1

vaxtang guruli

saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483 - 1801)

Tbilisi 2009

2

naSromi eZRvneba saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istorias XVI saukunidan 1801 wlamde. ori qveynis diplmatiuri, politikuri da saxedro-politikuri urTierTobis istoria gaSuqebulia saTanado dokumentebsa da masalebze, aseve istoriografiul memkvidreobaze dayrdnobiT. uaryofilia ruseTis imperiis, sabWoTa kavSirisa da Tanamedrove rusuli istoriografiis mcdari Sexedulebebi.

gankuTvnilia specialistTa da mkiTxvelTa farTo wrisaTvis.

redaqtori prof. dimitri SveliZe

3

winasityva

saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri, politikuri da samxedro-politikuri urTierTobis istoria didi xnis manZilze sagangebod yalbdeboda. istoriis gayalbebis motivi sxvadasxva hqonda ruseTis imperiisa da sabWoTa kavSiris istoriografias. Sedegi erTi da igive iyo _ daikarga WeSmariti istoria. am samarcxvino saqmes didis mondomebiT agrZelebs Tanamedrove rusuli istoriografia. saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis (1991 w.) Semdeg aucilebeli gaxda saqarTvelo-ruseTis urTierTobis WeSmariti istoriis Seqmna. WeSmariti istoriis Seqmnas Zalze mtkivneulad ganicdis ruseTis federaciis politikuri xelmZRvaneloba da misi dakveTis aRmsrulebeli Tanamedrove rusuli istoriografia. cxadia rusebs ar siamovnebT im saZraxisi rolis warmoCena, romelsac ruseTi asrulebda kavkasiaSi, kerZod ki saqarTveloSi. dRes ukve yvelasaTvis cxadia, rom samxreT kavkasiaSi mimdinare iran-osmaleTis dapirispirebaSi ruseTi Caeba ara rogorc marTlmadidebeli eris, qarTvelebis, ara rogorc saqarTvelos damcveli da mfarveli, aramed rogorc Cveulebrivi agresori, romelsac konkretuli geostrategiuli miznebi amoZravebda. ruseTi saqarTvelos ar ganixilavda iranisa da osmaleTis winaaRmdeg brZolaSi mokavSired da amitom arc qarTuli samefo-samTavroebis dacvasa da gaZlierebaze zrunavda. ruseTi saqarTvelos ganixilavda rogorc geostrategiul sivces, romlis xelSi Cagdeba aucilebeli iyo maxlobel aRmosavleTSi aqtiuri politikis warmoebisaTvis. ruseTis gaaqtiurebam samxreT kavkasiaSi qarTul samefo-samTavroebs Sveba ver moutana. irani da osmaleTi savsebiT sworad varaudobdnen, rom marTlmadidebeli ruseTis SemoWra samxreT kavkasiaSi qarTvelebs ruseTis bunebriv mokavSireebad aqcevda. amitom iyo, rom ruseTis gaaqtiurebas iranma da osmaleTma saqarTvelos amaoxrebeli laSqrobebiT upasuxes da ufro swrafi tempiT daiwyes saqarTvelos sabolood amogdebis gegmis ganxorcieleba. amis damadasturebeli iyo aRa-mahmad-xanis laSqroba qarTl-kaxeTze 1795 wels. ruseTi yovelive amas mSvidad Sescqeroda da qristiani eris dasacavad praqtikulad arafers akeTebda. ase grZeldeboda didi xnis manZilze. yovelive amis gaTvaliswinebiT SeiZleba davaskvnaT: qarTuli saxelmwifoebriobis dasustebisa da ganadgurebaSi, iranTan da osmaleTTan erTad, ruseTma gadamwyveti roli Searula. iranTan da osmaleTTan dapirispirebaSi gamarjvebul ruseTs saqarTvelo da mTeli samxreT kavkasia ergo.

vaxtang guruli

21 aprili, 2009 weli

4

Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri da politikuri urTierTobebis dasawyisi

ruseTis mosvla samxreT kavkasiaSi da qarTuli samefo-

samTavroebis (qarTl-kaxeTis samefo, imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebi) dapyroba (1801 _ 1810 ww.) didi xnis ganmavlobaSi mzaddeboda rogorc diplomatiuri, ise samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. ruseTis saxelmwifos daintereseba Crdilo da samxreT kavkasiiT, neli, magram kargad gaazrebuli winsvla kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT daemTxva saqarTvelos saSinao da sagareo mdgomareobis uwyvet gauaresebas. XV_XVI saukuneebis mijnaze qveynis SigniT damRupveli procesebi ganviTarda. pirveli. erTiani qarTuli monarqia qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebad da samcxis samTavrod daiSala (mogvianebiT maT ricxvs miemata samegrelos, guriis, afxazeTisa da svaneTis samTavroebi); meore. qarTul samefo samTavroebs Soris daiwyo xangrZlivi dapirispireba, romelic xSirad omebSi gadaizrdeboda xolme; mesame. samefo-samTavroebSi daiwyo saTavadoebis warmoqmna da gaZliereba, ramac Signidan daasusta calkeuli samefoebi da samTavroebi; meoTxe. iyo cdebi saqarTvelos eklesiis erTianobis darRvevisa; mexuTe. saqarTvelos politikurma daSlam didi ziani miayena erovnul cnobierebas. dapirispireba da omebi qarTul samefo- samTavroebs Soris kidev ufro aRrmavebda am process.

saqarTvelos saSinao mdgomareobis gauaresebas daemTxva saerTaSoriso urTierTobis garTuleba: pirveli. saqarTvelos samxreTiT warmoiSva ori Zlieri muslimuri saxelmwifo _ osmaleTi (TurqeTi) da irani. 1453 wels osmalebma konstantinepoli aiRes, bizantiis imperiam arseboba Sewyvita. 1461 wels osmalebma qalaqi trapizoni daikaves, xolo 1475 wels Crdilo SavizRvispireTic daipyres. meore. 1514 wels omi daiwyo iransa da osmaleTs Soris. am omis erT-erTi mizani, iseve rogorc XVI-XVII saukuneebSi warmoebuli mravali omisa, samxreT kavkasiaSi gabatoneba iyo. amasiis zavidan (1555 w.) moyolebuli saqarTvelos teritoria ramdenjerme ganawilda iransa da osmaleTs Soris. mesame. saqarTvelos samxreTiT, kaspiis zRvidan Sav zRvamde, iranisa da osmaleTis gabatonebis Semdeg am orma islamurma saxelmwifom SeRweva iwyo kavkasiis mTianeTSi. iranma _ kaspiis zRvispireTidan, osmaleTma _ Savi zRvispireTidan. Crdilo kavkasiaSi daiwyo islamis gavrceleba da iqauri mosaxleobis islamis rjulze moqceva. qarTuli samefo-samTavroebi muslimuri saxelmwifoebis rkalSi aRmoCndnen; meoTxe. dasavleT evropis qveynebi evropaSi osmaleTis mzardi agresiis pirobebSi samxreT kavkasiaSi ganviTarebul movlenebSi ver ereodnen. garda amisa, evropis qveynebi irans antiosmaluri koaliciis wamyvan Zalad ganixilavdnen da, saqarTvelos gamo masTan urTierTobis gafuWebas eridebodnen. aseT viTarebaSi qarTuli samefo-samTavroebis evropulma orientaciam azri dakarga, realobas moklebuli aRmoCnda. swored amitom dasavleT evropidan daxmarebis miRebis cdebi (saqarTvelos mefis giorgi VIII-is elCoba evropaSi 1460-1461 wlebSi, qarTlis mefis elCoba evropaSi 1471 wels, kaxeTis mefis elCoba evropaSi 1471 wels) uSedegod damTavrda. mexuTe. iranTan da osmaleTTan

5

uTanasworo brZolaSi mokavSiris gareSe darCenilma saqarTvelom dakarga Tavisi istoriuli teritoriis nawili: War-belaqani (saingilo) da kak-eniseli da samcxe-saaTabago, aWara, afxazeTi, Savi zRvis sanapiroze (samegrelosa da guriaSi) arsebuli simagreebi.

ai, aseT umZimes saSinao da sagareo viTarebaSi qarTuli diplomatiis istoriaSi gadaidga sabediswero nabiji. qarTvelma diplomatebma miznad daisaxes samxreT kavkasiaSi mimdanare movlenebSi mesame Zalis _ ruseTis _ CarTva. prorusuli orientaciis SemuSaveba pirvelad kaxeTis samefoSi, mefe aleqsandre I-is (1476-1511) karze moxda. ras emyareboda kaxeTis mefis Canafiqri? cxadia, aleqsandre I-s kargad eqneboda gaanalizebuli maxlobeli aRmosavleTis muslimur samyaroSi ganviTarebuli movlenebi. kaxeTis mefes aseve unda scodnoda dasavleT evropis qveynebis pozicia samxreT kavkasiis mimarT. mTlad naTeli ar aris , Tu ra warmodgena hqonda aleqsandre I-s ruseTSi Seqmnili saSinao viTarebasa da ,rac mTavaria ,ruseTis sagareo politikaze. unda vivaraudoT, rom kaxeTis samefo kars Zalze zogadi, xSir SemTxvevebSi bundovani warmodgena hqonda im qveynaze, romelsac daxmarebas sTxovda. winaaRmdeg SemTxvevaSi, aleqsandre I Rrmad unda yofiliyo darwmunebuli imaSi, rom ruseTis daxmarebiT muslimuri saxelmwifoebis agresiisgan Tavis dacva ararealuri iyo.

kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511) Tanamedrove ruseTis (moskovis) mTavari ivane III (1462-1505) qveynis marTvas sakmaod rTul viTarebaSi Seudga. oqros urdos xani jer-jerobiT ruseTis umaRles xelisuflad iTvleboda. marTalia, ruseTma oqros urdosagan faqtobrivi damoukidebloba moipova, magram es ukanaskneli sakmaod seriozul samxedro Zalas flobda da SeeZlo ruseTisaTvis didi ziani mieyenebina. ivane III sami wlis ganmavlobaSi (1477-1479 ww.) oms awarmoebda didi novgorodis SemoerTebis mizniT. didi novgorodis ruseTis saxelmwifoSi Sesvlas ewinaaRmdegeboda poloneT-litvis mefe kazimir IV, romelic ruseTis winaaRmdeg oqros urdos xanis ahmedis mimxrobas cdilobda. marTalia, ivane III-m novgorodi SeierTa (1479 w.) da ruseTSi monRolTa batonobasac bolo mouRo (1480 w.), magram male tveris samTavros SemoerTbisaTvis mouwia brZola (1485 w.). 1492-1494 wlebSi ruseTi litvasTan iyo omSi Cabmuli. am omma ruseT-litvis winaaRmdegoba ver gadaWra, axali omi kars iyo momdgari.

aseTi iyo saSinao da sagareo viTareba ruseTSi, roca 1483 wels kaxeTis mefis elCebi moskovSi Cavidnen. cxadia, imxanad ruseTis didi mTavari ivane III kaxeTis samefos ara marto samxedro daxmarebas ver aRmouCenda, aramed diplomatiur mxadraWerasac ki ver dahpirdeboda. ruseTSi jer-jerobiT ar arsebobda da arc SeiZleboda arsebuliyo kavkasiaSi ruseTis SeRwevis gegmis monaxazic ki. marTalia, oqros urdo daiSala, magram ruseTis aqtiurobas kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT zRudavda yirimis, yazanis da astraxanis monRoluri saxanoebi. rasakvirvelia, yazanis, yirimisa da astraxanis saxanoebis dapyrobis gareSe ruseTi verc CrdiloeT da , miT umetes, verc samxreT kavkasiaSi realur Zalad ver iqceoda.

qarTvelma diplomatebma prorusuli orientaciis SemuSavebisas dauSves strategiuli Secdoma. ruseTis samxreT kavkasiaSi mosvla niSnavda ruseT—iranisa da ruseT--osmaleTis omebis dawyebas. ruseTs iranTan da osmaleTTan omebi ar SeeZlo, radgan daZabuli urTierToba hqonda evropis saxelmwifoebTan. ruseTis saxelmwifos gaerTianebasa da

6

gaZlierebas (XV-XVI ss.), bunebrivia, mtrulad Sexvdnen misi dasavleli da Crdiloeli mezoblebi: poloneTi, litva, livoniis ordeni, Svecia. Aamis gamo XV-XVI saukuneebis mijnaze ruseTi samxreTSi aqtiur sagareo politikas ver awarmoebda. 1492-1494 wlebis ruseT-litvis oms mohyva axali omebi litvasTan (1500-1503 ww. da 1512-1514 ww.).

ivane III-sa (1462-1505) da vasili III-s (1505-1533) politika cvlilebebs ganicdis ivane mrisxanis (1533-1584) dros. ivane mrisxane umTavresad miiCnevda ruseTis poziciebis ganmtkicebas Crdilo-dasavleTis mimarTulebiT (baltiispireTSi), rac litvasTan, poloneTsa da SveciasTan omis gareSe SeuZlebeli iyo. am problemis gadaWras isaxavda miznad livoniis omi (1558-1583 ww.). amave dros ivane mrisxanem SeZlo yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.) saxanoebis dapyroba. miuxedavad imisa, rom ruseTma ver moaxerxa yirimis saxanos daufleba, mainc xelsayreli pirobebi Seiqmna Crdilo kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebisaTvis.

Seqmnil viTarebaSi qarTvelma diplomatebma kvlav cades ruseTis CarTva samxreT kavkasiaSi mimdinare procesebSi, kerZod, - iranTan osmaleTis dapirispirebaSi. iniciativa kvlav kaxeTis samefo karma gamoiCina. am SemTxvevaSi, SeiZleba iTqvas, strategiuli Secdoma daSvebuli ar yofila. ivane mrisxane seriozulad iyo dainteresebuli Crdilo kavkasiiT. viTareba ar Secvlila arc misi memkvidris mefe Tevdores (1584-1598) dros. Tumca unda iTqvas, rom am droisaTvis ruseTis dainteresebis sferos Crdilo kavkasia Seadgenda da ara samxreT kavkasia. livoniis omSi (1558-1583 ww.) damarcxebuli ruseTi, rasac Crdilo-dasavleTiT (gansakuTrebiT baltiispireTSi) ruseTis poziciebis Sesusteba mohyva, iranisa da osmaleTis winaaRmdeg omSi ar Caebmeboda. Tu irani da osmaleTi Crdilo kavkasiis barSi (da ara mTianeTSi) ruseTis SeRwevas Seeguebodnen, am SemTxvevaSic ki qarTvel diplomatTa gegmis realizeba mainc Zneli iqneboda. Yyvela SemTxvevaSi, ruseTi samxreT kavkasiaSi ararealur Zalad darCeboda. swored aseTi viTarebis Sedegi iyo kaxeTis samefoSi mefe levanis (1518-1574) dros rusTa razmis Semosvla. ivane mrisxanem mdinare Tergis xeobaSi cixe-simagreebis mSenebloba daiwyo. Tu ruseTi SeZlebda kontroli daewesebina im gzebze, romlebic mdinare Tergis xeobaSi arsebuli cixe-simagreebidan kaxeTis samefoSi jaris gadayvanisaTvis iyo aucilebeli, qarTveli diplomatebis gegmis ganxorcielebac realuri xdeboda. cxadia, Seqmnili safrTxe droulad SeniSnes iranma da osmaleTma. ruseTi am qveynebTan urTierTobis garTulebas moerida (osmaleTis waqezebiT yirimis xani ruseTis sazRvrebSi SeiWra). rusebma Tergis xeobaSi agebuli cixe-simagreebi daangries. kaxeTSi myofi rusTa razmic Crdilo kavkasiaSi dabrunda.

ruseTis kavkasiuri politikis marcxi ver gaiTvaliswines qarTvelma politikosebma. maT dauSves kidev erTi strategiuli Secdoma. kaxeTis mefe aleqsandre II (1574-1605) iranisa da osmaleTis agresiis mogeriebas kvlav ruseTis daxmarebiT cdilobda, angariSs ar uwevda im garemoebas, rom ruseTma araTu samxreT kavkasia, aramed Crdilo kavkasiac iran-osmaleTis gavlenis sferod aRiara. cxadia, kaxeTis samefo karma araferi icoda imis Taobaze, rom livoniis omis (1558-1583 ww.) dasrulebis Semdeg ruseT-Sveciis urTierToba kvlav daZabuli rCeboda. am ukanasknels okupirebuli hqonda ruseTis teritoriis nawili. mosalodneli iyo axali omi SveciasTan.

7

ruseTisa da kaxeTis samefos urTierToba male saTanado

dokumentebiTac gaformda. kaxeTis mefem ruseTis mefes miarTva “ficis

wigni”, xolo ruseTis mefem kaxeTis mefes uboZa “wyalobis sigeli”.

kaxeTis mefis aleqsandre II-is (1574-1605) `ficis wignisa~ da ruseTis

mefis Tevdore ivanes Zis `wyalobis sigelis~ arc originalebi da arc

aslebi mikvleuli ar aris. ufro metic, CvenTvis ucnobia am

dokumentebis dawvrilebiTi Sinaarsic ki. dRemde mecnierebi eyrdnobian

im mwir masalas, romelic daculia rusi istorikosis sergei

belokurovis wignSi (ix.: Сношения России с Кавказом. Материалы, извлеченные из Московскаго главнаго архива Министерства иностранных дел Сергеем Белокуровым. Выпуск 1-й. 1578-1613. Москва, 1889).

1586 wlis 23 seqtembers ruseTis mefesa da did mTavar Tevdore

ivanes Zes astraxanis voevodam Tevdore lobanov-rostovskim acnoba, rom

astraxanSi mividnen kaxeTis mefis aleqsandre II-is elCebi: mRvdeli

ioakime, beri kirile da Cerqezi yurSita. dedaqalaqidan miRebuli

brZanebis Tanaxmad, astraxanis voevodam kaxeTis mefis elCoba moskovSi

gaistumra. 9 oqtombers ruseTis mefem kaxeTis mefis elCebi miiRo.

aRsaniSnavia, rom ruseTis mefesTan miRebaze, iseve rogorc oficialur

dokumentebSi, rogorc wesi, kaxeTis mefe aleqsandre II `mefed~ ki ar

iwodeboda, aramed `aleqsandre mTavrad~ ("Александр князь"). amave dros

ruseTis mefe xazs usvamda Tavis mefur Rirsebas: "Великий государь, царь и великий князь Федор Иванович всеа Руси, Владимерский, Московский, Ноуго-родцкий, царь Казанский и Астраханский и иных многих земель государь и облаадатель восточных и западных и северных стран". mxolod iSviaTad

esmeboda xazi aleqsandre II-is mefur Rirsebas: "Иверские земли Александр царь". rogorc Cans, ruseTis mefis karze CaTvales, rom kaxeTis mefe

Tavisi RirsebiT utoldeboda Crdilo kavkasiis xalxebis mTavrebs.

kaxeTis mefis elCebma ruseTis mefes miarTves aleqsandre II-is

Txovna ("челобитная"): 1) mfarvelobaSi mieRo kaxeTis samefo (" ... под своею

царскою рукою держати"). 2) daecva kaxeTis samefo mtrebisagan (" ... царскою

рукою... царском имяни... обороняти... ото всяких... недругов"). aleqsandre xazs usvamda imas, rom qarTvelebsa da rusebs erTi

religia _ qristianoba _ akavSirebdaT.

ruseTis mefem, Tevdore ivanes Zem, kaxeTis mefe aleqsandre II-is

Txovna Seiwynara: kaxeTis samefos mfarvelobaSi miRebasa da mtrebisagan

samxedro ZaliT dacvas dahpirda ("И мы грамоту твою приняти велели есмя и ее выслушали милостивно и тебя, Александра князя, и твою землю Иверскую по твоему челобитью под свою царскую руку приняли есмя и держати тебя и товю

землю в своем царскою рукою хотим и оберегати тебя и твою землю ото всяких твоих недругов").

1587 wlis 3 aprils ruseTis mefem brZana kaxeTis mefis elCebi

samSobloSi gaestumrebinaT da Tan gaeyolebinaT rusi elCebi: Tavadi

rodion birkini, petre pivovi da stefane poluxanovi. qarTveli elCebi

moskovidan 11 aprils gamoemarTnen, rusi elCebi ki cota xans Seyovndnen.

8

3 ivliss qarTveli da rusi elCebi astraxanidan erTad gamoemgzavrnen

saqarTveloSi.

ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis elCebi kaxeTis mefe

aleqsandre II-m 1587 wlis 26 agvistos miiRo. 29 agvistos rusma elCebma

kaxeTis mefes ruseTis mefis sigeli gadasces. sigelSi aRniSnuli iyo:

1) ruseTis mefem Seiwynara kaxeTis mefis Txovna, 2) kaxeTis samefo

miRebuli ruseTis mfarvelobaSi, 3) ruseTi samxedro ZaliT daicavda

kaxeTis samefos mtrebisagan.

1587 wlis 28 seqtembers kaxeTis mefe aleqsandre II-m Tavis

memkvidreebTan da samefo karis moxeleebTan (TavadebTan) erTad rusi

elCebis rodion birkinisa da petre pivovis TandaswrebiT ruseTis mefis

Tevdore ivanes Zis erTgulebaze daifica. daficebis Semdeg aleqsandre

II-m sigels (`ficis wigns~) xeli moawera, sigels beWedi dausves da

ruseTis mefis elCebs rodion birkinsa da petre pivovs gadasces ("Да велел запис целовалную совершить... да на той записи Александр князь и своими детми и с чиновными людми за всю Иверскую землю перед Родивоном да перед Петром государю правду дал, на записи крест целовал и запис целовалную за своею рукою и за печатью Родивону и Пету дал").

rusma elCebma kaxeTis mefe aleqsandre II-is sigeli (`ficis

wigni~) moskovSi Caitanes da mefe Tevdore ivanes Zes miarTves.

1588 wlis oqtomberSi moskovSi kaxeTis mefis aleqsandre II-is

kidev erTi elCoba Cavida, romlis SemadgenlobaSi iyvnen Tavadi yaflan

vaCnaZe, beri kirile da Cerqezi yurSita. 31 oqtombers kaxeTis mefis

elCoba ruseTis mefem Tevdore ivanes Zem miiRo. qarTvelma elCebma

ruseTis mefes miarTves aleqsandre II-is Txovna ("челобитная"). kaxeTis

mefis saTxovari igive iyo: mfarvelobaSi miReba da samxedro daxmarebis

aRmoCena. oficialur miRebaze qarTvel elCebs ganucxades: 1) kaxeTis

mefe aleqsandre II ukve miRebulia ruseTis mefis mfarvelobaSi, mas

daficebuli aqvs ruseTis mefis erTgulebaze da xeli aqvs mowerili

sigelze (`ficis wignze~); 2) ruseTi kaxeTis samefos daicavs mtrebisagan;

3) astraxanisa da Tergis voevodebs nabrZanebi aqvT daRestanze laSqroba

da kaxeTSi mimavali gzis daRestnelTagan gawmenda.

