeeb 451/Ağustos-Eylül 1059 ve Sarer 452/Mart-Nisan 1060tarihlerini, vefat yeri için de Belh ve Merv şehirlerini zikretmektedir (Ve/eyôtu 'I-a 'yan, IlmKhallikwı's Biographical Dictionary, ing. tere. Mae Guekin de Sfane. /ll, Beirul 1970. s. 231).Keza bkz. İbnu'I-Esır, el-Kamil j1't-ta'rfh, X. s. 6; Türkçe tere. X, s. 26 (Reeeb 451/Ağusıos-

Selçuklu Paralarının Işığmda çağrı Bey'in Ölüm Tarihi Meselesi 159

ri

kaynakların, daha Selçuklular zamanında dahi çağrı Bey'in hayatı ve vefatyılıyla ilgili sıhhatli bir bilgiye sahip olmadığını gösterir.

çağrı Bey'in ölüm tarihiyle ilgili kaynaklardaki farklı kayıtlar, bu sahadakibaşlıca araştırmalara da yansımıştır. çağrı Bey'in ölüm tarihi için,araştırmacılardan; Eduard von Zambaur", Osman Turanl2, İbrahim Kafesoğlu13,Faruk Sümerl4 ve Ali Seviml5 4511105916; Mükrimin Halil yınanç17, İbrahimKafesoğlu1s

, Mehmet Altay Köymenl9, C.E. Bosworth20

, Coşkun Alptekin21,

Erdoğan Merçie2 ve Sergey Grigoreviç Agadshanow23 4521106024; Cl. Cahen25

ise 452 yılı başları (1060 yılı sonları)'nı kabul etmiştir.

* * *Selçuklu devletinin kuruluşundan yaklaşık bir, bir buçuk asır sonra kaleme

alınan tarihf kaynakların çelişkili bilgiler verdiği bu konuda araştırmacılarındaha sağlam deliilere dayanması zaruridir. Bu delillerin başında, birinci eldenresmı kaynak olmaları dolayısıyla nümizmatik veriler gelir.

Eylül 1059 ve Safer 452/Mart-Nisan 1060); Zehebi', Ta 'rfhu 'I-İslam, neşr. 'Abdu's-SeliimTedmuri', (hieri' 451-460), Beyrut 1414/1994, s. 273 (Receb 451/ Ağustos-Eylül 1059 ve Safer452/Mart-Nisan 1060).

II Manuel de Gcncalogie et de Chronologie Pour L'Histoire de L'lslam, Osnabrück 19762,

s. 49, 221, secere R n. 3 (Receb 451/Ağustos 1059).12 Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul 19963, s. 140 (Receb 451/Ağustos

1059).13 "Alp Arslan", DİA, II, s. 526 (Receb 451/ Ağustos 1059).ı4 O,~u'!.lar,İstanbul 1972, s. 98 (Receb 451/ Ağustos 1059).ı5 "çağrı Bey", DİA, VIII. (1993), s. 183, 185.16 Yine, Receb 451/Ağustos 1059 tarihi için bkz. "Caghri' Beg", EI, II, (1913-1936, repr.

1987), s. 815.ı7 "çagrı Bey", İA, III, s. 327 (Safer 452/Mart 1060); Krş. "Alp Arslan", İA, I, s. 384 (450,

45 i ve 452 tarihleri zikredilmiştir).IS "Selçuklular", İA, X, s. 364 (Safer 452/Mart 1060); Aynı müellif, "Selçuk'un Oğulları ve

Torunları", TM, XIII, İstanbul 1958, s. 129 (Mart 1060).ı9 Tuğrul Bey ve Zamam, İstanbul 1976, s. 20; Aynı müellif, "Tuğrul Bey", İA, XII/2, s. 30;

Aynı müellif, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III, Alp Arslan ve Zamam. Ankara 1992, s. 3,5 (Mart 1060).

20 "The Political and dynastic history of the Iranian World (A.D. 1000-1217)", TheCambridge History of Iran, V. ed. J.A. Boyle, Cambridge 1968, s. 49; Ayııı müellif, TheGaznavids. Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994: 1040, Edinburgh 1963, (tablo ıı);Aynı müellif. "Saldjukids (II. Origins and early history)", El', VIII. s. 940.

2ı "Büyük Selçuklular", Doğuşundan Günümüze Büyük İslam Tarihi, yay. H.D. Yıldız, VII,İstanbul 1988, s. i 15 (Mart 1060).

22 Kirman Selçuklulan, Ankara 1989, s. 7; "Büyük Selçuklular", Müslüman Türk DevletleriTarihi, İstanbul 1999, s. 90.

21 Der Staat der Seldschukiden und Mittelasien im 11.-12. Jahrlıımdert. Almanca tere. R.Schletzer, Berlin 1994. s. 117.

24 Keza bkz. Ça,~n Bey, Sultan Alp Arslan, Cezzar Ahmet Paşa, Serdar-ı Ekrem Ömer LütfiPaşa, Genel Kurmay Askeri' Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Ankara 1981, s. i6 (Mart 1060).

25 "Caghri'-Beg", EI2, II. (1965), s. 5.

160 Osman G. Özgüdenli

çağrı Bey'in daha sağlığında kendi adına para bastırdığı bilinmekteysede26, bu paralardan onun vefat tarihi hakkında kesin bir sonuç çıkartmakmümkün değildir. Paraların ortaya koyduğu yegane nokta, onun, en azından45011058 senesine27 kadar (terminus ante quem) hayatta olduğudur.

