sangamyug purushottam a5 book - bkdrluhar.com. books/02. spark books/01... · 3 Òemleejevee...

1

heg©<eesllecemebiece³egie

3

ÒemleeJevee

’mebiece³egie keÀer ceefncee ceneve, peneB Deeles efMeJe YeieJeeve“~’%eeve jlve pees DeYeer legce uesles nes, Jen efHeÀj me®®es nerjs-peJeenj yeve peeles nQ~ 9 jlve keÀer ceeueekeÀesF& nerjs-peJeenjeW keÀer veneR nw~ Fve jlveeW keÀer ner ceeuee nw~ ceveg<³e ueesie efHeÀj ³en jlve mecePeDebietef"³eeb henve uesles DeefJeveeMeer yeehe kesÀ meeLe DeefJeveeMeer Òeerefle efveYeeves Jeeues ye®®eeW Òeefle mebiece³egiekeÀer nj Ieæ[er peerJeve ceW veJeervelee ueeves Jeeueer nw~... meejs keÀuhe keÀer ceewpeW Fme peerJeve ceW DevegYeJekeÀjles nes~... hetp³eheve keÀer ceewpe Deewj jep³e keÀjves keÀer ceewpe, oesveeW keÀer vee@uespe DeYeer nw, FmeefueSDeYeer ceewpe nw~“ De.yeeheoeoe 31.12.90

heg©<eesÊece mebiece³egie Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ve³es ®e¬eÀ keÀe Deeefo Yeer nw lees hegjeves ®e¬eÀ keÀeDevle Yeer nw~ mebiece³egie keÀuhe-Je=#e keÀer peæ[ Yeer nw lees HetÀue-HeÀue Yeer nw, efpeme peæ[ Deewj HetÀue-HeÀue hej ner Je=#e keÀe DeeOeej neslee nw Deewj GmekeÀer MeesYee nesleer nw~ mebiece³egie hej ner %eeve meeiejhejceefhelee hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ, efpeme %eeve kesÀ DeeOeej hej ner DeelceeDeeW Deewj efJeée keÀer®eæ{leer keÀuee nesleer nw, meeje efJeée heeJeve yevelee nw~ mebiece³egie ner meejs keÀuhe kesÀ efueS megKe-Meeefvle-heefJe$elee keÀe yeerpe yeesves keÀe mece³e nw~

mebiece³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle³eeb nQ, efpemekesÀ keÀejCe ner keÀuhe kesÀ mebiece³egie keÀes heg©<eesÊecemebiece³egie keÀne peelee nw~ peye mebiece³egie keÀer Fve efJeMes<e Òeeefhle³eeW kesÀ cenlJe keÀe %eeve nesiee, GvekeÀeDevegYeJe nesiee, leye ner GvekesÀ Òeefle nceeje DeekeÀ<e&Ce yeæ{siee Deewj GvekeÀe ueeYe G"eves kesÀ efueSnceeje heg©<eeLe& nesiee, efpememes nceeje Jele&ceeve peerJeve hejce megKece³e DevegYeJe nesiee Deewj YeefJe<³emegKece³e peerJeve kesÀ efueS heg©<eeLe& menpe nesiee~ Gmemes nceejs peerJeve ceW cenevelee Dee³esieer Deewj nceceneve yeve pee³eWies~ FmeefueS Fme mebiece³egie kesÀ cenlJe Deewj GmekeÀer Òeeefhle³eeW Deeefo keÀes peeveveeDeefle DeeJeM³ekeÀ nw~

³en efJe®eejCeer³e nw efkeÀ efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer (Eternaal) mel³e nQ, Jes meoener mel³e nQ~ GveceW osMe-keÀeue-J³eefkeÌle kesÀ keÀejCe keÀesF& Devlej veneR nes mekeÀlee nw~ Jes meYeer keÀesmeJe&ceev³e nesles Deewj SkeÀcele mes mJeerkeÀe³e& nesles nQ Deewj nesves Yeer ®eeefnS~ FmeceW Deelcee, hejceelcee,efJeée-veeìkeÀ kesÀ DeefJeveeMeer efve³ece Deewj efme×evle cegK³e nQ~

pees mJesef®íkeÀ efJe<e³e nQ, GvekesÀ efJe<e³e ceW Jew®eeefjkeÀ efYevvelee DeJeM³ecYeeJeer nw keÌ³eeWefkeÀ ³esefJeée-veeìkeÀ efJeefJeOeleehetCe& nw~ GveceW SkeÀ-oes kesÀ efJe®eejeW keÀes mecceeve oskeÀj ³eLeeLe& mel³e keÀe