1588 wlis 23 aprils ruseTis mefe Tevdore ivanes Zem kaxeTis

samefoSi axali elCobis gagzavna brZana. elCobaSi Sediodnen: Tavadi

simon zvenigorodski, diaki torx antonovi, beri zakxei, mRvdeli iosebi,

mRvdeli bogdani, mRvdeli dimitri, diakvani Teodosi, diakvani Tevdore

da xatmwerebi.

ruseTis mefis elCebma 1589 wlis 6 agvistos Crdilo kavkasiaSi

CaaRwies da 8 seqtembers ukve sunjaSi iyvnen. sunjidan elCoba

saqarTveloSi gamoemgzavra. 10 oqtombers rusi elCebi alaverdis

monasters ewvivnen, xolo 16 oqtombers isini aleqsandre II-m miiRo.

rusma elCebma kaxeTis mefes gadasces ruseTis mefis `wyalobis sigeli~.

es dokumenti rusul wyaroSi asea moxseniebuli: "А се такова жаловалная грамота з золотою печатью послана от государя к Иверскому Александру царю с послы со князем Семеном Звенигородцким да дияком с Торхом с Антоновым".

9

ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis `wyalobis sigelSi~

aRniSnuli iyo, rom ruseTi kaxeTis samefos mtrebisagan saimedod

daicavda.

Tevdore ivanes Zis `wyalobis sigelis~ bolos aRniSnuli iyo,

rom igi Seadgines moskovSi qveynis gaCenidan 7097 wlis aprilSi (e. i. 1589

wlis aprilSi).

miuxedavad ruseTis mefis dapirebisa, kaxeTis samefom

ruseTisagan realuri samxedro da politikuri mxardaWera ver miiRo. kaxeTis samefos prorusuli orientacia sabolood daasamara

mefe Tevdores sikvdilis (1598 w.) Semdeg ruseTSi dawyebulma SinaaSlilobam, didma socialurma amboxma da JeC-pospolitasa (poloneT-litvis saxelmwifos) da Sveciis agresiam (1603-1610 w.). ruseTis poziciebis Sesusteba kargad gamoiyena iranis Sahma abas I-ma da sastikad dasaja kaxeTis samefo saxli _ 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi Sahma moakvlevina.

wyaroebi da literatura:

1. Сношения России с Кавказом. Материалы, извлеченные из Московского главного архива Министерства иностранных дел Сергеем Ал. Белокуровым. Выпуск 1-й. 1578-1613 гг. Москва, 1889.

2. iase cincaZe. Ziebani ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan (X-XVI ss.). Tbilisi, 1956.

3. levan aleqsiZe. saqarTvelo-ruseTis saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierToba XV-XVIII saukuneebSi. Tbilisi, 1983.

4. qarTuli diplomatiis istoriis narkvevebi. II nawili. Tbilisi, 1998.

5. qarTuli diplomatiis istoria. Tbilisi, 2003.

Tavi II. saqarTvelo-ruseTis samxedro-politikuri urTierTobis dasawyisi.

SinaaSlilobis, did socialuri amboxisa da JeC-pospolitasa da

Sveciis agresiisgan dasustebuli ruseTi nel-nela gaimarTa welSi da ukve mefe aleqsis (1645-1676) dros seriozul Zalad iqca. Aam periodisaTvis ruseTis umTavres amocanas ukrainidan CeJ-pospolitas gandevna da Sveciis agresiuli gegmebis aRkveTa warmoadgenda. Uukrainis ruseTTan SeerTebas (1654 w.) mohyva xangrZlivi omi CeJ- -pospolitasTan, romelic 1667 wels dasrulda. aranakleb mZime iyo omi SveciasTan (1656-1658 ww.). ruseTma saboloo mizans ver miaRwia: CeJ pospolitas mTeli ukraina ver daaTmobina, xolo Svecias ver waarTva baltiis zRvis sanapiroebi. yirimis saxano kvlav did safrTxes uqmnida ruseTis samxreT regionebs.

mefe aleqsis (1645-1676) karze ar SemuSavebula arc CrdiloeT kavkasiasa da, miT umetes, arc samxreT kavkasiaSi aqtiuri politikis warmoebis gegma. aseT viTarebaSi qarTulma diplomatiam morigi strategiuli Secdoma dauSva. mefe Teimuraz I (gamefda kaxeTSi 1606 wels, qarTl-kaxeTis mefe gaxda 1625 wels, qarTlis taxti dakarga 1633

10

wels, kaxeTisa _ 1648 wels) kvlav prorusuli politikiT cdilobda qveynis gadarCenas. 1658 wels Teimuraz I moskovSi Cavida daxmarebis saTxovnelad. am dros grZeldeboda ruseT-CeJ-pospolitis omi, xolo SveciasTan mxolod droebiTi zavi iyo dadebuli. aseT viTarebaSi Teimuraz I, cxadia, xelcarieli gamoistumres saqarTveloSi.

prorusuli orientaciis marcxma TavisTavad gamoiwvia proiranuli orientaciis gaZliereba. proiranul orientacias adgnen: erekle I (gamefda qarTlSi 1688 wels, kaxeTSi _ 1703 wels), daviT II (gamefda kaxeTSi 1709 wels), giorgi XI (pirvelad gamefda qarTlSi 1675 wels, meored _ 1703 wels).

orsaukunovani prorusuli orientaciis Sedegi aseTi iyo. iranma da osmaleTma 1555 wlis amasiis zaviT, 1590 wlis stambolis zaviT, 1612 wlis stambolis zaviT, 1618 wlis serafis zaviT, 1619 wlis stambolis zaviT, 1639 wlis zohabis zaviT saqarTvelos teritoria ramdenjerme gadainawiles. sabolood aseTi suraTi miviReT: qarTlisa da kaxeTis samefoebi irans darCa, xolo imereTis samefo, guriis, samegrelosa da afxazeTis samTavroebi _ osmaleTs.

qarTveli diplomatebis mier prorusuli orientaciis SemuSavebisa da misi realizebisaTvis brZolis axali etapi iwyeba XVIII saukunis 10-iani wlebis bolodan. es movlena qarTlis janiSinisa da mefis vaxtang VI-isa (1703-1724 ww.) da ruseTis mefis petre I-is (1696-1725 ww.) saxelebs ukavSirdeba.

iranis Sahis mier 1703 wels qarTlis janiSinad (mmarTvelad) daniSnuli, xolo 1716 wels qarTlis mefed damtkicebuli vaxtang VI prorusuli orientaciis aucileblobis aRiarebamde erTbaSad da advilad ar misula. vaxtang VI-is winamorbedi mefeebi, islamis aRmsarebeli giorgi XI iranis Sahis samsaxurSi daiRupa (1709 w.). iranis Sahis samsaxurs Seewira momdevno mefec, aseve islamis aRmsarebeli qaixosro (1711 w.). amis Semdeg mefobis yvelaze realuri kandidati vaxtang VI iyo, magram taxtze asvlisaTvis aucilebeli iyo winamorbedi mefeebis msgavsad qristianobis uaryofa da islamis miReba. 1712 wels vaxtang VI iranSi gaemgzavra. rogorc Cans, igi am periodisaTvis rusuli orientaciis miRebaze ar fiqrobda, Tumca arc winamorbedi mefeebis, giorgi XI-isa da qaixosros, proiranuli orientaciis gagrZelebas apirebda. vaxtang VI cdilobda romis papisa da dasavleT evropis didi qveynebis daxmarebiT iranis batonobidan Tavis daxsnas. amrigad, vaxtang VI Semdegi arCevanis winaSe idga: proiranuli orientaciis SenarCuneba, prorusuli orientaciis miReba, prodasavluri orientaciis miReba.

vaxtang VI-s kargad hqonda gaazrebuli proiranuli orientaciis damRupveli Sedegebi. XVII saukunis istoria amis bevr magaliTs iZleoda. magram es ar kmaroda proiranuli orientaciis uarsayofad. vaxtang VI xedavda, Tu rogor sustdeboda irani, Sahi risi vai-vaglaxiT axerxebda avRanelTa Semotevis SeCerebas. yovelive aman vaxtang VI-s ubiZga, zurgi Seeqcia iranisaTvis.

vaxtang VI-is mier proiranuli orientaciis uaryofa SeiZleba realobas mTlad moklebuli ar Canda. samagierod, sruliad ararealuri iyo vaxtang VI-is mier sulxan-saba orbelianis meTaurobiT dasavleT evropaSi iranis winaaRmdeg daxmarebis saTxovnelad diplomatiuri misiis mivlineba. tradiciulad, evropaSi irans osmaleTis winaaRmdeg brZolaSi mokavSired ganixilavdnen da qarTlis samefos interesebisaTvis dasavleT evropis qveynebi irans ar gaanawyenebdnen.

11

asec moxda. 1715 wels sulxan-saba orbeliani evropidan xelcarieli dabrunda. prodasavluri orientaciis marcxma vaxtang VI iZulebuli gaxada 1716 wels islami mieRo. Sahma vaxtang VI qarTlis mefed daamtkica, magram 1719 wlamde iranSi datova. ratom daayovna Sahma iranSi vaxtang VI? Sahs amisaTvis seriozuli mizezebi hqonda. cxadia, iranis Sahis kari Seityobda sulxan-sabas dasavleT evropaSi vizitisa da iq gamarTul molaparakebaTa Taobaze. raRa Tqma unda, SahisaTvis cnobili iqneboda iranSi myofi vaxtangisa da Sahis karze mivlenili ruseTis despanis artiom volinskis saidumlo kontaqtebis Taobazec. es ori mizezi savsebiT sakmarisi iyo imisaTvis, rom vaxtang VI-s iranis Sahis ndoba daekarga.

prorusuli orientaciis miRebas vaxtang VI sabolood sulxan-sabas evropidan xelcarieli dabrunebis Semdeg (1715 w.) gadawyvetda. aucilebeli iyo qarTlSi dabruneba da ruseTTan kavSiris damyareba. swored amiT iqneboda ganpirobebuli oTxwliani yoymanis Semdeg vaxtang VI-is mier islamis miReba (1716 w.). amis Semdeg Sahs vaxtang VI-is iranSi dayovnebis mizezi aRar unda hqonoda. Tumca, rogorc aRvniSneT, Sahi vaxtang VI-s aRar endoboda da misi iranSi yofna maqsimalurad gaaxangrZliva. 1719 wels qarTlis mefe samSobloSi dabrunda da ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris damyarebisaTvis daiwyo mzadeba.

amrigad, vaxtang VI-is mier prorusuli orientaciis aRiareba warmoadgenda iZulebiT nabijs. aseTi sarisko gadawyvetileba ganpirobebuli iyo iranis winaaRmdeg dasavleT evropidan daxmarebis miuReblobiTa da piradad vaxtang VI-is Zlieri antiiranuli ganwyobiT. mefes Rrmad swamda, rom proiranuli orientacia samudamod daRupavda qveyanas.

marTalia, vaxtang VI-is prorusuli orientacia iZulebiT nabijs warmoadgenda, magram misi miReba mainc garkveul gaTvlebs emyareboda. qarTlis mefis Canafiqrs hqonda rogorc realuri, ise ararealuri safuZveli.

pirveli. vaxtang VI savsebiT sworad miiCnevda, rom ruseTs samxreT-aRmosavleTi kavkasiidan, kerZod qarTlidan da kaxeTidan, aseve azerbaijanidan iranis gandevna SeeZlo.

meore. vaxtang VI-m ver gaiTvaliswina, rom samxreT kavkasiaSi ruseTis SeWras ar dauSvebda osmaleTi da ruseTs iranis gavlenis sferoebis xelSi Cagdebas ar daanebebda.

mesame. vaxtang VI-m verc is gaiTvaliswina, rom irani, da gansakuTrebiT ki osmaleTi, saWiroebis SemTxvevaSi aqtiurad gamoiyenebdnen Crdilo kavkasiel islamis aRmsarebel xalxebs, rac did sirTuleebs Seuqmnida samxreT kavkasiaSi SeWril ruseTs.

meoTxe. marTalia, am droisaTvis (1719 w.) CrdiloeTis omis msvlelobaSi (daiwyo 1700 w.) mopovebuli warmatebebis Semdeg ruseTs praqtikulad gadaWrili hqonda umTavresi geostrategiuli amocana (baltiis zRvis sanapiroebis xelSi Cagdeba), magram samxreT kavkasiaSi gabatoneba jer kidev ar iTvleboda ruseTis sagareo politikis pirvelxarisxovan amocanad. ruseTisTvis gacilebiT ufro mniSvnelovani iyo CrdiloeT SavizRvispireTSi ganmtkiceba, dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. am geostrategiuli amocanis gadaWra azovisa da yubanispireTidan osmaleTis gandevniTa da yirimis saxanos dapyrobiT unda dawyebuliyo. am rTuli miznebis ganxorcieleba ki osmaleTTan omis gareSe SeuZlebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom

12

dunaispireTsa da balkaneTSi ruseTis SeWris winaaRmdeg gamodiodnen dasavleT evropis qveynebi. aseT viTarebaSi ruseTi iranis winaaRmdeg did omSi ar Caebmeboda da qarTlis samefos mokavSired ar gamoadgeboda.

1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma kaspiispireTSi laSqroba daiwyo da iranis winaaRmdeg omSi mokavSireoba mefe vaxtang VI-s SesTavaza. vaxtang VI-m proiranul orientaciaze sabolood uari Tqva, 40-aTasiani jari Sekriba da petre I-Tan molaparakebis Tanaxmad ganjasTan dabanakda. amasobaSi avRanelebma iranis dedaqalaqi ispahani aiRes. ruseTisa da qarTlis samefos samxedro-politikurma kavSirma, cxadia, SeaSfoTa osmaleTi. osmaleTis sulTanma sworad Seafasa viTareba: imxanad (1722 w.) irans qarTlisa da ruseTis erToblivi laSqrobis mogerieba ar SeeZlo. ruseTis mier iranis damarcxebis SemTxvevaSi osmaleTs samxreT kavkasiaSi Zlieri konkurenti uCndeboda. qarTlisa da ruseTis samxedro-politikuri kavSiris CaSlas osmaleTi imiT Seecada, rom qarTlis mefe vaxtang VI-s mokavSireoba SesTavaza. vaxtang VI-m sworad amoicno osmaleTis Canafiqri _ samxreT kavkasiaSi Zlieri ruseTis damkvidrebas osmaleTs isev susti iranis SenarCuneba erCivna. qarTlis mefis gadabireba osmaleTs swored iranis gadarCenisTvis, anu ruseTis samxreT kavkasiaSi SeWris Sesaferxeblad sWirdeboda. marTalia, osmaleTis sulTnis Canafiqri vaxtang VI-m kargad amoicno, magram is ki veRar gaTvala, rom osmaleTis sulTnis SemoTavazebaze uaris TqmiT samomavlod iranTan erTad osmaleTic gadaimtera. ufro zustad, vaxtang VI politikaSi yovlad gaumarTlebel riskze wavida _ qarTlis bedi mxolod petre I-is mier iranis winaaRmdeg dawyebul laSqrobas daukavSira da ukan dasaxevi gza, iranTan da osmaleTTan morigebis Sansi, aRar daitova.

vaxtang VI-is mier petre I-Tan is winaaRmdeg samxedro politikuri kavSiris Sekvra (1722 w.) strategiuli Secdoma iyo. proiranuli orientacia aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis imperiis pasiuri politikis pirobebSi erTaderTi swori orientacia iyo. vaxtang VI-s Tavis sasargeblod unda gamoeyenebina avRanelebis Setevis Sedegad iranSi Seqmnili umZimesi viTareba. qarTlis mefe ki piriqiT moiqca. 1722 wlis martSi Sahma avRanelebTan brZolaSi daRupuli rostomis (vaxtang VI-is Zmis) nacvlad Tavis gvardiis sardlad vaxtangis vaJi baqari daniSna da igi qarTlis jarTan erTad saswrafod iranSi daibara. baqarma jari Sekriba da iranisken daiZra, magram vaxtang VI-m Svils SahisaTvis daxmarebis aRmoCena aukrZala. baqari mamas kompromisul variants sTavazobda: qarTlis samefos jaris nawili, vaxtang VI-isa da petre I-is molaparakebis Tanaxmad, kaspiispireTSi SeWril ruseTis jars SeerTeboda, xolo nawili avRanelebis winaaRmdeg iranis Sahs miSveleboda. samefo darbazis wevrTa nawili ruseTTan samxedro-politikur kavSirs saxifaTod miiCnevda da proiranuli orientaciis SenarCunebas uWerda mxars. vaxtang VI-m rCeva ar gaiTvaliswina. mefes mtkiced hqonda gadawyvetili proiranuli orientaciis erTxel da samudamod uaryofa. amasobaSi avRavelebma ispahani aiRes, Tumca qarTlisaTvis amas Sveba ar moutania. 1722 wlis miwurulsa da 1723 wlis damdegs qarTlis mdgomareoba kidev ufro garTulda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli. petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba maleve, 1722 welsve, Sewyvita; meore. iranis Sahi vaxtang VI-is dasasjelad jarebs agrovebda; mesame. ruseTis gaaqtiurebiTa da petre I-

13

isa da vaxtang VI-is samxedro-politikuri kavSiriT SeSfoTebuli osmaleTic qarTlis samefoSi SesaWrelad emzadeboda. meoTxe. proiranuli orientaciis kaxeTis mefe konstantine vaxtang VI-is winaaRmdeg sabrZolvelad emzadeboda da iranis Sahis daxmarebiT qarTlis taxtis xelSi Cagdebas gegmavda; mexuTe. TbilisSi mdgarma iranis garnizonma Sahis brZanebiT qalaqs cecxli dauSina; meeqvse. 1723 wlis gazafxulze iranis Sahis TanadgomiT, lekTa, ganjisa da erevnis xanebis jarebis daxmarebiT kaxTa mefe konstantinem Tbilisi daikava; meSvide. 1723 wlis ivnisSi osmaleTis jarebi Tbiliss moadgnen da qalaqi aiRes. kostantinem kaxeTs Seafara Tavi.

vaxtang VI-s prorusuli politikuri orientaciis damRupveli Sedegebi saxeze iyo. 1724 wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa. petre I amierkavkasiis axal mflobels swrafad mourigda. 1724 wlis 12 ivliss, rodesac vaxtang VI jer kidev qarTlis samefos teritoriaze imyofeboda, stambolSi ruseT-osmaleTis SeTanxmeba daido. ruseTma aRiara osmaleTis uflebebi aRmosavleT amierkavkasiaSi. ufro adre (1723 w.) ruseTi iransac mourigda.

wyaroebi da literatura: 1. aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT--TurqeTis

urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tbilisi 2000. 2. giorgi paiWaZe. vaxtang VI. Tbilisi, 1981.

3. qarTuli diplomatiis istoriis narkvevebi. II nawili. Tbilisi, 1998.

4. qarTuli diplomatiis istoria. Tbilisi, 2003;

5. М. Полиевктов. Экономические и политические разведки Московского государства XVII в. на Кавказе. Тифлис, 1932.

6. Н. Накашидзе. Грузино-русские политические отношения в первой половине XVII века. Тбилиси. 1968.

7. Г. Пайчадзе. Русско-грузинcкие политические отношения в первой половине XVIII в. Тбилиси, 1970

8. В. Лысцов. Персидский поход Петра I. 1722-1723. Москва, 1951.

Tavi III. prorusuli orientaciidan proiranuli orientaciisaken

qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli orientaciis wyalobiT

gaCanagebuli qveyana kaxeTis samefo saxlis warmomadgenlebma Teimuraz II-m da misma vaJma erekle II-m proiranul orientaciaze dabrunebiT ixsnes. maTTvis vaxtang VI-is damRupveli politikis Sedegebi kargi gakveTili aRmoCnda. Teimurazma da ereklem sworad Seafases Seqmnili viTareba. samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi realur Zalad kvlav iqca. 1735 wlidan Teimurazi da erekle iranis samxedro-

14

politikur mokavSireebad mogvevlinen da mniSvnelovani daxmareba aRmouCines samxreT-aRmosavleT kavkasiidan osmaleTis gandevnaSi. aRsaniSnavia, rom iranis Sahma nadirmac (1736-1747) swori daskvnebi gaakeTa winamorbedi sefiani Sahebis moRvaweobidan. nadir-Sahi mixvda, rom saqarTvelos (qarTlisa da kaxeTis) amogdebis, islamis rjulze moqcevis politikam kraxi ganicada. garda amisa, iranis Sahebis politikam aiZula vaxtang VI prorusuli orientacia mieRo, ramac didi safrTxe Seuqmna irans. nadir-Sahi kargad xedavda, rom samxreT kavkasiaSi SemoWras ruseTi momavalSi kvlav Seecdeboda. am SemTxvevaSi iranisagan Seviwroebuli qarTli da kaxeTi, bunebrivad, ruseTis mokavSireebad iqceodnen. gamomdinare aqedan, nadir-Sahma miznad daisaxa garkveuli daTmobebis gziT qarTlisa da kaxeTis samefoebi proiranul orientaciaze daeyoliebina, raTa ruseTis gaaqtiurebis SemTxvevaSi maT mefeebi vaxtang VI-is politikas aRar mibrunebodnen. amiT iyo ganpirobebuli nadir-Sahis mier 1744 wels qarTlis mefed Teimuraz II-sa da kaxeTis mefed erekle II-is damtkiceba. mefed damtkicebis pirobad iranis Sahs islamis miReba ar wamouyenebia. Teimurazi da erekle taxtze qristianebi avidnen. 1745 wlis 1 oqtombers Teimuraz II qristianuli wesiT ekurTxa qarTlis mefed. 1632 wlis Semdeg es iyo pirveli SemTxveva, roca qarTlis samefo taxtze qristiani mefe avida. nadir-Sahis politika gaagrZela iranis taxtisaTvis mebrZolma qerim-xanma.

nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.) iranSi SinaaSliloba daiwyo, Sahis taxtisaTvis brZola didxans gagrZelda. iranis centraluri xelisuflebis dasustebiT kargad isargebles Teimuraz II-m da erekle II-m da TavianT gavlenas daumorCiles erevnis, ganjis, naxWevanisa da yarabaRis saxanoebi. es iyo didi warmateba. erevnis, ganjis, naxWevanisa da yarabaRis xanebi TiTqmis sityvaSeubruneblad emorCilebodnen qarTlisa da kaxeTis mefeebs. am gamarjvebas auferulebda is, rom Teimurazma da ereklem didi marcxi iwvnies _ iranis mier warTmeuli uZvelesi qarTuli provincia War-belaqani (saingilo) ver SemoierTes. War-belaqanSi mokalaTebuli daRestnelebi gamudmebiT awiokebdnen kaxeTsa da qarTls, itacebdnen mosaxleobas. daRestnelTa TareSs warmoudgenlad didi ziani mohqonda qveynisaTvis. mosaxleoba praqtikulad saomar mdgomareobaSi cxovrobda.

wyaroebi da literatura: 1. aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT--TurqeTis

urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tbilisi, 2000. 2. giorgi paiWaZe. vaxtang VI. Tbilisi, 1981; 3. qarTuli diplomatiis istoriis narkvevebi. II nawili. Tbilisi,

1998. 4. qarTuli diplomatiis istoria. Tbilisi, 2003. 5. vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. Tbilisi, 2008. 6. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007. 7. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. amasiidan yarsamde. 1555-1921.

