Ścieżki rowerowe w województwie pomorskim

PROJEKT FINANSOWANY W RAMACH REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO DLA WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO NA LATA 2007–2013

ŚCIEŻKI ROWEROWEŚCIEŻKI ROWEROWE w województwie pomorskim w województwie pomorskim

fi nansowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego fi nansowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013

2

Spis treści

3 Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego

4 Dlaczego warto budować ścieżki rowerowe?

6 Gdańsk na dwóch kółkach

12 Szlakiem zamków na rowerach

20 Szlakiem dawnej linii kolejowej SWARZEWO – KROKOWA

23 Nad jezioro do Skarszew

25 Cysterski trakt rowerowy

26 Szlakiem zwiniętych torów w gminie Lichnowy

27 Dla tych, którzy lubią czytać o podróżach rowerem

3

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 to największe przedsięwzięcie fi nansowe w hi-storii regionu. Wartość fi nansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego programu wynosi ponad 938 mln euro. Ze środków RPO WP, zarządzanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, fi nansowane są projekty z niemal wszystkich dziedzin gospodarki i usług publicznych:

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego

LOKALNA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA I INICJATYWY OBYWATELSKIE

•

REGIONALNY SY

STEM TRANSPORTOWY

•

ROZW

ÓJ I

INN

OW

ACJE

W MŚP

•

FUNKCJE

MIEJSK

IE I M

ETROPO

LITALN

E

•

ŚRODOWISKO I ENERGETYKA PRZYJAZNA ŚRODOWISKU

• OCHRONA ZDROWIA I SYSTEM RATOWNICTWA

•

TURYSTYKA I DZIEDZICTWO KULTUROWE

•

LOKALNA INFRASTRUKTURA PODSTAWOWA •

SPOŁE

CZEŃ

STW

O W

IEDZY

•

4

Dlaczego warto budować ścieżki rowerowe?

Badanie przeprowadzone w Waszyngtonie na grupie 600 kobiet i mężczyzn w wieku od 18 do 56 lat, którzy co najmniej cztery razy w tygodniu jeżdżą na rowerze, wykazało, że są oni w lepszej formie fi zycznej i psychicznej niż osoby niejeżdżące na rowerze2.

Co ciekawe, rowerzyści uważają się również za „szczęśliwych” lub „bardzo szczęśliwych” cztery razy częściej niż w grupie porównaw-czej3.

Australian National Heart Foundation twierdzi, że około połowa ludzi stosujących obecnie leki na wysokie ciśnienie krwi mogłaby z tego zre-zygnować, gdyby zaczęła systematycznie jeździć na rowerze. Jazda na rowerze ma także korzystny wpływ na lipidy zawarte we krwi, takie jak cholesterol.

WHO wymienia także inne korzyści uzyskane dzięki używaniu trans-portu rowerowego:

50% ograniczenie ryzyka cukrzycy i otyłości u dorosłych;• 30% ograniczenie ryzyka rozwoju nadciśnienia;• zmniejszenie ciśnienia krwi podobne do efektu zażywania • lekarstw4.

NA ROWERZE NAJSZYBCIEJ

W krajach UE 10% podróży odbywanych samochodem nie przekra-cza 1 km, 30% jest krótszych niż 3 km, a 50% krótszych niż 5 km! Nie dziwi zatem, że w Europie już 45 milionów ludzi używa roweru jako głównego środka transportu.

W niektórych miastach europejskich średnie prędkości w godzinach szczytu są mniejsze niż w czasach, kiedy funkcjonował ruch konny. W amerykańskim Bostonie z powodu korków w 70% przypadków jazda rowerem jest szybsza niż samochodem. W Atlancie punkty po-łożone w odległości 3–5 km można szybciej osiągnąć rowerem niż samochodem. W Kopenhadze 34% ankietowanych rowerzystów uzasadnia wybór roweru jako środka dojazdu do pracy ze względu na jego prędkość.

ZDROWIE

Zanieczyszczenie powietrza emitowane przez pojazdy samochodowe jest najpowszechniejszym źródłem skażenia powietrza pośród wszyst-kich ludzkich aktywności. Na te zanieczyszczenia narażeni są sami kie-rowcy, gdyż stężenie skażeń wewnątrz samochodu jest większe niż na zewnątrz.

Raporty Europejskiej Komisji Gospodarczej (EKG) i Światowej Orga-nizacji Zdrowia (WHO)1 wskazują, że od 40 000 do 130 000 ludzi traci przedwcześnie życie w Europie z powodu zanieczyszczenia śro-dowiska przez samochody. Około 40 mln ludzi w 115 największych miastach UE oddycha powietrzem niespełniającym dopuszczalnych norm WHO.

Jednym z podstawowych problemów zdrowotnych mieszkańców Pomorza są choroby układu krążenia. Szczególnie niepokojący jest ogromny wzrost zachorowalności w ostatnich latach. W stosunku do roku 2000 liczba chorych wzrosła do 2003 roku ponad dwukrotnie!

Użytkownik roweru z reguły nie korzysta z samochodu i tym samym nie zatruwa środowiska i siebie, utrzymując jednocześnie wysoką sprawność.

Tabela 1 Przyrost chorych na choroby układu krązenia w woj. pomorskim

Rok Liczba chorych

2000 161 601

2001 170 963

2002 211 497

2003 263 273

Źródło. Dane Pomorskiego Centrum Zdrowia Publicznego

1 Konferencja „Transport zrównoważony dla zdrowia i środowiska”, Regional Envi-ronmental Center (REC) Szentendre (Węgry) 26–27 marca 2001 roku

2 U. Lehner-Lierz. „Modal shift to cycling has overhelming health benefi ts”. European Cyclist 3/98. Brussels, 1998.

3 Komisja Europejska „Miasta rowerowe miastami przyszłości”. Luksemburg, 2000.4 Konferencja „Transport zrównoważony dla zdrowia i środowiska”, Regional Envi-

ronmental Center (REC) Szentendre (Węgry) 26–27 marca 2001 roku oraz „Mia-sta rowerowe miastami przyszłości”. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Ochrony Środowiska. Luksemburg, 2000.

5 „The citizens’ network”. European Commission Green Paper. Brussels, 1996.6 „Raport o korkach w 7 największych miastach Polski: Warszawa, Łódź, Wrocław,

Kraków, Katowice, Poznań, Gdańsk”. Warszawa, 14 marca 2012 r.7 M. Meschik. „Planungshandbuch radverkehr”. Springer-verlag. Wien 2008.

5

Zatłoczenie dróg powoduje w krajach UE 2% straty PKB sza-cowane na 120 mld Euro, czyli 4 razy więcej niż wydają te kraje na transport publiczny5.

W Polsce próby oszacowania prędkości jazdy samochodem w miastach podjęło Deloitte i Targeo6. Ich obliczenia bazują na danych zebranych w systemie Targeo Traffi c w paździer-niku 2011 r. Badanie występowania zatłoczenia dróg oparto na rzeczywistych pomiarach prędkości przejazdu poszczegól-nymi odcinkami dróg w dni robocze, wyznaczanych na pod-stawie danych z ponad 80 tys. urządzeń GPS zainstalowanych w pojazdach. Okazało się, że w Warszawie na wielu ulicach prędkości jazdy samochodem nie przekraczają 10 km/h, a na znacznej części układu drogowego miasta 20 km/h. W efek-cie użytkownicy samochodów w stolicy tracą blisko 9 godzin miesięcznie na stanie w korkach przy dojeździe do 10 km. W innych miastach sytuacja nie jest dużo lepsza. Sumaryczne roczne straty z tego tytułu tylko w 7 analizowanych miastach Polski wynoszą 3,1 mld PLN rocznie, co stanowi 0,20% PKB.

Michael Meschik w swoim podręczniku projektowania infra-struktury rowerowej podaje czasy jazdy w Dublinie dla dwóch tras w szczycie wieczornym, kiedy rower jest szybszy nawet przy dystansie 17 km. Dla dwóch innych miast: Gill i Mulhern Meschik podaje czasy jazdy rowerem, które są krótsze niż czasy jazdy samochodem na dystansie do 5 km7. Zatem do-

piero powyżej 5 km w Gill i Mulhern oraz powyżej 17 km na dwóch trasach w Dublinie rower przestaje być konkurencyjny w stosunku do samochodu.

Otwarcie ścieżki rowerowej w ramach projektu „Rozwój Komunikacji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013”. Drugi od prawej marszałek województwa pomorskiego Mieczysław Struk.

6

Żabianka-Wejhera--Jelitkowo-Tysiąclecia

PieckiMigowo

Oliwa

VII Dwór

Osowa

Kokoszki

Jasień

Brętowo

WrzeszczGórny

Strzyża

PrzymorzeMałe

Zaspa-Młyniec

Matarnia

UjeściskoŁostowice

Gdańsk na dwóch kółkach

Podczas światowego kongresu rowerowego Velo-city 2009 w Brukseli kilkadziesiąt europejskich miast przyjęło tzw. Kartę Brukselską (Charter of Brussels). Gdańsk był jednym z dwóch polskich miast, które zostały sygnatariuszami dokumentu.

