selçuki ve osmanlı Çinileri İşciliği

8/4/2019 Seluki ve Osmanl inileri cilii

1/28

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 301

Seluki ve Osmanl inileri ilii

Seljuk and Ottoman's Ceramics WorkAktaran: Nuran zlk*

ZETCumhuriyet Dneminde mill mimari konusuna dikkat ve hassasiyetle yaklam olan Mimarahabettinin 1 Haziran 1927-15 Kanunuevvel 1927de devrin belli bal sreli yaynlarndan

biri olan Mill Mecmuada yaynlanm Seluki ve Osmanl inileri ilii balkl yazdizisi, yerli sanatlarmzdan ini ve inicilie dnemin aydn yaklamn bize sunmas

bakmndan nemlidir.ini iiliini balangcndan itibaren ele alp bu sanat kendi iinde trlere ayrarak (kakma

ini iilii, dz ini iilii, kesme ini iilii) ileyen Mimar ahabettinin konuile ilgili son yazs ini Nakkalar zerinedir. ahabettin, genel zellikleriyle birlikte

bu trlerin vasflarn bnyesinde bulunduran tarih eserlere hem rnekler vermi hem degrsel bakmdan makalelerini zenginletirmitir.

Bu almamzda Mimar ahabettinin sz edilen yazlar Latin harflerine evrilmi,gnmzde anlalmas zor olabilecek kelime ve tamlamalarn Trke karllarparantezler ierisinde italik olarak gsterilerek o dnemin mill sanat anlayn

(ini ve inicilii) tarihin tozlu sayfalarndan gnmze tamak ve bir dneme ktutmak amalanmtr.

ANAHTAR KELMELER

Seluki ve Osmanl ini ilii, Mimar ahabettin, Mill Sanat, Mill Mecmua

ABSTRACTIn the early repuclic days, ahabettin the architects articles on Workmanship ofSeluk and Ottoman coloured tiles which is published in Milli Mecmua on 1stJune 1927-15 December 1927, is very important with its attitude towards our

national arts.He takes the history of coloured tile workmanship from the beginning

and explains its kinds (inlay, regular and cut coloured tiles workmanship).His last article is about Coloured Tile Artists. He gives general knowledge with the

examples of historical works of art containing these qualities. He enriches his articles withdifferent kinds of photographs too.

* stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Doktora rencisi.


2/28

302 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

In our study, we translated articles of ahabettin the architect into Latin alphabet, explanationof difficult words are written in italic form are in parenthesis. We tried to enlighten the

national art mentality of coloured tiles of this period.

KEY WORDSSeluk and Ottoman Coloured Tile Workmanship, ahabettin the Architect, National Art,

Milli Mecmua


3/28


MMAR AHABETTN UZLUK1

Hayat

Seluk niversitesi Sanat Tarihi Fahri Doktoru Konyal bilim ve sanatadam ahabettin Uzluk, 5 Mays 1900 Cumartesi gn Mevlana Trbesi civa-rnda dnyaya gelmitir.

Mesnevihan soyundan gelen Ahmet Hamdi Bey ile Mevlevi soyundan olan

Ali elebinin kz Sdka Hanmn evliliklerinden ahabettin Uzluk daha sonrada kardei Feridun Nafiz Uzluk dnyaya gelmitir.

ahabettin Uzluk babas Ahmet Hamdi Beyin memuriyeti nedeniyle Kon-ya Erelisine gitmi orada ilkokulu, Konyada liseyi, stanbulda ise stanbulSanayi-i Nefise Mekteb-i lisinin mimari blmn 1923 ylnda bitirdiktensonra kendi imknlaryla Almanyaya gitmi ve burada 12 yl kalmtr. Bumddet zarfnda Almanyann Mnih ehrinde Teknik niversitede .Fischerin ehircilik Derslerine itirak etmi, Klasik Mimari ve Rnesans Dev-ri dersleri alm, Vaymarda bulunan Devlet Yksek Mimarlk Mektebine de-vam etmi bir taraftan da Enkelmandan heykeltralk tahsilinde bulunmu,

Berline geerek Ankara ehir mimarisini hazrlayan H. Jansena asistan olmu-tur. Ankara ehir plannn hazrlanmasnda grev alm ve byk emek harca-mtr. 1935 ylnda diploma alm ve 1936 ylnda da Trkiyeye dnmtr.

ahabettin Uzluk, Konyada Halkevi bakanlna getirilmi, bu grevindede iki yl kalmtr. Onun dneminde Mevlana Anma Trenleri dzenlenmisosyal etkinlikler yaplm Halkevi Dergisi yayna balamtr.

Konya ve stanbul basnna eitli konularda makaleler yazm olan Uzluk,1951 ylnda Miralayzade Salih Beyin kz Nimet Hanmla hayatn birletirmi-tir. 1952 ylnda Trkiye Antlar Koruma Derneinin Konya ubesini kurmuve bu dernein bakanln da vefat edinceye kadar devam ettirmitir. 1 Eyll

1985 gn de Seluk niversitesi Eitim Fakltesi tarafndan kendisine Selukniversitesi Sanat Tarihi Fahri Doktoru unvann verilmitir.

Mimar Uzluk 4 Temmuz 1989 Sal gn eyh Sadrettin Konevi MahallesiFerit Paa (stasyon Caddesi) Horozlu Sitesindeki evinde vefat etmitir.

1 Kayseri, lhan, Mevlanann Soyundan Gelen Konyal Bilim ve Sanat Dr. ahabbettin Uz-lukMerhaba Gazetesi: Akademik Sayfalar, C. 7, nr. 25, 4 Temmuz 2007.