Tbilisi, 2007.

15

Tavi IV. proiranuli orientaciidan prorusuli orientaciisaken

Teimuraz II da erekle II imTaviTve mixvdnen, rom qarTveli

mefeebis mier War-belaqnis dakaveba iranisa da osmaleTis interesebSi ar Sedioda. daRestnelebis gamudmebuli Tavdasxmebi kaxeTisa da qarTlis samefoebze zemoqmedebis, maTi dasustebis saSualebad ganixileboda iransa da osmaleTSi. daRestnelTa TareSis aRkveTas Teimurazi da erekle ruseTis daxmarebiT Seecadnen. 1752 wels ruseTSi sagangebo elCobac gaigzavna, magram uSedegod. ruseTis saimperatoro karma ara marto jaris gamogzavnaze ganacxada uari, aramed fuladi daxmarebac SeuZleblad miiCnia. peterburgSi swori daskvna gaakeTes: War-belaqanSi (saingiloSi) ruseTis jaris Sesvla Zalze gaamwvavebda ruseT-iranisa da ruseT-osmaleTis urTierTobebs.

XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulidan da 60-iani wlebis damdegidan dasrulda Teimuraz II-isa da erekle II-is proiranuli orientacia. daiwyo axali, prorusuli orientaciis SemuSaveba. Ees umniSvnelovanesi gadawyvetileba xangrZlivi fiqrisa da gansjis Sedegi iyo. prorusuli orientacia Semdeg mosazrebebs emyareboda: pirveli. Teimurazica da ereklec, cxadia, grZnobdnen, rom iranSi nadir-Sahisa da qerim-xanis politika SeiZleba nebismier momentSi Secvliliyo da qarTlsa da kaxeTs Tavs dastexoda sefiani Sahebisdroindeli agresia. meore. mefeebi imasac grZnobdnen, rom iranis mbrZaneblebs sulac ar siamovnebdaT qarTlisa da kaxeTis mefeebis diqtati iranul saxanoebze (ganjaze, erevanze, naxWevansa da yarabaRze). rogorc ki iranSi centraluri xelisufleba Zalas moikrebda, Teimurazisa da erekles morCili saxanoebi, Saq-Sirvanis xanis haji-Calabis msgavsad, qarTlisa da kaxeTisaTvis saSiS Zalad iqceodnen. mesame. daRestnelTa amaoxrebeli Semosevebis mogerieba qarTlisa da kaxeTis samefoebs Tavisi ZalebiT ar SeeZloT. saWiro iyo War-belaqnis (saingilos), kak-eniselis dakaveba da daRestnelTaTvis kaxeTSi SesaWrelad xelsayreli placdarmis warTmeva. es ki ruseTis daxmarebis gareSe SeuZlebeli iyo. mexuTe. Tu iranSi SinaaSliloba ar dasruldeboda da centraluri xelisufleba ver gaZlierdeboda, dasustebuli irani osmaleTs ver gaumklavdeboda da gamoricxuli ar iyo, rom qarTlisa da kaxeTis samefoebs osmaluri agresiis safrTxe SeeqmnebodaT.

Teimuraz II-sa da erekle II-s surdaT ruseTis imperiis daintereseba, raTa mas samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) iranis adgili daekavebina. Tu ruseTi darubandidan baqomde kaspiis zRvis sanapiros daipyrobda ,qarTlisa da kaxeTis samefoebi or mizans miaRwevdnen _ daRestnelTa TareSi samudamod aRikveTeboda da iranis agresiac saSiSi aRar iqneboda. iranuli saxanoebi (ganja, erevani, naxWevani, yarabaRi). iZulebuli gaxdebodnen proqarTuli orientacia eRiarebinaT. ganwiruli rCeboda Saq-Sirvanis saxanoc. ruseTiT zurggamagrebuli qarTlisa da kaxeTis mimarT axalcixis faSac damTmobi unda gamxdariyo.

16

Teimuraz II-isa da erekle II-is gaTvlebi samxreT kavkasiiT ruseTis imperiis dainteresebisa da mis mier samxreT-aRmosavleT kavkasiis (kaspiispireTis) dakavebis Taobaze ararealuri aRmoCnda. yovel SemTxvevaSi, ruseTSi Teimuraz II-is elCobis periodisavis (1760-1762 ww.) ruseTs sul sxva geostrategiuli amocanebi hqonda dasaxuli: pirveli. prusia, romelsac zurgs umagrebda inglisi, cdilobda ruseTis gamodevnas baltiispireTidan. marTalia, Svidwliani omi (1757-1763 ww.) prusiis marcxiT damTavrda, magram inglisis antirusuli politika amiT ar dasrulebula. meore. evropis didi saxelmwifoebi emzadebodnen dasustebuli poloneTis gadasanawileblad. cxadia, poloneTis xarjze ruseTis gaZliereba miuRebeli iyo evropis didi qveynebisTvis. poloneTis sakiTxs SeiZleba seriozulad daeZaba ruseT-evropis urTierToba. gamoricxuli ar iyo ruseTis Sejaxeba evropis saxelmwifoTa koaliciasTan, romlis Seqmnas saguldagulod cdilobda inglisi. mesame. evropaSi pozicebis SenarCunebisa da ganmtkicebis paralelurad ruseTisaTvis umniSvnelovanes geostrategiul amocanas warmoadgenda osmaleTis gandevna CrdiloeT Savi zRvispireTidan (yirimis saxanos likvidacia), dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. aseTi rTuli amocanis gadaWra osmaleTTan omisa da evropis did saxelmwifoebTan (avstria, prusia, inglisi, safrangeTi) urTierTobis garTulebis gareSe SeuZlebeli iyo. am SemTxvevaSic SeiZleboda ruseTi evropul koalicias dapirispireboda. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SegviZlia davaskvnaT: samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) damkvidreba XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulsa da 60-iani wlebis damdegs ruseTis uaxloes geostrategiul amocanas ar warmoadgenda da amdenad, Teimuraz II-isa da erekle II-is prorusul orientacias ganxorcieleba ar ewera. Teimuraz II-m es cxadad igrZno peterburgSi yofnisas.

xuTi wlis ganmavlobaSi (1763-1768 ww.) erekle II unda mimxvdariyo, rom ruseTi samxreT-aRmosavleTi kavkasiis mimarT interess ar iCenda. imis gamo, rom iranSi iseTi sagangaSo araferi xdeboda, qarTl-kaxeTis mefe mainc lodins amjobinebda. 1768 wels ruseT-osmaleTis omis dawyebam erekle II-s prorusuli orientaciis realizebis imedi Causaxa. erekle II-m amjerad ukve meore strategiuli Secdoma dauSva. ruseT-TurqeTis omi (1768-1774 ww.) ruseTis brwyinvale gamarjvebiTac rom damTavrebuliyo, ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) mainc ver damkvidrdeboda, radgan samxreT-aRmosavleTi amierkavkasia iranis gavlenis sfero iyo da iq fexis mokidebisaTvis iranis damarcxeba iyo saWiro. osmaleTTan omis paralelurad ki ruseTi, cxadia, iranTan oms ar wamoiwyebda.

erekle II imdenad iyo dainteresebuli prorusuli orientaciis realizebiT, rom ruseTis imperiasTan naklebadmomgebian samxedro-politikur kavSirsac dasTanxmda. osmaleTTan omis pirobebSi imperatori ekaterine II (1762-1796) iranis vasalur qveyanaSi jars ar gamogzavnida. ruseTis, qarTl-kaxeTisa da imereTis SeTanxmebis safuZvelze gadawyda, rom oficialurad ruseTis jari imereTis samefoSi gaigzavneboda (imereTis samefo osmaleTis gavlenis sferod iTvleboda da ruseTi, cxadia, iq jaris gagzavnisgan Tavs ar Seikavebda), Semdeg es jari imereTis samefos jarTan erTad aRmosavleT saqarTveloSi gadavidoda da ruseTis, qarTl-kaxeTisa da imereTis

17

jarebi erTad daiZvrebodnen samcxe-javaxeTis (awyuris, aspinZis, axalcixis, axalqalaqis) osmalTa batonobisagan gasaTavisufleblad.

ras igebdnen ruseT-imereT-qarTl-kaxeTis samxedro-politikuri kavSiridan ekaterine II, solomon I da erekle II? ekaterine II samxreT kavkasiaSi sabrZolo moqmedebebis dawyebiT garkveul mizans aRwevda _ osmaleTi iZulebuli gaxdeboda samcxe-javaxeTSi jarisa da artileriis nawili daetovebina. solomon I-s Sansi eZleoda imereTSi osmaleTis gavlena an saerTod moespo, an seriozulad Seesustebina. erekle II-s SesaZlebloba eZleoda, samcxe-javaxeTi daebrunebina. erekle II-is moqmedeba ar iyo bolomde zustad gaTvlili: pirveli. iranis vasali qarTl-kaxeTis samefo omSi ebmeboda osmaleTis winaaRmdeg, rac seriozulad gaarTulebda iran-osmaleTis urTierTobas. osmaleTi irans urCi vasalis (erekle II-is) dasjas mosTxovda. meore. samcxe-javaxeTidan osmaleTis gandevnis Semdeg vis unda gadascemoda es teritoria? cxadia, samcxe-javaxeTi qarTl-kaxeTs unda rgdeboda. aseT gadawyvetilebas sazavo molaparakebaze osmaleTis protesti mohyveboda. osmaleTisTvis samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacema am teritoriis iranis mflobelobaSi gadasvlas niSnavda, radgan osmaleT-iranis urTierTobaSi qarTl-kaxeTis samefo iranis vasalad ganixileboda. amrigad, samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacemiT (Tuki es mainc moxdeboda) erekle II samomavlod osmaleTs upirispirdeboda. sabolood ki qarTl-kaxeTis samefo samcxe-javaxeTs mainc ver SeinarCunebda. ver SeinarCunebda ara marto osmaleTTan mosalodneli omis SemTxvevaSi, aramed manamdec. aRsaniSnavia, rom War-belaqanSi, (saingiloSi) mokalaTebuli daRestnelebis mier qarTl-kaxeTis Zarcvasa da iqidan adamianebis gatacebas mxolod maSin hqonda azri, Tu isini naZarcvsa da tyveebs axalcixis gziT osmaleTSi gahyiddnen. ase rom, awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis cixeebSi qarTl-kaxeTis jaris CayenebiT (zogadad, mdinare mtkvris xeobis nawilze qarTl-kaxeTis samefos kontrolis dawesebiT) daRestnelebi gasaRebis bazris gareSe rCebodnen. axalcixis gziT tyveTa bazris momaragebiT osmaleTi Zalian iyo dainteresebuli. es ki imas niSnavda, War-belaqnisa da samcxe-javaxeTis problema erT problemad iqceoda da erekle II-s did Tavsatexs uCenda. samcxe-javaxeTis SenarCunebisTvis aucilebeli ekonomikuri saxsari da jari qarTl-kaxeTis samefos ar gaaCnda. am teritoriis SenarCuneba verc rusTa mcire razmiT (1000-2000 kaci) iqneboda SesaZlebeli. mesame. samcxe-javaxeTis SemoerTebis SemTxvevaSi erekle II sxva didi problemis winaSec dgeboda: qarTl-kaxeTis samefo oficialurad xdeboda ori didi saxelmwifos _ iranisa da osmaleTis _ dainteresebis, anu agresiis obieqti. amrigad, ruseTTan samxedro-politikuri kavSiri warmatebis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis samefos sasikeTos arafers moutanda.

wyaroebi da literatura: 1. valerian maWaraZe. masamebi XVIII saukunis meore naxevris

ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili I. Tbilisi, 2007. 2. valerian maWaraZe. masamebi XVIII saukunis meore naxevris

ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili II. Tbilisi, 1968. 3. vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. Tbilisi, 2008.

18

4. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod. Tbilisi, 2007.

5. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. amasiidan yarsamde. 1555-1921. Tbilisi, 2007.

Tavi V. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda

CrdiloeT Savi zRvispireTiTa da balkaneTis naxevarkunZuliT

ruseTi jer kidev XVII saukunis bolosa da XVIII saukunis damdegs dainteresda. marTalia, petre I-ma (1696-1725) am regionebis dapyroba ver moaxerxa, magram ruseTis saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. am droidan dawyebuli ruseTisa da osmaleTis urTierToba mudmivad daZabuli iyo. XVIII saukune ruseT-osmaleTis omebis seriiT aRiniSna. erT-erTi omi, kerZod, 1768-1774 wlebis omi, saqarTvelosac Seexo. am omSi ruseTis mizans Seadgenda yirimis saxanos likvidacia, CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba da balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis placdarmis momzadeba. ruseTis saimperatoro karma omSi mokavSired osmaleTis mier dapyrobili qristiani xalxebisa da saxelmwifoebis gamoyenebis gegma SeimuSava. rusi politikosebisa da diplomatebis azriT, imereTis mefis solomon I-is momxroba advili iqneboda, radgan imereTis mefe sulTnis vasali iyo da osmaleTs didi xania ebrZoda. qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma rusebs saeWvod miaCndaT, radgan qarTl-kaxeTsa da osmaleTs Soris mSvidobiani urTierToba arsebobda.

ruseTis saimperatoro kari saqarTveloSi jaris gamogzavnisgan omis dasawyisSi Tavs ikavebda. sabolood gadawyda, rom imereTis mefis solomon I-Tvis jari gaegzavnaT. 1769 wlis 27 ivniss saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis ,,mTavar meTaurad” dainiSna ruseTis imperatoris samsaxurSi myofi germaneli grafi gotlib-kurt-henrix totlebeni. saeqspedicio korpusi arcTu mravalricxovani iyo: 3 aseuli (411 kaci) da 6 qvemexi. cxadia, mcirericxovani saeqspedicio korpusi imereTis mefes saWiro daxmarebas ver aRmouCenda. 1769 wlis martSi peterburgSi Casuli solomon I-is elCi quTaTeli mitropoliti maqsime abaSiZe ruseTis saimperatoro kars imereTSi 5 aTasiani jaris gagzavnas Txovda. imereTis samefoSi ruseTis jaris gamoCena Zalze gaaRizianebda osmaleTis sulTans. ufro damafiqrebeli iyo is, rom saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna saxelgatexili generali g. totlebeni. Svidwliani omis (1753-1763 ww.) dros g. totlebeni ruseTis imperatoris samsaxurSi imyofeboda da ruseTis armiis erT-erT korpuss meTaurobda. 1761 wels igi prusiis sasargeblod jaSuSobis braldebiT Seipyres, gaasamarTles da sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes. imperatorma ekaterine II-m moRalate Seiwyala da ruseTidan gaZeveba akmara. 1769 wels g. totlebenma ruseTSi dabruneba iTxova. Txovna Sewynarebul iqna da

19

male generali saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna.

marTalia, ruseTis saimperatoro kars qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma saZnelo saqmed eCveneboda, magram rusebi Secdnen. 1769 wlis aprilSi omSi neitralitetis dacvis TxovniT TbilisSi myof osmaleTis elCebTan ereklem molaparakeba Sewyvita da elCebi qveynidan gaaZeva, imavdroulad sagangebo saidumlo misiiT TbilisSi Camosul ruseTis warmomadgenels osmaleTis winaaRmdeg omSi monawileobaze qarTl-kaxeTis mefem Tanxmoba ganucxada. 1769 wlis maisSi solomon I TbilisSi Camovida. mefeebi osmaleTis winaaRmdeg erTobliv moqmedebaze SeTanxmdnen.

ra iyo mizezi imisa, rom prouli orientaciis erekle II ase naCqarevad, didi fiqrisa da gansjis gareSe, Caeba osmaleTis winaaRmdeg omSi? am movlenas erTaderTi axsna aqvs. erekle II-m igrZno, rom ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiri qarTl-kaxeTis gareSec Sedgeboda. isic cxadi iyo, rom ruseTisa da imereTis gaerTianebuli jari samcxe-saaTabagoze ilaSqrebda _ awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis dakavebas Seecdeboda. erekle II miiCnevda, rom samcxe-saaTabago qarTl-kaxeTis samefos nawili iyo da Tu es teritoria osmaleTis batonobisagan gaTavisufldeboda, igi qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi unda Sesuliyo. erekle II-m isic kargad icoda, rom ruseTis saimperatoro kars misi prouli orientacia ar moswonda. qarTl-kaxeTis neitraliteti ruseTis imperators kidev ufro gaaRizianebda da gamoricxuli ar iyo, rom omSi warmatebis SemTxvevaSi samcxe-saaTabago ekaterine II-s imereTis mefisaTvis eboZebina.

ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi Cabma, rogorc imereTis mefis solomon I-is, ise qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is mxridan, didi strategiuli Secdoma iyo. qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebis osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma gamarTlebuli iqneboda mxolod im SemTxvevaSi, Tu ruseTi samxreT kavkasiaSi did samxedro Zalas gadmoisroda da regionidan osmaleTis gaZevebas daisaxavda miznad. erekle II-sa da solomon I-s unda egrZnoT, rom ruseTi samxreT kavkasiaSi didi omis warmoebas ar apirebda. amis damadasturebeli cnobebi orive mefes sakmaoze meti hqondaT. ruseTis mxareze omSi CabmiT erekle II-m da solomon I-ma mZime mdgomareobaSi Caigdes Tavi. solomon I-s omis dasawyisisaTvis ukve mogvarebuli hqonda urTierToba osmaleTTan (imereTis mimarT osmaleTis damTmobi politika ruseT-osmaleTis omis dawyebiTac iyo ganpirobebuli). omSi neitralitetiT imereTis mefe osmaleTis sulTnis keTilganwyobilebas daimsaxurebda. kidev ufro didi Secdoma dauSva erekle II-m. Tbilisidan gaZevebulma osmaleTis elCebma Seityves, rom omSi neitralitetis Taobaze molaparakebis Sewyvetisa da maTi qveynidan gaZevebis mizezi TbilisSi ruseTis warmomadgenlis Camosvla iyo. aseTi moqmedebiT erekle II-m osmaleTTan urTierToba gairTula. umTavresi ki is iyo, rom qarTl-kaxeTis samefos ruseTis mxareze osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma did SeSfoTebas gamoiwvevda iranSi da daZabavda ara marto qarTl-kaxeTisa da is urTierTobas, aramed -osmaleTis urTierTobasac. arc solomon I-s da arc erekle II-s 1769 wels ar SeiZleba codnodaT umTavresi: riT damTavrdeboda ruseT-osmaleTis omi. omSi gamarjvebis SemTxvevaSi osmaleTi imereTs sastikad aaoxrebda, kargi dRe arc qarTl-kaxeTs

20

daadgeboda. ase, rom mefeebi yovelmxriv gaumarTlebel riskze midiodnen.

1769 wlis agvistoSi ruseTidan saqarTvelosken daiZra saeqpedicio korpusi _ 480 kaci da 4 qvemexi. 1769 wlis 12 agvistos generali g. totlebeni asiode kaciTa da ori qvemexiT mozdokidan saqarTvelosken gamoemgzavra (jaris ZiriTadi nawili cota mogvianebiT daiZra mozdokidan). mas Tan axlda ruseTis warmomadgeneli saqarTveloSi anton mouravovi (1769 wlis 11 oqtombrisaTvis saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpusSi iricxeboda 480 kaci. arasworia cnoba , romlis mixedviTac ruseTidan saqarTveloSi gamoigzavna 3767 kaciani saeqspedicio korpusi).

1769 wlis 29 agvistos erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I, giorgi da levan batoniSvilebi didebulebTan erTad sofel xodaSi, saxeldaxeloT mowyobil banakSi, didi zarzeimiT Sexvdnen general g. totlebensa da a. mouravovs. 30 agvistos g totlebenma ukve Tavis banakSi miiRo erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I da levan batoniSvili. Sexvedraze ganixiles osmaleTTan omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmis sakiTxi. erekle II-m imereTTan erTad osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabmis pirobad wamoayena: ruseTs saqarTveloSi unda gamoegzavna 5 aTasiani korpusi; Tu es jari zamTris dadgomamde ver moaxerxebda saqarTveloSi Semosvlas, maSin zamTramde misi nawili (1500 kaci) mainc unda gamogzavniliyo, xolo danarCeni (3500 kaci) momaval wels unda SeerTeboda saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpuss. erekle II-is gaTvla absoluturad zusti iyo. ruseTis 5 aTasiani saeqspedicio korpusi, qarTl-kaxeTisa da imereTis laSqarTan erTad savsebiT sakmarisi iyo samcxe-saaTabagos strategiuli simagreebidan (awyuridan, xerTvisidan, axalcixidan, axalqalaqidan) osmalTa gansadevnad. (1770 wlis martSi erekle II-m 7 aTasiani jari Sekriba, 2 aTasi kacis Sekrebas mefe kidev eloda, xolo 4 aTasi kaci yarabaRis xanis dasaxmareblad hyavda gagzavnili. ase rom qarTl-kaxeTSi SesaZlebeli iyo 12-13 aTasiani jaris Sekreba. Tu imereTis mefe amis naxevars mainc Sekrebda, qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jaris raodenoba 23-24 aTass miaRwevda). erekle II-m TiTqmis miaRwia mizans. 1769 wlis 22 oqtombers ekaterine II-m saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis raodenoba 3767 kaciT gansazRvra. qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jari, erekle II-is, solomon I-isa da g. totlebenis SeTanxmebisamebr, mtkvris xeobiT axalcixisaken unda daZruliyo. am laSqrobaze bevri ram iyo damokidebuli. 1770 wlis 24 martamde g. totlebeni daaxloebiT 1200 kaciT suramSi idga. 17 marts erekle II-c 7 aTasi kaciTa da 3 qvemexiT suramSi dabanakda. suramidan qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli laSqari 24 marts qviSxeTSi gadavida, xolo 14 aprils sadgerTan (borjomis axlos) dabanakda. 17 aprils qarTvelTa da rusTa jari awyuris cixes miadga. awyurTan g. totlebens hyavda daaxloebiT 600-700 kaci (danarCeni jari generalma sadgerTan datova), Tan hqonda 8 qvemexi. 17 aprilsave daiwyo awyuris cixis alya. 18 aprils generali g. totlebeni Tavisi jariT ukan gamobrunda da erekle II qarTvelTa laSqarTan erTad mters Seatova xelSi. mefi Txovnis miuxedavad g. totlebenma gadawyvetileba ar Secvala. erekle II-m awyuris cixes alya moxsna. 1770 wlis 20 aprils aspinZasTan gamarTul brZolaSi erekle II-m sastikad daamarcxa osmalTa da lekTa gaerTianebuli laSqari da javaxeTis gziT gamarjvebuli dabrunda TbilisSi.