Podpisanie Karty Brukselskiej w siedzibie Parlamentu Europejskiego było najważniejszym aspektem udziału Gdańska w światowym kongre-sie rowerowym. Zapisy Karty zobowiązują jej sygnatariuszy do:

zwiększenia do 15% udziału komunikacji rowerowej w ruchu • miejskim do 2020 r., zmniejszenia o 50% ryzyka wypadków rowerowych do 2020 r.,• opracowania systemu parkingów rowerowych oraz polityki • przeciwko kradzieży rowerów,zwiększenia wykorzystania rowerów w dojazdach do szkoły • i do pracy,działania na rzecz rozwoju turystyki rowerowej,• podjęcia współpracy ze środowiskiem rowerowym, biznesem • i instytucjami publicznymi w celu upowszechnienia ruchu rowerowego.

Do 2014 roku w Gdańsku zostanie wybudowanych ponad 30 km wy-dzielonych dróg rowerowych. W ciągu ostatnich 10 lat wybudowano już 80 km dróg rowerowych. W ramach projektu „Rozwój Komunika-cji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013” Gdańsk oraz partnerzy projektu otrzymali w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 bli-sko 48 mln zł.

Przy opisach tras znajdą Państwo kody QR

Przy pomocy specjalnej aplikacji na smartfony kod przeniesie Państwa na stronę z elektroniczną wersją mapy, którą będzie można również wykorzystać w urządzeniach GPS.

Profi l wysokości

0255075

100125150175

Wys

okoś

ć (m

)

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900Odległość (km)

7

SuchaninoSiedlce

Wzgórze Mickiewicza

Aniołki

Śródmieście

Rudniki

KrakowiecGórki Zachodnie

Młyniska

Przeróbka

Stogi

Brzeźno Nowy portLetnica

Chełm OruniaŚw. Wojciech

Lipce

Olszynka

WrzeszczDolny

PrzymorzeWielkie

Zaspa-Rozstaje

Wyspa Sobieszewska

Różnica wysokości: 170 metrów (wysokość od 2 metrów do 168 metrów)

Całkowite wzniesienie terenu: 9 138 metrówCałkowity spadek terenu: 9 120 metrów

http://goo.gl/5o1ZE

8

PieckiMigowo

Oliwa

VII Dwór

Osowa

Kokoszki

Jasień

Brętowo

PrzymorzeMałe

Matarnia

ULICE JEDNOKIERUNKOWE DLA ROWERZYSTÓW

Wszystkie ulice jednokierunkowe oraz ulice objęte zakazem ruchu zostały lub zostaną udostępnione rowerzystom w obu kierunkach. Udogodnienia obejmą w pierwszej kolejności Główne i Stare Miasto.

W większości przypadków wprowadzenie nowej organizacji ruchu nie będzie wymagało wytyczania specjalnych kontrapasów. Pojawi się za to odpowiednie oznakowanie wyłączające rowerzystów spod znaków zakazu. Na takich ulicach rowerzyści powinni poruszać się tak, jak ma to miejsce na typowych ulicach dwukierunkowych, czyli przy prawej krawędzi jezdni.

Dopuszczenie jazdy rowerem „pod prąd” jest popularnym i sku-tecznym rozwiązaniem promującym ruch rowerowy w centrach miast w wielu krajach UE. Co najważniejsze, jest to rozwiązanie bardzo bezpieczne, ponieważ rowerzysta zachowuje kontakt wzrokowy z kierowcą nadjeżdżającego z przeciwka samochodu.

STREFA SKRZYŻOWAŃ RÓWNORZĘDNYCH

Kolejnym elementem poprawiającym bezpieczeństwo ruchu w Śródmieściu będzie wprowadzenie strefy skrzyżowań równo-rzędnych. Na każdym skrzyżowaniu w strefi e będzie obowiązywała „zasada prawej ręki”. Innowacja ta wiąże się również z demonta-żem wielu znaków drogowych szpecących krajobraz historycznego centrum Gdańska.

ZIELONE DROGI GDAŃSKA

Trójmiejski Park Krajobrazowy, spory obszar lasu w środku aglome-racji to wspaniały potencjał dla rowerzystów. Gdańsk oferuje ścieżki prowadzące po drogach gruntowych nie tylko w parku, ale także w okolicach Jasienia i Kiełpina Górnego.

Profi l wysokości

0255075

100125150

Wys

okoś

ć (m

)

0 25 50 75 100 125 150 175 200 225Odległość (km)

250 275

9

SuchaninoSiedlce


Aniołki

Śródmieście

Rudniki



Młyniska

PrzeróbkaStogi

BrzeźnoNowy

port

Letnica

Chełm

OruniaŚw. Wojciech

Lipce

Olszynka

WrzeszczGórny

WrzeszczDolny

Strzyża

PrzymorzeWielkie

Zaspa-Rozstaje

Zaspa-Młyniec


Wyspa Sobieszewska



http://goo.gl/Ees8M

10

SuchaninoSiedlce


Aniołki

ŚródmieścieRudniki



Młyniska

PrzeróbkaStogi

PieckiMigowo

BrzeźnoNowy

port

Letnica

Oliwa

VII Dwór

Osowa

Kokoszki

Jasień

Chełm

OruniaŚw. Wojciech

Lipce

Olszynka

Brętowo

WrzeszczGórny

WrzeszczDolny

Strzyża

PrzymorzeWielkiePrzymorze

Małe

Zaspa-Rozstaje

Zaspa-Młyniec

Matarnia


STREFA TEMPO 30

Równolegle z otwarciem dla rowerzystów ulic jednokierunkowych maksymalna prędkość pojazdów na obszarze Starego i Głównego Miasta zostanie ograniczona do 30 km/h. Takie ograniczenie znacząco podnosi bezpieczeństwo ruchu, ponieważ zmniejsza różnicę prędko-ści pomiędzy rowerzystami a samochodami. Ulice stają się bardziej przyjazne dla niechronionych uczestników ruchu – pieszych i rowe-rzystów.

Warto zwrócić uwagę, że takie ograniczenie dodatkowo upłynnia jazdę i zwiększa przepustowość skrzyżowań. Średnia prędkość samo-chodów poruszających się w ruchu miejskim jest niższa od 30 km/h, a jadący z niższą prędkością kierowcy są skłonni do zachowania mniej-szych odstępów przy przejeżdżaniu przez skrzyżowania.

11

PARKINGI ROWEROWEP1 Gdynia Babie Doły• W2 Gdynia Akwarium Gdyńskie• P3 Gdynia Muzeum MW, plaża Śródmieście• W4 Gdynia Redłowo SKM• P5 Gdynia CH Batory, CH Kwiatkowski• W6 Gdynia przystanek SKM Gdynia Wzg. Św. Maksymiliana• W7 Gdynia przystanek SKM Gdynia Orłowo• P8 Gdynia Gdynia Orłowo – molo• W9 Gdynia przystanek SKM Gdynia Grabówek• W10 Gdynia przystanek SKM Gdynia Chylonia• W11 Gdynia przystanek SKM Gdynia Stocznia• P12 Sopot Aqua Park Sopot Kamienny Potok• W13 Sopot przystanek SKM Sopot Kamienny Potok• P14 Sopot, plaża, Bar Przystań• W15 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk – Żabianka• P16 Gdańsk Oliwa, Zoo• W17 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Oliwa• P18 Gdańsk Jelitkowo, plaża• W19 Gdańsk Brzeźno, plaża• W20 Gdańsk, Opera Bałtycka• W21 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Wrzeszcz• W22 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Główny• P24 Gdańsk, Most Zielony• P25 Gdańsk, Targ Węglowy• P26 Gdańsk Plac Zebrań Ludowych• P27 Gdańsk – Dobieszewo plaża• W28 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Orunia• P29 Gdańsk Stadion GKS• W30 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Uniwersytet (Przymorze)• W31 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Zaspa• P33 Gdańsk Gdańsk-Stogi plaża•

Wartość projektu „Rozwój Komunikacji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013” wynosi 79 176 017 zł. Gdańsk oraz partnerzy projektu otrzymali w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 kwotę 47 972 066,23 zł.

PARKINGIParkingi „bike&ride” zaplanowane w ramach realizacji Projektu zostały w dużej mierze zlokalizowane przy przystankach Szybkiej Kolei Miej-skiej (SKM), gdyż SKM jest drugim środkiem najchętniej wybieranym przez rowerzystów. Lokalizacja parkingów typu „bike&ride” na węzłach integracyjnych przy przystankach SKM pozwala na znaczne zwiększe-nie dystansu podróży rowerem, a co ważniejsze – znaczne skrócenie czasu podróży.

W najważniejszych i najczęściej uczęszczanych punktach miasta powsta-nie 14 parkingów głównych. Takie rozwiązanie pozwoli na codzienne używanie roweru przez wszystkich mieszkańców, bez względu na od-ległość od środka komunikacji miejskiej lub celu podróży.

W lokalizacjach parkingów „bike&ride” przewiduje się montaż stoja-ków umożliwiających bezpieczne umocowanie rowerów (np. typu „Barierka” – odwrócone U). Zakłada się wyposażenie parkingów w za-daszenia. Ponadto w miejscach, gdzie jest to możliwe, dla poprawy bezpieczeństwa pozostawionych rowerów przewiduje się zastosowa-nie systemu monitoringu miejskiego.