İlginçtir ki, tarihçiler için çağrı Bey'in vefat tarihiyle ilgili daha dakikveriler, onun şahsen hiç bir zaman bulunmadığı bir bölgeden gelir. Bu bölge,onun oğlu Kara Arslan Kavurd Bey tarafından idare edildiğini bildiğimizKirman'dır. Daha Selçuklu devletinin kuruluşu esnasında, Dandanakan savaşınımüteakip toplanan kurultay kararlarına binaen Kirman'da yarı müstakil birdevlet kuran Kavurd Bey28, bu eyalette bulunan Berdesfr29, Cfruft30 ve Bam3

!

gibi şehirlerde kendi adına para bastırmıştır. O, bu paralarda bir yandan kendi

26 çağrı Bey'in paraları için bkz. Richard W. Bulliet, "Numismatic Evidence for theRelationship between TughriJ Beg and Chaghri Beg", Near Eastern Numismatics, leonography,Epigraphy and History. Studies of George C. Miles, ed. A. Kouymjian, Beirut 1974, s. 289-296;Gilles Hennequin, Catalogue des Monnaies Musulmanes de la Bibliotheque Natimıale. Asie Pni-Mongole Les Salğuqs et Leurs Successeurs, Paris 1985, s. 35 m. 48; CentUl'ies of Gold theCoinage of Medieval Islam, London 1986, s. 54 m. 164; Cemal Turiibf Tabatabii'f-MansureVasfk, Sikkeha-yi İslamı-yi İran. Tebriz 1373/1994, s. 466, 492; Stephen Album, A Checklist ofIsla11lic Coins, Second Edition, Santa Rosa 1998, s. 85; Osman G. Özgüdenli, "Yeni Paralarınışığında Kuruluş Devri Selçuklularında Hakimiyet Münasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler", s.554; Syl/oge Numonmı Arabicorum Tübingen. Ballı und die Landschaften am oberen Oxus, XIV cliurasôn lll, bearbeitet von Florian Schwarz, Ernst Wasmuth Verlag, Tübingen-Berlin 2002, s.92.

27 çağrı Bey'in Merv'de 45x/l05x yılında basılan bir dınan tarafımızdan yayınlanmıştır(Osman G. Özgüdenli, "Yeni Paraların ışığında Kuruluş Devri Selçuklularında HakimiyetMünasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler", s. 554).

2" Bkz. E. MerçiL Kirmôn Selçuklulan. Ankara 1989. s. 7-21.29 Bkz. Hamdullah Mustevn-yi Kazvfnf, Nuzhetu'l-kulüb, neşr. G. Le Strange, (G.M.S. 23),

Leiden-London 1915; s. 139-140; 'Abdulliih 'AkfH, Daru'z-zarbhii-yi İran der-dovre-yi İslamı,Tahdin 1377/1998, s. 112-1 13. Buveyhfler devrinin faal darphanelerinden olan Berdesfrdarphanesinin darb faaliyetleri için bkz. Eduard von Zambaur, Die Münzprdgungen des lslams, i,Herausgegeben Peter Jaeckel, Wiesbaden 1968, s. 70; Donald S. Whitcomb, "The Fars Hoard: ABuyid Hom'd from Fars Province, Iran", Museum Notes, XXi, (1976). s. 171; Luke Treadwell,Buyid Coinage. A Die Corpus (322-445 AH.), Oxford 2001, s. 76-78.

30 CIruft veya CIrort. 28° 36' Kuzey, 57° 44' Doğu. Hamdullah Mustevff-yi Kazvfnf,NuzheTu'l-kulüb. s. 140; G. Le Strange, Tlıe Lands of EasTern CaliplıaTe, London 1966, s. 314-315; V. Barthoıd. Tezkire-yi eografiyô-yi tariM-yi İnın. Farsça terc. Hamza Serdiidver. Tahranı372/19933, s. 164-165; Dorethea Krawulsky, inın - Das Reich der illıône: eine Topograplıiseh-histarische Studie, Wiesbaden 1978, s. 139; 'Abdullah' Akllf, Daru'z-zarblıa-yi İrôn der-do\Te-yiİslômı, s. 155-156. Cfruft darphanesinin darb faaliyetleri için bkz. Zambaur, Die Münzprdgungendes lslams, s. 102; Donald S. Whitcomb, aynı mak., s. 171-172; L. Treadwell, Buyid Coinage. s.78-80.

31 Farsça kaynaklarda Bam, Arapça kaynaklarda Bamnı. 29° 5' 30" Kuzey. 58° 21' Doğu.Hanıdullah Mustevff -yi Kazvfnf, NuzlıeTu 'I-kulüb, s. ı40; Le Stnınge, The Lands of EasTernCaliphare. s. 312; V. Barthoıd, Tezkire-yi cogrôfiyô-yi tôrılıı-yi İrôn, s. 161, 165; D. Krawulsky,iuın - Das Reich der il!J:.ane,s. 136; 'Abdullah' Akflf, Dôru'z-zarbhô-yi İrôn der-dovre-yi İslômi.s. ı2]-122. Bam darphanesinin Selçuklu öncesi darb faaliyetleri için bkz. Zambaur, DieMiinzpriigungen des lslams. i, s. 79; Donald S. Whitconıb. aynı mak .. s. ı71; L. Treadwell, BuyidCoinage, s. 75.76.