21

dRemde sapolemiko sakiTxad rCeba generali g. totlebenis moqmedeba awyuris cixesTan 1770 wlis 18 aprils. g. totlebenis moqmedebis axsnisas istorikosebma oTxi versia wamoayenes. g. totlebeni moqmedebda: pirveli. TviTneburad, piradi SexedulebiT; meore. ucxo qveynebis (inglisis, prusiis, osmaleTis) dazvervis mier SeTavazebuli gegmiT; mesame. qarTlis Tavadebis waqezebiTa da maTi TanadgomiT; meoTxe. ruseTis saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. Cven mxars vuWerT versias, romlis mixedviTac generali g. totlebeni moqmedebda ruseTi saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. g. totlebens davalebuli hqonda qarTlis Tavadebis mxardaWeriT taxtidan Camoegdo erekle II da moexdina qveynis okupacia.

awyuridan dabrunebulma g. totlebenma qarTlis mosaxleobis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficeba daiwyo. es iyo saxelmwifo gadatrialebis mcdeloba. g. totlebenis mizans qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmeba da qveynis ruseTis imperiis iurisdiqciaSi Seyvana Seadgenda. g. totlebensa da mis mxareze myof qarTlis Tavadebs imedi hqondaT, rom erekle II awyuridan cocxali veRar dabrundeboda, qarTvelTa laSqaric ganadgurdeboda da samefo xelisuflebis gauqmebas win veRaravin aRudgeboda. ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli gegma g. totlebenma ver ganaxorciela, radgan erekle II-m aspinZis brZolaSi gaimarjva da laSqarTan erTad swrafad dabrunda TbilisSi. amave mizeziT saxelmwifo gadatrialebis gegmis bevri mniSvnelovani detali dRes CvenTvis ucnobia.

sadReisod Cvens xelT arsebuli masalidan ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli saxelmwifo gadatrialebis Taobaze Semdegi daskvnebis gakeTeba SeiZleba:

1. qarTlis mefis Teimuraz II-isa da kaxeTis mefis erekle II-is prouli orientacia, mefeebis kargi urTierToba nadir-SahTan, adil-SahTan, qerim-xanTan, cxadia, xels ar aZlevda ruseTis saimperatoro kars. proul orientacias erekle II arc Teimuraz II-is gardacvalebis (1762 w.) Semdeg cvlida. marTalia, erekle II ruseTis winaSe zogierT daTmobebze midioda, magram 1765 wels mefe sastikad gausworda ruseTis waqezebiTa da TanadgomiT organizebul qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis SeTqmulebas), romlis mizans qarTlSi rusuli orientaciis bagrationebis (qarTlis bagrationebis) dabruneba warmoadgenda.

2. ruseT-osmaleTis omis dawyebis droisaTvis (1768 w.) erekle II-is politika imdenad aSkarad prouli iyo, rom rusi politikosebi da diplomatebi osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmas saeWvod, saZnelo saqmed miiCnevdnen. saqme is iyo, rom osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabma, rac ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris dadebas niSnavda, did ukmayofilebas gamoiwvevda Si.

3. ruseTis saimperatoro kari SiSobda, rom prouli orientaciis qarTl-kaxeTis mefes imereTis mefe solomon I ar daerwmunebina osmaleTis winaRmdeg omSi Cabmidan momdinare did safrTxesa da neitralitetis dacvis gonivrulobaSi. Tu erekle II da solomon I osmaleTis winaRmdeg omSi ar Caebmebodnen, osmalebs saSualeba miecemodaT samxreT kavkasiaSi ganlagebuli jarisa da artileriis nawili CrdiloeT SavizRvispireTSi gadaesrolaT, sadac omis bedi wydeboda.

22

4. 1768-1769 wlebisaTvis Seqmnil viTarebaSi qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is taxtidan Camogdebis Taobaze ruseTis saimperatoro karis mier miRebul gadawyvetilebaSi araferi iyo moulodneli da aralogikuri. am xelsayrel moments, cxadia, ruseTi xelidan ar gauSvebda _ jaris Semoyvana saqarTveloSi yovelTvis xom ar iqneboda SesaZlebeli.

5. erekle II-m ruseTis saimperatoro karis gegmebi ver amoicno, Tumca daeWvebisaTvis faqtebi sakmoze meti hqonda.

6. g. totlebenis, erekle II-isa da solomon I-is SeTanxmebiT qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli laSqari mtkvris xeobiT unda daZruliyo axalcixis dakavebis mizniT. axalcixis dakaveba strategiuli TvalsazrisiT yovelmxriv gamarTlebuli iyo. erekle II-isTvis axalcixis dakaveba imitomac iyo xelsayreli, rom War-belaqanSi (saingiloSi) Cabudebul da kaxeTsa da qarTlSi moTareSe lekebs TavSesafari aRar eqnebodaT. amasTan erTad, erekle II-m Secdoma dauSva axalcixeze laSqrobis marSrutis SerCevisas. umjobesi iqneboda axalcixeze laSqroba imereTidan samcxeSi mimavali gzebis gamoyenebiT momxdariyo. imereTSi rusis jaris dabanakeba da iqedan osmaleTis winaRmdeg saomari operaciebis dawyeba daaSinebda guriisa da samegrelos mTavrebs, romlebic imereTis mefes eurCebodnen. 1768-1770 wlebisTvis solomon I-is mdgomareoba imdenad meryevi iyo, rom 1770 wlis mart-aprilSi mefem erekle II-isa da g. totlebenis dasaxmareblad qarTlSi jari ver gamoagzavna. aseT mZime viTarebaSi imereTSi ruseTis jaris Sesvlas da imereTidan axalcixeze galaSqrebas didi politikuri mniSvneloba eqneboda. Tu maincadamainc aucilebeli iyo axalcixeze aRmosavleT saqarTvelodan laSqroba, maSin gacilebiT ukeTesi iqneboda qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jari Tbilisidan javaxeTis gavliT SeWriliyo samcxeSi da daekavebina axalqalaqi, xerTvisi, axalcixe da awyuri. imereTidan an javaxeTidan samcxeSi SeWra xels ar aZlevda g. totlebens, mas erekle II-is winaaRmdeg qarTlis Tavadebis mxardaWeris imedi hqonda.

7. vin uWerda mxars g. totlebens qarTlis Tavadebidan zustad cnobili ar aris. dadasturebulia, rom erekle II-is winaaRmdeg SeTqmulebaSi aqtiurad iyo CarTuli ori Tavadi _ daviT qsnis erisTavi da zaal orbeliani. 1770 wels aspinZis brZolaSi gamarjvebis Semdeg, erekle II-m ruseTSi elCoba miavlina. elCobis erT-erT wevrs zaal orbelians, rodesac Seutyvia, rom ekaterine II ukmayofilo iyo erekle II-is politikiT, ruseTis sagareo saqmeTa kolegiaSi ganucxadebia: ,,Tu mefe (ekaterine II _ v.g.) erekles uwyreba, an russ visme uboZos qveyana an solomonsao.” rogorc vxedavT zaal orbeliani erekle II-is taxtidan Camogdebis uSedego mcdelobis Semdegac ki ar wyvetda brZolas.

8. ruseTis saeqspedicio korpusis oficrebma generali g. totlebenis moRalaturi moqmedeba imTaviTve SeniSnes da protesti gamoTqves. amaSi moulodneli araferi iyo _ g. totlebenis saqcieli seriozuli eWvebis aRmZvreli iyo. oficrebis protests Sedegi ar mohyolia, radgan g. totlebeni ruseTis saimperatoro karis mier SemuSavebuli gegmis mixedviT moqmedebda, oficrebma ki, cxadia, es ar icodnen.

9. erekle II-s pirveli eWvi g. totlebenis mimarT sadgerSi gauCnda. erekles rCevis miuxedavad g. totlebenma rusuli saeqspediqio korpusis naxevari da eqvsi qvemexi sadgerSi datova. awyurTan rusebs

23

sul 8 savele qvemexi hqondaT. es qvemexebi sadgeridan awyurisaken qarTvelebma gadaitanes. ratom datova g. totlebenma jaris naxevari da eqvsi qvemexi sadgerTan? cxadia, g. totlebeni awyuris cixis aRebas arc apirebda. mis mizans Seadgenda erekle II-isa da qarTvelTa laSqris mtkvris xeobaSi Setyueba, awyuris aRebisTvis brZolis dawyeba da Semdgom qarTvelTa brZolis velze mitoveba. g. totlebens sakmaod kargi sabrZolo gamocdileba hqonda, man SesaniSnavad icoda Tu ra mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda rusTagan moulodnelad mitovebuli qarTvelTa laSqari. g. totlebenis gegmis mixedviT, erekle II brZolaSi unda daRupuliyo, unda ganadgurebuliyo qarTl-kaxeTis laSqris ZiriTadi nawili. amis Semdeg rusis jari advilad daikavebda qarTlis strategiul punqtebs da moRalate Tavadebis daxmarebiT mosaxleobas ruseTis imperatoris erTgulebaze daaficebda. Crdilo kavkasiidan saqarTveloSi gadmosasvleli gza am droisaTvis ukve gaxsnili iqneboda da saWiroebis SemTxvevaSi damatebiTi jaris gadmoyvana ar gaWirdeboda.

10. sadReisod Cvens xelT arsebuli masalebidan ar dgindeba ra gegmebi hqonda ruseTs qarTl-kaxeTSi SeTqmulebis warmatebis SemTxvevaSi _ qarTl-kaxeTis samefo uqmdeboda da uSualod uerTdeboda ruseTs, Tu erekle II-is nacvlad taxtze rusuli orientaciis bagrations (qarTlis bagrations) aiyvandnen. ar iyo gamoricxuli qarTlis Tavadebis ocnebis asrulebac _ qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa.

11. ruseTis saimperatoro karis gegma ver ganxorcielda _ SeTqmuleba CaiSala. aspinZis brZolidan dabrunebulma erekle II-m g. totlebenis moqmedeba aRkveTa. ruseTis saeqspedicio korpusi imereTSi gadavida.

12. erekle II-is winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebas ukvalod mainc ar Cauvlia. erTis mxriv, erekle II mixvda, rom proul orientacias ruseTi aRar apatiebda da xelsayreli momentis dadgomisTanave misi taxtidan Camogdebas isev Seecdeboda. Tu erekle II mefobas saerTod ar dakargavda, qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa da iq ruseTis erTguli bagrationebis (qarTlis bagrationebis) gamefeba is dasustebis SemTxvevaSi ruseTs ar gauWirdeboda. meores mxriv, erekle II SiSobda, rom qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan samxedro- politikuri kavSiriT ganawyenebuli irani da osmaleTi qarTl-kaxeTis mefes aRar endobodnen. erekle II-s arCevani cudsa da uaress Soris unda gaekeTebina. 1770-1771 wlebi gardatexis periodia qarTl-kaxeTis samefosa da saerTod mTeli saqarTvelos (mTeli kavkasiisac!) istoriaSi. erekle II-m prorusuli orientacia arCia da misi realizebis gzebis Ziebas Seudga.

wyaroebi da literatura:

1. П. Бутков Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Ч. I-III СПб; 1869; 2. Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии. Том II, выпуск II. С 1769 по 1801 год. Под редакцией А. А. Цагарели. СПб; 1902.

24

3. valerian maWaraZe. masamebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi I. Tbilisi, 1988.

4. valerian maWaraZe. masamebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi II. Tbilisi, 1997. 5. vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. Tbilisi, 2008.

6. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod. Tbilisi, 2007.

7. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. amasiidan yarsamde. 1555-1921. Tbilisi, 2007.

Tavi VI. georgeevskis traqtati

qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis xelSekruleba

(georgievskis traqtati) momzadda da daido imxanad moqmedi

saerTaSoriso normebis sruli dacviT.

ruseTis imperiis mfarvelobaSi qarTl-kaxeTis samefos miRebis

sakiTxi ekaterine II-is winaSe erekle II-m oficialurad 1771 wels daayena.

qarTl-kaxeTis samefo karze SemuSavebuli mfarvelobiTi xelSekrulebis

proeqti, romelsac erekle II-m xeli 1771 wlis 30 dekembers moawera,

peterburgSi gaigzavna. 1772 wlis 6 ianvars erekle II-m xeli moawera da

peterburgSi gagzavna meore dokumenti _ qarTl-kaxeTis samefo karis

piroba. saerTaSoriso viTarebis gamo ruseTis imperatorma ekaterine II-m

qarTl-kaxeTis samefos mfarvelobaSi miReba garkveuli xniT gadado.

mxolod 1782 wlis miwurulsa Tu 1783 wlis damdegs imperatricam a.

bezborodkos meSveobiT kavkasiis xazis ufross grigol potiomkins

gaugzavna miTiTebani qarTl-kaxeTis samefosTan dasadebi xelSekrulebis

Sesaxeb. swored es sami dokumenti (erekle II-is proeqti, qarTl-kaxeTis

samefo saxlis piroba, ekaterine II-is miTiTebani) daedo safuZvlad

georgievskis traqtats.

1783 wlis 7 maiss generalma pavle potiomkinma podpolkovnik v.

tamaras xeliT Tavad grigol potiomkinisagan miiRo qarTl-kaxeTis

samefosTan dasadebi xelSekrulebis proeqti, romliTac 9 maiss

podpolkovniki v. tamara Tbilisisaken gamoistumra. generali pavle

potiomkini imereTis mefe solomon I-s werda: _ qarTl-kaxeTi ruseTis

mfarvelobaSia miRebuli da gulwrfelad msurs, viTarebam SesaZlebeli

gaxados Tqveni mfarvelobaSi miRebaco. Tan dasZenda: _ imperatoris

survilia Tqven da erekle mefe megobrul urTierTobaSi iyoTo.

ereklesadmi werilSi generali mefes ruseTis imperatoris

gadawyvetilebas ulocavda da acnobebda, rom traqtatis muxlebis

Taobaze ganmartebas podpolkovniki v. tamara miscemda, georgievskSi

25

gamosagzavni elCebi SeerCia. igi mefes hpirdeboda, rom traqtatze

xelmowerisTanave damxmare jari saqarTveloSi Semovidoda da mahmadian

xanebsac gafrTxileba gaegzavnebodaT. male (1783 wlis maisSi)

saqarTveloSi gamoigzavna agreTve polkovniki s. burnaSovi, romelsac

saqarTvelos samxedro SesaZleblobani unda Seeswavla.

1783 wlis maisis meore naxevarSi podpolkovniki v. tamara

TbilisSi Camovida da erekle II-s gadasca xelSekrulebis proeqti

(rusul da qarTul enebze). qarTl-kaxeTis samefo kari Tveze meti xnis

ganmavlobaSi ixilavda proeqts.

1783 wlis ivnisis bolos sabolood gadawyda ruseTSi

gasagzavni saqarTvelos elCionis Semadgenloba: pirvel elCad dainiSna

Tavadi ioane bagrationi, meore elCad _ Tavadi garsevan WavWavaZe,

asistentad _ Telavis seminariis reqtori gaioz arqimandriti. SearCies

saelCos mdivani da amala. amasTan, Tu wargzavnilTa Soris uTanxmoeba

Camovardeboda, erT-erTi elCis xelmowera sakmarisi iyo. 1783 wlis

ivnisSi qarTl-kaxeTis samefo karma proeqti ZiriTadad moiwona, 28 ivniss

ereklem xeli moawera samefos Tavadebisa da aznaurebis sias, romelic

traqtatis danarTs warmoadgenda. male elCoba ruseTs gaemgzavra.

ruseTis mTavrobam Tavis warmomadgenlad Tavadi grigol

potiomkini daniSna. amasTan, Tu igi molaparakebaSi monawileobas ver

miiRebda, neba eZleoda TviTonve daeniSna Tavisi nacvali. asec moxda.

grigol potiomkinma warmomadgenlad daniSna Tavisive naTesavi, generali

pavle potiomkini. molaparakebebi mimdinareobda Crdilo kavkasiaSi,

qalaq georgievskSi.

1783 wlis 24 ivliss, diliT, qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis

imperiis warmomadgenlebi Seikribnen da 1 saaTze sazeimod xeli moaweres

sam dokuments: traqtatis ZiriTad nawils, separatul muxlebs da `ficis

saxes~ (rusul da qarTul teqstebs). xeli jer pavle potiomkinma, xolo

Semdeg qarTvelma elCebma moaweres. winaswar SeTanxmdnen meoTxe

dokumentzec (damatebiT muxlze). xelmoweris Semdeg xelSekrulebis

teqstebi gacvales. samadlobeli sityva warmoTqva garsevan WavWavaZem,

romelmac sagangebod aRniSna am saqmeSi grigol potiomkinis

damsaxureba.

24 ivliss pavle potiomkinma xelSekrulebis dedani, qarTl-

kaxeTis samefos Tavadebisa da aznaurebis sia da molaparakebis oqmi

gaugzavna grigol potiomkins.

georgievskis traqtati oTxi damoukidebeli dokumentisagan

Sedgeba: cameti ZiriTadi, oTxi separatuli (calke), erTi damatebiTi

muxlisa da erekles ficis nimuSisagan (`saxe~). yovel maTgans, rogorc

damoukidebel dokuments, warmomadgenlebma calke moaweres xeli da

TavianTi beWedi dausves. xelSekruleba rusul da qarTul enaze Sedga,

orive teqsti Tanabari Zalisa iyo. arc erT maTgans meore enaze arsebul

teqstze miTiTeba ar aqvs. amitomac yovel maTgans meore enaze `Targmani~

axlda. es faqti mxareTa erovnuli Rirsebis pativiscemas gamoxatavda. es

georgievskis traqtatis, rogorc xelSekrulebis, Tavisebureba iyo. dRes

26

CvenTvis xelmisawvdomia georgievskis traqtatis mxolod qarTuli

dedani (rusuli `TargmaniTurT~), romelic ruseTis mxares gadaeca (igi

ruseTis sagareo politikis arqivSia daculi), xolo rusuli dedani

(qarTuli `TargmaniTurT~), romelic saqarTvelos mxares gadeca, jer

mikvleuli ar aris. rusuli dedani, albaT, aRa-mahmad xanis mier 1795

wels Tbilisis aklebisas qarTl-kaxeTis samefos mTel arqivTan erTad

daiRupa.

traqtatis pirvel dokuments, mis 13 muxls (artikuls), win

uZRvis preambula, sadac mokled Camoyalibebulia xelSekrulebis anu

`megobrobiTi pirobis~ (rusuli teqstiT `megobrobis xelSekrulebis~ –

"дружественный договор") dadebis motivebi. aRniSnulia: _ saqarTvelos

odiTganve awuxebdnen mezobeli qveynebi da ruseTma araerTgzis

aRmouCina mas daxmareba, xolo axla SevTanxmdiT, rom qarTl-kaxeTis

mefe cnobs ruseTis xelmwifis uzenaes xelisuflebas, xolo ruseTi

daicavs qarTl-kaxeTs gareSe mtrebisagano. Semdeg dasaxelebulia

mxareTa mier daniSnuli sruluflebiani warmomadgenlebi da qvemoT 13

muxlad (artikulad) Camoyalibebulia SeTanxmebis pirobebi, romelTa

Sinaarsi aseTia:

1) qarTl-kaxeTis mefe `saxeliTa TÂsiTa memkÂdreTa da

menacñleTa TÂsTa~ sazeimod (`dResaswaulobiT~) da saqveynod acxadebs,

rom igi amieridan samudamod uars ambobs, cnos is an romelime sxva

qveynis xelmwifis uzenaesi xelisufleba da mfarveloba, garda ruseTis

imperatorisa da misi memkvidreebisa, aRuTqvams maT erTgulebas (muxli

1).

2) ruseTis imperatori Tavisi da memkvidreebis saxeliT

aRuTqvams erekle mefes, rom igi samudamod gauwevs mfarvelobas qarTl-

kaxeTis samefos da daicavs mas gareSe mtrebisagan, im samflobeloebis

CaTvliT, romelTac erekle Teimurazis Ze, viTarebis wyalobiT,

momavalSi SemoiereTebs da romlebic masve daumkvidrdeba (muxli 2);

3) rodesac erekles memkvidreebi gaxdebian mefeebi, umal

auwyeben ruseTis mTavrobas da ruseTis mTavroba gamougzavnis maT

samefo niSnebs da isinic miiReben erTgulebis fics. am wess aRasrulebs

erekle mefec (muxli 3);

4) ereklem (Semdeg misma memkvidreebmac) ucxo qveynebTan

mimowera ruseTis ministrTan (warmomadgenelTan) da `kavkasiis xazis~

sardalTan unda SeaTanxmos (muxli 4);

5) erekle II-s ruseTis samefo karze eyoleba Tavisi ministri, an

rezidenti, romelic mefis saWiroebaze moaxsenebs ruseTis mTavrobas,

igi uflebebiT gaTanabrebuli iqneba sxva qveynebis ministrebTan, xolo

ruseTis mTavrobas qarTl-kaxeTis samefo karze eyoleba Tavisi

warmomadgeneli (muxli 5);

6) ruseTis imperatori, romlis uzenaesoba aRiara qarTl-

kaxeTma, Tavisi da memkvidreebis saxeliT aRuTqvamda am ukanasknels: a)

qarTuli samefoebis mosaxleobas Tvlis imperiasTan mWidro kavSirSi

myofad, amitom daicavs mas gareSe mtrebisagan da maT mtrebs Tavis

27

mtrad CaTvlis; osmaleTTan, iranTan da sxva qveynebTan ruseTis mier

dadebuli samSvidobo xelSekrulebebi qarTl-kaxeTzec vrceldeba; b)

ereklesa da mis STamomavlebs `daicavs ucñalebelad samefoTa zeda

qarTlisa da kaxeTisaTa~; g) qveynis saSinao saqmeebi _ mmarTveloba,

sasamarTlo da msjavri, gadasaxadebis akrefa, qarTl-kaxeTis mefis

sruli nebaa da sargebelic misia; ruseTis mTavroba aukrZalavs Tavis

samxedro da samoqalaqo warmomadgenlebs qarTl-kaxeTis saSinao

saqmeebSi Carevas (muxli 6);

7) erekle, ruseTis imperatoris aRTqmis pasuxad, Tavisi da

memkvidreebis saxeliT valdebulebas kisrulobs: a) yovelTvis mzad iyos

Tavisi jariT ruseTis imperatoris samsaxurisaTvis; b) ruseTis moxele

didkacebTan mudmivi mimowera hqondes da asrulebdes maT moTxovnasa da

daicvas ruseTis qveSevrdomebi Seviwroebisa da Seuracxyofisagan; g)

Tanamdebobaze pirTa daniSvnis Tu maTi dawinaurebisas gaiTvaliswinebs

ruseTis imperiis winaSe maTs damsaxurebasac (muxli 7);

8) qarTl-kaxeTis kaTalikosi ruseTis eklesiis uwmindesi

sinodis wevri xdeba da igi ruseTis episkoposebs Soris sinodSi ikavebs

merve adgils (tobolskis episkoposis Semdeg); Tumca qarTl-kaxeTis

saeklesio marTvisa da sinodTan urTierTobis Taobaze calke SeTanxmeba

unda moxdes (muxli 8);

9) qarTveli Tavadebi da aznaurebi uflebebiT uTanabrdebian

ruseTisas, da raTa saTanado pativi miagon ruseTSi Casvlisas,

ereklesagan iTxoven qarTvel TavadTa da aznaurTa sias (muxli 9);

10) qarTl-kaxeTis mcxovrebT ufleba aqvT gadasaxldnen

ruseTSi, an, survilisamebr, dabrundnen samSobloSi, xolo qarTvel

tyveebs, romlebic gamoxsnili iqnebian iranis an osmaleTis tyveobidan,

ufleba eZlevaT dabrundnen samSobloSi, oRond gamosasyidi da gzis

xarjebi unda dafaron. aseTive wesi vrceldeba saqarTvelos

mezobelTagan tyveobidan gamoxsnil rusebzec (muxli 10);

11) qarTl-kaxeTis vaWrebs ufleba eZlevaT ivaWron ruseTSi da

iq isargeblon imave uflebebiT, romlebiTac rusi vaWrebi sargebloben,

xolo rus vaWrebs eZlevaT aseTive ufleba saqarTveloSi da

saqarTvelos gziT mezobel qveynebSi savaWrod gamgzavrebisas (muxli 11);

12) xelSekruleba ideba saukunod (samudamod _ "на вечные времена"), magram Tu saWiro aRmoCndeba romelime muxlis Secvla, an

damateba mxareTa sasargeblod, saWiroa orive mxaris Tanxmoba (muxli

12);

13) traqtatis ratifikaciisa da gacvlis vadad wesdeba 6 Tve, Tu

SesaZlebeli iqneba, ratifikacia SeiZleba adrec (muxli 13);

traqtatis pirvel dokuments (ZiriTad muxlebs), romelic daido

georgievskSi 1783 wlis 24 ivliss xels awerdnen generali pavle

potiomkini, Tavadi ioane bagrationi da Tavadi garsevan WavWavaZe,

dasmulia maTi beWdebi.