STREFA 30

Profi l wysokości

0255075

100125150

Wys

okoś

ć (m

)

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450Odległość (km)

500 550

175



http://goo.gl/dkY3u

12

Liczący 157 km Rowerowy Szlak Zamków Gotyckich na Powiślu biegnie przez trzy powiaty województwa pomorskiego (malborski, sztumski i kwidzyński). Na całej trasie wprowadzono spójny system oznakowania wskazujący na związek ze Szlakiem Zamków Gotyckich. Trasa została połączona z istniejącym systemem tras rowerowych na Powiślu, w tym ze szlakiem rowerowym R1, co umożliwi turystom poruszanie się po 240 km tras rowerowych pomiędzy zamkami w Mal-borku, Sztumie, Kwidzynie, Gniewie i innymi atrakcjami Powiśla.

Dla bezpieczeństwa turystów ruch rowerowy został wyprowadzony z drogi krajowej. Powstała trasa biegnie po drogach o najmniejszym natężeniu ruchu samochodowego i po niezwykle atrakcyjnych krajo-brazowo terenach leśnych.

We wszystkich gminach wzdłuż tras rowerowych powstały lub zostały przebudowane miejsca wypoczynkowe (ławostoły, kosze na śmieci, stojaki na rowery, tablice informacyjne) oraz miejsca rekreacji (dodat-kowo wyposażone w toalety i infrastrukturę rekreacyjna, np. plac za-baw dla dzieci).

GMINA MALBORK

ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 2,5 KM

MALBORK – WIELBARK

Bulwar nad Nogatem stanowi jednocześnie początek Rowerowego Szlaku Zamków Gotyckich na Powiślu. Na ścieżkę rowerową można dotrzeć bezpośrednio od zamku krzyżackiego, spod którego prowa-dzi dogodny zjazd. Na wysokości cmentarza komunalnego powstał podjazd, który prowadzi do lasu wielbarskiego. Jadąc tym odcinkiem, przejeżdżamy przez las (będąc w okolicy warto zjechać nad Nogat i zobaczyć śluzę Szonowo), który kończy się przy pobliskich polach. Przejeżdżamy przez nie, by po chwili ponownie wjechać do lasu, przez który biegnie nasza ścieżka.

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:Poniemieckie bunkry znajdujące się w lesie wielbarskim.• Śluzę Szonowo na Nogacie będącą jedną z czterech występujących • na tej rzece. Do dziś obsługiwana jest ręcznie.

MIASTO I GMINA SZTUM

ŁĄCZNA DŁUGOŚC SZLAKU – 22 KM

WIELBARK – GOŚCISZEWO – WĘGRY – UŚNICE – SZTUMSKIE POLE – JEZIORO BIAŁE – SZTUM

Jadąc lasem, dojeżdżamy do punktu wypoczynkowego usytuowanego bezpośrednio nad Nogatem. Czeka tu na nas zadaszony ławostół, sto-jak na rowery, ławki oraz miejsce do rozpalenia ogniska. Punkt znajduje się przy samym Nogacie, na odpowiednio zabezpieczonej skarpie, skąd rozpościera się piękna panorama okolic. Warto zatrzymać się tu na dłuższą chwilę. Wracając na ścieżkę, jedziemy lasem, który kończy się przy pobliskich polach. Skręcamy w prawo i jedziemy polną drogą, na końcu której skręcamy w lewo. Po kilkunastu metrach, po lewej stronie miniemy nieliczne zabudowania. Docieramy do niewielkiego skrzyżowania, na którym droga polna zbiega się z asfaltową. Skręcamy w prawo. Jedziemy do najbliższego skrzyżowania, przejeżdżając na nim prosto (skręcając w lewo dojechalibyśmy do drogi krajowej nr 55 Malbork – Sztum). Po lewej stronie mijamy nieco oddaloną farmę wia-trową w miejscowości Koniecwałd. Dojeżdżając do najbliższego skrzy-żowania, skręcamy w prawo. Jedziemy asfaltową nawierzchnią, gdzie na kolejnym na naszej trasie skrzyżowaniu jedziemy prosto. Warto w tym miejscu się na chwilę zatrzymać i zboczyć z naszej ścieżki, skrę-cając w prawo do rezerwatu przyrody Parów Węgry.

Wracając na ścieżkę i kierując się od wspomnianego skrzyżowania pro-sto, przejeżdżamy przez zabudowania wsi Węgry. Zaraz za nimi czeka na nas zadaszony punkt wypoczynkowy ze stojakami na rowery. Po chwili odpoczynku możemy wyruszyć w dalszą drogę, kierując się pro-sto, między polami, w kierunku lasu. Tamtędy prowadzi dalsza trasa. Na rozwidleniu dróg skręcamy w lewo, gdzie po chwili ukazuje się przed nami kolejny punkt wypoczynkowy w Uśnicach. Możemy usiąść

Szlakiem zamków na rowerach8

przy zadaszonym ławostole, a rower postawić na stojaku. Całe miej-sce wypoczynku jest dodatkowo ogrodzone. Jedziemy dalej prosto do następnego, leśnego skrzyżowania, na którym skręcamy w prawo, wjeżdżając na drogę pożarową.

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:WĘGRY – niedaleko od miejsca, w którym się znajdujesz, zgodnie • z postanowieniami Traktatu Wersalskiego (1919 r.) przebiegała – głównie Nogatem – granica między Prusami Wschodnimi a Wolnym Miastem Gdańskiem. Do tej pory można odnaleźć słupki graniczne.Parów Węgry to rezerwat przyrody utworzony w 1968 r. w celu • ochrony starego lasu mieszanego (dęby z domieszką sosny, graby) o charakterze zbliżonym do naturalnego. Znajduje się on na wysokiej skarpie pradoliny Wisły, ok. 750 m od rzeki Nogat.

Jadąc tak ok. 200 metrów (drogą pożarową), dojeżdżamy do ścieżki rowerowej biegnącej przez las, równolegle do pobliskiej, asfaltowej drogi. Jedziemy nią niemal 4 km aż do Jeziora Białego. Od niego ścieżka prowadzi początkowo drogą asfaltową (ul. Żeromskiego, droga woje-wódzka), przechodzi potem w ułożoną z kostki ścieżkę rowerową, stanowiącą część chodnika. Całość odcinka od Jeziora Białego do prze-jazdu kolejowego to niemal 3 km. Po przejechaniu przejazdu skręcamy w prawo i jedziemy prosto ok. 700 metrów ulicą Reja, gdzie za budyn-kiem szkoły podstawowej (a prz ed kino-teatrem) skręcamy w prawo, kierując się na bulwar nad Jeziorem Sztumskim.

8 Podziękowania dla Pani Anny Mietlewskiej z Urzędu Miasta i Gminy Sztum oraz partnerów projektu za udostępnienie tekstu o ścieżce rowerowej.

13

14

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:Ze Sztumskiego Pola możesz pojechać do Białej Góry, gdzie • znajduje się zespół śluz oddzielających Wisłę od Nogatu, a tamtejszy rezerwat przyrody charakteryzuje się bogatą roślinnością ciepłolubną.W Sztumskim Polu miłośników jazdy konnej zaprasza Stajnia Iskra.•

SZTUM (BULWAR ZAMKOWY NAD JEZIOREM SZTUMSKIM)

Trafi my w ten sposób na zmodernizowaną plażę miejską, na której można wypocząć, popływać, wypożyczyć latem sprzęt wodny. Z plaży mamy możliwość pojechania w dwóch kierunkach. Pierwszą opcją jest skierowanie się w prawo (stojąc twarzą do jeziora) ku torom kolejo-wym. Za drewnianym mostkiem skręcamy w lewo, dojeżdżając na teren rekreacyjny w Zajezierzu. Jest to urokliwe miejsce, z którego pięknie widać panoramę miasta. Ale nie tylko. Możemy tu grillować, a dzieci spędzać czas na placu zabaw. Całość jest monitorowana. Teren rekreacyjny zlokalizowany jest przy staropolskim dworku, w którym gościł w 1920 roku Stefan Żeromski. Jadąc przy dworku w górę drogi, możemy objechać całe Jezioro Sztumskie, wyjeżdżając przy ulicy Kwi-dzyńskiej.

NIE PRZEGAP…Plaży miejskiej z wypożyczalnią sprzętu wodnego.• Dworku, potocznie nazywanym Żeromskiego, stanowiącego • obecnie własność prywatną. Stefan Żeromski przebywał w nim z Janem Kasprowiczem podczas akcji plebiscytowej na Powiślu w 1920 r.

Wariant drugi – z plaży miejskiej jedziemy w lewo – Bulwarem Zam-kowym nad Jeziorem Sztumskim. Zmodernizowany trakt zachęca tu-rystów, by pozostali tu na dłużej. Na niewielkim skwerku postawiono stoły do popularnych gier, dzieci mogą pobawić się na dobrze wypo-sażonych, a przede wszystkim bezpiecznych placach zabaw. Bulwar wzbogacony jest ponadto o szesnaście granitowych tablic, zawiera-jących informacje o warowniach znajdujących się na Szlaku Zamków Gotyckich. Na całej jego długości usytuowane są ławki. Całość jest bar-dzo dobrze oświetlona, w związku z czym przejechanie tego odcinka po zmierzchu, a nawet nocą, nie jest problemem. Dodatkowo cały teren bulwaru jest monitorowany.