4/28


Eserleri

Trk Resim Sanat (stanbul Kainat Ktphanesi)

Seluklu ve Osmanl ini ilii (1931)

ehir Mimarisinde Mezarlklar (stanbul Belediyesi, 1931)

Konya Seluklu Saray (1936

Konya Abideleri (1939)

Seluklularda ehir Mimarisi (1939)

Mevln Trbesi (1946)

Mevlnnn Ressamlar (1946)

Mevlevilikte Resim, Resimde Mevleviler (1957)

Seluklu Hastaneleri;

Konya Kk (F.Sarreden Tercme)

Konyal Mimar Hac Alaeddin

Sinan b. Abdlmennan

Kelk bin Abdullah

SELUK VE OSMANLI NLER L2

Balang

Trk leminde Seluki ve Osmanl inilerine dair henz bir neriyat olma-d. htisas ve vesaik (belgeler) bulmak imknszl bu hususta byk engeller-dir. Hlbuki Trk ini mevzuu aydnlanmaya muhtatr.

2 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii,MillMecmua, c. 8, nr. 87, 1 Haziran 1927, s.1401-1402.


5/28


Bizdeki durgunlua kar Avrupada miladi on sekizinci asrdan beri bir fa-aliyet var.

lk slam ini neriyat Fransada ba gsterdi. Ve orada Davillier, J.Charles3 1861 tarihinde ini muharriridir. Onu Fartunn C. D. E. 1873te ngilte-rede takip etti. Arap inilerini yazd.

Fransada ayn mevzua ark inileri zerine Champfleury, Jules 1881deeserini bastrd. Amerikada 1878 senesinde Yonng, Yenni ve Yonnike, Tr.1889da Avusturyada 1884-85 tarihinde Karabacek, Jasef tetkiklerini nerettiler.Ve svete 1897-99da Martin, F. R., ngiliz Henri Wallis, Alman Ostehaus, Max

Herz Bey gibi muakkiplerle (takip edenlerle) 1926 tarihine kadar feyzli bir surettedevam etti. Lessing, Julius 1890 ylnda yazd ufak etdnde 16-17. asrlarda-ki ran-Trk tabaklarn, vazolarn syler. Falke, eski Osmanl hudutlar dhi-lindeki ini ehirlerini 1890 tarihinde uzun bir makale ile yazar.

Bundan sonra ki mdekkikler (tetkik edenlerle) iinde Doktor Fredrih, Sarrebulunmaktadr.

Sarre ran ve Seluk mimarisine dair muhtelif eserlerinde ayrca inileri an-latmaktadr.

Burada daha iki Trk ini tetkikatsn sylemeliyim. Bu iki yazcdan

Alleksander, Raymond tetkiklerini 1922 senesinde bastrmtr. Dieri aziz dos-tum Schawogwl, Josefdir ki henz neredilmemi yazlarnda Seluki ve Os-manl Devri inilerinin iiliini haber vermektedir. slam ve Trk ini mdek-kiklerini ve kymetli mesailerini burada yrekten takdir ederim.

Milattan 100 sene evvel Asuriler abidelerini inilerle sslerlerdi. Avrupamdekkikleri 1911-13 seneleri iinde ran ehirlerinden Tahranda byk tetki-katla pek ok evani (kap kacak) eya elde etmilerdir. Bu eserlerde eski slam de-korlar grlr.

Bunlarn hayat Mezopotamya-Samarada halifeler zamanna kadar vardr.Byk Badat halifeleri senelerinde slam sanatkrlar arki Asya ve Samarada

tatbik edilen bir iilikte alrlard. Bu iilik ine kadar giden muhtelif renk-ler iinde serbest bir nak tarzdr. Krmz, sar, maviler yannda daha bakaeitler vardr.

3 Yabanc isim, soyad ve eser adlar yazarn metinde Latin harfleriyle yazd gibi aynen aln-mtr.


6/28


Samaradaki inilerde Iraktan gelme tesirler vardr. Ve bu teknik Ba-dattan genileyerek rana, Msra, spanyaya gider.

Samarada ini modelleri 883-938 yllar arasndadr. Ve en eski inilerini(Kahirede Seyit Ukba Camii mihrab 894) tezyin ederler (sslerler).

Kahirede vcuda getirilen iniler tamamyla Mezopotamyada olanlarnayndr. Ve bugnk Tahran ehri kaps harabelerinde grlen iniler ran Sel-ukileri tarafndan yaplmlardr. Bunlar 1210 miladi tarihinden sonraya aittir-ler. Ayn usulde ini 12. asrda spanyada gzel rnekler verir.

ini muharrirleri spanya inilerinde Trk-Mool karakteri olduunu sy-lerler. Bilhassa bu karakter Garbi randa Trk-Mool inilerinde olduu gibi

beyaz ve mavi renklerdedir. Ve pek zengin bir dekorla Badat iiliine ok benzerler. Hatralarmz biraz geniletirsek randa Sultanabat ve muahhar(sonraki) tarihlerde Keanda ini lemi akla gelir. ini 12. asrda randaevanide kendini gsterir. Ve muhtelif tarihlerde Trkistanda Sasaniler vaktin-de olan bir iilii verir. ptidai olmakla hendesi (geometrik) ve havyan dekorlar

bilahare yeniden zengin bir yaz resimleri olurlar. Hususuyla ran inileri deko-ru bir mahiyet alr ve eski ark renk sanatyla duvarlarda yaar. Orada 100 se-nelik tevakkuftan (duraklamadan) sonra bir yenilie geer ve parlak bir ekildegrnr.

Asuri, Babil inileri gibi ran inileri de mteaddit (birok) renkli tezyini e-killer irae eder (gsterir). Burada iki trl iniden biraz bahsedeceiz: Biri kkhendesi istavroz ve yldz ekillerindedir. Dieri byk ve ar keli paralar-dr. Bunlar sahalarda bazen gzel yazlarla tezyini tesir yaparlar. SasanilerdeBadat dekoru daima kendini belli eder. Rakkada dikkati Trk dekoru eker.Bu, arki Asya sanatndan kopup gelme bir dekor ve figr havidir (kapsar).Daha a randa hayat olan bir sanattr. Bunun iilii de dekor boyas ilecilal sath zerinedir. Yahut beyaz ve siyaha kaan sade dekorlar iinde figri

bir hl almtr.

Baz defalarda tuladan dekoru ini tesiri grlr. ini byk paralar s-

tne geirilen naklar, tula ile tezyinde ufak paralardan teekkl eder. Bunadair bir misal Nahcvanda Mmine Hatunun trbesindedir.