28

damoukidebeli dokumentis saxiT gaformda oTxi separatuli

(calke) muxli (artikuli), romelTa Sinaarsi aseTia:

1) qveynis uSiSroebis uzrunvelyofis mizniT erekles evaleba

megobrul urTierTobaSi darCes solomon imerTa mefesTan, xolo

uTanxmoebis Camovardnis SemTxvevaSi, unda daemorCilos ruseTis

mTavrobis gadawyvetilebas (muxli 1);

2) qarTl-kaxeTis dasacavad ruseTma saqarTveloSi unda

gamogzavnos Tavisi xarjiT qveiTi jaris 2 batalioni 4 zarbazniT

(muxli 2);

3) ruseTis `mesazRvre ufrosi~ (kavkasiis xazis sardali)

imperatorisagan uflebamosilia, omis SemTxvevaSi SeuTanxmdes erekles

da iseTi zomebi miiRos qarTl-kaxeTis dasacavad da mtris winaaRmdeg

samoqmedod, rogoric saWiroa saerTo mtris winaaRmdeg sabrZolvelad;

xolo Tu qarTl-kaxeTis jaris imperatoris samsaxurSi iqneba

gamoyenebuli, jaris Sesanaxi xarji ruseTma unda gaiRos (muxli 3);

4) ruseTis imperatori aRuTqvams erekle mefes, rom omis dros

ecdeba iaraRiT, xolo dazavebisas molaparakebis gziT daubrunos

qarTl-kaxeTs mtrisagan mitacebuli miwebi, romelic qarTl-kaxeTis

mefis gamgeblobaSi darCeba (muxli 4).

separatuli muxlebi gaformda georgievskSi 1783 wlis 24 ivliss.

mas xeli moawers zemoT xsenebulma warmomadgenlebma da dausves

TavianTi beWdebi.

calke dokumentis saxiT gaformda ficis nimuSi (`saxe~),

romelic erekles unda mieRo traqtatze xelmoweris Semdeg. igi

SeTanxmebuli iqna georgievskSi 1783 wlis 24 ivliss, xeli moaweres da

beWdebi dausves pavle potiomkinma, ioane bagrationma da garsevan

WavWavaZem. dokumentSi naTqvamia, rom qarTl-kaxeTis mefe erekle, Tavisi

da Tavisi memkvidreebis saxeliT, aRuTqvamda ruseTis imperators, mis Zes

pavles da yovel kanonier memkvidres ruseTis taxtisas, rom iqneboda

erTguli ruseTis imperatorisa da aRiarebda mis uzenaes xelisuflebasa

da mfarvelobas. igi uaryofda sxva xelmwifeTa uzenaes xelisuflebas

da mfarvelobas, ruseTis mters Tavis mtrad racxda.

dasasrul, meoTxe dokumenti, e. w. `Sesasrulebeli artikuli~,

anu damatebiTi muxli exeba qarTl-kaxeTis mefis kurTxevis wess. aq

aRniSnulia, rom raki qarTl-kaxeTis mefeebi ZvelTaganve samefo taxtze

gvirgviniT imkobodnen da mironcxebas iRebdnen, ruseTis imperatori

nebas rTavs mefeebi SemdegSic imave wesiT ekurTxon. amasTan erTad,

ruseTis imperatori gamougzavnis maT invenstituras da Cveulebriv

samefo gvirgvins, rogorc xelSekrulebiTaa gansazRvruli. erekle

Tavisi da Tavisi memkvidreebis saxeliT aRuTqvams, rom am wess

aRasruleben erTgulebis ficis miRebis Semdeg. sainteresoa, rom

`Sesasrulebeli artikulic~ (damatebiTi muxlic) xelmowerilia

xsenebul warmomadgenelTa mier, dasmuli aqvs maTi beWdebi, oRond

xelmoweris TariRia 1784 wlis 24 ianvari da xelmoweris adgili

miniSnebulia q. Tbilisi. rogorc cnobilia, pavle potiomkini 1784 wlis

29

ianvarSi TbilisSi ar yofila. saqmeSi iqve dacul damatebiTi muxlis

rusul `Targmans~ Tve, ricxvi da xelmoweris adgili miniSnebuli ara

aqvs. rogorc irkveva, es muxli georgievskSi iyo SeTanxmebuli, magram

warmomadgenlebma xelmowerisagan Tavi Seikaves, sanam erekle II da

ekaterine II ar gadawyvetdnen sakiTxs. jer `Sesasrulebeli artikulic~

ekaterinem daamtkica da polkovnikma v. tamaram 1783 wlis dekemberSi

Camoutana pavle potiomkins, romelmac rusuli dedani Seadgina, xeli

moawera da saqarTveloSi gamogzavna. qarTuli teqsti, rusuli teqstis

adekvaturi, daiwera TbilisSi 1784 wlis 24 ianvars. saqarTvelos

warmomadgenlebma, erekle II-is mier traqtatis saratifikacio sigelis

xelmoweris dRes, xeli moaweres `Sesasrulebel artikuls~ (aseve

rusul egzemplarsac). 25 ianvars qarTvelma elCebma da polkovnikma v.

tamaram `Sesasrulebeli artikulis~ teqstebi gacvales (qarTuli

polkovnikma v. tamaram Caibara, xolo rusuli _ i. bagrationma da g.

WavWavaZem). p. potiomkins `Sesasrulebel artikulze~ v. tamaras

Tbilisidan dabrunebis Semdeg mouweria xeli (TariRi Zveli, TbilisSi

xelmoweris dro dautovebia).

1783 wlis agvistos Sua ricxvebSi elCebi saqarTveloSi

dabrundnen. imave wlis 20 agvitos ereklem traqtatze xelmoweris

aRsaniSnavad sazeimo ceremoniali gamarTa, zeimze polkovniki s.

burnaSovic miiwvia. 9 saaTze xalxi sionis taZarTan Seikriba, xolo 11

saaTze mefe ufliswulebiTa da didebulebiT movida. wirva gadaixades.

Semdeg mefem wveuleba gamarTa, misces saluti.

1783 wlis agvistoSi traqtatis dedani peterburgSi Caitanes. igi

moiwones da gankarguleba gasces teqstis dabeWdvis Taobaze. traqtatis

ZiriTadi teqsti _ 13 muxli _ male stamburi wesiT daibeWda rusulad

`qveyanaSi gamosacxadeblad~. igi ruseTis saelCoebsac gaugzavnes

ucxoeTSi. 1783 wlis 21 seqtembers ekaterine II-m moaxdina georgievskis

traqtatis, anu, rogorc igi werda, `megobrobis xelSekrulebis~

ratifikacia da dokumenti saqarTveloSi gamogzavnes.

1783 wlis oqtomberSi ruseTis jaris ori batalioni, rogorc es

traqtatiT iyo gansazRvruli, saqarTveloSi Semovida.

1783 wlis dekemberSi polkovniki v. tamara peterburgidan

georgievskSi Cavida, saidanac 26 dekembers generalma pavle potiomkinma

igi traqtatis ratificirebuli rusuli teqstiT, samefo niSnebiTa da

saCuqrebiT Tbilisisaken gamoistumra.

1784 wlis 17 ianvars polkovniki v. tamara TbilisSi Camovida da

22 ianvars erekles warudga. 24 ianvars erekle II-m traqtatis

ratifikacia moaxdina (saratifikacio sigels xeli moawera), 25 ianvars

rusi moxeleebis (s. burnaSovisa da v. tamaras) TandaswrebiT ruseTis

erTgulebis ficic miiRo, ris Semdeg vaxtang batoniSvilma da

polkovnikma v. tamaram saratifikacio sigelebi gacvales, xolo i.

bagrationma da g. WavWavaZem damatebiTi muxli gaucvales polkovnik v.

tamaras.

georgievskis traqtati ZalaSi Sevida.

30

saqarTveloSi adre gamogzavnili polkovniki sergei burnaSovi,

romelmac 1783 wlis noemberSi ruseTis jaris 2 batalionic Caibara, 1784

wlis 25 ianvridan oficialurad Seudga saqarTveloSi ruseTis

mTavrobis warmomadgenlis funqciis Sesrulebas. 1784 wlis 29 ianvars

erekle II-m qarTl-kaxeTis samefos warmomadgenlad ruseTis samefo

karze Tavadi garsevan WavWavaZe daniSna.

georgievskis traqtatiT dasrulda ruseTis xangrZlivi

urTierToba qarTul samefo-samTavroebTan. esaa umniSvnelovanesi mijna

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriaSi. georgeevskis traqtati

Tavisi SinaarsiT warmoadgenda iseT xelSekrulebas, romlis

Sesrulebis SemTxvevaSi, qarTl-kaxeTis samefo Tavidan aicilebda

muslimuri samyaros (irani, osmaleTi, CrdiloeT kavkasiis xalxebi)

mxridan momdinare damRupvel safrTxes. amave dros, erekle II-m ver

amoicno, rom ruseTi georgievskis traqtatis pirobebis Sesrulebas ar

apirebda. cxadia, ruseTis saimperatoro karis samoqmedo gegma, maT

Soris traqtatis arSesrulebis gadawyvetilebac, imxanad

umniSvnelovanes saxelmwifo saidumlos warmoadgenda da misi amocnoba

qarTveli diplomatebisaTvis Zalze Zneli, praqtikulad SeuZlebeli iyo.

sabolood traqtatma muslimuri samyaros gaRizianeba gamoiwvia da

ruseTisagan mitovebuli qarTl-kaxeTis samefo ukiduresad mZime

mdgomareobaSi aRmoCnda. swored amis gamo georgievskis traqtati

savsebiT samarTlianad aRiqmeba, rogorc didi strategiuli Secdoma.

saxelmwifos sagareo-politikuri kursi fasdeba realuri SedegiT. es

Sedegi ki qarTl-kaxeTis samefosaTvis damRupveli aRmoCnda. georgievskis

traqtatis saboloo Sefasebisas gasaTvaliswinebelia erTi garemoeba. ar

aris gamoricxuli, rom iseTi didi diplomatiuri niWiTa da alRoTi

dajildovebuli politikosi, rogoric erekle II iyo, saTanado

informaciis gareSec grZnobda ruseTis mxridan mosalodnel Ralats.

miuxedavad amisa, qarTl-kaxeTis mefe yovel Rones xmarobda traqtatis

dadebis mizniT. erekle II darwmunebuli iyo, rom ruseT-iran-osmaleTis

dapirispireba samxreT kavkasiaSi ruseTis gamarjvebiT dasruldeboda. am

SemTxvevaSi umjobesi iyo, qarTl-kaxeTis samefo samxreT kavkasiaSi

SemoWrili ruseTis mokavSire yofiliyo, vidre proiranuli an

proosmaluri orientaciis an, Tundac, neitraluri, qveyana.

da bolos, aucilebelia pasuxi gaeces Semdeg kiTxvas: erekle II-

s prorusuli orientacia rom ar aerCia da georgievskis traqtati ar

daedo, gadaurCeboda Tu ara qarTl-kaxeTis samefo da Semdeg mTeli

saqarTvelo ruseTis mier dapyrobas? Cveni azriT, am kiTxvas SeiZleba

ase vupasuxoT: qarTl-kaxeTis samefo da mTeli saqarTvelo darCeboda

ruseT-iran-osmaleTis dapirispirebaSi gamarjvebuls. saqarTvelos beds

swyvetda ara qarTvel mefe-mTavarTa politikuri orientacia, aramed _

saerTaSoriso asparezze Seqmnili ZalTa Tanafardoba. XVIII saukunis

miwurulsa da XIX saukunis damdegs es Tanafardoba aSkarad ruseTis

imperiis sasargeblod Seicvala. dasavleT evropis didi saxelmwifoebis

31

mxridan sruli inertulobis pirobebSi ruseTis imperiam iranisa da

osmaleTis winaaRmdegoba daZlia da samxreT kavkasia daipyro.

erekle II-s, cxadia, ar SeeZlo raime gavlena moexdina samxreT

kavkasiis geopolitikur regionSi Seqmnil ZalTa Tanafardobaze. did

politikas Tavisi kanonzomierebebi gaaCnia, romelTa Secvla qarTl-

kaxeTis samefos ar ZaluZda. erekle II-s ki STamomavloba pativs unda

miagebdes imisaTvis, rom Tavisi xangrZlivi sicocxlis manZilze didi

politikisagan ganwiruli samSoblos gadarCenas cdilobda.

wyaroebi da literatura:

1. Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Под редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866;

2. Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии. Том II, выпуск II. С 1769 по 1801 год. Под редакцией А. А. Цагарели. СПб; 1902.

3. П. Бутков Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Ч. I-III СПб; 1869;

4. С. Бурнашев. Картина Грузии. Тифлис, 1896. 5. iase cincaZe. 1783 wlis mfarvelobiTi traqtati. Tbilisi, 1960. 6. georgievskis traqtati. gamokvleva, dokumentebi, fotopirebi v.

maWaraZisa. Tbilisi, 1983. 7. valerian maWaraZe. masalebi XVIII saukunis meore naxevris

ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi II. Tbilisi, 1997.

8. giorgi paiWaZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983; 9. vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. Tbilisi, 2008. 10. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba

erekle II-m, rogorc aRvniSneT, veRar gauZlo ruseTis farul Tu aSkara brZolas da xangrZlivi fiqris Semdeg, 1770-1771 wlebSi, prorusul orientacias daadga. prorusuli orientaciis realizaciis procesSi erekle II-m bevri ram ver gaiTvaliswina. umTavresi is iyo, rom erekle II-m praqtikulad uari Tqva proiranul da prorusul orientaciebs Soris lavirebaze da qarTl-kaxeTis xsna mxolod prorusul orientacias daukavSira. es iyo is razec ocnebobda ruseTis saimperatoro kari, rusuli diplomatia. 1771 wlidan 1783 wlamde ruseTis imperias TiTic ar gaunZrevia qarTl-kaxeTis dasacavad. amis miuxedavad, erekle II-s erTxelac ar ugrZnobinebia ekaterine II-Tvis, rom Tu ruseTi qarTl-kaxeTs ar daicavda, igi iZulebuli gaxdeboda

32

politikuri orientacia Seecvala. piriqiT, 1783 wels qarTl-kaxeTi yovelmxriv kompromitirebuli ruseTis mfarvelobaSi Sevida da isedac SeSfoTebuli muslimuri samyaro sabolood aimxedra. erekle II-s arc georgievskis traqtatis (1783 w.) dadebis Semdeg gamouCenia sifrTxile. piriqiT, georgievskis traqtati erekle II-m Tavis damsaxurebad miiCnia da ruseTis aRmosavlur politikaSi mniSvnelovani rolis Sesruleba gadawyvita. ruseTi erekle II-is gegmebs moCvenebiTi yuradRebiT epyroboda, rac qarTl-kaxeTis mefes damatebiT stimuls aZlevda. erekle II-is miswrafeba, ruseTi rac SeiZleba male Semosuliyo kavkasiaSi, SeumCneveli ar rCeboda sa da osmaleTs. orive islamuri saxelmwifo qarTl-kaxeTis dasasjelad emzadeboda. i da osmaleTi mxolod Sesaferis dros elodnen. male cxadi gaxda, rom ruseTis imperia geoergievskis traqtatis pirobebis Sesrulebaze arc ki fiqrobda. 1786 wels erekle II-m prorusuli orientaciis Secvla gadawyvita, magram sabolood Tavi Seikava. ruseTis inertulobiT SeSfoTebuli erekle II dasavleT evropis saxelmwifoebSi, kerZod avstriis imperiaSi, eZiebda mokavSires. prodasavlur orientacias mxars uWerda kaTolikos patriarqi anton I. qarTl-kaxeTis samefo karis prodasavluri orientacia imdenad seriozuli iyo, rom ruseTis mTavrobis rezidentma sergei burnaSovma saqmis kursSi Caayena ruseTis saimperatoro kari. samwuxarod, erekle II-is prodasavlur orientacias ganxorcieleba ar ewera. XVIII saukunis 80-90-ian wlebSi dasavleT evropis saxelmwifoebi samxreT kavkasiaSi realur Zalas ar warmoadgendnen. ruseT-dasavleT evropisa da osmaleT-dasavleT evropis urTierTobebi ise ganviTarda, rom samxreT kavkasia iranis, osmaleTisa da ruseTis dapirispirebis regionad darCa. am dapirispirebaSi dasavleT evropis qveynebi ar ereodnen. dasavleT evropis qveynebis mxridan daxmarebis miRebis SeuZleblobaSi darwmunebuli erekle II iZulebuli iyo isev ruseTis daxmarebiT ecada qarTl-kaxeTis dacva muslimuri samyaros agresiisagan. es ki imas niSnavda, rom erekle II-s wagebuli TamaSi bolomde unda eTamaSa.

georgievskis traqtatis dadebis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos mdgomareoba sul ufro uaresdeboda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli. saqarTveloSi myofi ruseTis jari imdenad mcire iyo, rom igi CrdiloeT kavkasiis mTielTa Tavdasxmebis aRsakveTadac ar kmaroda. 1785 wels xunZaxis batonma omar-xanma qarTl-kaxeTi sastikad aaoxra. meore. iranis gaerTianebisaTvis brZolaSi warmatebas aRwevda erekle II-is prorusuli orientaciis aSkara mowinaaRmdege aRa-mahmad-xani. iranis mbrZanebelma didi laSqars (daaxloebiT 70 000 kacs) mouyara Tavi, riTac realuri safrTxe Seeqmna qarTl-kaxeTis samefos. mesame. 1787 wels daiwyo ruseT-osmaleTis morigi omi. omis dawyebisTanave ruseTma qarTl-kaxeTidan jaris is mcire kontingentic gaiyvana, romelic georgievskis traqtatis Tanaxmad unda mdgariyo qarTl-kaxeTSi. ruseTis jari qarTl-kaxeTSi osmaleTTan omis dasrulebis (1791 w.) Semdegac aRar dabrunebula. meoTxe. erekle II kargad grZnobda iranisagan momdinare did safrTxes da ruseTs mfarvelobaSi miRebuli qveynis dacvas sTxovda. miuxedavad erekle II-is mravalgzis daJinebuli Txovnisa ekaterine II qarTl-kaxeTis samefoSi seriozuli samxedro Zalis gamogzavnisagan Tavs ikavebda. mexuTe. aRa-mahmad-xani waaxalisa ruseTis saimperatoro karis politikam. iranis mbrZanebelma did laSqars mouyara Tavi da somxeTisa da azerbaijanis saxanoebis damorCileba daiwyo.

33

qarTl-kaxeTs sasikvdilo safrTxe daemuqra. aSkara iyo, rom Tu irani qarTl-kaxeTis samefos winaaRmdeg omsa daiwyebda ruseTisagan mitovebuli qveyana umZimes mdgomareobaSi aRmoCndeboda. qarTl-kaxeTis samxedro-ekonomikuri potenciali bevrad Camouvardeboda iranis samxedro-ekonomikur potencials. erekle II-s SeeZlo calkeul brZolebSi gamarjveba moepovebina, magram sabolood omi iranTan mainc qarTl-kaxeTis damarcxebiT damTavrdeboda. qarTl-kaxeTis samefos gadarCena imxanad mxolod ruseTis diplomatiuri, politikuri da samxedro mxardaWeriT iyo SesaZlebeli. es kargad esmodaT erekle II-s, ekaterine II-s da aRa-mahmad xans.

1795 wlis seqtemberSi aRa-mahmad-xanma krwanisis brZolaSi ruseTisagan mitovebuli qarTl-kaxeTis samefos laSqari daamarcxa da qveyana sastikad aaoxra. krwanisis brZolaSi marcxs erekle II-is mxridan daSvebul Secdomebs miaweren, cxadia, omis organizebisa da mimdinareobis procesSi Secdomebi daSvebuli iqna, magram am Secdomebs brZolis bedi ar gadauwyvetiaT. brZolis bedi gadawyvita mtris ricxobrivma upiratesobam. erekle II-m rogorc sardalma, SeiZleba iTqvas, saswauli moaxdina da mteri karga xniT SeaCera Tbilisis misadgomebTan. xazgasmiT unda aRiniSnos: krwanisis brZolaSi erekle II-is damarcxeba gapirobebuli iyo ruseTis mxridan aRebuli valdebulebis SeusruleblobiT, ufro zustad RalatiT. imodena samxedro ZalasTan gamklaveba qarTl-kaxeTis samefos mxolod Tavisi ZalebiT ar SeeZlo. ruseTs aRa-mahmad-xanis laSqrobis aRsakveTad samxedro Zalis gamoyenebac ki ar dasWirdeboda. am laSqrobis Tavidan acileba ruseTs diplomatiuri gziTac SeeZlo. imxanad aRa-mahmad-xans ruseTTan urTierTobis garTuleba xels ar aZlevda, ris gamoc ruseTis mfarvelobaSi Sesuli qveynis winaaRmdeg oms ver gabedavda. aRa-mahmad-xanis gadawyvetileba qarTl-kaxeTis winaaRmdeg laSqrobis Taobaze swored imisi Sedegi iyo, rom ruseTi arc diplomatiuri da arc samxedro saSualebebiT ar Seecada qarTl-kaxeTis samefs dacvas.

qarTl-kaxeTis ukanasknel mefes giorgi XII-s (1798-1800) mamamisis,

erekle II-is, arc niWi da arc SemarTeba ar gaaCnda. erekle II-is

gardacvalebiT (1798 w.) moispo is ukanaskneli dabrkoleba, romelic

xels uSlida qarTl-kaxeTis samefos gauqmebas. cxadia, ruseTis

imperators erekle II-is sicocxleSic SeeZlo samefos gauqmeba, magram es

gacilebiT advili da umtkivneulo iqneboda misi memkvidris _ giorgi

XII-is dros. rusma diplomatebma da samxedroebma kargad uwyodnen, Tu ra

umZimes viTarebaSi aRmoCndeboda qarTl-kaxeTis samefo dedinacvalTan

(darejan dedofalTan) da ZmebTan dapirispirebuli, avadmyofi giori XII-

is mefobis pirveli xanebidanve. mefobis dasawyisSive, gansakuTrebiT ki

janmrTelobis mdgomareobis gauaresebis Semdeg, giorgi XII martodmarto

datoves Zmebma da Svilebma, taxtis memkvidre daviTmac ki. yvela

emzadeboda im droisaTvis, roca avadmyofi mefe gardaicvleboda da

taxtisaTvis brZolis Sansi miecemodaT. am viTarebiT SesaniSnavad

isargebles rusma diplomatebma da samxedroebma. giorgi XII maTi mudmivi

zemoqmedebisa da SantaJis qveS imyofeboda.

