KISRAKLARDA SEKSÜEL SİKLUSKısraklar pubertasa; 12-24 ay arasında erişmekte, yetiştirmede kullanım yaşı ise 24-36 ay arasındadır. Pubertas ve yetiştirmede kullanım yaşı, ırk, kalıtım, iklim, beslenme, egzersiz, gün ışığı, epifiz ve böbrek üstü bezi fonksiyonları gibi faktörlerin etkisi altındadır.Kısraklar mevsimsel poliöstrik hayvanlardır. Reprodüktif aktivite başlıca fotoperiyot tarafından düzenlenmekle birlikte beslenme ve iklim şartları da etkili olur.

Kısraklar genellikle ilkbahar ve yaz aylarında seksüel aktivite gösterirler. Çok az sayıda kısrak kışın ya da sonbaharda (anöstrüs sezonu) siklik aktivite göstermektedir. İlkbaharın ilk aylarında gün uzunluğunun artmasıyla birlikte ovaryum aktivitesi uyarılır. Anöstrüsten üreme sezonuna geçişte folliküler gelişim düzensizdir. Melatonin kısraklarda koyunların tersine ovaryum fonksiyonları üzerine antigonadal ve baskılayıcı etki yapar. Melatonin salgısı karanlıkta artar ve ışığa maruz kalma süresinin uzamasına bağlı olarak azalır.

Günlerin kısaldığı kış aylarında artan

melatonin düzeyleri kısrak hipotalamus’unda

GnRH’yı baskılar. Oysa günlerin uzamaya

başladığı ilkbaharda dolaşımdaki melatonin

konsantrasyonu hızla düşer ve hipotalamustan

daha fazla GnRH salgısına neden olur.

GnRH hipofiz ön lobundan FSH ve LH salınımını

uyarır ve bu hormonlar folliküler gelişim,

ovulasyon ve corpus luteum şekillenmesini

kontrol eder.

Prolaktin hormonunun kısraklarda LH

salgısının artmasına neden olduğu, üreme

sezonu ile birlikte salınımının arttığı ve

yaz aylarında en yüksek düzeye ulaştığı

bildirilmesine karşılık, ovulasyonun

oluşmasında oynadığı rol tam olarak

aydınlatılamamıştır.

KISRAKLARDA SEKSÜEL SİKLUSSEKSÜEL SİKLUSUN ENDOKRİN

MEKANİZMASI

Hipotalamustan GnRH (Görme, ısı, ışık,

koku, psikolojik, fiziksel uyarımlarla)

Hipofiz ön lobundan FSH ve LH

FSH follikül gelişimi ve östrojen salgısı

Östrojen çara ve tubularite oluşumu

Östrojen piki yeni bir GnRH salgısı ve LH

salgısı

LH ovulasyon

Ovulasyondan sonra CL şekillenir.

CL’dan progesteron salgılanır.

Progesteron GnRH salgısını inhibe eder.

Fekondasyon şekillenmezse siklusun 16-17. günüden itibaren CL’dan salgılanan oksitosin ve foll. Salgılanan Östrojen etkisiyle uterus endometriumundan PGF2α salgısını stimüle eder.

PG korpus luteumu lize eder ve progesteronun negatif feed back etkisi kalkar.

Östrüs siklusu;

Folliküler faz (proöstrüs ve östrüs) ve

Luteal faz (metöstrüs ve diöstrüs)

Ovulasyon östrüs bitiminden 24-48 saat önce

Östrüs siklusu iki ovulasyon arası süredir.

Seksüel siklus 21-24

Proöstrüs 2

Östrüs 2-7 (2-20)

Metöstrüs 2

Diöstrüs 11-13

Anöstrüs Gelecek sezona kadar

Gebelik 336±10 gün

Tay kızgınlığı Doğumdan 7-20

gün sonra

GEBELİK336±10 GÜN

GGÜN

Proöstrüs2 gün

Östrüs4-7 gün

Anöstrüsgelecek sezona kadar

Diöstrüs11-13 gün

Metöstrüs2 gün

Tay kızgınlığıDoğumdan 7-

20gün sonra

KISRAKLARDA ÖSTRÜSÜN UZUN SÜRMESİ

Ovulasyonun fossa ovulasyoniste olması ve follikülün bu bölgeye göç etme zorunluluğu

Eksojen FSH’ya daha ay duyarlılık

LH sekresyonunun daha düşük olması

LUTEAL DÖNEM SÜRESİNDEKİ DEĞİŞİKLİKLER

-CL Premature regresyonu

-Uterus bozuklukları

-kalıcı CL bağlı olmaktadır.

ANÖSTRÜS DÖNEMİ

LH salgısı yok, FSH düşük düzeyde ve folliküler gelişim var.