Timuriler zamannda ini, yeni ve en parlak bir hayat alr. O zamanda ini-de byk bir tezyinat ve dekor say vardr. Bizansta cam ve kakma iilii dik-kate arpar. Ayn iilie daha evvelleri ark lkelerinden randa, Trkistanda


7/28


ve Afganistanda tesadf olunur. Ve Timuriler zamannda ini btn mimarieserlerde tezyin vazifesi grr.

17-18. asrlarda ini rnesans Osmanllar elinde hayattadr ve Osmanl abi-delerinde ran ve eski Trk iilii zerine oalr ve devam eder. Bu Selukilerile Anadoluya gelen bir ini iiliidir. Memlkler zamannda ayn iilikteiniler Msrdadr. Ve sar, yeil, mavi ve dier beyaz ve koyu renklerdedir. 13-16. asrlarda randa Fatmiler zamannda bir ini iiliindedir ve bilahare Me-zopotamya, Msr ini tekniini talyada grmek kabildir. Bunlardaki renklermavi, yeil bir dekorla ilenmilerdir. Msr Memlkleri, ini iilii Selukiler-

de olan dekorlarla byk bir benzeyi arz erdeler. Bunu aydnlatacak vesikalarhenz mtetebbileri (aratrmaclar)beklemektedir.

ini statlarndan Biri


8/28


Ktahya ilerinde en ziyade koyu, ak mavi ile beyaz ve yeil istelaktitliekiller 15-16. asrdan balar. Ve Suriyedeki Dmk ehri ve Rodos evanileri

birbirine pek benzerler. Osmanllara ait znik, bu yzden inili znik yad edilir.spanya inileri iin bir ey sylemek icap eder. Buna demeli ki oradaki iilikdoruca slami lkelerden gelmi muhtelif keli ekalde (biimlerde) bir iilik-tir ve 10. asrdan iptida ile yeni zamana kadar hayat srer. Yalnz unu kay-detmeli ki spanya inilerinden istelaktitli hendesi ekillerden mrekkep (olu-mu) dekorlar hlindedir. Malaga, Mayolaga bu iki ehir spanya slamlar za-mannda ini karrd. Beyaz sath stnde mavi renkler ve altuni bir zeminzerinde kufi ve nesih yaz irinlikleri vard.

kinci bir ini iilii 1238 tarihinde nce Maribi sanatkrlar tarafndantatbik edilmekte idi. Bunu dier mtetebbiler gibi mehul brakmak mecburiye-tindeyiz.

17. asrda figr havi iniler grlmektedir. Bulunduu yer ran arazisin-dedir. Ve Selukilerde bu nevi figrl iniler daha 13. asrda Anadoluda bulu-nur. Bu hl Osmanllarda figrden ziyade muhtelif envada (eitlerde) ieklerlernekler verir.


ilikTrk mimarisinde ini -Seluki ve Osmanllarda istimal suretleri (kul-

lanma biimleri)- muhtelif tarihlerde Trk ini ehirleri Avrupada Trkinilerine dair fikirler- Trk inilerinde iilik nevileri

Trk mimarisinde ini byk bir mevki tutar. Ayr ayr yurtlarda Trkmimari rnlerinin bazen dta kubbe ve minarelerde olduu gibi ok defalarda ite ini ile kapland grlr.

lk tarihlerde ini dorudan doruya harite istimal edildi.

ini, Trklerden yalnz Selukilerle Osmanllarn kulland bir ey deil-

dir. Eskiden ark illerinden Trkistanda randa Selukiler ve Moollar tara-fndan abidelerde artk derecede ini sarf edildii mtetebbilerce malumdur.Bununla beraber Anadolu Selukilerinde, Osmanllarda ini cami, medrese, sa-ray gibi abidelerin dhilinde bulunmaktadr. Bazen saraylarda ininin yannda

bakaca duvar naklar vardr

4 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 8, nr. 88, 15 Haziran 1927, s.1426-1427.


9/28


Duvar naklarnn daha ok ev, yal, kklerde ve ininin byk mimarieserlerde kullanldn gryoruz.

Miladi 11. asr ortasnda Anadoluda ina edilen muhtelif Seluki abidele-rinde inai malzeme ini istimaline msait bir tarzdadr.

Seluki mimarisinde Hari kaplama beyaz mermer ve renkli talarla ss-lendii gibi dahilde de daima tula, ini ile o zevk tamamlanr.

Bu abidelerde iniden baka renkli tulalardan mrekkep bir tezyinat gzearpar. Bu hl ekseriyetle medreselerde, minarelerdedir ve dorudan doruyamebzul (ok) ini sarfiyat kubbe ilerinde, duvarlarda ve mihraplardadr.

Umumi Trk inaatnda ini trl trl hendesi rnekler arz eder. Ve tu-lalar zerine serpilen harlar stne iniler vazedilmitir. lk tula tezyiniNahcvanda bir abidedir.

Selukiler ini usuln randa iken renmilerdir ki buna altn ve gmparlakl kattlar. Para hlinde altn ini dekorlar ilediler. ini koyu ve akmavi, beyaz ve siyah renklerle inkiaf eder (geliir).

Konya Selukileri Kk Asyadaki payitahtlarnda ran ini usul zereabidelerini tezyine baladlar.

Miladi 13. asrda Anadoluda bu byk medeniyet son parlak noktasna va-rr. Bu eski Trk yurdundan karak randan geen bir kltr olmaldr.

Bu devirdeki rnekler (Tebrizde Mavi Cami) ini iiliine pek yakndanbenzerler. Fakat o zamanda randa grlen inilerin hangi ehirlerde yapldizaha muhtatr.

u kadar ki Anadolu Selukilerinde alan ustalardan randa Tus ehrindeini atlye ve ocaklar olduu karanlkta deildir. Hususuyla Konyada da bunevi ini iiliini talim eden yerli ustalar ve atlyeler olmas icap eder. Bu fikiro devirde Konyada yetien muhtelif nakkalarla sabittir. HattaKaramanoullar tarihinde Konyada tula imal edildiine dair kaytlar vardr.