4

efveCe&³e keÀjvee ner ³eLeeLe& nw~ GveceW osMe-keÀeue-heefjefmLeefle³eeW kesÀ DeeOeej hej efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀDeheves ner efJe®eejeW ceW efYevvelee nes mekeÀleer nw, Jes heefjJele&ve nes mekeÀles nQ, FmeefueS GvekeÀer keÀesF& efveef½ele(Hard Fast) meercee-jsKee veneR nes mekeÀleer nw~ FveceW OeejCee³eW Deewj mesJee kesÀ #es$e efJeMes<e nQ~yeeyee ves Yeer keÀF& efJe<e³eeW hej osMe-keÀeue-heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej Deueie-Deueie yeeleW keÀner nQ~

’Fme mece³e legcnejer meye ceveeskeÀecevee³eW hetjer nesleer nQ~ ... Fme mece³e legcnejs ceW leekeÀle nw, efpememeslegce meyekeÀer ceveeskeÀecevee³eW hetjer keÀj mekeÀleer nes~“ mee.yeeyee 25.10.03 efjJee.

5

efJe<e³e met®eer

He´Lece DeO³ee³e (Ist Chapterheg©<eesÊece mebiece³egieheefjYee<eeheg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³eefJeefYevve ÒekeÀej kesÀ mebiece Deewj GvekeÀe cenlJekeÀeue-®e¬eÀ kesÀ efnmeeye mes mebieceheg©<eesÊece mebiece³egie keÀe cenlJe SJeb efJeMes<elee³eW heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer efJeMes<e Ieìvee³eW heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ efJeMes<e iegCe heg©<eesÊece mebiece³egie SJeb ieerlee-%eeve ³e%e heg©<eesÊece mebiece³egie efJeMes<e Òeeefhle³eeb SJeb DevegYeJe %eeve-he#e SJeb DevegYetefle he#e

%eeve-he#e1. Deelcee keÀe %eeve2. hejceelcee keÀe %eeve3. efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve4. me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve5. ef$eueeskeÀ keÀe %eeve6. keÀuhe Je=#e keÀe %eeve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀer mLeehevee keÀe %eeve~ me=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW keÀe heeì&~7. keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve8. ³eesie keÀe ³eLeeLe& %eeve9. heefJe$elee keÀe %eeve Deewj cenlJe10. Dev³e efJeefJeOe efJe<e³eeW keÀe %eeveDevegYetefle-he#e

6

efÜleer³e DeO³ee³e (IInd Chapter)he g©<ee sÊece mebiece³e gie Dee wj mele³e gie keÀe leLee GmekeÀe r Òeee fhle³ee W keÀe le gueveelcekeÀ %eeve Dee wj Deve gYeJeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Üehej-keÀefue³egie keÀe %eeve leLee GmekeÀer Òeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀ DeO³e³eve

heg©<eesÊece mebiece³egieer megKe Deewj keÀefue³egieer megKeeW ceW Devlejheg©<eesÊece mebiece³egieer, mele³egieer-$eslee³egieer Deewj Üehej-keÀefue³egieer Òeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀ DeO³e³eveheg©<eesÊece mebiece³egie keÀer KegefMe³eeB Deewj GvekeÀe DeeOeejheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heg©<eeLe&heg©<eesÊece mebiece³egie SJeb peæ[ Òeke=Àefleheg©<eesÊece mebiece³egie, efJeefOe-efJeOeeve Deewj efJeOeelee