ri'iiI' Selçuklu Paralarımn Işığmda çağrı Bey 'in Ölüm Tarihi Meselesi 161

isim ve unvanlarını32 kullanırken, diğer yandan da "Meliku'I-MulUk,,33 unvanıylababası çağrı Bey'in adını zikretmiştir. Bunun yanısıra, Kavmd Bey, bastırdığıbütün paralarda, Selçuklular için hususf bir ehemmiyete sahip olan ve siyasıhakimiyet alameti (tamga) olarak istifade edilen 'ok' ve 'yay,34 tasvirlerinikullanmıştır35. Konumuz açısından son derece önemli olan bu paraların basımyılı ve yerleri şöyledir:

44411052-53 Berdesır36, Gmft37,446? il 054-55? basım yeri silik 38,

447/1055-56 Cfmft 39,

32 Kavurd Bey paralarda daima "el-Meliku'l-'Adil" ve "Kara Arslan" unvan ve isimleri ilezikredilmiştir. Kavurd Bey'in "Kara Arslan" ismini taşıdığı tarihi kaynaklar tarafından dakaydedilmiştir (bkz, Sadru'd-dın el-Huseynı, AlıMr üd-Devlet is-Selçukiyye, s, 28; Nasiru'd-dınMunşı-yi Kirmanı, Simtu'I-'ula li-tôrflıi'I-'ulyô, neşr. 'Abbiis İkbiil, Tahran 1362/19832, s. 17; E,Merçil, Kimıaıı Selçuklulan, s. 8-9). Efdalu'd-dın Kirmiinı'ye göre, Kavurd Bey'in tuğrası(tugra) "Kara Arslaıı b. Çagrf Bek" şeklinde idi (Bedayi'u'l-ezmalı fi vekayi'-i Kirman, neşLMehdı Beyanı, Tahdin 1326/1947, s. 3; Selçükiyan ü Guzz der-Kirman. neşL Bastanı-yi Parizı(Muhammed İbrahım), Tahran 1373/1994, s, 323). Vassiif ise. Kavurd Bey'in tuğrasını hatalıolarak "Kızıl Arslaıı b. Çagrf Beg" şeklinde kaydetmektedir: '''İmadu'd-devle Kavurd b. ÇagrfBfk b, Dôvud b. Mfkô'fl b, Selçük ki.jeramfn tugra-yi saltanat-i ü-ra 'Kızıl Arslan b. Çagrf Bfk'rakam zede-eııd" (bkz. Tarflı-i Vassaf, yay, M, isfahanı. Tahriin 1338/1959, s. 285).

33 Bazı kaynak ve araştırmalarda çağrı Bey'in "Meliku'I-Mulük" unvanını ilk defa 428 yılıReceb ayının ilk Cuma günü (22 Nisan 1037) Gazncli kuvvetlerini mağlup ederek Merv'i elegeçirnıesinden sonra hutbelerde kullandığı kaydedilmiştir (bkz, Sadru'd-dln el-Huseynı, AlıMrüd-devlet is-Selçukiyye, s. 6; M,H. Yınanç, "çagrı Bey", lA, III, s, 325), Oysa Merv'in Şelçukluhakimiyetine girmesi, ancak Selçuklular'ın Gazneliler'e karşı Serahs yakınlarında kazandığı429/1 038 zaferinin ardından olabileceği için, bu tarihi 6 Receb 429/14 Nisan ıo38 şeklindedüzeltmek gerekmektedir (bkz. Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarilıi, i,Kuruluş Devri, Ankara 1979, s. 264. çağrı Bey'in "Meliku'I-Mulılk" unvanını taşıdığı EbCı'I-Hasan el-Beyhakı tarafından da zikredilmiştir (bkz. Tarflı-i Beylıak. neşL Ahmed Behmenyar.önsöz Mırza Muhammed Kazvln!, (Tahriin tarihsiz ikinci baskı), s, 71-72),

34 Selçuklu paralarında kullanılan 'ok' ve 'yay'ın sembolik manası ve mahiyeti şuaraştırmalarda tartışılmıştır: Cl. Cahen,. "Les !:.!.azarset la tugra des SeljCıqides", JA, CCLXXIIVI-2. (1985), s. 161- i62; R,W. Bulliet, "Numismatic Evidence for the Relationship between TughrilBeg and Chaghri Beg", s, 290-295; Kosuke Shimizu, "The Bow and Arrow on SaljCıqid Coins",Memoirs of tlıe Resem-c!ı Department of tlıe Toyo Bunko (Tlıe Oriell/al Library). no 56, Tokyo1998, s, 85-ıo6; Osman G. Özgüdenli, "Yeni Paraların ışığında Kuruluş Devri SelçuklularındaHakimiyet Münasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler"', s. 559-562).

35 Efdalu'd-dın EbCı Hamid Kirmanı, Kavurd Bey'in. çetrin yanısıra, resmı tayinvesikalarında (misalha) da, tugranın üstünde 'ok' ve 'yay' motiflerini kullandığınıkaydetmektedir (bkz, Selçükiyan ü Gu:'.z der-Kirman. neşL Bastanı -yi Piirızı (Muhammedİbrahım), Tahran 1373/1994, s. 341).

36 "el-Meliku'l-'Adil i Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrillah i Meliku'I-Mulük i ÇagıiBek", MCıze-yi İran-bastan. (Tahran). defteL m, 405,

37 "Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrilliih i Meliku'I-MuICık i Çagrı Bek". CoşkunAlptekin. "Selçuklu Paraları", Selçuklıı Araştırmalan Dergisi, lll, Ankara 197 I, s, 554, nL 214,

38 "Kara Arslan" II "el-Kii'im bi-Emrilliih i Meliku'I-MuICık i Çagrı Bek", C. Alptekin. aynımak., s. 555 nr, 215,

39 "c1-Meliku'I-'Adil i Kara Arslan Bek" II "el-Kii'im bi-Emrillah i Meliku'l-MuICık i ÇagriBek", Milze-yi İran-biistan. (Tahran), defter, nr. 397.