Eski Trk kltr Selukilerde Karaman, Nide, Kayseri, Sivas, Tokat,Amasya, Ankara, Akehir gibi Kk Asya ehirlerinden maada (baka) ark-ta Erzurum, Van, Diyarbakr ve Suriyede Halep, am ehirlerini hususi renk-lerle bezedi. Bu ehirlerdeki mimari rneklerin tezyinat iin bazlarnda iniatlyeleri olmasna ihtimal vermeliyiz.


10/28


Osmanllar zamannda ini atlyeleri Bursa, znik, Ktahya, Edirne, orlu,stanbul gibi ehirlerde bulunur.

Faslal tarihlerde gzken bu ehirlerden bazlarnda tek ini imal edildiigibi dierlerinde de tabak ve srahiler yaplmakta idi. Mhendis Wilde5 ileAlexander Raymund6 kitaplarnda znik ehrindeki ini hayatn 14. asrdankaydederler.

elebizade Mustafa Aann 1724-25 tarihinde Ktahyada ve saray inileriiin stanbul civarnda tekfur saraynda birer ini fabrikas atn AlexanderRaymund yazmaktadr. Bursada ini iiliinin stanbul abideleri iin Ktah-

yada yaplan inilerde tatbik edildiini Profesr arfkel7 sylyor. Avrupalmtetebbiler Trk inilerine dair tetkiklere son zamanlara kadar tek bir iilikzerinden devam etmilerdir. Hlbuki ciddi aratrmalar Seluki ve Osmanlinilerindeki yollarn adedini e karmaktadr. Ve bu iilik birbirinden ayrtolunabilecek vasflarla unlardr:

1. Kakma ini iilii

2. Dz ini iilii

3. Kesme ini iilii

Bunlar Trk ili hudutlar ierisinde ycelen mimari eserlerden takip ede-

ceiz.


Kakma ini ilii

Mimari eserlerde tatbiki-renk ve ekilleri-bu trl inileri havi abideler-Konyada Sral Medrese mihrab-Konyada Alaattin Camii mihrab-Konyada Sahip Ata Trbesi

1Duvar yznde istenilen ahengi vermek iin kk ini paralar kullanlr.

Bu paralarn maktalar (kesit) muhtelif ekillerdedir ve duvar sathndan dar-

ya kan ksmlar dz ve bazlar dilidir. Ve arka taraflar msellesi (gen)bir

5 Brussa eine Entwicklungsstutte Turkischer Architektur n Kleinasien Unter Den ErstenOsmanen, s. 5.

6 Altturkische Keramik n Kleinasien Und Konstantinopel, s. 24.7 Ueber Turkische Fayence knust. s. 1-5.8 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii,MillMecmua, c. 8, nr. 91, 1 Austos 1927, s.

1467-1468.


11/28


vaziyettedir. Duvar iine kuvvetli bir surette kaklmlardr. Bylelikle inileruzun mddet duvar sathnda durabilirler.

Avrupada ini paralarn birletii noktalar grmek kabil deildir. Hlbu-ki dier yerlerde mmkndr. Bunun en gzel misali Konyada Sahip Ata Ca-mii minaresidir. Bu eit ini iilii yalnz Selukiler Devrinde Konyada yap-lan abidelerde tatbik edilmitir.

lk nce kum, kireten mrekkep har ile duvar sathnda bir tabaka mey-dana getirilir. Ve ondan sonra stne iniler vazolunur (konulur). Vaz usul nevide olarak yaplr.

Ya duvarc serbest bir surette mala ile mezkr (daha nce bahsedilen) harcduvara arpar, zerine iniler koyar: Konyada Sral Medresesi mihrabnda(1442-43) olduu gibi. Veya iniler ereveli paralar hlinde konur: KonyadaAlaattin Camii mihrab (1219-21) byledir. Veyahut tezyin, serbest dekorlar ek-linde olur: Konyada Sahip Ata Trbesi (1258 ) duvar tezyinat bu suretle ya-plmtr. Bu muhtelif rneklerden gryoruz ki iniler, duvar derununa (iine)sokulmu ve tezyinatla birlikte bir grup tekil etmilerdir.

Seluki mihraplar birbirine az ok benzer. Bununla beraber hepsinde mus-tatili (dikdrtgen) bir ekil gze arpmaktadr. Btn dekorlar ve hendesi tezyi-nat ve bunlarn bazlarndaki yazlar, iki dekor sahasnn arasna dmektedir.

Ve mihrabn dhilinde grlen direkler, istilaktitli hatlarn son noktalarn tekileder.


12/28


Konyada Sral Medrese Mihrab

Ve bazen krk hatlarla sivriye yakn bir kemer tesirini yapar. Ve orada da-ima az veya ok bir akl vcuda getirir. (Konyada Sahip Ata Camii mihrab)

Konyada Sral Medresesi mihrabndan kenara den orta aklk hendesiekillerle bir yaz gzelliine karmaktadr.

Ve siyah renk yannda ak ve koyu maviler yer tutmaktadr. Mezkr med-resenin ak mavi ve koyu renklerden mrekkep ini tezyinat pek iyi bir grg-l iilii tarlar. Duvarlar, sekiz keli yldzlar ve hendesi yazlarla kapldr-lar. Mihrabn bulunduu eyvan da ini tonlar byk bir tatllkla birbirlerini

tamamlar ve aarlar. Biz orada ilk defa ilk defa ark tezyinat yollar gryoruz.

Eski resimler deta pek mzeyyen bir ark hals canllndadr. Mavirenklerin kuvvetli izgileri dierleriyle bir gzellikte oluyor. Trk mavisinin

baygn tesirleri ycelik hissini veriyorlar.

Uzun tezyin-i ini (ini sslemesi) hatlarn ve gzel yazlarn verdii incehisler arasnda gzlere ve kalbe bir serinlik neesi akyor.