1799 wlis noemberSi qarTl-kaxeTis samefoSi georgievskis

traqtatiT (1783 w.) gaTvaliswinebuli ruseTis jaris batalioni

34

Semovida. jars sardlobda generali lazarevi. ruseTis jars Tan axlda

qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis warmomadgenlad daniSnuli

ministri kovalenski. am droidan rusi diplomatebi da samxedroebi

kontrols uwevdnen giorgi XII-is moqmedebas. gamoricxuli ar aris, rom

swored maT urCies qarTl-kaxeTis mefes samefos SenarCunebis sanacvlod

Tavisive iniciativiT SeezRuda suverenuli uflebebi. giorgi XII-m rusi

diplomatebisa da samxedroebis rCeva gaiziara da ruseTis imperators

Sesabamisi Sinaarsis `Txovnac~ gaugzavna. giorgi XII-is gadawyvetileba _

SeezRuda suverenuli uflebebi _ ucnobi iyo TviT taxtis

memkvidrisaTvisac ki. daviT giorgis Zem mamis mier ruseTis

imperatorisaTvis gagzavnili werilis Sinaarsi mxolod mamis

sikvdilamde ramdenime dRiT adre Seityo.

1799 wlis 7 seqtembers giorgi XII Tavis elCebs avalebda,

`mTlianad gadaecaT~ samefo ruseTis imperatorisaTvis. suverenul

uflebaTa SezRudvis sanacvlod qarTl-kaxeTis mefe ruseTis

imperatorisagan iTxovda:

1) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi ("под покровительство") miRebas.

2) es mfarveloba ("покровительство") gacilebiT ufro mZime iyo,

vidre amas georgievskis traqtati (1783 w.) iTvaliswinebda. amjerad

qarTl-kaxeTis samefo unda CaTvliliyo ruseTis imperiis `kuTvnilebad~

(" ... чтобы с этих пор царство Картлосианов считалось принадлежащим Держав Российской с теми правами, которыми пользуются находящияся в России другия области").

3) qarTl-kaxeTis samefoze Tavisi xelisuflebis srulad

ganxorcielebis dros ("во время принятия им Грузинского царства в полную

свою власть и распоряжение") ruseTis imperators qarTl-kaxeTis mefisaTvis

unda mieca werilobiTi piroba samefo dinastiis SenarCunebis Taobaze

("не прекращать в доме моем царского звания"). 4) giorgi XII-isa da misi STamomavlebisaTvis unda

SeenarCunebinaT mTeli qoneba ("полное и потомственное владение"). 1800 wlis 24 ivniss giorgi XII-m xeli moawera e. w. `saTxovar

punqtebs~ (notas). ruseTis imperatoris pavle I-dmi mefis saTxovari

SemdegSi mdgomareobda:

1) giorgi XII ruseTis mfarvelobaSi miRebas iTxovda piradad

misi, memkvidreebis, samRvdeloebis, didebulebisa da yvela qveSevrdomis

saxeliT (" ... навсегда принять подданство всероссийской Империи..."). qarTl-

kaxeTis mefe Seasrulebda ruseTis imperatoris yvela kanonsa da

brZanebas, xolo ruseTis imperators qarTl-kaxeTSi miiRebdnen, rogorc

memkvidre xelmwifesa da TviTmpyrobels ("как наследственнаго (природного) своего государя и самодержца").

2) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvlis Semdeg giorgi XII unda darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed,

samudamod unda SenarCunebodaT samefo taxti mis memkvidreebs.

35

3) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvlis sanacvlod giorgi XII-s ruseTis imperatorisagan unda mieRo

jamagiri da soflebi ruseTSi (" ... содержанье деньгами и деревни в России"). 4) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

miRebamde dauyovnebliv unda gazrdiliyo qarTl-kaxeTSi ganlagebuli

ruseTis jaris raodenoba (" ... немедленно увеличть войска"). amasTan erTad, giorgi XII ayenebda misi `saTxovari punqtebis~

(notis) ganxilvisa da droulad damtkicebis sakiTxs. giorgi XII-s

ganzraxuli hqonda `saTxovari punqtebis~ damtkicebis Semdeg ruseTis

imperatorisaTvis waredgina kidev ramdenime dokumenti (Txovna).

qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is 1800 wlis 24 ivnisis

`saTxovar punqtebs~ (notas) ruseTis saimperatoro karze seriozulad

moekidnen. 1800 wlis 18 dekembrisaTvis Sedgenili iqna imperator pavle I-

is manifesti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan SeerTebis

Sesaxeb. sxvadasxva garemoebaTa gamo manifesti cota mogvianebiT

gamoqveynda.

giorgi XII-is gauazrebelma prorusulma sagareo politikam

daaCqara qarTl-kaxeTis samefos aRsasruli.

qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ (1800

wlis 24 ivnisi) ruseTis saimperatoro kars naTel warmodgenas uqmnida

qveyanaSi Seqmnili umZimesi mdgomareobis Sesaxeb. amasve adasturebda

saimperatoro karisadmi rusi diplomatebisa da samxedroebis

moxsenebebi.

imperatorma pavle I-ma (1796-1801) giorgi XII-is `saTxovari

punqtebi~ 1800 wlis 19 noembers ganixila. amaze ukeTes dros ruseTis

imperatori ver daelodeboda _ qarTl-kaxeTis mefe Tavisi nebiT iRebda

xels suverenul uflebebze. 1800 wlis 18 dekembers peterburgSi ukve

mzad hqondaT manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi

ruseTis imperiasTan SeerTebis Sesaxeb. imavdroulad qarTl-kaxeTis

samefos elCebi (giorgi avaliSvili da revaz falavandiSvili)

peterburgidan saqarTveloSi gamoistumres. peterburgSi darCa garsevan

WavWavaZe. elCebs Tan mohqondaT imperator pavle I-is mier damtkicebuli

giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~.

peterburgidan 1800 wlis 18 dekembris manifestis teqsti,

romelic jer saidumlod unda daculiyo, gadaugzavnes kavkasiis xazis

ufross general karl knorings. ufro adre karl knorings miRebuli

hqonda aseve saidumlo brZaneba giorgi XII-is gardacvalebis Semdeg

qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmebis Sesaxeb. Crdilo

kavkasiidan qarTl-kaxeTSi damatebiT SehyavdaT ruseTis jari.

peterburgidan karl knorings miRebuli hqonda miTiTeba imis Sesaxeb,

rom samefos gauqmeba mefisa da didebulebis `TanxmobiT~ unda

momxdariyo. peterburgSi SemuSavebuli gegma CaSala giorgi XII-is

naadrevma gardacvalebam. 1800 wlis 28 dekembers mefe ise gardaicvala,

rom verc peterburgidan momavalma elCebma CamoaRwies da verc generalma

36

karl knoringma moaswro samefos gauqmebis Sesaxeb mefisagan Tanxmobis

miReba.

qarTl-kaxeTis samefos elCebi peterburgidan TbilisSi

dabrundnen da Tan Camoitanes pavle I-is mier damtkicebuli giorgi XII-is

`saTxovari punqtebi~. swored `saTxovari punqtebis~ safuZvelze

gamocxadda giorgi XII-is ufrosi vaJi daviT XII `saqarTvelos

memkvidred da mmarTvelad~. Tanaxmad `saTxovari punqtebisa~, daviT XII

qarTl-kaxeTis mefed ruseTis imperators unda daemtkicebina. pavle I-gan

dasturis misaRebad daviT XII-m qarTl-kaxeTis samefos elCebi isev

peterburgSi gaabruna. arc qarTvelma elCebma da, cxadia, arc qarTl-

kaxeTis samefo karma araferi icodnen imis Sesaxeb, rom peterburgSi

ukve gadawyvetili iyo maTi samefos bedi.

1801 wlis 18 ianvars peterburgSi gamoqveynda imperator pavle I-

is manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan

SeerTebis Taobaze (zemoT aRvniSneT, rom manifestis teqstis Sedgena

dasrulda jer kidev 1800 wlis 18 dekembers).

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestSi qarTl-kaxeTis

samefos nacvlad vxvdebiT terminebs: "царство Грузинское" da "Грузия". imperatori pavle I acxadebda:

1) qarTl-kaxeTis samefo samudamod uerTeboda ruseTis imperias;

2) qarTl-kaxeTis mosaxleobas SeunarCundeboda yvela ufleba

da upiratesoba, aseve qoneba;

3) qarTl-kaxeTis mosaxleoba daculi iqneboda gareSe mtreTagan

da Sinagani areulobisagan.

1801 wlis 20 ianvris imperatoris brZanebis safuZvelze qarTl-

kaxeTis samefo saxlis yvela wevrs peterburgSi iwvevdnen. Tbilisidan

peterburgSi gaigzavna qarTl-kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-is

samefo gvirgvini da kverTxi.

1801 wlis 6 marts peterburgSi damtkicda qarTl-kaxeTis

gauqmebuli samefos mmarTvelobis wesebi. 11 marts qarTl-kaxeTis

general-gubernatorad dainiSna generali karl knoringi.

1801 wlis 11-12 marts, RamiT, SeTqmulebma mokles imperatori

pavle I. qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelobis damyareba droebiT

Seferxda.

imperatorma aleqsandre I-ma mamamisis, imperator pavle I-is,

saSinao da sagareo politika seriozulad gadasinja. bevri ram

uaryofili iqna, bevri ram xelaxali Seswavlisa da msjelobis sagani

gaxda. aseTive bedi ewia imperator pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris

manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze. aleqsandre I-ma

qarTl-kaxeTis samefos sakiTxis xelaxla ganxilvis gadawyvetileba

miiRo. 1801 wlis 11 aprils ruseTis imperiis saxelmwifo sabWom mxari

dauWira qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan SeerTebas. saxelmwifo sabWos

mosazreba emyareboda Semdegs: 1) qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is

gardacvalebis Semdeg samefo ojaxis wevrebs Soris dawyebuli

37

uTanxmoeba isedac sust samefos daRupviT emuqreboda; 2) ruseTis

imperiam ukve sajarod daadastura qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba,

amitomac imperiis prestiJis dacva aucilebels xdida qarTl-kaxeTis

SeerTebas ruseTTan; 3) qarTl-kaxeTis samefos SeerTeba uzrunveyofda

ruseTis imperiis sazRvrebis dacvas da aRkveTda kavkasiis mTielTa

TviTnebobas.

amasTan erTad, saxelmwifo sabWom aucileblad CaTvala: a)

qarTl-kaxeTis samefoSi ruseTis jaris datoveba; b) qarTl-kaxeTis

droebiTi mTavrobis Seqmna; g) viTarebis adgilze gacnobis mizniT

kavkasiis xazis ufrosis, general karl knoringis qarTl-kaxeTis

samefoSi mivlineba.

1801 wlis 8 agvistos ruseTis imperiis saxelmwifo sabWom

moismina general karl knoringis moxseneba. aseve gaecvnen imperator

aleqsandre I-sadmi graf voroncovisa da graf koCubeis mier wardgenil

moxsenebebs. grafi koCubei da grafi voroncovi winaaRmdegni iyvnen

qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan SeerTebisa. miuxedavad amisa,

saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi

Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori

aleqsandre I. 1801 wlis 12 seqtembers aleqsandre I-ma xeli moawera

manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis

Taobaze. 1801 wlis 12 seqtembris manifestSi, iseve rogorc sxva

oficialur dokumentebSi, qarTl-kaxeTis samefos nacvlad ixmareboda

cnebebi `saqarTvelo~ da `saqarTvelos samefo~ ("Грузия", "царство грузинское").

1801 wlis 12 seqtembris manifestSi ruseTis imperatori

aleqsandre I acxadebda:

1) qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba da dacva xdeboda ruseTis

monarqebis movaleoba.

2) 1796 wels imperatoma ekaterine II-m qarTl-kaxeTis samefos

gadasarCenad gagzavna jari, romelmac qarTl-kaxeTi ixsna safrTxisagan,

Tumca am jaris moulodnelma ukan gawvevam gaacrua qarTvelTa imedebi.

3) ruseTis jaris gawvevis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos Tavs

daatyda mravali ubedureba: urwmunoTa Tavdasxmebi, qalaqebisa da

soflebis gaCanageba, adamianebis gataceba da bolos dapirispireba

samefo ojaxis wevrebs Soris.

4) mtrebi mzad iyvnen Tavs dasxmodnen da sabolood moespoT

qarTl-kaxeTis samefo.

5) mTel aziaSi cnobili qarTvelTa simamacec ki ver ixsnida

qveyanas daRupvisagan.

6) ruseTis jaris Semosvlam qarTl-kaxeTis samefoSi (1799 w. _ v.

g.) da omar-xanis damarcxebam ixsna qveyana ganadgurebisagan.

7) ruseTma SeZlo qarTl-kaxeTis samefos mtrebis daokeba,

Sewyda dapirispireba qveynis SigniT. aseT viTarebaSi qarTl-kaxeTma

iTxova (igulisxmeba giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ _ v. g.) qveyanaSi

38

uSualod rusuli mmarTvelobis damyareba (" ... и все вы, единодушно и торжественно воззвали власть российскую управлять вами непосредственно").

8) roca me taxtze avedi, ukve gamocemuli iyo 1801 wlis 18

ianvris manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze.

9) me msurda, gamego, Tu SeiZleboda qarTl-kaxeTis samefos

pirvandeli pirobebiT ruseTis imperiis mfarvelobaSi darCena

(igulisxmeba georgievskis traqtatis pirobebi _ v. g.). gairkva, rom

qarTl-kaxeTis samefoSi SeuZlebeli iyo rogorc saSinao, ise sagareo

usafrTxoebis uzrunvelyofa. qveyana daRupvis piras iyo da igi

aucileblad daiRupeboda, Tu mas ruseTi ar SeierTebda ("столь кратно вовлекало вас в бездну золь, на краю коей и ныне вы стоите и в которую, по всем соображениям, должны бы будете низвергнуться, если мощная рука справедливой власти от падения сего вас не удержит").

10) am viTarebam da qarTveli eris Txovnam gadagvawyvetina,

dagvecva erTmorwmune qveyana.

11) Tqveni imedebi gamarTldeba, Tqven motyuebulni ar darCebiT.

12) qarTl-kaxeTis samefos marTva Cven imitom ki ar

gadavwyviteT, rom isedac uzarmazari imperiis teritoria

gagvefarToebina, aramed imitom, rom, Cveni wmidaTawmida movaleobidan

gamomdinare, yurad viReT wamebulTa xvewna-mudara.

13) qarTl-kaxeTSi SemoRebulma mmarTvelobam qveyanaSi unda

uzrunvelyos marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi usafrTxoeba,

kanonis dacva.

14) general-leitenant karl knorings davavaleT qarTl-kaxeTis

mmarTvelobis organizeba da igi davniSneT mTavarmmarTvelis

("главноуправляющий") Tanamdebobaze. 15) aRdgeba gaCanagebuli soflebi da qalaqebi.

16) qarTl-kaxeTis yvela mcxovrebs SeunarCundeba misi wodebrivi

mdgomareoba, aRmsarebloba (religia) da piradi usafrTxoeba.

17) ufliswulebs SeunarCundebaT saufliswulo mamulebi,

mamulebidan miRebuli Semosavali yovelwliurad miecemaT fulis saxiT,

Tu isini ar daarRveven dadebul fics.

18) am manifestis aRiarebis (miRebis) niSnad qarTl-kaxeTis

mosaxleobam unda daificos TandarTuli ficis nimuSis mixedviT.

samRvdeloebam, rogorc sulierma moZRvrebma, daficebisas magaliTi unda

misces xalxs.

19) qarTl-kaxeTis mosaxleoba Seityobs keTili mmarTvelobis

fass: qveyanaSi damkvidrdeba mSvidoba, marTlmsajuleba, piradi da

qonebrivi usafrTxoeba; aRikveTeba TviTneboba; Seiqmneba pirobebi piradi,

sazogadoebrivi keTildReobisaTvis; ganviTardeba miwaTmoqmedeba, rewva,

vaWroba. kanoni yvelas erTnairad daicavs.

20) ruseTis imperatori qarTl-kaxeTis mosaxleobas aRuTqvamda,

rom rusuli mmarTvelobis SemoReba maTTvis jildo iqneboda ("Избытки и благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас наградою").

39

ase gaTela ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma fexqveS

georgievskis traqtatiT garantirebuli qarTl-kaxeTis samefo saxlis,

bagrationTa samefo dinastiis uflebebi. ase dasrulda saqarTvelo-

ruseTis mravalsaukunovani urTierTobis istoria.

wyaroebi da literatura:

1. Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Под редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866;

2. Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии. Том II, выпуск II. С 1769 по 1801 год. Под редакцией А. А. Цагарели. СПб 1902;

3. П. Бутков Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Ч. I-III СПб; 1869;

4. С. Бурнашев. Картина Грузии. Тифлис, 1896; 5. Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. С.-Петербург, 1866; 6. Н. Дубровин. Георгий XII, наследний царь Грузии и присоединение ея

к России. С.-Петербург, 1897; 7. platon ioseliani. cxovreba giorgi XIII-sa. Tbilisi, 1936; 8. vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. Tbilisi, 2008. 9. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

Tavi VIII. saqarTvelos sakiTxi ruseT-osmaleTisa da ruseT-iranis sazavo

xelSekrulebebSi (1700-1791 ww.)

XVIII saukuneSi osmaleTi, irani da ruseTi erTmaneTs daupirispirdnen samxreT kavkasiaSi gabatonebisaTvis. es dapirispireba gadaizarda omebSi. omebis dasrulebis Semdeg dadebul sazavo xelSekrulebebSi garkveuli adgili eTmoboda saqarTvelos istoriuli teritoriis gadanawilebis sakiTxs. qvemoT gTavazobT narkvevebsa da dokumentebs imis Taobaze, Tu rogor nawildeboda gavlenis sferoebad saqarTvelos teritoria 1700 wlidan 1791 wlamde.

1. ruseT-osmaleTis 1700 wlis 3 ivlisis

zavi (stambolis traqtati)

XVII saukunis damlevs ruseTma pirveli nabijebi gadadga

CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyrobis mizniT. am periodisaTvis

aRmosavleT da CrdiloeT Savi zRvispireTi osmaleTs epyra. osmaleTis

garnizonebi idga aWaris, guriis, samegrelosa da afxazeTis sanapiroze:

40

baTumSi, cixisZirSi, SekveTilSi, foTSi, anakliaSi, soxumSi, anakofiaSi

da sxv., CrdiloeT Savi zRvispireTsa da azovis pireTSi: anapaSi, azovSi,

taganrogSi, enikaleSi, qerCSi, kafaSi, sudakSi, balaklavaSi, ikermanSi,

perekopSi, oCakovSi, kinburnSi da sxv. yirimis xani osmaleTis vasali

iyo.

jer kidev petre I-is (1689-1725) mcirewlovnebis dros, 1695 wels,

ruseTis erTi armia kazakebis jarTan erTad mdinare dnepris

SesarTavisaken, xolo meore armia mdinare donis SesarTavisaken gaemarTa.

pirvelma armiam dnepris qvemo welze osmalTa mier agebuli ori cixe-

simagre aiRo da oric daangria. meore armiam azovis cixe-simagres

miaRwia, magram ver aiRo. azovis aRebisaTvis aucilebeli iyo samxedro

floti. 1696 wels ruseTis samxedro flotma zRvidan azovis blokireba

moaxdina, osmalebma cixe-simagre Caabares. amis Semdeg omi droebiT

Sewyda.

1699 wlis agvistoSi ruseTis samxedro eskadra fregat

`krepostis~ meTaurobiT qerCis sanapirosTan gamoCnda da male

stambolisaken gacura. stambolSi ruseTsa da osmaleTs Soris daiwyo

sazavo molaparakeba. sazavo xelSekrulebas xeli moaweres 1700 wlis 3

ivliss. stambolis zaviT (traqtatiT) azovis zRvis sanapiro azovis

cixe-simagriTurT ruseTs gadaeca.

ruseT-osmaleTis 1700 wlis 3 ivlisis stambolis zavi

(traqtati) saqarTvelos ar Sexebia. stambolis zavi CvenTvis sxva mxrivaa

sayuradRebo. sazavo xelSekrulebis preambulaSi petre I-is

titulaturis CamonaTvalSi igi ixsenieba, rogorc `iveriis qveynis,

qarTlisa da saqarTvelos mefeebis mbrZanebeli da xelmwife~ (повелителем

и государем Иверской земли, Карталинских и Грузинских царей) (Т. Юзефович.

Договоры России с Востоком. СПб., 1869. citirebulia meore gamocemis

mixedviT: Москва, 2005, стр. 25). cxadia, amas osmaleTi imitom daeTanxma,

rom `iveriaSi~, `qarTlsa~ da `saqarTveloSi~ sazavo xelSekrulebis

damdebi mxareebi ar gulisxmobdnen: imereTis samefos, samcxe-saaTabagos,

samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebs, sadac imxanad osmaleTis

garnizonebi idga. `iveriaSi~, `qarTlsa~ da `saqarTveloSi~ qarTlisa da

kaxeTis samefoebi igulisxmeboda, romlebic imxanad iranis gavlenis

sferod (vasalad) iTvleboda

41

danarTi

ruseT-osmaleTis 1700 wlis 3 ivlisis

stambolis sazavo xelSekrulebis preambulidan

Во имя Господа Бога Всемогущего в Троице славилго!