NIE PRZEGAP…Warto zwiedzić kościół Św. Anny, który od XV wieku aż do teraz • wykorzystywany jest do celów sakralnych.Zobacz także gotycki zamek, będący niegdyś letnią rezydencją • wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i pełniący w przeszłości istotną funkcję obronną. Chronił bowiem przed najeźdźcą malborską warownię.Kościoła poewangelickiego z 1818 r., w którym warto obejrzeć • wystawę poświęconą historii miasta i ziemi sztumskiej.

Jadąc ścieżką, kierujemy się w stronę zamku krzyżackiego. Jezioro Sztumskie cały czas mamy po prawej stronie. Odcinek ten charakte-ryzuje się wieloma ciekawostkami historycznymi, dlatego warto tutaj zostawić na chwilę rower i zwiedzić pobliskie atrakcje. Wracając na ścieżkę, zostawiając za sobą zamek, jedziemy prosto, przejeżdżając przez drewniany mostek, gdzie bulwar się kończy.

NIE PRZEGAP…Jadąc bulwarem, mijając ulicę Baczyńskiego (po lewej), dojedziesz do • parkingu, przy którym widać zachowane fragmenty XIV-wiecznych murów miejskich, które otaczały niegdyś miasto lokacyjne. Drugi ich fragment zobaczysz, jadąc dalej ścieżką przy ul. Władysława IV. Mur w tym miejscu oddziela cmentarz przy kościele Św. Anny. Fragmenty murów pokazują nam, jakie niegdyś były granice miasta skupionego wokół rynku i kościoła. Patrząc na nie dziś, widzimy, jak na przestrzeni wieków miasto uległo rozbudowie.

SZTUM – BARLEWICE – PIETRZWAŁD – KALWA

Z bulwaru podjeżdżamy w lewo pod niewielką górkę do ulicy Wła-dysława Jagiełły, gdzie z kolei skręcamy w prawo. Jadąc chodnikiem ok. 150 m, dojeżdżamy do skrzyżowania na Kalwę, na którym skrę-camy w lewo. Dalej prosto drogą powiatową na Barlewice. Odcinek do Kalwy ma długość około 7 km i charakteryzuje się małym ruchem samochodowym oraz dobrym stanem nawierzchni. Ścieżka na tym odcinku prowadzi częściowo jezdnią i ścieżką rowerową stanowiącą część chodnika. Zostawiając za sobą ostatnie zabudowania Barlewic, przed nami na całym odcinku zaczyna się rozpościerać wiejski krajo-braz pobliskich pól. W oddali, po lewej stronie, widać farmę wiatrową w Koniecwałdzie, a na horyzoncie pojawia się nam Pietrzwałd i góru-jąca nad nim wieża kościoła pw. Św. Piotra w Okowach. Wjeżdżając do wsi, na pierwszym zjeździe w prawo warto zatrzymać się i odpocząć przy pobliskich ławostołach oraz placu zabaw.

Z Pietrzwałdu, wracając na naszą ścieżkę, kierujemy się do Kalwy. Ja-dąc prosto nawierzchnią asfaltową mijamy otaczające ten teren pola. Przejeżdżamy przez przejazd kolejowy. Po lewej stronie, w oddali wi-dać Jurkowice – niewielką wieś, przez którą przepływa Kanał Juranda. Wjeżdżając do Kalwy, skręcamy w prawo, żeby zobaczyć znajdujący się tam kościół pw. Św. Marii Magdaleny.

MOŻE NIE WIESZ…• Kanał Juranda – budowla hydrotechniczna z czasów krzyżackich o długości ponad 29 km. Doprowadzała wodę z Jeziora Dzierzgoń do zamku w Malborku.

NIE PRZEGAP…Dworku w Barlewicach z drugiej połowy XIX w., wybudowanego • na terenie dawnego folwarku krzyżackiego. Obecnie znajduje się tu restauracja.Gotyckiego Kościoła w Pietrzwałdzie z drugiej połowy XIV w.•

15

GMINA STARY TARG

ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 29 KM

KALWA – STARY TARG

Wracając na ścieżkę i zostawiając kościół za sobą po prawej stronie, przejeżdżamy przez gospodarcze zabudowania Kalwy. Mijamy rów-nież znajdujący się za kościołem punkt wypoczynku z placem zabaw i murowanym grillem. Na końcu drogi skręcamy w prawo, wjeżdża-jąc na asfaltową drogę, tym samym opuszczając tę malowniczą wio-skę. Kierujemy się poprzez pola na Stary Targ. Odcinek ten nie jest ruchliwy, w związku z czym jadąc rowerem możemy nacieszyć oko ładną okolicą. Wreszcie z jednej strony zaczynają ukazywać się nam zabudowania Starego Targu, a z drugiej towarzyszą nam wspomniane wcześniej wiatraki. Na końcu tego odcinka czeka na nas skrzyżowanie, na którym przejeżdżając prosto, wjeżdżamy do Starego Targu.

NIE PRZEGAP…• Kościoła Św. Marii Magdaleny w Kalwie, którego znaczna część zbu-dowana została z kamienia polnego. Kościół jest XIII-wieczną budowlą, którą otacza niewielki cmentarz. Pochowany jest na nim m.in. Teodor Donimirski (1805–1884), właściciel Bukowa i Telkwic, najwybitniejszy działacz narodowy, gospodarczy i oświatowy Powiśla.

STARY TARG – WAPLEWO WIELKIE

W Starym Targu, jadąc prosto ulicą Świerczewskiego, mijamy miej-scowe zabudowania, w tym kościół pw. Św. Szymona i św. Judy Ta-deusza oraz budynek urzędu gminy, przed którym ustawiony został kamień upamiętniający podpisanie w Starym Targu w 1629 r. rozejmu pomiędzy Rzeczpospolitą a Szwecją. Mijamy urząd, na skrzyżowaniu odbijamy w lewo (główną drogą) w kierunku Waplewa Wielkiego, w którym czeka na nas punkt wypoczynku. Dojeżdżając do skrzyżo-wania, skręcamy w prawo w kierunku Waplewa. Jadąc tym odcinkiem, mijamy pozostałości po przejeździe kolejowym. Tędy przebiegała linia Malbork – Małdyty. Dojeżdżamy do skrzyżowania Ramoty-Morany, na którym skręcamy w lewo. Wjeżdżamy do Waplewa.

WAPLEWO WIELKIE – TULICE – NOWY TARG – KRASNA ŁĄKA

Przejeżdżamy przez wieś. Na końcu drogi znajduje się XIX-wieczna kolumna zwieńczona współczesną fi gurką Matki Boskiej. Kierując się w jej stronę, dojedziemy do świetlicy wiejskiej, przy której zlokalizo-wany jest punkt wypoczynku, stanowiący dobrą bazę wypadową do zwiedzenia okolicy. Z tego miejsca widać już park z zespołem pała-cowym rodziny Sierakowskich – „pomorskiego Soplicowa”. Przy ko-lumnie skręcamy w lewo do prywatnej kaplicy Sierakowskich, która obecnie pełni funkcję kościoła parafi alnego. Wracając na ścieżkę, mi-

jamy pałac Sierakowskich, jadąc na wspomniane wcześniej skrzyżo-wanie Ramoty – Morany, na którym skręcamy na Morany w kierunku Tulic (gdzie warto odpocząć w punkcie wypoczynkowym koła łowiec-kiego Cyranka). Ścieżka biegnie tu drogą o dobrej nawierzchni. Prze-jeżdżamy przez okoliczne pola. Zwiedziwszy punkt wypoczynkowy, wyjeżdżając z lasu na drogę, mijamy po prawej stronie J. Tulice, za którym skręcamy w prawo. Jedziemy plażą w kierunku lasu, który pro-wadzi nas do drogi asfaltowej prowadzącej do Krasnej Łąki, znajdującej się w gminie Mikołajki Pomorskie.

ALTERNATYWNE ODCINKI SZLAKU ROWEROWEGO W GMINIE STARY TARG:

STARY TARG – TROPY SZTUMSKIE – BUKOWO

Odcinek biegnie w kierunku gminy Dzierzgoń. Ścieżka na tym odcinku prowadzi asfaltem. Mijamy nieliczne zabudowania Trop Sztumskich, kierując się do Bukowa. Z Bukowa przez Żuławkę Sztumską, Jasną, Bągart i Nowiny dojedziemy do Dzierzgonia.

TULICE – MORANY

Krótki szlak łącznikowy łączący gminę Mikołajki Pomorskie z gminą Dzierzgoń. Stanowi alternatywną drogę omijającą centrum Mikołajek Pomorskich, Prabuty i Stary Dzierzgoń. Istnieje możliwość przejechania tego odcinka bezpośrednio lub przejeżdżając przez wieś Olszówka.