13/28


Konyada Sahip Ata Trbesi

Eyvann koyu renkli bir erevesi iinde Tuslu Mehmetolu Osman Meh-metin sanat durgunluunu rann cokun ifadelerinden iki msrada okuyoruz.Byk ini stad marur bir lisanla diyor ki: Bu tezyinat ben yaptm. Bunlar

baka ellerde olmayacak. Ve orada bir lahza lm endiesini duyuyor ve fani-lie kar: Ben leceim fakat benim eserim yaayacaktr. diyor. DoktorFredrih, Sarre9, Aleksandr Raymond10 ve dier yazclar sanatkrn Acem oldu-unu yazarlar. Hlbuki Profesr Ernst Diets11in dedii gibi Tus ehri uzun yl-lar Trk iliydi. Binaenaleyh nakka, zannedildii Acem deil Trkolu

Trktr.

9 Konia, Seldschukische Runden Konaler. s.11.10 Altturkische Karamik, in Kleinasien und Konstantinopel s. 9.11 Die Kunst der slamischen Valker, s. 117.


14/28


Konyada Alaattin Camii mihrab, Seluki mihraplarnda tenevvlerden(eitliliklerden) birini verir. ininin hendesi ekiller alarak yaz gzellii ile birgittii hissolunur.

Mihrap, byke bir mustatilin yan kaidelerinden biri zerine oturur vetezyin-i kenar (kenar sslemesi) iziklerini Kurandan alnm yazlar mihrabn

btn dllarnca (kenarlar boyunca) kateder. Ve sra birbirinden ayr tezyinat- hendesi (hendesi ssleme) ekillere geer ve sahalar mustatil iinde genileye-rek klerek mteaddit mustatiller vcuda gelir. Dier Seluki mihraplarndaorta ksmda inide istilaktitler ve aalarnda direkleri havi olduu hlde

Alaattin Camii mihrabnda bu hl grlmez. Orada mermerden byk bir mih-rap an kapatr.

Konyada Alaattin Camii Mihrab

Mihrab- mustatilinin st taraf, msellesi ini paralardan mrekkep m-zeyyen (sslenmi) bir ksmdan ve koyu, ak renklerde hendesi ekilleri, yldz-lar vcuda getirir. Bylece yksek bir irtifaa (ykseklie) kadar karlar.


15/28


Mihrapdaki mermer ksm ve inili ksmda olan yazlar, Osmanllar tara-fndan eklenmi bir paradr. Orada parlak Seluki yaz ve tezyinleri iine bece-riksiz bir nakkan iledii uygunsuz naklar karr.


Dz ini ilii

Kakma ini iiliinden fark-ebat ve duvara vaz-yapma ve piirmesi-Konyada nce Minare-Konyada Sahip Ata Camii mihrab-znikte Yeil Ca-

mi minaresi2

Bu usl zere yaplan inilerin yzeyi 2 santimetre ve uzunluu 15 santi-metredir.

Bunlarn arkalarnda duvara giren bir ksm vardr. Ve bunun uzunluu 15santimetredir. Bu suretle iniler duvara derin olarak sokulur. Burada unu sy-lemeliyim: ini paralarn arkalar deta bir paradan mrekkeptir, bu vasta ileinilerin aralarnda aklk gzkmeyip bir olur.

12 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, MillMecmua, c. 8, nr. 94, 15 Eyll 1927, s.1515-1517.


16/28


Konyada Sahip Ata Camii Mihrab

in iine unu da katmaldr: inilerin duvara vaznda lazm olduu kadarharcn iinde bu paralar kapal duruyorlar ve ininin zerine taan har olursaderhl temizlenir. Ve o bir iniyi bir yeni ininin yanna yle koyarlar

beynlerinde (aralarnda) olan boluk bir ince ak azn iine alamayacak dere-

cede dardr.

Bundan u kar: ini ile bir duvar yaplyor ki bu iilikle sabit oluyor. i-ni, tulann iten grd mukavemeti (direnci) dtan yapyor.

Konyada nce Minare (1252-58), Konyada Sahip Ata Cami mihrabnda(1258) grlen iniler, bu ikinci iiliin zerine yaplmlardr.


17/28


Bunlar itina ile yerine getirmek iin tabii her bir ini parasnn kenarlarneklemek ve ekillerini muhafaza etmek gibi glkler vardr. Ve iniler dahaduvara vazedilmeden evvel erimemi kuma sokularak piirilir. Ve bu hl ini-nin ekl-i hususun (zel eklin) da bozulmamas iin mhim bir arttr. Bu neviinilerin arkalarna gelen ksm piirmeden nce keserler. Kesilme ii, ini a-murunun kay gibi kat bir hlde bulunduu bir zamanda yaplr. Bir husustakakma iniler dz inilere biraz benzerler.

imdiye kadar bu inilerin devamna sebep onlarn her birinde ayr bir dik-kat ve emek verilmi olmasdr. Duvara vurulan harcn da onlara byk mik-

yasta (lde) yardm ettii unutulmamaldr.Sylediim abidelerde Selukiler Devrinde znikte Yeil Cami minaresinde

(1392) Osmanllarda bu iilie gre muhtelif rnleri vcuda getirilmitir.

znikte Yeil Cami Minaresi


18/28


Fakat znikte olan inilerden byk bir ksm Mtareke senelerinde yrtcadamlar tarafndan zayi olulardr.13

Konyada nce Minare, byk ve mzeyyen kapnn yannda Mescit-i Ataduvar zerinden sivrilir.

Minare, bir murabba (kare) stnde ilk erefeye kadar mteaddit mnhani-lerle (erilerle) evrelenir. Bunlarn aralarnda kan yarm direkler vardr. Mn-hanilerin zerlerinde kk ini paracklarndan vcuda gelmi kntlar bu-lunmaktadr.

Bu ekilde minare birinci erefeden itibaren mnhanileri temadi ettirir (de-vam ettirir). Fakat mnhani hatlarn iltisak (birleme) yerinde yuvarlaklar yerine

bu defa keli hatlar kaim olmaktadr (yerine gemektedir).

Buradan alem kadar olan ksm sade mnhanilerin tekil ettii bir gv-deyi verir.