162

4481 i056-57 Ciruft40,

44xl105x Cfruft41, basım yılı ve yeri silik42,

45011058-59 Berdesfr43, Bam 44,

45 II i059-60 Berdesfr45,

45111059-60 Berdesfr46, Bam 47,

453/1061-62 Berdesfr48, Bam 49,

454/1062-63 Berdesfr50, Şfraz5! ,

Osman G. Özgüdenli

4(ı "el-Meliku'ı-'Adill Kara Arslan Bek" II "el-Ka' im bi-Emrilliih i Meliku'l-MulCık i ÇagıiBek". MCıze-yi İran-biistiin, (Tahriin), m. 403/3 (15110-15111); The Coinage of Islam. TheColleetion of William Kazaıı, Beirut 198311404, s. 424 (Çağrı Bey'in adı yanlış olarak Tuğrulokunmuştur); Coiııs of the Arab World & Other imporiant lslamie Coins in Gold, Silver andCopper, Spink & Son Numismatic Ltd .. Auction 22, (17 March 1987), Zürich 1987, s. 82 nı. 403;Coins of the Islamie World in Gold, Silver and Copper, Auction 31, (20 June 1989), Spink & SonNumismatic Ltd., Zürich 1989, s. 77 nr. 415; Aneient, Islamie, English and Foreign Coins,Commemorative Medals and Numismatie Books, (Sotheby's, 24-25 Marclı 1988), London 1988, s.40, nı. 619. 620.

4, "eI-Meliku'1-'Adil1 Kara Arslan [Bek]" II el-Kii'im bi-Emrilliih i Meliku'I-MuIı1k i ÇagıiBek". C. Alptekin, aynı mak., s. 560 nı. 225.

42 "al-Ka['im bi-Amr-Alliih] i Kara Arslan Bek" II "[Meliku'l-MuICı]k Çagri' Bek". C.Alptekin, aynı mak., s. 560 nı. 225.

4) "el-Meliku'ı-'Adil i Kara Arslan Bek" II "cl-Ka' im bi-Emrilliih i Meliku'I-MuIı1k i Çagri'Bek". Bkz. MCıze-yi İriin-biistan, (Tahran), nı. 393/5 (15120-15/21); Cemiil Turiibi' Tabiitaba'i'-Mansure Vasi'k, SikkeM-yi İslami-yi İrôn, s. 505; Coins of the Islamie World in Gold, Silver andCopper, Auction 31, (20 June 1989), Spink & Son Numismatic Ltd., Zürich 1989, s. 77 nr. 413(dirhem).

44 R.W. Bulliet, "Numismatic Evidence for the Relationship between Tughril Beg andChaghri Beg", s. 291.

45 "el-Meliku'l-'AdiI i Kara Arslan Bek" II "Meliku'l-MuIı1k i Çagıi Bek". Spink TaiseiZürieh, Auction 37, (16 September 1991), Spink Taisei Numismatic Ltd., Zürich 1991, s. 55 nr.336; RW. Bulliet, aynı mak., s. 291.

46 "cl-Meliku'I-'Adil1 Kara Arslan Bek" II "el-Kii'im bi-Emrillah i 'İmiidu'd-devle". C.Alptekin, aynı mak., s. 556 nr. 217; Coins of the Arab World & Other important Islamie Coins ilıGold, Silver and Copper, Spink & Son Numismatic Ltd .. Auction 22, (17 March 1987), Zürich1987, s. 83 nr. 404: Coins of the Islamıe World in Gold, Silver and Copper, Auction 31, (20 June1989), Spink & Son Numismatic Ltd., Zürich 1989, s. 77 nr. 414.

47 'Abdullah 'Akili' Bey'in özel kolleksiyonu (Tahran), nr. 33.4,< "el-Meliku'I-'Adil1 Kara Arslan Bek" II "el-Kii'im bi-Emrilliih i 'İmadu'd-devle". C.

Alptekin, aynı mak .. s. 556nr. 218.49 "el-Meliku'ı-'Adill 'İmiidu'd-devle i Kara Arslan Bek" II "el-Kii'im bi-Emrillah". Coins

of the Arab World & Other important Islamie Coins in Go/d, Silver and Copper, Spink & SonNuınismatic Ltd .. Auction 22, (17 March 1987). Zürich 1987, s. 83 nr. 405.

~) "el-Meliku'ı-'Adil i Kara Arslan Bek" II "cl-Ka' im bi-Emrillah i 'İıniidu'd-devle".Sotheby'slslamicCoins.(17 April 1984).London1984,s. 140.

Si "el-Meliku '1-' Adil i Kara Arslan Bek" II "el-Kii'im bi-Emrilliih i 'İmiidu'd-devle". C.Alptekin, aynı mak., s. 557 nr. 219; St. Lane Poole, Catalogue ofOriental COiııS iıı/he Bri/ishMuseum. III. Bologna 1967. s. 38.

Selçuklu Paralarının Işığıııda çağrı Bey 'in Öliim Tarihi Meselesi 163

i'11

iıL

455/1 063 şfraz52,

456/ i063-64 Berdesfr53, şfraz54,

457/1064-65 Berdesfr55, Bam 56,

462/1 069-70 Berdesfr57,

465/1 072-73 Berdesfr58,

467/1 074-75 Berdesfr59,

Basım yılı ve yeri silik60.