Понеже меж пресветлейшим и державнейшим великим государем, Божьей

милостью, царем и великим князем Петром Алексеевичем, всея Великия и Малыя и

Белая России самодержцем Московским, Киевским, Владимирским, Новгородским,

царем Казанским, царем Астраханским, царем Сибирским, государем Псковским и

великим князем Смоленским, Тверским, Югорским, Пермским, Вятским, Болгарским

и иных, государем и великим князем Новгорода Низовской земли, Черниговским,

Рязанским, Ростовским, Ярославским, Белоозерским, Удорским, Обдорским,

Кондийским и всей северной страны повелителем и государем Иверской земли,

Карталинских и Грузинских царей и Кабардинской земли, Черкасских и горских

князей и иных многих государств и земель восточных и западных, и северных

отчичем и дедичем и наследником и государем и обладателем, Его Священным

Царским Величеством, и меж Величеством принарядных салтанов превеликим и

почтеннейшим королем лепотнейшим Мекским и Мединским и защитителем святого

Иерусалима, королем и императором пространнейших провинций, поселенных в

странах европейских и азийских и на Белом, и на Черном море.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 25.

2. ruseT-iranis 1723 wlis 12 seqtembris zavi

(peterburgis traqtati)

XVIII saukunis 20-iani wlebis damdegs ruseTis imperatorma

petre I-ma aRmosavleT amierkavkasiaSi damkvidrebisaTvis brZola daiwyo.

ruseTis mokavSired gamovida qarTlis mefe vaxtang VI. ruseTisa da

qarTlis gaerTianebul samxedro Zalas aRmosavleT amierkavkasiidan is

42

gandevna namdvilad SeeZlo, magram aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis

damkvidrebas arasgziT ar Seurigdeboda osmaleTi. yovelive es kargad

icoda petre I-ma, amitomac ruseTis imperatori cdilobda aRmosavleT

amierkavkasia (kaspiispireTi) ise daekavebina, rom osmaleTTan omSi ar

Cabmuliyo.

1722 wlis agvistoSi astraxanSi ganlagebulma ruseTis armiam

kaspiispireTSi laSqroba daiwyo. vaxtang VI qarTvelTa da somexTa

laSqriT (40 aTasi kaci) ganjaSi idga. vaxtang VI kaspiispireTSi SeWril

ruseTis armias SemaxasTan unda SeerTeboda, saidanac baqosaken unda

daZruliyvnen.

1723 wlis 23 agvistos rusebma darubands miaRwies. petre I-ma

darubandi daikava da iq garnizoni Caayena, magram laSqroba aRar

gaugrZelebia. rusebi astraxanSi dabrundnen (giorgi paiWaZe. vaxtang

meeqvse. Tb., 1981, gv. 115-116).

petre I-s iranis winaaRmdegobisa ar eSinoda (am periodSi is

dedaqalaqs avRanelebi utevdnen). ruseTis imperators osmaleTis

pozicia afiqrebda. rusTa laSqrobis Sewyvetam vaxtang VI mZime

mdgomareobaSi Caagdo. 1723 wlis maisSi kaxeTis gamahmadianebulma mefem

konstantinem iranis TanadgomiT Tbilisi daikava. osmaleTis sulTanma

CaTvala, rom irani ruseTs ver gaumklavdeboda da samxreT kavkasiaSi

saomari moqmedebebi daiwyo. 1723 wlis ivnisSi osmalebma Tbilisi

daikaves, riTac dairRva iran-osmaleTis 1639 wlis 17 maisis zohabis zavi.

petre I-ma kaspiispireTSi laSqroba ganaaxla. jer kidev 1722

wlis noemberSi rusebi enzelis yures miadgnen da male reStic daikaves.

1723 wlis 28 ivliss rusebma baqo aiRes, xolo wlis bolosaTvis mdinare

mtkvris SesarTavTan mdebare saliani daikaves (giorgi paiWaZe. vaxtang

meeqvse. Tb., 1981, gv. 121-122).

1723 wlis 12 seqtembers peterburgSi ruseTsa da irans Soris

daido sazavo xelSekruleba (traqtati). peterburgis traqtatis meore

muxlis ZaliT ruseTs gadaeca: derbenti da baqo mimdebare teritoriebiT

kaspiis zRvis sanapiroze, gilianis, mazandaranisa da astrabadis

provinciebSi (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр.

192-193).

43

miuxedavad imisa, rom peterburgis traqtati isaTvis metad mZime

mdgomareobaSi daido, ruseTis imperators, petre I-s Tavi ar gamoudvia

misganve mitovebuli mokavSiris, qarTlis mefis vaxtang VI-is, dasacavad.

cxadia, petre I-s SeeZlo mieRwia is mier qarTlis mefed vaxtangis

aRiarebisaTvis, magram ruseTis imperators osmaleTis pozicia

afiqrebda. peterburgis traqtatis dadebis droisaTvis (1723 wlis

seqtemberi) Tbilissa da qarTls osmaleTi flobda. ase rom, qarTlis

mefed vaxtang VI-is aRiareba gaarTulebda ruseT-osmaleTis

urTierTobas.

peterburgis traqtatiT ruseTma arapirdapir, magram

faqtobrivad, aRiara osmaleTis mier qarTlis dapyroba.

danarTi

ruseT-iranis 1723 wlis 12 seqtembris peterburgis

sazavo xelSekrulebis meore muxli

II. А насупротив того, Его Шахово Величество уступает Его

Императорскому Величеству Всероссийскому в вечное владение города Дербент,

Баку, со всеми к ним принадлежащими и по Каспийскому морю лежащими землями

и местами, такожде и провинции Гилян, Мазондран и Астрабат; и имеют оные от

сего времени вечно в стороне Его Императорского Величества Всероссийского

остаться и в его подданстве быть, которые места и провинции Его Императорское

Величество Всероссийское для того в награду себе желает, дабы оными содержать

войско, которое Его Императорское Величество к Его Шахову Величеству против

его бунтовщиков в помочь посылает, и для того такожде на содержание оного

войска, от Его Шахова Величества денежное вспоможение не требует.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 192-193.

44

3. ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12 ivnisis

xelSekruleba (stambolis traqtati)

1722-1723 wlebSi ruseTis mier kaspiispireTis dakavebam,

gansakuTrebiT ki 1723 wlis 12 seqtembris ruseT-iranis peterburgis

sazavo xelSekrulebam (traqtatma) osmaleTis didi ukmayofileba

gamoiwvia. osmaleTisaTvis arafers ar niSnavda is, rom is Sahma ar cno

misi elCis mier peterburgSi xelmowerili sazavo xelSekruleba

(traqtati). ruseTma samxreT kavkasiaSi fexi moikida da, cxadia, kidev

metis miRwevas Seecdeboda. ruseTsa da osmaleTs Soris saqme omamde ar

misula, konfliqti diplomatiuri gziT mogvarda. 1724 wlis 12 ivniss

stambolSi xelmoweril iqna ruseT-osmaleTis xelSekruleba (traqtati).

(giorgi paiWaZe. vaxtang meeqvse. Tb, 1981, gv. 122-123; aleqsandre

fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT--TurqeTis urTierTobani XVIII

saukunis pirvel naxevarSi. Tb, 2000, gv. 87-90).

ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12 ivnisis stambolis

xelSekrulebiT (traqtatiT) osmaleTma aRiara kaspiispireTis ruseTis

xelSi gadasvla. amave dros osmaleTma uari Tqva mTeli iranis

dapyrobaze. samagierod, ruseTma aRiara qarTlisa da kaxeTis samefoebis

osmaleTis xelSi gadasvla (giorgi paiWaZe. vaxtang meeqvse. Tb., 1981, gv.

123; aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT-iran-TurqeTis

urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tb., 2000, gv. 88-90).

ruseTis imperatorma petre I-ma 1724 wlis 12 ivnisis stambolis

xelSekrulebiT ukve meored da, rac mTavaria, aSkarad gawira Tavisi

mokavSire, qarTlis mefe vaxtang VI. Tu ruseT-iranis 1723 wlis 12

seqtembris peterburgis sazavo xelSekrulebam (traqtatma) vaxtang VI-is

interesebi savsebiT ugulebelyo, ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12 ivnisis

xelSekrulebam (traqtatma) daadastura qarTlis samefos, iseve rogorc

kaxeTis samefos, osmaleTis xelSi gadasvla.

iranisa da osmaleTisagan erTdroulad devnili qarTlis mefe

vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa.

ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12 ivnisis stambolis

xelSekrulebis (traqtatis) dadebis Semdeg mTeli saqarTvelo

osmaleTis xelSi aRmoCnda.

45

danarTi

ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12

ivnisis xelSekrulebis preambula

Трактать, заключенный вь Константинополь между Российскимь

Резидентомь Неплюевымь и Великимь Визиремь Ибрагимомь Пашею, о согласии

Россiйского двора съ Турецкимъ, по доводу явившагося въ Персiи самозванца

Махмуда, на присоединение Персидскихъ провинций къ России и Турции по ихъ

прикосновенности къ границамъ того и другого Государства.

Понеже явился нький Мрвейзовь сынь, называемой Мари Махмудь,

которой нашедъ на Гуссейна Шаха Персидскаго и Испанагь, столицу Персидскую

взявь, и его Шаха Гуссейна поймавь сь дьтьми его вь Испагань сущими, вь тюрьму

посадиль: того для во время того разорения Перии, сь стороны высокой Порты

отправлены туда войска для отобрания всьхъ потребныхъ высокой Порть

порубежныхъ мьсть, какъ и взята вся Георгия, провинция области Персидской. При

семъ случаь такожь и его Величество, державной и великольпной Московский Царь

въчнымь миромь обязанной приятель высокой Порты при коньюнктурь Персидскаго

смущения городы Дербенть и Баку, вь Ширванской провинцiи лежащие, и

нькоторыя еще по берегу Каспийскаго моря лежащия мьста кь себь взяль. Между

тьмь явился вь странахь Казбина и Тавриза нький Тахмасибь, называемой, Шаха

Гуссейна сынь, сь которымь Его Царское Величество вь учрежденныхь артикулахь и

кондицияхь, вь постановленномь и договоренномь трактать изображенныхь

трактовали и постановили, что помянутые городы Дербенть и Баку вь Ширванской

провинции лежащие вь какомь состоянии ни были, да будуть подь владьниемь

Каспийскаго моря Персидскаго владьния лежащия земли провинции Гилань,

Мазандерань и Астрабать впредь да будуть подь владьниемь помянутаго Царя.

Взаимно помянутой Цать обьщался и обьявиль вспоможение помянутому Тахмасибу

чинить войсками, Государство Персидское отобравь у узюрпатора Мири Махмуда,

Его на престоль возставить, вь семь дьль склонить онь Высокую порту кь тому,

чтобы она Тахмасибову сторону держала, сь предложениемь, что будеть добрую

свою медиацию кь тому употребить, чтобь Тахмасибь уступиль Высокой Порть

надлежащия провинции вь Персии, или чрезь не диецию, или общими силами; и

46

для такой негоциации полномочнымь опредьлиль Резидента своего при высокой

Порть обрьтающагося почтеннаго вь Мессiйскомь народь Ивана Неплюева; такожь

сь общаго согласия обьихь сторонь востребовать и медиаторомь назначень

почтенной медлу вельможами Мессийскаго народа Маркизь де Бонакь, державнаго и

великольпнаго Короля Французскаго Посоль при Высокой Порть резидующий, чрезь

медиацию котораго многократныя конференцiи возьимьль сь полнопмочными

опредьленными сь стороны Высокой Порты и вь сей негоцiацiи Персидскаго дьла

между Высокою Портою и помянутымь Царскимь Величествомь постановлено, яко

вь сльдующихь пунктахь изображено:

Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. Том VII.

1723-1727. [СПб.]; 1830, стр. 303-304 (№ 4531).

4. ruseT-iranis 1729 wlis 13 Tebervlis

xelSekruleba (reStis traqtati)

ruseTi mtkiced icavda 1724 wlis 12 ivniss ruseTsa da osmaleTs

Soris stambolSi dadebuli xelSekrulebas da qarTlisa da kaxeTis

samefoebis saqmeebSi ar ereoda. petre I-is aseTi politika gagrZelda

misi gardacvalebis (1725 w.) Semdegac. swored amitom iyo, rom vaxtang VI

amaod cdilobda ruseTis daxmarebiT mieRwia imisaTvis, rom osmaleTs

xeli aeRo qarTlze (giorgi paiWaZe. vaxtang meeqvse. Tb., 1981, gv. 126-139).

iranSi areuloba grZeldeboda. avRanelTagan damarcxebuli is

Sahi mZime mdgomareobaSi imyofeboda. osmaleTma isargebla Seqmnili

mdgomareobiT da 1725 wels miitaca yazvini, ardebili da iranis sxva

qalaqebi. ruseTis imperatorma ekaterine I-ma (1725-1727) gadawyvita

avRanelebisagan damarcxebuli Sah-TamazisaTvis gilanSi ruseTis jaris

Casvla SeeTavazebina. ruseTis jars gilanSi vaxtang VI-c unda

gahyoloda. devnil mefes garkveuli imedi Caesaxa. vaxtang VI

kaspiispireTSi (reStSi) 1726 wlis 10 seqtembers Cavida. am droisaTvis

iranSi mdgomareoba kidev ufro daiZaba (giorgi paiWaZe. vaxtang meeqvse.

47

Tb., 1981, gv. 149). irani veRar umklavdeboda avRanelTa Semotevas. 1725

wels avRanelebma mir-mahmudis winamZRolobiT amowyvites sefiani Sahebis

mTeli mamrobiTi sqesis STamomavloba (Sah-Tamazi gadarCa). imave 1725

wels Tavisi araadamianuri sisastikiT cnobili mir-mahmudi misive

axloblebma mokles da iranis Sahad moklulis biZaSvili eSrefi

gamoacxades. 1726 wels eSrefma osmalTa winaaRmdeg gailaSqra da

daamarcxa isini. 1727 wlis seqtemberSi iranis Sahad gamocxadebul

eSrefsa da osmaleTis sulTans Soris daido xelSekruleba. eSrefma

sulTans dauTmo osmalebis mier ukve dakavebuli qalaqebi da cixeebSi

azerbaijanSi, qurTistansa da xuzistanSi. samagierod, sulTanma eSrefi

cno danarCeni iranis Sahad. osmaleTis sulTanTan dadebulma

xelSekrulebam garkveulwilad ganamtkica eSrefis mdgomareoba. iranis

axalma Sahma gadawyvita rusebis gandevna gilanidan da kaspiispireTis

sxva provinciebidan. eSrefis jari rusebTan brZolaSi ramdenjerme

damarcxda. iranis Sahi iZulebuli gaxda ruseTTan sazavo xelSekruleba

daedo. ruseT-is sazavo xelSekrulebas (traqtats) xeli moewera qalaq

reStSi 1729 wlis 13 Tebervals (aleqsandre fircxalaiSvili.

saqarTvelo-ruseT-iran-TurqeTis urTierTobani XVIII saukunis pirvel

naxevarSi. Tb., 2000, gv. 135-136).

ruseT-iranis 1729 wlis 13 Tebervlis reStis sazavo

xelSekrulebis (traqtatis) mesame muxlis ZaliT ruseTma irans daubruna

mazandaranisa da astrabadis provinciebi. kaspiispireTSi ruseTis mier

dapyrobili is danarCeni teritoria kvlav ruseTs darCa (Т. Юзефович.

Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 196-197.)

ruseTis saimperatoro kars arc ruseT-iranis 1729 wlis 13

Tebervlis reStis sazavo xelSekrulebis (traqtatis) dadebis dros

gauTvaliswinebia vaxtang VI-is interesebi. ruseTi irans qarTlis samefo

taxtze vaxtang VI-is kanonieri uflebis aRdgenas ver sTxovda, radgan

qarTli imxanad kvlav osmalebs ekavaT, xolo osmaleTTan 1724 wlis 12

ivniss stambolSi dadebuli xelSekruleba ruseTs qarTlis (iseve,

rogorc kaxeTis) saqmeebSi Carevas ukrZalavda.

ruseT-is 1729 wlis 13 Tebervlis reStis sazavo xelSekrulebiT

(traqtatiT) ruseTma ukve mesamed (pirvelad _ 1723 wels, meored _ 1724

wels) aRiara osmaleTis ufleba qarTlisa da kaxeTis samefoebze.

48

danarTi

ruseT-iranis 1729 wlis 13 Tebervlis reStis

sazavo xelSekrulebis mesame muxli

3. Обеих сторон между провинциями, землями, городами, со всеми к ним

прежними принадлежностями разграничение имеет быть по сему, за Дербентом от

моря внутрь земли, и оттуда до реки Куры, и до устья реки Аракса по учиненными

там с Портой границам, а от реки Куры и до устья реки Аракса все прилученные

к империи Российской поморские провинции без перерыву и покрывающие и

сообшенные с прочими приморскими провинциями по горам, и Мусульманская, и

Шафтейская, и Кутумская провинции, и весь Даримарс прежними своими

провинциальными границами оных обеих сторон владений да разделяют и охраняют

без всякого спора и прекословие не нарушимо, а от окончания помянутых

провинций прошел Шафт от границ оных до большей дороги, лежащей из Гиляна к

Казбину, между Кутума и Зейтунрутбара до урочиша Нуглебар, где имеется

Рагдархана, и оная Рагдархана остаться имеет в стороне империи Российской, а от

Нуглебара и от Рагдархана чрез реку Себдуру по горам идучи прямо не вдаваясь

ни в которую сторону в Далимайском махале при горе Маклаш на урочише Сардаб,

а от Сардаба прямо же по горам не вдаваясь ни в которую сторону на горах, на

урочище где Сомамского и Эшкуарского и Темижанского магалов границы

сообщились. Оное урочише за граничный знак да будет, а от помянутого

троеграничного урочища чрез Эшкуарский махал до Теникабунской границы прямо

линия да будет, и будет новыми помянутыми границами идучи от Нуглебар и от

раглархана до Сардаба, а от Сардаба до помянутого троеграничного урочиша и до

Теникабунской границы, где прилучится разрезанными быть каким махалом, или

булукам, или деревням, или землям, или лесам, и сколько в которой стороне из

оных останется, оные да будут вечно в тех сторонах, сколько в которую сторону

остаться имеет, а от урочища, где от помянутого треограничного места к

Теникабунской границе прямая новая граница дойдет, а от оного места идучи

Теникабунской провинции границей до самого моря обеих сторон имеет быть

разделение, и помянутым из-за Дербени следуючи до устья реки Аракса по

49

учиненным тамо границам в своей силе да будет, а от устья реки Аракса до

Кутумской провинции всех вышеупоминаемых провинций и мест по прежним

провинциальным границам, а в Кутумской провинции на вышеупомянутой большой

дороге из Гиляна в Казбин лежащей, меж Кутума и Зейтунрутбара до помянутого

урочища Нуглебар и до Рагдархана, а от Нуглебара и от Рагдархана до урочища

Сардаб, а от Сардаба до помянутого троеграничного места, а от троеграничного

урочища до Теникабунской на горах границы, где новая граница придет, а от того

места по Теникабунской границе до моря. Левая сторона к морю со всеми

вышепомянутыми провинциями и к ним со всякими принадлежностями под высокой

державой Его Императорского Величества Всероссийского, к империи Российской в

вечном владении да будет, а правая сторона внутрь земли от заступленных мест

многосчастливым в Персии Исфаханом и многими землями обладателем ко

исфаханскому обладанию да останутся, и с стороны многосчастливого Исфаханом и

многими землями обладателя люди до совершенной ратификации сего

благословенного союзного мира, ни под каким образом вступать, и до помянутых

мест никако, и ниже письмами касаться да не имеют.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 196-197.

5. iran-osmaleTis 1731 wlis hamadanis sazavo

xelSekruleba (hamadanis zavi)

iranSi avRanelTa batonoba myari ar aRmoCnda. mazandaranSi

gaqceuli Sah-Tamazi avRanelebTan sabrZolvelad emzadeboda. Sah-Tamazis

garemocvaSi gamoirCeoda Tavisi simamaciT ganTqmuli nadiri. 1729 wlis

13 noembers Sah-Tamazma da nadirma ispaanTan sastikad daamarcxes eSrefi.

1730 wlisaTvis nadirma avRanelebi iranidan gandevna da iranis

faqtobrivi mmarTveli gaxda. 1731 wels, nadiris avRaneTSi yofnis

periodSi, osmalebma Sah-Tamazis laSqari sastikad daamarcxes. imave 1731

wels hamadanSi xelmowerili iqna iran-osmaleTis sazavo xelSekruleba

(aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT--iran-TurqeTis

50

urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tb., 2000, gv. 140; daviT

kacitaZe. irani III-XVIII ss. Tb., 2001, gv. 421).

iran-osmaleTis 1731 wlis sazavo xelSekrulebis (hamadanis

zavis) mixedviT sazRvarma iransa da osmaleTs Soris mdinare araqsze

gadainacvla. qarTlisa da kaxeTis samefoebi danarCen saqarTvelosTan

erTad osmaleTs ergo.

amrigad, 1731 wlis hamadanis zaviT iranma aRiara aRmosavleT

saqarTvelos (qarTl-kaxeTis) gadasvla osmaleTis xelSi.

6. ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis

xelSekruleba (reStis traqtati)

Sah-Tamazi Tavs ver arTmevda Si Seqmnil mZime viTarebas. 1732

wlis 21 ianvars reStSi xelmoweril iqna ruseT-iranis xelSekruleba

(reStis traqtati) (aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT-iran-

TurqeTis urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tb., 2000, gv.

146).

ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis xelSekrulebis

(traqtatis) meore muxlis ZaliT xelSekrulebis dadebis Semdeg ruseTs

unda daecala da isaTvis gadaeca gilanisa da astrabadis provinciebi.

imave muxlSi aRniSnuli iyo, rom ruseTi pirobas debda `mtkvrispira

provinciebs~ (Куру-реку провинции”) ar SeierTebda da daubrunebda irans,

rogorc ki Sahi Tavis teritoriidan gandevnida mters da qveyanaSi

mSvidoba damyardeboda. am SemTxvevaSi saqme exeboda baqosa da darubands

(Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 200-202.)

ruseT-is 1732 wlis 21 ianvris reStis xelSekrulebis

(traqtatis) merve muxli exeba saqarTvelos. iranis Sahi vaxtang VI-s

hpirdeboda qarTlis samefo taxtze dabrunebas, rogorc ki qarTlze is

proteqtorati aRdgeboda ( Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М.,

2005, стр. 206.)

51

danarTi I

ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis

xelSekrulebis meore muxli

2. Обещается силой сего договора, по указу Ее Императорского

Величества Всероссийской, что Ее Императорское Величество, показуя к Его

Шахову Величеству безприкладный знак своей высокой приязни, уступает прежние

от антецессоров своих блаженной памяти всероссийских императоров, по трактатам

и по праву оружия, за понесенные воинские многие ождивениа, имеющие претензии

на провинции персидские с единого великодушия своего, невзирая на толь многие

миллионы, на воинские иждивения употребленных своих денег, и а урон войск

своих, от начала вступления в Персию понесенный; и обещает очистить и отдать от

Его Шахова Величества с полной мочью определенному помянутому почтеннейшему

и высокостепенному господину послу, провинцию Лагеджанскую с

принадлежностями и весь Ранапух, по ту сторону Сепидруд-реки, в месяц от

заключения и разменения сего трактата считая, не ожидая ратификации. Гилянскую

же и Астрабатскую и прочие от Астрабата даже по Куру-реку провинции, по

заключении сего трактата, и по полученной Шахова Величества на одной

ратификации, или подтверждения в 5 мсяцев в таком, в каком оные провинции и

места ныне в цветущем состоянии обретаются и подпротекцией войск Ее

Императорпского Величества приведены, а доходы провинций Кутума и Шефта в

месяц; прочих же провинций, по Куру-реку, доходы по заключении сего трактата и

полученной Шахова Величества ратификации в три месяца, от людей

Императорского Величества сбираны и в казну Шахова Величества отдаваны быть

имеют, кому оные принимать повелено будет по вышеписанный пятимесячный срок.