Östrojen ve Progesteron (<0.1ng/ml) minimum

Vagina solgun, serviks kapalı gül goncası görünümünde, uterus küçük ve gevşek, ovaryum küçük sert ve inaktif

GEÇİŞ DÖNEMİ

İlk FSH salgısı ile ilk ovulasyon arası 60 gün

12-14 gün aralıklarla ovulasyonsuz östrüs

GnRH artar, geç geçiş ya da orta dönemde LH düşük, FSH artış olur.

25-35 mm folliküller gelişir

İlk ovulasyona yakın zamanda LH artar, FSH düşer, 35 mm çaplı follikül gelişir, östrojen salgılanır, Östrojen, LH salgılatır ve ovulasyon şekillenir.

Fotoperiyot GnRH artar FSH artar

Foll.gelişir Az LH salgısı Foll.

düzensizlik Foll. yeterli östrojen

Normal foll. gelişimi LH artışı

Ovulasyon

Östrüs süresi ise daha çok sezona göre

değişmekle birlikte, bireysel farklılıkları ile ırk,

östrüs başlangıcında folliküllerin ovaryumdaki

gelişim oranları gibi faktörler etkilemektedir.

Sezon ilerledikçe östrüs fazı kısalmakta, en kısa

östrüsler yaz aylarında görülmektedir.

Östrüsteki bu kısalma ovulasyon öncesi artan

fotoperiyota bağlı olarak follikülogenezisin

hızlanması ile şekillenmektedir.

Ortalama östrüs süresi kısraklar arasında 2-12

gün arasında değişmektedir.

Kısraklar istisnai olarak luteal dönemde

folliküler gelişim gösterir. Bu dönemde

çapı 30 mm’den büyük antral folliküller

gelişebilir.

Bu folliküllerin büyük bir çoğunluğu

luteal dönem veya sonunda regrese olur.

Büyük follikülerden bazıları preovulatorik

ölçülere ulaşır ve hatta östrüs

semptomları göstermeksizin diöstrüste

ovulasyon şekillenebilir. Bu

ovulasyonların normal fertil ovulasyon

oldukları kabul edilir.

Folliküller her siklusta bir veya iki dalga

şeklinde gelişmektedir.

Ovulasyon esnasında ovaryum

yüzeyindeki küçük çaplı folliküller (2-5

mm) tespit edilemezler. Birçok follikül

luteal fazda 2.5-3.0 mm/gün hızla

gelişmekte ve luteolizise doğru 25-30

mm’lik çapa ulaşmaktadır.

Bu esnada bir veya iki adet follikül

dominant hale gelir ve gelişmesine

devam eder. Diğerleri atreziye olur.

Luteolizisin başlamasıyla birlikte en geniş

çaplı follikül genellikle genişlemeye ve

preovulatorik follikül halini almaya devam

eder.

Bazı folliküller ovulasyondan 24 saat önce

yumuşar. Ovulasyon öncesi ve sonrasında

rektal palpasyonda kısraklar arasında

değişmekle birlikte duyarlılık artar.

Preovulatorik follikül ovulasyon öncesi >45

mm’lik çapa ulaşır. Ovule olabilen en küçük

çaplı follikül 30 mm, en büyük ise 60 mm

civarındadır.

Preovulatorik follikül çapı üzerine sezonun

etkisi mevcut olup, yaklaşık Nisan (46 mm),

Mayıs (48 mm) ve Haziran (40 mm) çaplı

folliküller ovule olabilmektedir.

Üreme sezonu sonuna doğru östrüs süresi 3-4

güne kadar kısalmakta ve bu dönemde 35

mm’den daha küçük folliküller ovule

olabilmektedir.

GENİTAL ORGANLARDA DEĞİŞİMLERUterusta ödem ve tubulariteUteral, servikal ve vaginal akıntı bol ve suluOvulasyonu takiben 1-3 günde tonus ve tubularite artışDiöstrüste tonus gebeliğe işaret, serviks kapalı, mukoza solgun, vagina sert ve kuru, vulva küçük ve kapalıÖstrüste serviks yumuşak ve gevşek, hiperemi ve ödem artışı, bunlar ovulasyona doğru artar, USG’de at arabası tekeri görünümü, vulva ve vagina gevşek ve yumuşak, ödemlidir

REPRODÜKTİF AKTİVİTEFSH 10-12 gün ara ile bifazik, östrüs sonunda pik (25-30 ng/ml),

İkinci FSH ovulasyondan hemen sonra yada şekillenecek ovulasyondan 12 gün önce

Östrojen ovulasyondan 1-2 gün önce pik (50 pg/ml),

Ovulasyondan 2 sonra diöstrüs seviyesine düşer, ikinci bir artış diöstrüste şekillenir