Bu paraların yanısıra, çağrı Bey'in diğer oğlu Alp-Arslan'ın daha "melik"iken kestirdiği paralar da konumuz açısından dikkate değerdir. Bu paralar:

450/1058-59 Herat61,

450/1058-59 Belh62,

52 "'İmadu'd-devle i Kara Arslan Bek" II "Rukn i el-Ka'im bi-Emrillah i es-Sultanu'l-Mu'azzam i Tugrul Bek i ed-Dın". Gilles Hennequin, Caıalogue des MOll1ıaiesMusulmanes de laBiblioıheque Naıionale. Asie Pre-Mongole Les Salğuqs et Leurs Successeurs, Paris 1985, s. 160m. 231; N.M. Lowick, "Saljuk Coins", Numismatic Chronicle, Seventh Series, X, 1970, s. 251.

53 "el-Meliku'I-'Adill Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-EmrilIah i 'İmadu'd-devle". CemiilTurabı Tabataba'! - Mansı1re Vasık, Sikkeha-yi İslamı-yi İran, s. 506.

s4 "el-MeIiku'I-'Adill Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrillah. G. Hennequin, Cataloguedes Monnaies Musulmanes de la Bibliotheque Nationale, s. 161 nr. 232.

55 "el-Meliku'l-'Adil i Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrillah i 'İmadu'd-devle".(lslamic Coins mainly in Gold, Sotheby's Autumn Islamic Sales, (14 üctober 1981), London1981, nr. 364).

56 "el-Meliku'l-'Adill 'İmildu'd-devle i Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrillilh". G.Hennequin, Catalogue des Monnaies Musulmanes de la Bibliotheque Nationale, s. 159 nr. 230.Naşir, bu paranın basım yılının 45711064-65 veya 45911066-67 okunabileceğini kaydetmiştir.

57 "el-Ka' im bi-Emrillah" II "el-Meliku'I-' Adil i 'İmadu'd-devle'l Kara Arslan Bek". C.Alptekin, aynı mak., s. 557 nr. 220. Yine aynı tarih ve yerde basılan başka bir para: "el-Meliku'l-'Adili Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emrillah i 'İmadu'd-devle". St. Lane Poole, CatalogueofOriental Coins in the British Museum, III, Bologna 1967, s. 38 nr. 75; C. Alptekin, aynı mak.,s. 558 m. 221.

5S "el-Ka' im bi-Emrillilh" II "el-Meliku'l-'Adil i 'İmadu'd-devle i Kara Arslan Bek". C.Alptekin. aynı mak., s. 559 nr. 223.

5') "el-Meliku'l-'Adill Kara Arslan Bek" II "el-Kil' im bi-Emrillah i Kara Arslan Bek". C.Alptekin, aynı mak., s. 559 nr. 224. Kavurd Bey'in vefatından soma onun adına bastırıldığıanlaşılan bu para ile ilgili tartışmalar için bkz. E. Merçil, Kinmın Selçuklulan, Ankara 1989, s.ISI n. 525.

m "el-Meliku'I-'Adill Kara Arslan Bek" II "el-Ka'im bi-Emri Ilah i 'İmadu'd-devle". C.Alptekin, aynı mak .. s. 558 m. 222.

Ol "Alp Arslan" II "el-Ka'im bi-Emrillilh i çagri Bek". D. Sourdel, "Un tresor de dinaı'sGaznawides et Salğuqides dccouvert en Afganistan", Bulletin d'Eıudes Orientales de l'lnstitutFrançais de Damas, xvııı, (1963-64), s. 214 nr. 50; C. Alptekin, aynı mak., s. 468 nr. 5 ı.

62 "Alp Arslan" II "el-Kil' im bi-Emrillah i çagri Bek". Sylloge Numorum ArabicommTübingen, Saıtı und die Landschafıen am oberen Oxus, XLV c liurasan lll, bearbeitet von Florian

164

453/1 061-62 Merv63,

455/1 063 Herat64,

Basım yılı ve yeri silik65,

Basım yılı ve yeri silik66,

* * * *

Osman G. Özgüdenli

Kavmd Bey ve Alp-Arslan'a ait paralar incelendiğinde, her iki hanedanüyesinin de, babaları çağrı Bey'in ismini paralarında mütemadiyen zikrettiği,ancak belirli bir tarihten sonra bu uygulamaya son verdiği görülür. Mevcutsikkelerin daha iyi gözlem yapma imkanı verdiği Kirman'da bu uygulama451/1059-60 yılında son bulmuştur. Bu tarihte Berdesfr'de basılan bir paradaçağrı Bey'in ismi "Meliku'I-MuLUk" unvanıyla zikredilirken67, aynı yılBerdesır68 ve Bam'da69 basılan dört parada artık çağrı Bey'in adına veunvanlarına yer verilmemiştir.

Şu halde 45 i yılında (17 Şubat i059-5 Şubat 1060) çağrı Bey'in adınınKavurd Bey'in paralarından kalkmasına sebep olacak önemli bir hadise cereyanetmiştir, Bu hadise bizce çağrı Bey'in vefatından başka bir şey değildir. Zira,yukarıda görüldüğü gibi, Kavurd Bey, bu tarihten önce bastırdığı bütünparalarda babasının adını zikretmiştir. Yine, bu tarihten sonra bastırdığı hiç birparasında, babasının ismini veya unvanlarını zikretmemiştir. KavUl-d Bey'inparalarında 451 yılında babasının adının kalkmasından sonra gözlemlenen bir

Schwarz, Ernst Wasmuth Verlag, Tübingen-Berlin 2002, s. 92 nı'. 753-754 (üzerinde çok açık birşekilde 'ok' ve 'yay' tamgası görülen bu paralardan ikincisinin tarihi kesin değildir).