GMINA MIKOŁAJKI POMORSKIE

ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 34 KM

KRASNA ŁĄKA – BALEWO – DWOREK – MIKOŁAJKI POMORSKIE

W Krasnej Łące w pobliżu XIV-wiecznego kościoła Św. Anny znajduje się punkt wypoczynku i plac zabaw. Wyjeżdżając z tego miejsca, skrę-camy w lewo. Kierujemy się asfaltową drogą około 150 metrów, a na-stępnie na napotkanym skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Jedziemy tą drogą prosto do skrzyżowania, na którym skręcamy w lewo ku Balewu. Jedziemy prosto. Po kilku kilometrach ukazują się nam pierw-sze zabudowania Balewa, a po prawej stronie Jezioro Balewskie. Jego niewątpliwym atutem jest położenie w okolicy lasu. Warto tu odpo-cząć, zwłaszcza że w ramach projektu został utworzony nad Jeziorem Balewskim punkt wypoczynku i rekreacji. Powstał plac zabaw, parking samochodowy, a wypocząć można przy zadaszonych ławostołach. Skorzystać można również z murowanego grilla i kąpieliska.

16

Po odpoczynku kierujemy się do Mikołajek Pomorskich przez Dwo-rek, do którego wracamy tą samą trasą, którą przyjechaliśmy. Mijamy skrzyżowanie na Krasną Łąkę i kierujemy się prosto ku Mikołajkom Po-morskim. Przy wjeździe do wsi po lewej stronie mijamy leśniczówkę. Na pierwszym skrzyżowaniu skręcamy w prawo, gdzie naprzeciwko urzędu gminy usytuowany został punkt wypoczynku i rekreacji.

DWOREK – PERKLICE – STĄŻKI – RODOWO – PRABUTY

To najdłuższy odcinek do pokonania. Z Mikołajek Pomorskich wracamy do Dworka. Dojeżdżamy do skrzyżowania, na którym stoi tablica kie-runkowa informująca nas, że do Stążek mamy 3 km. Trasa wiedzie na początku do Perklic. Jedziemy asfaltową nawierzchnią między po-lami. Po 3 kilometrach ukazują się nam zabudowania Stążek, w których znajduje się neorenesansowy dwór. Ze Stążek mamy 2 km do Ro-dowa. Ścieżka prowadzi asfaltem między polami i nielicznymi gospo-darstwami. W drodze do Rodowa nie sposób nie zauważyć stojącego w polu wysokiego przekaźnika radiowo-telewizyjnego. W Rodowie, skręcając w lewo, skierujemy się do Prabut.

NIE PRZEGAP…Dworu Rittbergów w Stążkach. Ze strychu widać piękną panoramę • okolic, m.in. Jezioro Balewskie.

Warto jednak na chwilę skierować się w prawo, by zobaczyć „wioskę cudów” z rzeźbami i formami przestrzennymi. Wracając na szlak, kie-rujemy się polną drogą w stronę Prabut. Warto wybrać ten odcinek chociażby dla widoku Jeziora Dzierzgoń. Ze względu na swój rozmiar i ukształtowanie terenu towarzyszy nam ono niemal do samych Prabut.

Przejeżdżamy przez Górowychy i na skrzyżowaniu Prabuty – Miko-łajki Pomorskie skręcamy w lewo do Prabut. Wjeżdżając do miasta, kierujemy się ulicą Parkową, która doprowadzi nas do placu Wolności – centrum miasta.

MIASTO I GMINA PRABUTY


PRABUTY – JEZIORO SOWICA

Wjeżdżając do Prabut, warto zatrzymać się tu na dłuższą chwilę i od-począć w cieniu fontanny Rolanda, usytuowanej na skwerku w centrum miasta. W okolicy znajduje się również Punkt Informacji Turystycznej, który mieści się w Kaplicy pw. Najświętszej Maryi Panny. Ścieżka nad Jezioro Sowica biegnie z centrum miasta asfaltową nawierzchnią. Kie-rować musimy się na ulicę Kwidzyńską, z której odbijamy na ulicę Grunwaldzką i Jagiełły, ta z kolei prowadzi nas prosto do ulicy Rypiń-

skiej. Stamtąd bezpośrednio trafi my nad Jezioro Sowica. Również i tu można się zrelaksować w punkcie wypoczynkowym.

MOŻE NIE WIESZ…Fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900, trafi ła do Prabut • z centrum Berlina w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczyła rzeźba rycerza. Zniszczony w 1945 r. wrócił na dawne miejsce w 2011 r.

JEZIORO SOWICA – JAKUBOWO – CIESZYMOWO

Jezioro Sowica, podobnie jak Jezioro Balewskie jest dobrym miejscem do krótkiego odpoczynku przed dalszą jazdą. Od strony jeziora kiero-wać się należy na nasyp po dawnym torze kolejowym. Trasa biegnie od Jeziora Sowica do granicy gminy Prabuty w miejscowości Jakubowo, czyli w kierunku północnym. Jadąc nasypem, skręcamy w kierunku zwartej zabudowy wsi Obrzynowo. Przejeżdżając przez nią, mijamy remizę straży pożarnej, szkołę i zabytkowy kościół parafi alny. W cen-trum wsi czeka na nas skrzyżowanie dróg biegnących w kierunku Pra-but, Jakubowa i Kamieńca na Susz i Dzierzgoń. My wybieramy drogę na Kamieniec, skręcając w prawo za wsią przy dawnej bazie SKR-u, aby ponownie wjechać na nasyp po dawnym torze kolejowym. Jadąc nasypem kolejowym, czujemy się bezpiecznie, ponieważ w miejscach przepustów pod drogami oraz wiaduktów nad trasą rowerową wyko-nano nowe balustrady. Dojeżdżamy do Jakubowa, mijając po drodze „parowę” w kształcie dwóch wąwozów znajdujących się po obu stro-nach nasypu, który jest również zabezpieczony odpowiednimi balu-stradami. Stąd już niedaleko nad Jezioro Dzierzgoń. Dalej dojeżdżamy do miejsca po starej stacji kolejowej, gdzie pośród niskopiennych róż znajduje się odpowiednio zabezpieczone palenisko pod ognisko. Są tu dwa miejsca wypoczynkowe na 12 osób, stoły i ławki wykonane z li-tych, okrągłych bali drewnianych, mające swój urok przy organizowa-nych piknikach. Następnie kierujemy się drogą na północ w kierunku Cieszymowa, z którego możesz pojechać w kierunku Matul, Balewa i Stążek.

GMINA STARY DZIERZGOŃ


MATULE – STARY DZIERZGOŃ

Z Matul do Starego Dzierzgonia wiedzie asfaltowa nawierzchnia. Jadąc prosto, dojedziemy do skrzyżowania, na którym skręcamy w prawo. Jadąc przez pola, mijając okoliczne gospodarstwa dojedziemy do Sta-rego Dzierzgonia. Po drodze mijamy Piaski Morąskie. Z bocznej drogi wyjeżdżamy przy urzędzie gminy w Starym Dzierzgoniu. Przejeż-dżamy przez wieś, kierując się oznakowaniem na Folwark.

STARY DZIERZGOŃ – FOLWARK

Ścieżka w tym miejscu prowadzi asfaltową nawierzchnią drogi woje-wódzkiej. Będąc w Folwarku, warto skierować się do znajdującego się niedaleko Przezmarku.

FOLWARK – PRZEZMARK

Droga do Przezmarku wiedzie częściowo brukiem i asfaltem. Z Fol-warku jedziemy cały czas prosto. Minąwszy zabudowania wsi wyjeż-dżamy na drogę otoczoną polami. Jedziemy tak ponad 2 kilometry, docierając do Przezmarku, gdzie na skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Jadąc prosto drogą wojewódzką, dojedziemy do znajdującego się tam jeziora. Po naszej prawej stronie zobaczymy wieżę, jedyny zachowany w tak dobrym stanie element zamku w Przezmarku. Docierając do Przezmarku, warto odpocząć na utworzonym tam punkcie wypo-

17

FOT.

JAC

EK C

HA

BRA

SZEW

SKI /

FO

TOLI

A

18

czynku. Do dyspozycji rowerzystów jest murowany grill, zadaszone ławostoły, a dzieci wypocząć mogą na placu zabaw.

FOLWARK – PRAKWICE

Z Folwarku do Kielm jedziemy około 5 km. Droga prowadzi przez pola asfaltową nawierzchnią, a następnie gruntową drogą. Mijamy po kolei okoliczne wsie takie jak Nowy Folwark, Protajny. Odcinek ten charakteryzuje się piękną okolicą. Z pewnością jest jednym z najcie-kawszych krajobrazowo.

NIE PRZEGAP…Pozostałości krzyżackiej warowni w Przezmarku. Zamek jest • własnością prywatną, ale można go zwiedzać.W dobrym stanie przetrwała wysoka sześciokondygnacyjna wieża • – baszta (35 m) na przedzamczu.