LH siklusun 5-16. günlerinde 4-5 ng/ml,

Ovulasyondan 2 gün sonra pik (45-50 ng/ml), 4-5 gün sonra azalarak bazal seviyeye düşer

Progesteron östrüste <1 ng/ml,

Ovulasyondan 6 gün sonra 6-10 ng/ml

Yüksek progesteron (>8 ng/ml) seviyesinde bile folliküller gelişir ve ovule olabilir

Ovulasyon

Follikülün ovule olması çok çabuk gelişen

bir olaydır. Ovulasyonu takiben ovulasyon

çukurluğu kan ile dolmaya başlar ve 12

saat içerisinde yumuşak, lapa kıvamında

rektal palpasyonda hissedilebilen bu yapıya

corpus hemorajicumcorpus hemorajicum adı verilir.

Bu yapı 2-2.5 gün içerisinde maksimum

büyüklüğüne ulaşır. Yapısı yumuşak ve

süngerimsi halden kauçuğumsu hale

dönüşür ve nihayet karaciğer kıvamında

hissedilmeye başlar.

Bazen de folliküler boşluk kanla

dolar ve rektal palpasyonda

hissedilmez. Ultrasonografinin

kullanım alanına girmesiyle birlikte

follikül ve corpus hemorajicum

birbirinden daha kolay ayırt

edilebilmektedir.

Ovulasyon ZamanıKısrakların %78’i östrüs bitiminden 48 saat önceki zaman dilimi içerisinde, %12‘si bu zaman diliminden önce, %10’uda östrüs davranışlarının bitiminden sonra ovulasyon göstermektedir. Ovulasyon daha çok 23.00 ile 07.00 saatleri arasında şekillenmektedir. Ayrıca kısraklarda ikiz ovulasyonların %4-44 arasında değişmekle beraber ortalama %16, üçüz ovulasyonlar ise %1’den daha düşük oranda oluştuğu belirtilmektedir.

Östrüs TespitiKısraklarda östrüs semptomlarının büyük bir kısmı aygırın varlığına bağlıdır. Aygırsız bir ortamda östrüsteki kısrakların tespiti oldukça güçtür. Bu türde östrüs tespiti, en kolay ve pratik olarak deneme aygırları ile yapılmaktadır. Bu amaç için 1.5 m yüksekliğinde sabit bir duvarın arkasında tutulan kısrağa aygır yaklaştırılarak östrüs davranışları gözlenir.Östrüsün en önemli bulgusu kısrağın aygırı reddetmemesidir. Östrüsteki bir kısrak aygırın temas kurma isteğini reddetmeyip aygıra yaklaşır.

İkinci önemli semptom ise aygırın

yaklaşması ile kuyruğunu kaldırıp yana

doğru çeker. Östrüs dışındaki bir kısrağın

aygıra yaklaşması halinde kuyruğunu sallar

ya da vulva üzerine kuvvetlice yapıştırır.

Üçüncü önemli semptom ise vulva

dudaklarını açıp klitorisi göstermesi ve

kesik kesik işeme pozisyonu alması yanı

sıra (ÇAKMA hareketi) yumurta akı

kıvamında akıntının görülmesidir.

Değerlendirme (+, ?, - ) olmak üzere üç grupta yapılır. Yukarıda belirtilen üç semptomun birada görülmesi halinde +++, ilk ikisi ++, sadece aygırı reddetmemesi + olarak kaydedilir. Bu semptomların belirgin olmaması şüpheli (?), aygırı reddetmesi ise negatif (-) olarak kaydedilir. Yapılan vaginal muayenede serviksin açık olduğu gözlenir. Rektal muayenede uterus duvarı kalınlaşmış olup, ödem ve tubularite mevcuttur. Ovaryumlarda çapı> 35 mm’lik follikül mevcuttur.

ÖSTRÜS TESPİTİ

-DENEME AYGIRI

Aygırı reddetmeme

Kuyruğu yana çekme

Çakma ve kesik işeme

>35 mm follikül

Uterus ödemli ve tubularite

Serviks median hatta yayılmış, 2-3 parmak açık

Vulva ve vagina ödemli ve hiperemik

RIA-EIA ve ULTRASONOGRAFİ

Güvenilir

VAGİNAL-REKTAL ISI, VAGİNAL DİRENÇ

Güvenilmez

TAY KIZKINLIĞI (Doğumdan 7-20 gün

sonra)

Plasenta 7 kg hafif

2 saatte atılmış

Normal doğum yapmış

Puerperal sorunu olmayan

Vagina, vulva ve servikste yaralanma

yoksa

TOHUMLANABİLİR