Selukiler, minarelerinde muhtelif ekillerden mrekkep hatlar kullanm-lardr. Bunlarn Anadoluda, randa, Trkistanda ve Gazneviler zamanndaAfganistan ve Hindistanda ina edilmi eitleri vardr. ok yazk ki dz ini-leri havi nce Minareye 1901 tarihinde yldrm derek yukardan birinci ere-feye kadar olan o gzelim inileri ykmtr.

Konyada Sahip Ata Cami mihrab, dier Seluki mihraplar tarzndadr.Orada yalnz fazla bulunan eyler, hendesi hatlardan yldzlardr. Bunlar biroknevilerdedir.

Drt, be, alt veyahut sekiz kelilerdir. Bunlara benzer rnleri mimarOscar Reuther, kitabnda gstermektedir.14

Ayn tarzda yaplm yldz iniler, Konyada Sahip Ata Trbesindedir.Orada btn hendesi hat tenevvleri dhilindeki mimari tesiri byk bir kuv-vetle ila ederler (an ve hretini arttrrlar).

Dz ini rnlerinden znikde Yeil Cami minaresinde vardr. Tula ve i-

ni ile kark minare, parlak bir slubun orada yegne ahidi olara kalmtr.15

Minare, krmz ve koyu renkli tulalar; ak, koyu mavi inilerden pek tatl

bir gzellikte ortaya kar. Hendesi mzeyyen kaideden krk hatlarn msellesikntl ekilleriyle erefeye kadar gider.

13 Die Technikdes Seldschukisch: Osmanischen Fayence: Mosaiks. s. 270-72.14 Das Wahnhaus in Bagdad und anderen Stadten das Irak.15 Die slaminhen Bauten zu snik. s. 57.


19/28


Mnkesir (krk) hatlar aadan yukarya ve yukardan aaya tekrar edeede minare etrafnda dolanrlar.

Koyulardan ak mavilere iki dereceli ufak ini habbecikleri krmz tula-lar zerinde bazen koyu krmz noktalar olurlar.

Konyada nce Minare

erefe altlar mavi inilerden bir yz tezyinat yaparak erefe istilaktitlerinedayanr.

erefe, ak mavi ve maviler ve mavi zeminin ortasndan boydan boya ikimuvazi (paralel) koyu mavi izgi hlinde uzanr.

Alt ksm yannda erefe stne den mahaller o kadar ssl deildir.Orada inilerden yaplacak tezyinat, renkli tulalardan mrekkeptir. Koyu, akkrmz tulalar, istifleri iyi bir zevk ile birbirine yakndr.


20/28



Kesme ini ilii

Yaplma yollar ve kullanld yerler-dier iiliklerden fark-KonyadaKaratay Medresesi-Bursada Yeil Cami-stanbulda inili Kk

3

Bu iilikte inileri byk sralanm paralar hlinde keserler. Sonra birbi-riyle imtizalarna (uyum salamalarna) bakarlar ve arkalarna har vurup yer-letirirler.

Bu iilik ile yaplan paralar son olarak duvara yaptrlr ki ini paralaryalnz kesmekle meydana karlr.

ini iini daha piirmeden evvel kvama gelmi amurdan keserler. Bunc iilii ispat iin eski inilere bakmak lazmdr. Ekseriya onlarn daimasrlar muhafaza ettikleri grlr. Hlbuki yeni ini rneklerinde srlarn dk-mek tehlikesi ok defa vakidir. Kesme iniler, dhilde en zengin sslerde kulla-nlmaktadr. Mesela yaz ve ssleri tekil eden mahallerde pek gzel rnekler

brakr.

Bu tarzda inileri Seluki sanatkrlar (Konyada Karatay Medresesi, 1251-52) dhilinde pek byk bir muvaffakiyetle (baaryla) kullanmlardr.

16 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, MillMecmua, c. 9, nr. 99, 1 Kanunuevvel1927, s. 1581-1582.


21/28


Konyada Karatay Medresesi Kubbesi Dhili

Osmaniler tarafndan Bursada Yeil Cami (1420-27) ile stanbulda iniliKk (1466) de ayn usulde iniler ile ssldrler.Byle muhtelif ekilleri haviiniler bugn Avrupa imalathanelerinde vcuda getirilmektedir.

Konyada Karatay Medresesi kubbe iini ufak paralardan mrekkep zen-gin ini gruplar, iki ve drt keli yldzlar tekil ederler. Byk kubbe mn-hanisinin evresi ustalkl kufi yazlarla byk bir daire kasna hlindedir.Murabbadan daireye geen hatlarn tekil ettii ke mselleslerinde slam di-

ninin ulu isimleri okunur. Nispetli hendesi sslerle kufi hatlar gzel ve derinbir hayalin aklarn verirler. Orada renk baygnlklar hattn verdii hazz mi-marinin vakur ifadesiyle doldurur.17

nsan, bu gzellik ve renk leminden yudum yudum neeler ierken diertaraftan hattan, mimariden zevkler alr.

17 Entstelung und Entvicklun der Osmanichen Baukunst.


22/28


Elan (hl) unutamyorum: Bundan sene evvel Konyay ziyaretimde te-den beri sevdiim Seluki abidelerin, dolayorum.

Karatay Medresesini ziyaretim esnasnda pek ackl bir vakaya tesadf et-tim.

Bir nakka, byk bir makamdan ald emir zerine o gzelim kubbedezayi olan inileri taklide alyordu.

Zavall emir kulunun henz mala tutmasn bilmeyen elindeki fras inile-ri bsbtn imhaya urayordu.

Bunun zerine Babalk gazetesiyle Zavall Konya Abideleri makalemde bu grgsz hareketin nne geilmesini yana yakla dilemitim. Fakat ZiyaPaann dedii gibi: Varak- mihr vefay (dostlukla sevgi vefasnn yazlmolduu kd) kim okur kim dinler. Byle keyf emirler yolunda Byk SelukKknn, Alaattin Camii mihrabnn daha baka yerlerde bunun gibi nicegzelliklerin canna kyd. Ah, zavall Trk abideleri! Sizi cokun kalpli Trksanat erleri bakmadan kysnlar diye mi bize Tanr emaneti yaptlar

Ak bir gecede grlen yldzlar Konyadaki Sral Medresesinde kapalbir kubbenin altndadr.