63 "el-Ka' im bi-Emrillah" II" 'Adudu'd-devle i ve Tacu'I-Umme i Alp Arslan". D. Sourdel,ayııı mak., s. 215 nr. 160-162; C. Alptekin, ayııı mak., s. 469 nı'. 52.

r" "el-Ka'im bi-Emri Ilah" II" 'Adudu'd-devle i Tacu'I-Umme i Alp Arslan". D. Sourdel,ayl11 mak., s. 215 nı'. 156; C. Alptekin, ayııı mak., s. 470, nr. 55.

(,5 "Muhammed" II "el-Ka' im bi-Emrilliih i çagri Bek". Alp-Arslan'ın sadece "Muhammed"adıyla zikrediJdiği bu para muhtemelen Belh'te basılmıştır (bkz. Sylloge Numorum ArabicorumTübingen, Ba/!!.und die Landschoften U/II oberen Oxus, XLV c H.urôsan lll, s. 92 nı'. 752).

1<, "el-Emıru'l-Ecell i Alp Arslan" II "el-Ka'im bi-Emrillah i es-Sultanu'l-Mu'azzam iTugrul Bek". C. Alptekin, ayııı mak., s. 469 nr. 53.

67 "el-Meliku'ı-'Adil i Kara Arslan Bek" II "Meliku'I-Muliik i çagrı Bek". Spink TaiseiZiirich, Auction 37, (16 September 1991), Spink Taisei Numismatic Ltd., Zürich 1991, s. 55 nı'.335; R.W. Bulliet, aynı mak.. s. 291.

r,~"eJ-Meliku'I-'A.dil i Kara Arslan Bek" II "el-Kfı'im bi-Emrillah i 'İmiidu'd-devle". CemalTurabı Tabatabfı'ı- Mansiire Vasık. Sikkelıô-yi Is/ôıııı-yi Iran, s. 506; Coim of the Ara/) World &Other important Is/amic Coins in Go/d, Si/ver and Copper, Spink & Son Numisınatic Ltd.,Auction 22. (17 March 1987), Zürich 1987, s. 83 nı'. 404; Coiııs oj the Is/aıııic World in Go/d,Si/ver and Copper, Auction 3 I, (20 June 1989), Spink & Son Numismatic Ltd., Zürich ı989, s. 77nı'. 414.

ri') 'Abdullah 'Akilı Bey'in öze] koleksiyonu (Tahran), nı'. 33.

Selçuklu Paralarımn ışığında çağrı Bey 'in Öliim Tarihi Meselesi 165

başka husus da, onun, "el-Meliku'l-'Adiı,,70 unvanına ilave olarak '''İnuldu'd-devle" elkabını kullanmaya başlamasıdır. Tarim kaynaklarda da kaydedilen buelkab,71 vefatına kadar Kavurd Bey'in bütün paralarında kullanılmıştır. Buelkabın ortaya çıkışı veya kullanılışının, çağrı Bey'in vefatı, ya da aynı yıl vukGbulan İbramm Yınal isyanının bastırılması hadisesi ile bir ilgisi olup olmadığımalümumuz değildir. Devrin gelenekleri göz önünde bulundurulduğunda, buelkabın Kavurd Bey'e, Tuğrul Bey veya halife tarafından tevcih edilmiş olmasımümkündür.

Kavurd Bey gibi Alp-Arslan da, babası çağrı Bey'in sağlığında 450/1 058-59 yılında bastırdığı bir parada onun adını zikretmişken, 453/1061-62 tarihlibaşka bir parada artık babasının ismin e yer vermemiştir. Bu durumun tıpkıKavurd Bey'in paralarında olduğu gibi, çağrı Bey'in artık bu tarihte hayattabulunmamasından kaynaklandığı açıktır.

O halde çağrı Bey'in oğulları Kara Arslan Kavurd Bey ile Alp-Arslan'a aitparaların tahlilinden çıkan neticeleri şu şekilde özetlemek gerekecektir:

I. Kavurd Bey'in 444/1052-53 - 451/1059-60 tarihleri arasında kestirdiğibütün paralarda çağrı Bey' in adı "Meliku' l-Muıak Çagrf Bek" şeklindezikredilmiştir. Yine, Alp-Arslan'ın 450/1 058-59 tarihli bir parasında da çağrıBey'in adı zikredilmiştir.

2. Kavurd Beyadına 451/1059-60 - 467/1074-75 yılları arasında kesilenhiç bir parada çağrı Bey'in ad ve unvanına yer verilmemiştir. Buna karşılık buparalarda, Kavurd Bey için, mevcut unvanlara ilaveten" 'j mlidu' d-devle" elkabıkullanılmıştır. Yine, Alp-Arslan'ın 453/1061-62 ve 455/1063 tarihli paralarındada çağrı Bey'in isim veya unvanına rastlanılamamaktadır.