MIASTO I GMINA DZIERZGOŃ


PRAKWICE – DZIERZGOŃ

Do Prakwic dotrzeć można drogą powiatową o dobrej nawierzchni. Warto się tu zatrzymać i wejść do lasu, w którym polował cesarz Wilhelm II. Po krótkim postoju wracamy na drogę powiatową, którą docieramy do ulicy Wojska Polskiego w Dzierzgoniu. Jadąc prosto, mijamy targ miejski, docierając tym samym do skrzyżowania. Z lewej strony obejrzeć można odrestaurowany zabytkowy budynek, w któ-rym mieści się obecnie Poczta Polska. Skręcając w prawo, miniemy most na rzece Dzierzgoń. Za mostem ponownie skręcamy w prawo i dojeżdżamy do zespołu poklasztornego.

DZIERZGOŃ – NOWINY

Wyjeżdżając z terenu Dzierzgońskiego Ośrodka Kultury, przy którym mieści się Punkt Informacji Turystycznej, ulicą Krzywą dojeżdżamy do skrzyżowania z ulicą Odrodzenia. Skręcając w prawo, pojedziemy ulicą Elbląską prowadzącą do Malborka i Elbląga. Z lewej strony drogi znaj-duje się park miejski – Wzgórze Zamkowe, na terenie którego pier-wotnie znajdowało się grodzisko pruskie, zaś w średniowieczu został wybudowany zamek krzyżacki, który był siedzibą komtura szatnego. Na terenie parku możemy obejrzeć relikty architektoniczne dawnej warowni. Na przeciwległym wzgórzu znajduje się zabytkowa średnio-wieczna kaplica Św. Anny. Za Osiedlem Jagiełły w Dzierzgoniu należy skręcić w prawo, ku Lipowej Alei prowadzącej do miejscowości No-winy. Na ścieżce rowerowej znajduje się punkt wypoczynku dla ro-

werzystów. Turyści zmotoryzowani będą musieli nadłożyć nieco drogi i dotrzeć drogą powiatową do Nowin (na wyjeździe z miasta skręcamy w prawo, dalej skręcając w prawo wjedziemy na drogę do Bągartu i Nowin).

NIE PRZEGAP…• Skwerku przy ul. Żurawiej.• Wzgórza zamkowego.

Punktu Informacji Turystycznej.• Pałacu starostów dzierzgońskich i wojewodów malborskich • z czasów Prus Królewskich, który znajduje się w Nowinach.

Obecny pałac został wybudowany w XVIII w.

NOWINY – BĄGART

Jadąc przez Nowiny, warto zobaczyć niewielki, zlokalizowany tuż przy drodze skansen, który mijamy, kierując się do Bągartu. Z Nowin skrę-cając w prawo, dojedziemy do Bągartu. We wsi przy świetlicy utwo-rzony został parking dla rowerzystów.

JASNA – ŻUŁAWKA SZTUMSKA

Na skrzyżowaniu Budzisz – Złotnice skręcamy w lewo na Budzisz i tym sposobem dojeżdżamy do Żuławki Sztumskiej. Przejeżdżamy przez zabudowania wsi i na skrzyżowaniu Stare Pole – Dzierzgoń skrę-camy w prawo. Jadąc tym odcinkiem, przy dobrej pogodzie w oddali zobaczymy Elbląg.

ŻUŁAWKA SZTUMSKA – BUKOWO

Przejeżdżamy przez wieś i na skrzyżowaniu skręcamy w lewo w kie-runku Trop Sztumskich. Z Trop Sztumskich kierujemy się już na Stary Targ.

19

Sztum

Kwidzyn

Prabuty

Susz

Dzierzgoń

Malbork

Profi l wysokości

0

25

50

75

100

Wys

okoś

ć (m

)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90Odległość (km)

100 110


Całkowite wzniesienie terenu: 916 metrówCałkowity spadek terenu: 840 metrów

http://goo.gl/mCmMl

Wartość projektu „Podniesienie atrakcyjności turystycznej Szlaku Zamków Gotyckich na Powiślu – budowa trasy rowerowej łączącej zamek w Malborku z atrakcjami turystycznymi powiatów malborskiego, sztumskiego, kwidzyńskiego” to 18 506 883 zł. Dofi nansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wyniosło 11 026 320 zł

20

Szlakiem dawnej linii kolejowej SWARZEWO – KROKOWA

Ścieżka została otwarta w 2011 roku. Przebiega trasą dawnej linii kolejowej, którą otwarto w 1903. Pierwszy pociąg wjechał na linię 26 września 1903. Początkowo była to kolejka prywatna (Kleinbahn Aktiengesellschaft Putzig – Krockow) do majątku i siedziby rodu von Krockow. W 1922 linia przeszła pod zarząd PKP. W 1989 roku wy-cofano ruch pasażerski. Towary przewożono do 1991 roku. W 2000 muzeum Zamek w Krokowej zaproponował zorganizowanie przejaz-dów drezynami na odcinku 3 km z Krokowej do Sławoszyna. W latach 2001–2003 działała tu Kolej Drezynowa.

Trasa rozpoczyna się w okolicach stacji kolejowej w Gnieżdżewie, niespełna kilometr od Swarzewa. Trasę można polecić szczególnie początkującym rowerzystom i rodzinom podróżującym z dziećmi. Na całej trasie, liczącej ponad 17 km, jest tylko kilka skrzyżowań z drogami, są jednak bardzo dobrze oznakowane.

powiatową Łebcz – Władysławowo w km 3+840,• powiatową Łebcz – Strzelno, Jastrzębia Góra w km 4+872,• w km 5+895 trasa ścieżki rowerowej krzyżuje się z drogą • powiatową Starzyński Dwór – Łebcz,w km 14+717 z ulicą Szkolną (droga wojewódzka nr 215) z Karwi • do Sulicic,w km 15+434 z drogą powiatową Sławoszyno – Minkowice,• w km 16+678 z drogą powiatową Parszczyce – Minkowice.•

W miejscu dawnych peronów przygotowano miejsca odpoczynku. Na wysokości Starzyna i Radoszewa krzyżuje się ze znakowaną trasą rowerową „Szarych Mnichów”, pętlą przez Starzyno, Mechowo i Sta-rzyński Dwór.

ŁEBCZ; 3 KM TRASY

Wieś, której historia sięga XIII wieku, należała do rycerza Gneomara. W krajobrazie miejscowości dominuje wieża kościoła, którego bu-dowę zakończono w 1932 roku.

STARZYŃSKI DWÓR; 6 KM TRASY

Wieś powstała najprawdopodobniej na zrębach średniowiecznej osady słowiańskiej. Od XII wieku do 1772 roku Starzyński Dwór był wła-snością cystersów oliwskich. Folwark zaopatrywał klasztor cystersów w żywność, wybudowano tutaj własny młyn. Miejsce to traktowano jako letnią rezydencję. Do Starzyńskiego Dworu wysyłano również na rekonwalescencję chorych mnichów.

W części południowo-wschodniej znajduje się park otaczający dwór, zaś w części południowo-zachodniej dziedziniec gospodarczy. Od pół-nocnej strony w narożu dziedzińca folwarcznego znajduje się fl anko-wana wieżą brama wjazdowa. W 1817 roku folwark został sprzedany dzierżawcy Hewelke. W 1823 roku dobra te kupił Fryderyk Gustaw von Grass. Rodzina von Grass zarządzała folwarkiem do końca II wojny światowej. W 1942 roku pałac został spalony i rozebrany.

Obecnie wśród pozostałości znajduje się wieża zegarowa, brama wjaz-dowa, spichlerz, dom mieszkalny i zabudowania przemysłowe. W po-bliżu dworku znajduje się pochodzący z XIX wieku park krajobrazowy. W skład drzewostanu wchodzą m.in.: biały kasztanowiec, jesion wy-niosły, platan. W parku znajduje się również spiętrzony staw ze śluzą, kaplica pocysterska z połowy XVI wieku, kaplica grobowa, zabudo-wania gospodarcze, stary cmentarz oraz resztki fundamentów pałacu.

Na tym odcinku, jak i kolejnym nieopodal Radoszewa, trasa rowerowa ze Swarzewa do Krokowej krzyżuje się ze szlakiem rowerowym „Sza-rych Mnichów”, który wiedzie z Mechowa do Jastrzębiej Góry.

RADOSZEWO; 7,5 KM TRASY

We wsi warto zobaczyć odrestaurowaną kuźnię oraz pozostałości parku, które jako jedyne pozostały z XIX-wiecznego zespołu dwor-sko-folwarcznego rodu Łyśniewskich. Na północ od Radoszewa znaj-dują się rezerwaty przyrody Woskownica Bielawskiego Błota i Moroszka Bielawskiego Błota.

KŁANINO; 9 KM TRASY

Pierwsze wzmianki o Kłaninie pochodzą z roku 1285 r. – w łacińskim zapisie wspomina się o wsi o nazwie „Clenin” graniczącej ze Starzy-nem. Wiadomo, że w późniejszym okresie miejscowość i pobliskie ziemie były podzielone pomiędzy kilka rodzin szlacheckich m.in. rody Jackowskich, Łyśniewskich, Ustarbowskich i Kłanickich. Majątek należał także do rodziny Grass (krewni pisarza Güntera Grassa), która przeby-wała w Kłaninie aż do roku 1945.

Pałacyk w Kłaninie został wybudowany w połowie XVII w., jednak obecny, eklektyczny kształt, zawdzięcza przebudowie z końca XIX w.