Mavi, koyu mavi, yeil, ak maviler bazen koyular iinde bazen kme k-

me yldzlar hlindedir.

Bursada Yeil Cami mihrab ve Birinci Mehmet elebi Trbesi dorucaSeluki de tatbik edilmi iniler iiliindedir.


23/28


Bursada Yeil Cami inilerinden

Bu iki abidenin dhili kesme inileri mtenevvi (eitli) rneklerdedir. Hu-susuyla iniler Trklerin randa olan hayatlar esnasnda bulunmu bir nakyolunda ilenmilerdir.

nsan bu iki abidenin ini sslerinde byk yorgunluk sarf edildiini der-hl anlyor.18 Tatl renklerle byk, yeil para iniler kuvvetli ahenkleriyle ca-mii bir bahar yeilliine boyamaktadr.

Orada her bir ini paras bahenin mnasip yerlerine konulmu bir gl fi-dan gibidir, yalnz onlarda renkler Trkn tutulduu gk mavisidir.

18 Architekture et Decoration au XVe sicle avec Preface de E. Viallet Le Duc. P. 16.


24/28


O renkler bazen o kadar bol eide girer ki trl trl gzelliklerde bir suak gibi muhtelif izgi ve ekil kabarklar yapar. Yeil Camiin mihrab Selu-kiler Devrinde ina edilmi mihraplara ekil itibaryla byk bir yaknlktadr.

Yalnz Yeil Cami mihrab erevesinde muhtelif izgi deimeleri vardr.Ve yazlarn igal ettii ksmlar istilaktitler takip eder.

Koyu mavi bir izgi sahas geni sahal hendesi hatlarn tezyin ettii bir er-eveye kadar gider.

Buradan itibaren ini renkleri oalarak mihrap ierisinde istilaktitlerin ikitarafnda ssler yapar ve direklerle ini kaidesi stne gelir.

Mihrabn sa ve sol tarafnda uzanan ana duvarlar zerinde iniler parahlinde iki buuk metre kadar ykselirler. Alt ksmnda drt ve bunlarn zer-lerine alt keli iniler isabet eder.

En yukarda paralardan bir erevesi duvar geniliinde iki tarafa uzar.

stanbulda inili Kkn inileri bu nc iiliin zerine imal edilmi-lerdir.19 Orada fazla olarak srl ve srsz tulalardan mrekkep tezyinat gzearpmaktadr.

Dhili ssleri muhtelif keli ini paralardan ibarettir. Hususuyla bykkap akln rten sivri kemerin yanlar izgilerden yaplm en gzel ssler-dir.

Mavi bir zemin zerinde beyaz, sar ve koyu renklerin birbirleriyle pek tatlimtizalar vardr. Ve eski Divan ve nadide kitap ciltlerinde olduu gibi muhte-lif krk hatlarn tekil ettii beyaz bir ekilden mteaddit istikamette izgilerkararak sivri kemerin st ve yanlarndan bir ksma kadar gelir.

Beyaz eklin koyu zemini zerinden beyaz ve ince bir izgi dairesi vcudagetirir.

Dairenin maviliini kufi yazlardan hendesi izgi gzellii doldurur.

Akln kenarlarnda yukardan aa doru inen mteaddit ekillerdetula tezyinat vardr.

Bu tezyinat inili Kkn parka ait ksmnda en ziyade pencere yanlar vestlerini ssler.

19 Die Baukunst KonstantinopelAlt Kostantinopel Manuel dart Musulman. P. 500.


25/28


inili Kkn Tula ve ini Ssleri

Muhtelif tula ve iniden birok rnekler randa, Semerkantta, Azerbay-canda grlmektedir.

Selukilerde bu nevi tezyinat, harici mimaride pek az tatbik edildii gibimedrese, han d yzlerinde daha ok ta tezyinata tesadf olunur.

Bununla beraber Osmanllarda srl tula tezyinat kklerde on drdncasr ortasndan sonra haricinde tatbik edilmitir. inili Kkn dhilinde, Sel-uki medreselerinde olan bol ini sarfiyat pek iktisadi bir surette tatbik edilmi-tir.


26/28



ini Nakkalar

Anadolu Selukilerinde abideleri tula ve ini ile sslemeye Birinci AlaattinKeykubat zamannda baladlar.

Seluki abidelerinden bazlarnda inileri ileyen nakkalarn kitabeleri bu-lunmaktadr. Fakat bu eserlerde grlen adlar o kadar ok deildir.

Gerek tahriri surette (yazma eklinde) kitap sahifelerinde bulunan ve gerekabideler zerinde hakkedilen (oyulan) Seluki ve Osmanl ini nakkalarna dair

bilgiler unlar anlatmaktadr:Konyada Alaattin Camii poyraz kaps zerinde deirmi (yuvarlak) kitabe-

de Erdiahl Kerimddin ve trbede Abdlgaffarolu Yusuf adlarnda iki nak-ka kaydedilmektedir. Camide kubbe iindeki mihrap ve trbe dhilindekisandukalarda olan inileri bu iki sanatkr imal etmilerdir.

Konyal Ahmet adnda dier bir nakkan ad Sivas abidelerinden biri ze-rinde bulunmaktadr. Bu sanatkrn Abdullaholu Mimar Klkn eli altndaKonyada nce Minare, Sahip Ata Cami ve Trbesinde inileri iledii anlal-maktadr.

Miladi on ikinci asr ortasnda Konyada Muslihiddin hayratndan SralMedresede Tuslu Osmanolu Mehmetin ad zikredilmektedir.

Mevlevi menakpnvislerinden (menkbe yazarlarndan) Eflki Ahmet , Bed-rettin Yava diye ayr bir nakka haber vermektedir. Bu zat, Tebrizli MimarBedrettinin Konyada muhtelif inaatlarnda hususuyla Yeil Kubbede ilk ini-leri ilemitir.