Şu halde, Kavurd Bey'in 451 tarihini taşıyan iki farklı parasından birisindeçağrı Bey'in adı zikredilirken, diğerinde zikredilmediği görülmektedir. Bu daçağrı Bey'in 451 yılında basılan ilk parada hayatta olduğunu, aynı tarihi taşıyanikinci paranın darbı esnasında ise artık vefat etmiş bulunduğunu ortayakoymaktadır. Kirmi'm'ın Horasan'a olan uzaklığı ile, paranın kesilmesine kadargeçen zaman hesaba katılırsa, çağrı Bey'in 45 i yılının (17 Şubat 1059-5 Şubat1060) takriben ortalarında (1059) vefat etmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Budurum, çağrı Bey'in vefatı için 45111059 yılını veren kaynaklarınrivayetlerinin, -araştırmacılar tarafından her ne kadar az itibar edilmiş de olsa-,doğru olduğunu göstermektedir. Kaynaklarda çağrı Bey ile Gazneliler' denİbramm b. Mes'fid arasında yapılan barış antlaşmasının tarihi 451/1 059 yılı

7() Kavurd Bey'in bu unvanı taşıdığı EbQ'l-Hasan el-Beyhakı tarafından da kaydedilmiştir("el-Meliku'l-'Ad;[ Kavurt Ahmed ve [?] Kara Arslan Bek". Bkz. Tôrih-i Beyhak, s. 72). Ne varki. müellif, Kavmd Bey ile Kara Arslan'ı ayrı kimseler olarak göstermekle hataya düşmüştür.

71 Bundan. s. 50; Efdalu'd-dın EbQ Hamid Kirmanı, Selçlikiyiln li Guzz der-Kimıan, s. 323;Vassaf, Tôrih-i Vassaj, s. 285; Nasiru'd-dın Munşı -yi Kirmanı, Sinltu '1-'ula li-tarihi '1-'ulya, s.17; İ. Kafesağlu, "Kavmd", iA, Vı' s. 456; E. Merçil, Kirman Selçuklulan, s. 8 n. 25.

166 Osman G. Özgüdenli

olarak kaydedildiğine gören, çağrı Bey'in vefatını bu antlaşmanın hemenardından vuku bulmuş kabul etmek gerekecektir. Yine, kardeşi İbrahım Ymal'ın451 yılındaki isyanını yeğenIeri Kavurd ve Alp-Arslan'm yardımlarıyla bastıranTuğrul Bey'in bu esnada fırsattan istifade ile Bağdad'ı yeniden ele geçirenArslan Besasiıi üzerine yürümeden önce bir süre çağrı Bey'in matem merasimiile meşgUl olduğu göz önünde bulundurulursa73, çağrı Bey'in vefatını hangisiyası hadiselerin ortasına yerleştirmek gerektiği kendiliğinden ortaya çıkar.

Bu durumda, nümizmatik veriler, çağrı Bey'in vefat tarihi için 45111059yılını veren İbnu'I-Esır74, Cuzcanl75, Ebu'I-Pida,76, Zehebın, İbn Kesır78, es-Safedl79, Kadı Gaffiirf -yi Kazvınf80 ve Riza-kulı Han Hidaydl gibi tarihçilerinrivayetlerinin doğru olduğunu ortaya koymaktadır. Bu kısa tahlil aynı zamanda,Selçuklu hakimiyetinin ilk devirleriyle ilgili rivayetlerin -bilhassa bu devletindoğu coğrafyası için- nasıl zayıf temellere dayandığını, zaman zaman kronolojikmülahazalarda ne derece tutarsız olabildiğini, dolayısıyla da titiz ve tenkidı birkullanırnın araştırmacılar için ne kadar zaruıi olduğunu gözler önüne sermesi vebu tür hataların giderilmesinde nümizmatik kaynakların hiç deküçümsenmeyecek katkılar sağlayabileceğini göstermesi açısından önemlidir.

444 446 447 448 44'1 450 451 453 454 455 456 457 462 465 467 'I??

Meliklı'I-MlIllık X X X X X X XÇagrf Bek

'İmadıı'd-devle X X X X X X X X X X

el-Meliku'ı-'Adil X X X X X X X X X X X X X X X X

Kara Arslan Bek

Tablo i: Kavurd Bey'in Paralarında Kullanılan İsim ve Unvanların Yıllara Göre Listesi

72 Bkz. ibnu'I-Esfr, el-Kamil fi't-ta'rfh, X, s. 5-6; T. terc., X, s. 25-26; İ. Kafesoğlu,"Selçuklular", İA, X, s. 364; E. Merçil, Gamehler Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 84. Gaznehükümdarı İbrahfm b. Mes'ud'un tahta çıkışı 6 Nisan 1059 olduğuna göre (E. Merçil, ay11leser, s.83), devri n meşhur tarihçisi Ebu'I-Fazl Beyhakf tarafından kaleme alınan barış antlaşması451/1059 yılı ortalarında ve çağrı Bey'in vefatından az önce gerçekleşmiş olmalıdır.

73 Bkz. O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, s. 140. O. Turan, hadiselerincereyan tarzıııa dikkat çekerek, çağrı Bey'in umumiyetle kabul gördüğü gibi 452/1060 değil,451/1059 yılında vefat etmiş olması gerektiğini belirten yegane araştırmacıdır. Şimdi nümizmatikveriler, araştırmacıııııı görüşündc ne kadar haklı olduğunu ispatlamaktadır. "f3

74 el-Kamil }f't-ta 'rfh, X, 6; T. terc., X, s. 26.75 Tabakôt-i Nasirı' s. 251.76 Kitdbu 'l-muhtasarF ahbdri'l-beşer, IV, s. 85.77 Ta 'rfhu'I-İsldm, (hicn 451-460), s. 273.7x el-Biddye ve'n-nihôye, Xii. s. 1927') el- Vôff bi 'I-ve/eyat, 6L XI. Kısım, s. 172.~)Tarf/ı-i cihdn-drd, s. 107.sı Fihristu't-tevarfh. s. 106.