Prowadzi do niego długa aleja, wysadzana wiekowymi lipami, która kończy się na XIX-wiecznej pałacowej bramie z stalową, ażurową kratą. Pałac jest murowany z cegły, otynkowany, założony na planie prostokąta z bocznymi skrzydłami, wieżą widokową oraz tarasem na piętrze przy wschodniej elewacji.

Wewnątrz budynku można dostrzec zachowany pierwotny układ po-mieszczeń z ogromnym holem. Istotne jest również jego wyposażenie i wystrój – kopie XVII-wiecznej klatki schodowej (oryginalna została rozebrana w latach 80. i przeniesiona do Domu Ławy obok Dworu Artusa w Gdańsku), czy kominka z 1604 roku, który po konserwa-cji zabrano w nieznanym kierunku i zastąpiono nowym z datą 1984.

21

FOT.

MA

JEC

ZK

A /

FOTO

LIA

22

Minkowice

Sławoszyno

Starzyno

Kłanino

WerbliniaGnieżdżewo

Łebcz

Strzelno

Starzyński Dwór

Trzy Gracki

Sulicice

Pałac nie uległ zniszczeniu w trakcie II wojny światowej. Dawne gdańskie meble w latach 70. przeniesiono do jednego z muzeów w Gdańsku.

Zabudowania pałacowe otoczone są zabytkowym parkiem z licznymi rzadkimi okazami: miłorzębem japońskim, klonem japońskim, cisami, czy platanem. Wewnątrz parku znajduje się altana z końca XIX w. Zbu-dowana jest na bazie konstrukcji szkieletowej, wypełnionej cegłą. Nie-spełna kilka metrów od niej rośnie okazały ponad 300-letni dąb, który został uznany za pomnik przyrody.

SŁAWOSZYNO; 13,5 KM TRASY

Sławoszyno to miejsce narodzin Floriana Ceynowy – kaszubskiego działacza społecznego i narodowego, pisarza, publicysty, wydawcy, ba-dacza folkloru i języka kaszubskiego, twórcy pisowni kaszubskiej i pierw-szych kaszubskich utworów literackich. Warto również wspomnieć, że w okolicach Sławoszyna znany był z podań ludowych diabeł o imieniu Stári Kinkusz. Jego ulubionym zajęciem było podsycanie w ludziach ciekawości, poprzez szeptanie im do ucha różnego rodzaju plotek.

KROKOWA; 17 KM I KONIEC TRASY

Wieś od XII wieku do roku 1772 należała do rodu Krokowskich. Od końca XVI wieku do połowy XIX wieku Krokowa była centrum kalwi-nizmu na Pomorzu Gdańskim i przynajmniej do połowy XIX wieku od-bywały się tutaj regularne nabożeństwa ewangelicko-reformowane po Kaszubsku. Po wygaśnięciu polskiej linii rodu pod koniec XVIII wieku Krokowa przeszła w ręce linii zniemczonej używającej nazwiska von Krockow. Pałac był budowany od XIV wieku, a obecny kształt uzyskał w XVIII wieku. W 1945, gdy właściciele zostali zmuszeni do wyjazdu do Niemiec, budynek został znacjonalizowany. W pałacu obok dyrekcji Zakładu Hodowli Roślin był Kaszubski Dom Kultury. To on kierował tu 20-osobowym zespołem folklorystycznym „Kaszëbë”. Dom był jedną z najatrakcyjniejszych placówek wiejskich powiatu puckiego. Niestety z czasem pałac popadł w ruinę. W 1990 został odrestaurowany przez polsko-niemiecką fundację, w skład której wchodzą także dawni wła-ściciele. Obecnie jest to luksusowy hotel.

Od 1580 roku do 1945 Krokowa była poważnym centrum ewange-licyzmu kaszubskiego – ewangelicko-reformowane nabożeństwa po Kaszubsku odprawiano tu regularnie do połowy XIX wieku.

23

Swarzewo

Władysławowo

Szotland

Sosnowo

Profi l wysokości

05

1015202530

Wys

okoś

ć (m

)

0 1 2Odległość (km)

3 6 7 8 9 10 11 12 16 17 184 5 13 14 15

Różnica wysokości: 32 metry (wysokość od 1 metra do 33 metrów)


http://goo.gl/ht71m

Nad jezioro do Skarszew

Ośrodek Turystyczno-Wypoczynkowy „Borówno”, przez teren któ-rego przebiega ścieżka, położony jest w odległości ok. 2 km od cen-trum Skarszew i ok. 1 km od skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 224 z drogą powiatową nr 2707G Skarszewy – Starogard Gdański, gdzie znajdują się przystanki komunikacji publicznej. Koniec trasy zlokalizo-wany jest na drodze nr 224 w miejscowości Bolesławowo.

Skarszewy położone są na łagodnie opadającym w kierunku południo-wym wzgórzu morenowym, które oplata Wietcisa – lewy dopływ rzeki Wierzycy. Miasteczko posiada dawny układ architektoniczny. W mieście zachowały się obwarowania miejskie wraz z pozostało-ściami joannickiego zamku z 1305 r. oraz kilkunastoma, głównie XIX-wiecznymi budowlami.

Obiektami, które warto w Skarszewach zobaczyć, są: zamek, dwa kościoły, system obwarowań, kilkanaście zabytkowych kamienic oraz cmentarze. Unikalnym zabytkiem gminy jest ponadto drewniany ko-ściół w Szczodrowie z przełomu XV i XVI w.

Atrakcjami gminy są ponadto elektrownia wodna w Czarnocińskich Piecach, a także zespół dworsko-parkowy w Bolesławowie oraz urzą-dzona tam Ekologiczna Ścieżka Edukacji Rolniczej, w pobliżu których wybudowano ścieżkę spacerowo-rowerową.

Przez gminę prowadzą dwa znakowane szlaki turystyczne. Skarszewski Zielony Szlak Turystyczny o długości 82,3 km prowadzi z Sopotu do Skarszew. Szlak Turystyczny Jezior Kociewskich rozpoczyna się w Skar-szewach, a kończy w Szpęgawsku. Jego długość wynosi 23 km.

Na obszarze wsi Bolesławowo, w której realizowana jest część pro-jektu, w 2008 roku został ustanowiony użytek ekologiczny „Jezioro Trzciniec” dla zachowania i ochrony eutrofi cznego zbiornika wodnego wraz z jego roślinnością.

Warto także wspomnieć o terenach rekreacyjnych nad położonym w sosnowo-świerkowym lesie jeziorem Borówno Wielkie. Są one łatwo dostępne, znajdują się bowiem w odległości ok. 2 km od Skar-szew, 12 km od Starogardu Gdańskiego i 25 km od Tczewa. To jedno z najchętniej odwiedzanych miejsc Kociewia posiada największe w tym rejonie kąpielisko i plażę. W konkursie „Dziennika Bałtyckiego” Bo-

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej na trasie linii kolejowej Swarzewo – Krokowa” to 3 173 739 zł. Dofi nansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wyniosło 2 683 118 zł.

24

równo wybrane zostało „Perełką Pomorza 2005”. Okolice jeziora są chętnie uczęszczane nie tylko przez plażowiczów, ale również przez wędkarzy czy grzybiarzy.

Wzdłuż północnego wybrzeża jeziora znajduje się kilkadziesiąt dom-ków letniskowych, z których część stanowi własność prywatną, a po-zostałe znajdują się na terenie Ośrodka Turystyczno-Wypoczynkowego „Borówno” zarządzanego przez Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Skarszewach. Ośrodek obok 90 miejsc w 20 domkach, oferuje rów-nież możliwość korzystania z wypożyczalni sprzętu wodnego.

Na terenie Ośrodka znajduje się kąpielisko z pomostem i trzema stre-fami dla pływających, strzeżone przez ratowników z Kociewskiego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Na brzegu jeziora znajduje się duża piaszczysta plaża z boiskiem do siatkówki plażowej.

W sąsiedztwie popularnych i tętniących życiem terenów turystycznych nad jeziorem Borówno Wielkie znajduje się niedostrzegany wciąż przez turystów i mieszkańców gminy, cenny przyrodniczo obszar nad jeziorem Trzciniec, przecięty szlakiem dawnej linii kolejowej Skarszewy – Starogard Gdański.



http://goo.gl/Npqim

Profi l wysokości

120

125

130

135

140

Wys

okoś

ć (m

)

0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5Odległość (km)

5.0

145

Skarszewy

Bolesławowo

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej wraz z niezbędną infrastrukturą na odcinku Skarszewy – Borówno – Bolesławowo i zagospodarowanie terenów ogólnodostępnych w Ośrodku Turystyczno-Wypoczynkowym Borówno” to 2 613 800 zł. Wartość dofi nansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego wyniosła 2 221 730 zł.

25

Ulkowy

Rębielcz

Zelisławki

Pszczółki

Skowarcz

Cysterski trakt rowerowy

Ścieżka przebiega po dawnym nasypie kolejowym zlikwidowanej linii Pszczółki – Skarszewy. Cysterski Trakt Rowerowy biegnie od Pszczó-łek do centrum miejscowości Żelisławki. Ścieżka przed autostradą A1 dochodzi do drogi wewnętrznej, która prowadzi pod autostradą, a na-stępnie rozdziela się z drogą rowerową.