Osmanllarda ini nakkalarna dair vesikalar Orhan zamannda grlmek-tedir.

znikte Orhan zamanndan kalma inilerden biri zerinde Musullu Abdul-lah ad okunmaktadr.

Bursal Aliolu lyas, Yldrm zamannda Yeil Caminin inilerini yapm-tr. Bazlar bu zatn mezkr camii ina ettiini sylerler. Fakat bu fikre dairtahkikat bence daha katiyette deildir. Karamanoullar tarafndan ina ettirilenabidelerin inilerinde Hoca Mehmetolu Selman diye bir sanatkr yazldr ki

20 ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, MillMecmua, c. 9, nr. 100, 15 Kanunuevvel1927, s. 1619-1620.


27/28


Karamanda Hatuniye Medresesi mihrab ile Mehmet Beyin trbesi sandukainileri eseridir.

stanbullu Sai Mimar Sinann maiyetinde (beraberinde) uzun mddet kalmve birok nefis inilerde naklar vardr.

Almanca membalar nc Murat zamannda Kemalettin adl bir nakkayazmaktadr. Mezkr sanatkr Mimar Sinann talebelerinden olup stanbuldainili Kkn inilerinde almtr.

elebiolu Mustafa, Ktahya ve Tekfur Saray ini imalathanelerinde nak-ka ba olarak pek deerli iniler imal etmitir.

Hafz Emin, Ktahyada Anadolu-Yunan Harbine kadar ini fabrikasnidare etmitir. stanbulda Eypde Sultan Reat Trbesi inilerini ilemitir.

YEN NLER

Son zamanlarda Trk inicilii-kadim inilerden izgi ve renk ayrlkla-r-Ktahyada Hafz Emin ini imalathanesi-inilerde Avrupai ssler-Trkiyede ini diriliine dair yollar

Yeni iniler eski iilie Umumi Harp senelerine kadar gelir. Bu senelere

kadar olan ini rneklerinde baz farklar vardr. Bu ayrlk inilerde srf izgi verenklere aittir. Bunu biraz aydnlatmak icap eder:

Trk ini iiliini yakndan takip edenlerce malumdur ki Seluki ve Os-manl sanatkrlar tarafndan eski zamanlarda ini ssleri serbest bir fra ileilenirdi. Renk ve ekillerde bu yzden tamamyla bir halisiyet (halislik) ve tabii-lik vard. Hlbuki bu usulde olan say (alma) uzun mddet devam edemedi.Bunun yerine ini nakkalar ii silkme tarzna koydular. Onun iin yeni inirneklerinde eskilerde olduu gibi sabit renkler ve serbest fra tabiilii yoktur.Vaka (geri) bu suretle ilenmi inilerde sanatkr vaktinden tasarruf etmekte-dir. Fakat inilerde hususiyet tekil edecek olan serbesti, ss gzellii daima

kaybolmaktadr.Yeni inilerde Avrupai izgi ve resimlerin bulunduunu hatrlatmalym.

Edebiyat, mimari gibi gzel sanat ubelerinde grlen Avrupa modacl inisslerinde eski naklarn hayatna nihayet vermitir.


28/28


Ktahya inilerinin parlak rneklerinde Trk-Yunan Harbine kadar olanhayatnda bir hususilik vardr. Ve bu ksa zamann ini hususiyetini Hafz Eminini malathanesine ait diye kaydetmeliyim.21

Sanatkrn salnda imal ettii iniler bugn Eypte Sultan Reatn tr-besini tezyin etmektedir. Bu inileri daha eski tarihlerde yaplm rnekler ara-snda saymak doru olur.

Hafz Emin ini malathanesinden sonra meydana konulan inilerde Av-rupai tesirler byk mikyastadr ve eski tarzdan ayr ve resim, renk noktasn-dan ok ykl ve kymetsizdir. Bu zamann inilerinde evvelleri olduu gibi

sadelik yerine bir sr ss kalabal vardr.Trkiyede inicilik iin mill bir dzen kabul etmek zamandr. Ve yarm

Avrupacl koparp atmak lazmdr. Bu fikrin kendini aydnlk dnyasnavermi Trkiyede tatbiki ok kolaydr. Yalnz bu uurda sarf edilecek mesaideecnebilerden ziyade Trk sanatkrlar i banda bulunmaldr. Ve yanlarndaince hisli yeni Trk kadnlna da byk bir itirak hissesi ayrlmaldr. Avru-pada olduu gibi Trk kadnlarndan ini nakkalar yetimelidir. Zaten bu,tabiat noktasndan ok doru bir harekettir. nk ince ilerde yalnz liyakat veiktidar kfi deildir. Ayrca yksek derecede kalb terbiyeye ihtiya vardr. Hu-susuyla nak ilemesi, oya, gergef, hal gibi ince iilikte hassasiyetini gste-

renler bu arzuyu byk bir sevinle karlayacaklardr.Dier taraftan da Trk sanat mekteplerinde tezyinat derslerine fazla

ehemmiyet verilmelidir. Bu suretle pek yakn seneler zarfnda Trk iniciliimuayyen (belirli) bir gaye etrafnda mill rnekler vermeye balayacaktr.

Yalnz her biri birer ini hazinesi olan abideleri gzden rak etmemeliyiz.imdiye kadar byk bir kaytszlkla harap olularna seyirci olduumuz bugzel eserleri bundan byle uygunsuz tamirlerden korumal ve onlar anlayl

bir surette muhafaza etmeliyiz. nk onlar havi olduklar iniler itibarylayeni Trk inaat iniciliine rnek olabileceklerdir. Selukiler Devrinden pek azkalan srl tula ve iniler, Osmanllar elinde devam eden rnekler bir daha yer-

lerine konulamayacak antikalardr.

Milletini seven her Trkolu medeniyet dnyasnda soyunu yce klan busanat incilerine gz kulak olmaldr

21 Trk-Yunan Muharebesinde Yunanllar tarafndan ackl bir hlde ldrlmtr. Sanatkrnlm Ktahyada inicilik faaliyetine byk bir ziyan vermitir.

selçuki ve osmanlı Çinileri İşciliği

Documents