Selçuklu Paralarının Işığında çağrı Bey'in Ölüm Tarihi Meselesi 167

el-Kii'im bi- X X X X X X X X X X X X X X X XEmrilliih

es-Sultfuıu'l- XMu'azzam TugıulBekRuknu'd-dfn

Tablo II: Alp-Arslan'ın Meliklik Devri Paralannda Kullanılan İsim ve Unvanlann Yıllara Göre Listesi

450 453 455 ???çagn Bek X

Alp Arslan X X

Muhammed [Alp Arslan] X

'Adudu' d-devle ve Tacu'I-Umme Alp X XArslan

el-Emıru'l-Ecell Alp Arslan X

el-Ka'im bi-Emrillah X X X X

es-Sultanu'l-Mu'azzam Tugrul Bek X

168 Osman C. Özgüdenli

EKLER:ı. Kavurd Bey'e Ait Berdesır 450/1058-59 Tarihli Altm Sikke:

Ağırlık: 3.67 gr.

Genislik: 2.44 cm.

Önyüz

(tamga)Muhammed ResUluilahel-Ka'im bi-EmrillahMeliku'l-MulGkçagri Bek

Arka Yüz

(tamga)La ilahe illa AllahVahdehu la şerikelehuel-Meliku'l- 'AdilKara Arslan Bek

Dıs Çevre: Kur'fm, XXX/3-4.Çevre: Kur'an ixl33.

İç Çevre: Berdesır 450.

Mııze-yi İran-biistan, (Tahran), m. 39~/5 (15/20-15/21).

II. Kavurd Bey'e Ait Berdesır 450/1058-59 Tarihli Gümüş Sikke:

Ağırlık: 3.30 gr.

Genislik: 2.55 cm.

La iHihe iWi AllahVahdehu la şerikelehuel -Mel iku' 1-'AdilKara Arslan Bek

Arka Yüz

(tamga)Muhammed Resulullahel-Kii'im bi-EmrillfıhMeliku'l-Mulı1kçagrı Bek

Çevre: Berdesır 450. Çevre: Kur'fın IX/33.

Coins of the Jslamic World in Cold. Silver and Copper, Auction 31, (20June 1989), Spink & Son Numismatic Ltd., Zürich 1989, s. 77 nL 413.

Selçuklu Paralarının Işığında çağrı Bey'in Ölüm Tarihi Meselesi 169

III. Kavurd Bey'e Ait Berdesır 451/1059-60 Tarihli Gümüş Sikke:

Arka Yüz

(tamga)Muhammed ResGlullahel-Ka' im bi-EmrillahMeliku 'I-Mulı1kçagri Bek

Çevre: Kur'an IX/33.

Ağırlık: 2.97 gr.

Genişlik: 2.45 cm.

Dış çevre: Kur'an, XXX/3-4.

İc Çevre: Berdesfr 451.

Önvüz

(tamga)Ui ilahe illa AllahVahdehu la şeıikelehuel-Meliku'l- 'AdilKara Arslan Bek

tıi

Spink Taisei Zürich, Auetian 37, (16 September 1991), Spink TaiseiNumismatie Ltd., Zürieh 1991, s. 55 m. 336.

ıv. Kavurd Bey'e Ait Berdeşır 451/1059-60 Tarihli Altın Sikke:, '

i

it Ağırlık: 3.92 gr.Genişlik: 2.45 cm.

Önyüz

(tamga)La ilahe illa AllahVahdehu la şerikelehuel-Meliku '1-' AdilKara Arslan Bek

Dış Çevre: Kur'an, XXX/3-4.

İc Çevre: Berdesfr 451.

Arka Yüz

(tamga)Muhammed Resı1lullahSam Allaim 'aleyheel-Ka'im bi-Emrillah'İmadu'd-devle(tamga)

Cevre : Kur'an IX/33.

Coins of the Arab World & Other importaııt ls/amic Coiııs iıı Go/d, Si/verand Copper, Spink & Son Numismatie Ltd., Auetian 22, (17 March 1987),Zürieh 1987, s. 83 m. 404.

170 Osman G. Özgüdenli

V. Kavurd Bey'e Ait Berdesfr 451/1059-60 Tarihli Altm Sikke:

Ağırlık: 3.95 gr.

Genişlik: 2.50 cm.

Önvüz

(tamga)Ui iHihe illfLAllfLhVahdehu lfLşerıkelehuel-Meliku'l-' AdilKara Arslan Bek

Dış çevre: Kur'fLn, XXX/3-4.İç Çevre: Berdesır 451 .

Arka Yüz

(tamga)Muhammed ResGlullahSam AllfLhu 'aleyheel-KfL'im bi-EmrillfLh'İmfLdu'd-devle(tamga)

Çevre: Kur'fLn rX/33.

Coins of the lslamic World in Gold, Silver and Copper, Auction 31, (20]une 1989), Spink & Son Numismatic Ltd., Zürich 1989, s. 77 TIr.414.

VI. 453 Kavurd Bey'e Ait Bam 453/1061-62 Tarihli Altın Sikke:

Ağırlık: 4.63 gr.Genişlik: 2.70 cm.

Önyüz

(tamga)LfLilfLhe illfLAllfLh VahdehuLfLşerıkelehue1-KfL'im bi-EmrillfLh

Dış Çevre: Kur'fLn, XXX/3-4.İç Çevre: Bam 453.

Arka Yüz

(tamga)Muhammed RasGluııfLhel-Meliku'l-'Adil'İmfLdu' d-dev1eKara Arslan Bek

Çevre: Kur'an IX/33.

Coins ai the Arab World & Other important Jslamic Coins in Gold. Silverand Copper, Spink & Son Numismatic Ltd., Auction 22, (17 March 1987),Zürich 1987, s. 83 TIr.405.