О прочих же провинциях и местах персидских от реки Куры, которые во владении

Ее Императорского Величества обретаются, объявляются именем и по указу Ее

Императорского Величества, что Ее Величество и оных к своему государству

присовокупить не соизволяет, но обешает их тако ж возвратить во владение Его

Шахова Величества сколь скоро в том безопасность усмотрится, а именно: когда

Шахово Величество неприятелей своих, которые ныне имеются, из своих наследных

провинций выгонит, и в спокойное владение государство свое приведет; что ни с

какого иного намерения со стороны Ее Императорского Величества чинится, кроме

доброжелательства к стороне Шахова Величества престерегая, дабы по выступлении

52

скором Ее Императорского Величества войск из оных провинций и мест тамо в

близости пребывающие горские непостоянные народы, соединясь паки с

противляющимися Его Шахова Величества подданными вновь возмущение не

учинили, и те от них, уже прежде хищением своим истощенные места, которые

ныне под протекйией Ее Императорского Величества войск отдохнули, и жителями

поумножились, паки не вступили, и с прочими противниками Его Шахова

Величества не соединились, и тем бы паки возмущение в Персии не возобновили; а

сколь скоро Его Шахово Величество в спокойную власть своего государства себя

приведет, то Ее Императорское Величество из прочих всех Персидского

государства мест войска свои вывесть, и оные определенными для принятия от Его

Шахова Величества без всякого удержания вручить повелит; но притом Ее

Императорское Величеств, накрепко уговаривает, дабы те, от Ее императорского

Величества российским оружием завоеванные, и Его Шахову Величеству

возвращаемые провинции ни под каким образом в другие державы отдалы не были,

которое великодушное Ее Императорское Величество объявление Его Шахово

Величества видя, в том самом истинную к себе приязнь приемлет с благодарением

и обещает взаимно всякими удобовозможными показаниями приязни своей к

стороне Ее Императорского Величества воздавать.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 200-202.

danarTi II

ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis

xelSekrulebis merve muxli

8. Понеже обще верный Ее императорского Величества и Шахова

Величества, Его Высочество царь Вахтанг Грузинский лишен своего владения,

которому обешает Шахово Величество, что когда Грузия будет по-прежнему при

Персии в Протекции Шахова Величества: тогда высокопомянутому в характере

царском, по-прежнему обыкновению, в Грузии владение и правление иметь да

определится.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 206.

53

7. ruseT-iranis 1735 wlis 10 martis ganjis

xelSekruleba (ganjis traqtati)

1732 wlis agvistoSi nadirma Sah-Tamazi taxtidan gadaayena da

iranis Sahad misi rva Tvis vaJi abasi gamoacxada. nadiri mcirewlovani

Sahis regenti gaxda. 1732 wlis damlevs nadiri osmalTa winaaRmdeg

daiZra, aiRo hamadani da qermanSahTan gaanadgura osmaleTis armia,

gaJlita 40 aTasi kaci, tyved waiyvana 20 aTasi. iranis jarebma alya

Semoartyes baRdads. 1733 wlis dekemberSi nadirsa da osmalo faSas

ahmeds Soris daido zavi. zavis pirobiT irans ubrundeboda

osmaleTisagan mitacebuli yvela teritoria, maT Soris qarTli da

kaxeTi. osmaleTis sulTanma zavis pirobebi ar cno da omi ganaxlda.

male omma samxreT kavkasiaSic gadmoinacvla.

1734 wlis zafxulSi nadirma Semaxa aiRo da ruseTis imperators

ana ivane asuls dapirebisamebr darubandisa da baqos dabruneba

mosTxova. osmaleTi qarTlis, kaxeTis, aseve ganjisa da erevnis cixe-

simagreebis SenarCunebas cdilobda.

ruseTma, romelic dainteresebuli iyo Tan kavSiriT,

nebayoflobiT Tqva uari mdinare mtkvris samxreTiT mdebare ul

provinciebze. ruseTsa da irans Soris molaparakeba mimdinareobda

ganjaSi. xelSekrulebas xeli moewera 1735 wlis 10 marts (aleqsandre

fircxalaSvili. saqarTvelo-ruseT-iran-TurqeTis urTierTobani XVIII

saukunis pirvel naxevarSi. Tb., 2000, gv. 144-145; giorgi paiWaZe. vaxtang

meeqvse. Tb., 1981, gv. 172-173).

ruseT-iranis 1735 wlis 10 martis ganjis xelSekrulebis

pirveli muxli adasturebda ruseT-is 1732 wlis 21 ianvris reStis

xelSekrulebis pirobebs, romlis ZaliTac ruseTma irans daubruna

gilani, mazandarani da astrabadi. ganjis xelSekrulebis (traqtatis)

pirveli muxlebiT ki ruseTi irans darubandsa da baqos ubrunebda (Т.

Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 208-209.)

54

ruseT-is 1735 wlis 10 martis ganjis xelSekrulebis meoTxe

muxlSi aRniSnuli iyo, rom ganjis xelSekruleba `anaxlebda~ da

`adasturebda~ ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis xelSekrulebis

pirobebs (сим трактатом вечного союза, возобновить и подтвердить) (Т.

Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 210). es ki imas

niSnavda, rom ZalaSi rCeboda ruseT-iranis 1732 wlis 21 ianvris reStis

xelSekrulebis merve muxli, romlis ZaliTac is Sahi vaxtang VI-s

qarTlis taxtze dabrunebas aRuTqvamda.

ruseT-iranis 1735 wlis 10 martis ganjis xelSekrulebis

(traqtatis) pirveli muxli irans avaldebulebda derbentSi arsebuli

qarTuli eklesiis dacvas da iq RvTismsaxurebis gagrZelebis

uzrunvelyofas (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 209.)

danarTi I

ruseT-iranis 1735 wlis 10 martis ganjis

xelSekrulebis pirveli muxli

1. За такое многое одолжение и дружбу, что учинено от стороны

Российской империи, Иранское государство обешается, вечно с Российской империей

пребыть в союзной дружбе, и крепко содержать российских приятелей за приятелей,

а неприятелей российских за неприятелей иметь, и кто против сих двух Высоких

Дворов войну начнет: то оба Высоких Двора против того неприятеля войну начать,

и во всех случаях друг другу помогать должны. Города Баку и Дербент, никаким

образом и ни под каким видом, в руки других держав, а паче обших неприятелей,

не отдавать но всячески иметь старание, дабы оные в державе Иранского

государства содержать. А которые обыватели вышепомянутых городов, будучи в

подданстве, какие службы Ее Императорскому Величеству Всероссийскому и

Российской империи, по верности своей отправляли оным никакого за то истязания

не показать, и то им в неверность Иранскому государству не причитать.

Имеющийся в Дербенте грузинский монастырь христианского закона, оный да

пребудет во всем нерушим, и в нем, по обычаю и вере христианской, отправление

службы позволяется, никакого помешательства ни от кого не будет, ниже

55

служителям в оном, которых, как духовного, так и светского чина, не более шести

человек быть имеет, никто никакого озлобления учинить да не дерзает.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 208-209.

danarTi II

ruseT-iranis 1735 wlis 10 martis

ganjis xelSekrulebis meoTxe muxli

IV. Напред сего в Ряще, между обоими дворами заключенный (21 января

1732 года) трактат, кроме тех артикулов, что уже пред сим в действо произведены,

власно, акибы в сей артикул от слова до слова был внесен, сим трактатом вечного

союза, возобновить и подтвердить, который нерушимо навеки храним и содержан

быть имеет.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 210.

8. ruseT-osmaleTis 1739 wlis 18 seqtembris

sazavo xelSekruleba (belgradis traqtati)

ruseT-osmaleTis 1724 wlis 12 ivnisis stambolis sazavo

xelSekruleba (traqtati) 1735 wlamde ar darRveula. 1735 wels ruseTsa

da osmaleTs Soris omi daiwyo, romelic 1739 wlamde gagrZelda. omis

formaluri mizezi gaxda yirimis xanis Tavdasxmebi ruseTis samxreT

provinciebze. omis namdvili mizezi CrdiloT kavkasiasa da CrdiloeT

Savi zRvispireTSi ruseTisa da osmaleTis dapirispireba iyo.

1736 wels ruseTis armiam daikava yirimis saxanos dedaqalaqi

baxCisarai da azovis cixe-simagre, 1737 wels _ mdinare dnepris

SesarTavSi mdebare oCakovis cixe-simagre. 1739 wels rusebma stavuCanTan

(md. dnestrze) osmaleTisa da yirimis saxanos gaerTianebuli laSqari

sastikad daamarcxes. 1739 wlis 18 seqtembers ruseTsa da osmaleTs

Soris belgradSi xelmoweril iqna sazavo xelSekruleba (traqtati).

56

osmaleTma ruseTs dauTmo azovi, oRond samxedro-safortifikacio

nagebobebis mSeneblobis uflebis gareSe.

belgradis sazavo xelSekrulebis ZaliT, damarcxebis

miuxedavad, osmaleTma SeinarCuna yvela simagre Crdilo da aRmosavleT

SavizRvispireTSi. (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр.

38-46).

amrigad, osmaleTs darCa mis mier adre dakavebuli simagreebi

afxazeTSi, samegrelosa da guriaSi.

9. ruseT-osmaleTis 1774 wlis 10 ivlisis sazavo

xelSekruleba (quCuk-kainarjis traqtati)

azovispireTisa da CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba

ruseTis imperiis sagareo politikis erT-erT umTavres mimarTulebad

rCeboda. 1768 wels ruseTsa da osmaleTs Soris morigi omi daiwyo,

romelic 1774 wlamde gagrZelda. 1769 wels aqtiuri sabrZolo

moqmedebebi daiwyo moldovisa da valaxeTis teritoriaze, aseve azovis

zRvis sanapiro raionebSi. 1770 wels ruseTis armiam mdinare largasTan

da mdinare kagulTan (mdinare prutis Senakadebi) daamarcxa osmaleTis

armia da mdinare dunais miadga. 1770 welsve ruseTis samxedro flotma

xmelTaSua zRvaSi, Cesmenis yureSi (mcire aziis sanapiro), gaanadgura

osmaleTis samxedro eskadra. 1771 wels rusebma yirimis saxanos

teritoria daikaves.

osmaleTTan omSi ruseTis saimperatoro karma qristiani

xalxebis gamoyeneba gadawyvita. 1769 wels imereTisa da qarTl-kaxeTis

samefoebma ruseTTan samxedro-politikuri kavSiri Sekres. 1769 wels

ruseTis armiis saeqspedicio korpusi general gotlib-kurt-henrix

totlebenis meTaurobiT saqarTveloSi Semovida. 1770 wlis aprilSi

qarTl-kaxeTisa da ruseTis gaerTianebuli samxedro Zala osmaleTis

winaaRmdeg sabrZolvelad daiZra. qarTvelebsa da rusebs mtkvris xeobiT

axalcixis mimarTulebiT unda SeetiaT. 1770 wlis aprilSi generalma g.

totlebenma awyuris cixis alyis dros erekle II moRalaturad miatova

da ukan gamobrunda. marTalia, 1770 wlis 20 aprils aspinZasTan

57

gamarTul brZolaSi qarTl-kaxeTis laSqarma erekle II-is sardlobiT

osmalTa da lekTa gaerTianebuli laSqari sastikad daamarcxa, magram

qarTvelTa da rusTa laSqroba osmaleTis winaaRmdeg CaiSala. awyuris

cixesTan brZolis mitovebis Semdeg generali g. totlebeni Tavisi

razmiT imereTis samefoSi gadavida. general g. totelebenis Ralati

ruseTis saimperatoro karis Sorsgamiznuli gegmis erTi detali iyo.

solomon I-ma isargebla imiT, rom erekle II-m aspinZis brZolaSi

axalcixis faSis ZiriTadi Zalebi gaanadgura da osmalebs Seutia. 1770

wels imereTis mefem osmalebs cucxvaTisa da Sorapnis cixeebi

daatovebina. amis Semdeg solomon I-ma quTaisis cixeSi gamagrebul

osmalebs Seutia, Tumca cixis aReba erTbaSad ver moaxerxa. 1770 wlis 2

ivliss solomon II-m da generalma g. totlebenma baRdadis cixes

Semoartyes alya, male osmalTa garnizoni danebda. 6 agvistos RamiT, g.

totlebenis aSkara TanadgomiT, osmalTa garnizoni SeumCnevlad gaipara

quTaisis cixidan. 1770 wlis 3 oqtombers g. totlebenma foTis cixes

Semoartya alya, magram ver aiRo. g. tetlebens male imereTis mefesTanac

gaufuWda urTierToba. 1771 wlis maisSi imereTSi rusTa saeqspedicio

korpusis axali meTauri generali a. suxotini Cavida. foTi verc a.

suxotinma aiRo da 1771 wlis oqtomberSi cixe-simagres alya moxsna. 1772

wlis ivnisSi ruseTis saeqspedicio korpusma saqarTvelos sazRvrebi

datova.

1774 wels ruseT-osmaleTis omi dasrulda. omis

dasasrulisaTvis osmalebi gandevnilni iyvnen imereTis Semdegi

cixeebidan: quTaisidan, cucxvaTidan, Sorapnidan da baRdadidan.

ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omi damTavrda sazavo

xelSekrulebiT (traqtatiT), romelic xelmoweril iqna 1774 wlis 10

ivliss sofel quCuk-kainarjSi (md. dunais marjvena sanapiro).

ruseT-osmaleTis 1774 wlis 10 ivlisis quCuk-kainarjis sazavo

xelSekrulebis (traqtatis) ZaliT ruseTma miiRo Sav zRvaze gasasvleli

_ Savi zRvispireTis stepis zona (novorosia). quCuk-kainarjis sazavo

xelSekrulebis ocdamesame muxli exeboda saqarTvelos, kerZod,

dasavleT saqarTvelos. sazavo xelSekrulebis ocdamesame muxli Zalze

mniSvnelovania, amitom mas mTlianad movitanT:

58

`saqarTvelosa da samegreloSi mdebare cixeebi: baRdadi,

quTaisi da Sorapani, romlebic ruseTis iaraRiT arian mopovebulni,

ruseTisagan imaT kuTvnilad iqneba aRiarebuli, visac isini ZvelTaganve

ekuTvnodnen; Tu es qalaqebi namdvilad ZvelTaganve, an didi xania,

brwyinvale portas eqvemdebarebodnen, mis sakuTrebad iqnebian cnobilni;

am traqtatis gacvlis Semdeg, daTqmul dros, ruseTis jarebi gamovlen

dasaxelebuli provinciebidan _ saqarTvelodan, samegrelodan.

brwyinvale porta, Tavis mxriv, traqtatis pirveli artikulis

Sesabamisad valdebulebas iRebs yvela imaTi sruli amnistia

gamoacxados, romlebmac mas omis mimdinareobis dros am mxareSi raime

Seuracxyofa miayenes. brwyinvale porta sazeimod da samudamod ambobs

uars xarkad Wabukebisa da qaliSvilebis moTxovnasa da yovelgvar sxva

gadasaxadze: porta valdebulebas kisrulobs arc erTi maTgani ar

CaTvalos Tavis qveSevrdomad, imaT garda, romlebic mas ZvelTaganve

ekuTvnodnen: qarTvelebisa da megrelebis mflobelobaSi myof yvela

cixes da gamagrebul adgilebs datovebs maT gamgeblobasa da dacvaSi;

aseve araviTari saxiT ar Seaviwrovebs qarTvelTa sarwmunoebas,

monastrebsa da eklesiebs, ar SeuSlis xels Zveli eklesia-monastrebis

SekeTebas da axalTa agebas, Cildiris valma da sxva gamgeblebma Tu

oficrebma ar Seaviwrovon isini iseTi moTxovnebiT, romlebsac SeiZleba

mohyves maTi mamulebis dakargva. magram radganac dasaxelebuli xalxebi

brwyinvale portas qveSevrdomebi arian, amitom ruseTis imperia SemdegSi

maT saqmeebSi sruliad ar unda Caerios da arc Seaviwrovos isini.

amrigad, quCuk-kainarjis sazavo xelSekruleba (traqtati) iyo

ruseTis mier dadebuli pirveli saerTaSoriso xelSekruleba, romelic

saqarTvelos interesebs icavda.

danarTi

ruseT-TurqeTis 1774 wlis 10 ivlisis quCuk-kainarjis

sazavo xelSekrulebis ocdamesame muxli

Арт. 23. В части Грузии и Мингрелии находяшиеся крепости Богдадчик,

Кутаис и Шегербань, российским оружием завоеванные, будут Россией признаны

принадлежащими тем, кому они издревле принадлежали, так, что ежели подлинно

оные города издревле, или с давнего времени были под владением Блистательной

59

порты, то будут признаны ей принадлежашими: а по размене настоящего трактата в

условленное время, российские войска выдут из помянутых провинций Грузии и

Мингрелии. Блистательная же Порта со своей стороны обязывается, в

сходственность с содержанием первого артикула, дозволить совершенную амнистию

всем тем, которые в том краю, в течение настоящей войны, каким ни есть образом

ее оскорбили. Торжественно и навсегда отказывается она требовать дани отроками и

отроковицами и всякого рода других податей, обязывается не почитать между ими

никого за своих подданных кроме тех, кои издревле ей принадлежали, все замки и

укрепленные места, бывшие у грузинцев и мингрельцев во владении, оставить паки

под собственной их стражей и правлением, так как и не притестять никоим образом

веру, монастыри и церкви, и не препятствовать поправлению старых, созиданию

новых, и да не будут притесняемы какими-либо требованиями от губернатора

чилдирского и от прочих начальников и офицеров в лишению их имений. Но как

помянутые народы находятся подданными Блистательной Порты, по Российская

империя не имеет со всем впредь в оные вмешиваться, ниже притеснять их.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 56-57;

Е.И. Дружинина. Кючук-Кайнарджийский мир 1774 года (Его подготовка и

заключение). Москва,1955, стр. 356.

10. ruseT-osmaleTis 1791 wlis 29 dekembris

sazavo xelSekruleba (iasis traqtati)

ruseTis brZola CrdiloeT Savi zRvispireTsa da azovispireTSi

gabatonebisaTvis 1783 wels mniSvnelovani gamarjvebiT dasrulda yirimis

saxano ruseTis SemadgenlobaSi gadavida. osmaleTi ver egueboda yirimis

saxanos dakargvas. 1787 wels osmaleTma ruseTs yirimis saxanos

dabruneba mosTxova, razec ruseTma uari ganacxada. omi gardauvali

gaxda. 1787 wels daiwyo ruseT-osmaleTis morigi omi, romelic 1791

wlamde gagrZelda. 1787 wels kinburnTan (oCakovis maxloblad) ruseTis

armiam osmalebi sastikad daamarcxa. 1788 wels rusebma oCakovis Zlieri

cixe-simagre daikaves. 1789 wels foqSasTan (mdinare rimnikze) osmalebi

kidev ufro sastikad damarcxdnen. 1790 wels ruseTis armiam aiRo

mdinare dunais SesarTavSi mdebare izmailis cixe-simagre. ruseTis

samxedro flotma Sav zRvaze ramdenjerme daamarcxa osmaleTis floti.

damarcxebuli osmaleTi zavze daTanxmda.

60

1791 wlis 29 dekembers iasSi ruseTsa da osmaleTs Soris daido

sazavo xelSekruleba (traqtati). ruseT-osmaleTis 1791 wlis 29

dekembris iasis sazavo xelSekrulebam (traqtatma) daadastura ruseT-

osmaleTis 1774 wlis 10 ivlisis quCuk-kainarjis sazavo xelSekrulebis

(traqtatis) yvela muxli. sazavo xelSekrulebis ZaliT yirimis

naxevarkunZuli ruseTis teritoriad gamocxadda. ruseTs gadaeca Savi

zRvis sanapiro mdinareebs dnestrsa da samxreT bugs Soris (Т. Юзефович.

Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 63-64).

iasis sazavo xelSekruleba saqarTvelosac Seexo. osmaleTma

cno 1783 wlis georgievskis traqtati anu qarTl-kaxeTis samefos Sesvla

ruseTis mfarvelobaSi. sazavo xelSekrulebis mexuTe muxlis ZaliT

osmaleTis sulTani valdebulebas iRebda, rom axalcixis faSa Tavs

aRar daesxmoda qarTl-kaxeTis mefis (sazavo xelSekrulebis teqstSi:

царем Карталинских _ v.g.) samflobeloebs (Т. Юзефович. Договоры России с

Востоком. М., 2005, стр. 65). dasavleT saqarTvelos (imereTis samefos,

samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebis) mimarT ZalaSi darCa

1774 wlis 10 ivlisis quCuk-kainarjis sazavo xelSekrulebis (traqtatis)

pirobebi.

danarTi

ruseT-osmaleTis 1791 wlis 29 dekembris iasis

sazavo xelSekrulebis mexuTe muxli

Ст. V. В доказательство между обеими Договоривающимися Империями

искренности и дружбы, которые, не довольствуясь единым нине восстановлением

мира и доброго согласия между ими, ишут и на будушие временя утвердить оный

прочным образом, отврашая со всевозможным радением все причины, могушие

подать повод к спорам и отсуде, Блистательная Порта обешает подтвердить вновь

издаваемым фирманом данный прежде, чтоб ахалцихский губернатор, пограничные

начальники и прочие отныне впредь ни тайно, ни явно, ни под каким видом не

оскорбляли и не беспокоили земель и жителей владеемых царем Карталинским, о

61

чем и отправить к помянутому ахалцыхскому губернатору, к пограничным

начальникам и к прочим со строжайшим прешением и подтверждением указы.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 65.

sarCevi:

winasityva-------------------------------------------------------------------------------------------------------- Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri da politikuri urTierTobebis dasawyisi ----------------------------------------------------------------------------- Tavi II. saqarTvelo-ruseTis samxedro-politikuri urTierTobis dasawyisi. -------------------------------------------------------------------------------------------------------- Tavi III. prorusuli orientaciidan proiranuli orientaciisaken ------ Tavi IV. proiranuli orientaciidan prorusuli orientaciisaken ------ Tavi V. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda ---------------------------------- Tavi VI. georgeevskis traqtati ------------------------------------------------------------------- Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba -------------------------------------------------- Tavi VIII. saqarTvelos sakiTxi ruseT-osmaleTisa da ruseT-iranis sazavo xelSekrulebebSi (1700-1791 ww.) -------------------------------------------------------