Korzystając ze ścieżki rowerowej, warto odwiedzić wyjątkowe Mu-zeum Miodu w Skowarczu, które daje możliwość skręcenia własnej świeczki, ale także spróbowania różnych gatunków miodu. Doskona-łym miejscem na krótki wypoczynek jest Wzgórze Nadziei i Park we wsi Ulkowy. Po drugiej stronie wzgórza rozpościera się widok na je-ziora, wokół których często wypasane są konie. W najbliższej okolicy parku znajduje się plac zabaw, boisko i miejsce na ognisko. Na końcu trasy, w Żelisławkach, możemy obejrzeć lapidarium utworzone przez historyka i kolekcjonera Władysława Kowalkowskiego. Znajdują się tu-taj kamienie nagrobne, młyńskie i graniczne.

Profi l wysokości

2025303540

Wys

okoś

ć (m

)

0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 1.25 1.50 1.75 2.00 2.25Odległość (km)

2.50

45

2.75 3.00 3.25

50


Całkowite wzniesienie terenu: 34 metryCałkowity spadek terenu: 2 metry

http://goo.gl/jQXMC

Wartość projektu „Cysterski Trakt Rowerowy. Budowa ścieżki rowerowej na trasie Pszczółki – Żelisławki” to 1 294 933 zł. Dofi nansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wynosi 949 407 zł

26

Lisewo Malborskie

Dąbrowa

Lichnówki

Lichnowy

Szlakiem zwiniętychtorów w gminie Lichnowy

Ścieżka rowerowa z traktem pieszym zlokalizowana jest na odcinku torowiska nieczynnej od lat kolei wąskotorowej.

Ścieżka rowerowa z traktem pieszym rozpoczyna się od placu zabaw w Lichnówkach. W km 0+088 przecina drogę powiatową nr 2917G (d.09124) Lichnówki – Szymankowo – Gnojewo i prowadzi dalej równolegle najpierw po lewej, a później po prawej stronie wzdłuż drogi gminnej o nawierzchni bitumicznej – do Lichnów, W km 0+825 ścieżka rowerowa przecina tę drogę. Następnie wchodzi do centrum miejscowości. W km 1+295 przecina drogę powiatową nr 2340G (d.09122) Nowy Dwór Gdański – Nowy Staw – Tczew (ul. Zwycię-stwa), a w km 1+445 drogę powiatową nr 2337G (d.09118) Osta-szewo – Palczewo – Lichnowy.

W km 1+525 przechodzi przez drogę gminną (ul. Lachowicza). Na-stępnie trakt przebiega w terenie niezabudowanym równolegle do drogi powiatowej nr 2340G (d. 09122) Nowy Dwór Gdański – Nowy Staw – Tczew.

W km 2+705; 3+320 i 4+120 przecina drogi o nawierzchni grun-towej stanowiące dojazdy do gospodarstw i pól. Na odcinku od km 3+000 do km 3+300 przebiega obok obszaru zabudowanego, le-żącego po drugiej stronie drogi powiatowej nr 2340G. Ścieżka kończy się, łącząc z drogą powiatową nr 2340G.

Profi l wysokości

2.53.03.54.0

Wys

okoś

ć (m

)

0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9Odległość (km)

1.0

4.5

1.1 1.2 1.3

5.0

2.0

Różnica wysokości: 3 metry (wysokość od 2 metrów do 5 metrów)

Całkowite wzniesienie terenu: 1 metrCałkowity spadek terenu: 2 metry

http://goo.gl/As7Ym

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej wraz z traktem pieszym, szlakiem dawnej linii kolei wąskotorowej, w miejscowościach Lichnowy i Lichnówki w gminie Lichnowy” to 1 899 040 zł. Dofi nansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wynosi 1 557 895 zł.

27

Dla tych, którzy lubią czytać o podróżach rowerem

KAZIMIERZ NOWAK, „ROWEREM I PIESZO PRZEZ CZARNY LĄD”Wydawnictwo Sorus 2011

Opis podróży, którą jako pierwszy człowiek na świecie w la-tach 1931–1936 Kazimierz Nowak przebył samotnie, kieru-jąc się z północy na południe Afryki i z powrotem (40 tys. km rowerem, pieszo, konno, na wielbłądzie, czółnem oraz po-ciągiem. Jego relacje z wyprawy po Afryce były publikowane w prasie polskiej (m.in. w czasopismach Światowid, Na Sze-rokim Świecie, Naokoło świata, Ilustracja Polska i Przewod-nik Katolicki), a także francuskiej, włoskiej i brytyjskiej.

AGNIESZKA MARTINKA, „SZYBSZA NIŻ LEW”Wydawnictwo Gaudium 2004

Książka jest bardzo osobistą opowieścią o podróży wokół jeziora Wiktoria, przez Kenię, Ugandę i Tanzanię. Agnieszka Martinka to podróżniczka z wielkim temperamentem. „Szybszą niż lew” można także uznać za rodzaj przewod-nika. Mnóstwo w niej informacji o kosztach związanych z wyprawą.

JULIO CORTAZAR, „ZAKAZ WPROWADZANIA ROWERÓW”

W bankach i domach tego świata guzik kogokolwiek obchodzi, że człowiek tranżoli się z główką kapusty pod pachą, albo z tu-kanem, albo wypuszczając z gęby, niby sznureczek, piosenki, które mi śpiewała mamusia, albo prowadząc za rękę szym-pansa w pasiastym trykocie. Ale niech ktokolwiek zjawi się z ro-werem, natychmiast zaczyna się istne piekło i wehikuł zostaje wyrzucony na ulicę, na właściciela zaś spada grad gwałtownych napomnień. Już pierwsze zdanie mówi wszystko o tym krót-kim opowiadaniu. Autor „Gry w klasy” ostrzega także, że „któregoś dnia rowery pokryją się kolcami, ich rączki urosną i zaatakują, opancerzone wściekłością ruszą legionem na lu-strzane drzwi towarzystw ubezpieczeń”.

ANDRZEJ BOBKOWSKI, „SZKICE PIÓRKIEM”Wydawnictwo CiS 2010

Pamiętnik opowiadający o latach wojny spędzonych przez Bobkowskiego we Francji, zawiera sto kilkadziesiąt stron opisów rowerowych wypraw – najpierw ucieczki z Paryża przed Niemcami, potem powrotu z południowej Francji (przez Lazurowe Wybrzeże i Alpy), a następnie krótszych wycieczek z żoną w okolicach Paryża i w Bretanii. Mnóstwo w nich radości życia. Bobkowski jeź-dzi również rowerem po okupacyjnym Paryżu. Kilkakrotnie zauważa przy tym, że miasto to prawdziwego uroku nabiera dopiero wówczas, gdy samochody zostają na jego ulicach zastąpione rowerami.

DAVID BYRNE, „DZIENNIKI ROWEROWE”Wydawnictwo WAB 2011

Lider grupy rockowej Talking Heads od trzydziestu lat nie rozstaje się z rowe-rem, a obecny model przewozi z kontynentu na kontynent w walizce. Szybko docenił korzyści, jakie daje patrzenie na świat z wysokości rowerowego sio-dełka. Rower stał się częścią jego życia, eskapady na dwóch kółkach są dla niego źródłem twórczej inspiracji.

Niniejsze dzienniki sięgają przynajmniej kilkunastu lat wstecz. Wiele powstało w czasie „służbowych” podróży do różnych miast, przy okazji wystaw lub koncertów. Mnóstwo ludzi ma pracę, która rzuca ich w najróżniejsze zakątki świata. Odkryłem, że codzienna, kilkugodzinna jazda na rowerze [...], fi zyczne doznania związane z przemieszczaniem się o własnych siłach wespół z po-czuciem dwukołowej samowystarczalności przyjemnie dodają sił i pewności siebie.

(fragment)

Uwagi Byrne’a o architekturze i rozwiązaniach urbanistycznych sąsiadują z re-lacjami z koncertów, zapisami rozmów oraz obserwacjami codziennego życia mieszkańców Berlina, Stambułu, Buenos Aires, Manili, Sydney, Londynu, San Francisco, Nowego Jorku i innych miasta amerykańskich. Davida Byrne’a cie-kawi wszystko: zwykli ludzie i artyści, kultura i krajobrazy, architektura i historia. Przemierzył niemal cały świat, przejechał tysiące kilometrów. Ta książka za-chęca do wskoczenia na rower, ale nie tylko: jest zachętą do bardziej wnikli-wego spojrzenia na życie, do otwarcia się na bodźce i myśli, z których istnienia czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy.

Ścieżka rowerowa Swarzewo – Krokowa (str. 20)

Ścieżki rowerowe w Gdańsku (str. 6)

Cysterski Trakt Rowerowy (str. 25)

Szlak Zamków Gotyckich na Powiślu (str. 12)

Ścieżka Skarszewy – Bolesławowo (str. 23)

Szlakiem zwiniętych torów w gminie Lichnowy (str. 26)

Ścieżki rowerowe opisane w przewodniku

FOT.

GO

OD

LUZ

/ FO

TOLI

A

Ścieżki rowerowe w województwie pomorskim

Documents