le=leer³e DeO³ee³e (IIIrd Chapter)heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mLeehevee SJeb efJeveeMe keÀe efoJ³e keÀle&J³eheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mele³egieer jepeJebMe keÀer mLeeheveeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj meHeÀue keÀj meHeÀuelee keÀe efme×evleheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heehe-hegC³e keÀe %eeve SJeb heehe-hegC³e keÀe Keeleeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeée-keÀu³eeCe DeLee&led efJeée-Meeefvleheg©<eesÊece mebiece³egie, Þeercele Deewj efJeée-keÀu³eeCeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeefYevve Oece&, Oece&-Meeðe, Oece& keÀer ceev³elee³eWheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj YeefkeÌle ceeie& SJeb YeefkeÌle kesÀ keÀce&-keÀeC[, l³eesnej Deeefoheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Deelcee kesÀ efnmeeye-efkeÀleeyeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj DeelceeDeeW kesÀ hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeyeheg©<eesÊece mebiece³egie keÀe SsefleneefmekeÀ SJeb YeewieesefuekeÀ cenlJeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Yeejle osMeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj DenbkeÀej-nervelee, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, F&<³ee&-Ie=Cee, ogKe-DeMeeefvleheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesieheg©<eesÊece mebiece³egie hej hejceelcee Üeje efo³es ie³es mJeceeve Deewj Jejoeveheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efve½e³eyegef×

®elegLe& DeO³ee³e (IVth Chapter)ÒeÍe>>eJeueerefJeefJeOe efyevogmeejebMe

7

%eeve he#e ceWDeYeer hejceelcee mes efJeée-veeìkeÀ kesÀ efpeve ieg¿e jnm³eeW keÀe %eeve efceuelee nw, GmeceW kegÀí cegK³e-cegK³e keÀe ³eneB JeCe&ve keÀjlesnQ -1. Deelcee keÀe %eeveDeeeflcekeÀ mJeªhe SJeb Deelcee kesÀ iegCe-OeceeX keÀe %eeveceve-yegef×-mebmkeÀej Deewj Deelcee kesÀ DeefmlelJe keÀe je]peDeelcee Deewj Mejerj kesÀ DeefmlelJe SJeb oesveeW kesÀ mecyevOe keÀe %eeveDeelcee efveuexhe veneR, Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve yeveves keÀe %eeveDeelcee kesÀ ueshe-#eshe keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ hetp³e Deewj hegpeejerheve keÀe Deewj Deehener hetp³e Deewj Deehener hegpeejer heve keÀe %eeveDeelcee ªheer yewìjer ®eepe& Deewj ef[m®eepe& nesves keÀe %eeveDeelcee Deewj hejceelcee kesÀ mecyevOe keÀe %eeveDeelcee-hejceelcee kesÀ Yeso Deewj GvekeÀer meceevelee keÀe %eeveDeelcee kesÀ 84 pevceeW keÀe %eeveDeelcee kesÀ DeefJeveeMeer mebmkeÀejeW keÀe %eeveDeelcee keÀer efJeefYevve ³eesefve³eeW keÀe %eeveceveg<³eelcee ceveg<³e ³eesefve ceW ner hegvepe&vce uesleer nw, heMeg ³eesefve³eeW ceW veneR keÀe %eeveefJeefYevve ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX Deewj GvekesÀ megKe-ogKe keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ eEueie heefjJele&ve keÀe %eeveDeelcee kesÀ Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve keÀe JeeleeJejCe hej leLee JeeleeJejCe keÀe Deelcee keÀer efmLeefle hej ÒeYeeJe keÀe %eeveDeeO³eeeflcekeÀ %eeve, ceveesefJe%eeve Deewj oesveeW kesÀ Yeso keÀe %eeveDeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj oeMe&efvekeÀ %eeve keÀe %eeveDeelcee keÀer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe %eeveDeelcee kesÀ Òeke=Àefle Deewj DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Deewj keÀuheevle ceW hetje keÀjkesÀ Jeeheme Iej peeves keÀe %eeveHeÀefjMlee DeelceeDeeW Deewj ÒesleelceeDeeW keÀe %eeve leLee oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW Devlej keÀe %eeveosn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe %eeveF&efJeue meesume SJeb GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe %eeveDeelcee kesÀ hejceOeece mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe %eeveDeelcee kesÀ mele³egie Deewj keÀefue³egie ceW osn l³eeie keÀe %eeveDeelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe keÀe %eevehejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe Deewj efJe<e³eevevo kesÀ efJe<e³e ceW %eeve

2. hejceelcee keÀe %eevehejceelcee Meyo kesÀ YeeJe-DeLe& keÀe %eevehejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efhelee mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee meJe&J³eeheer veneR, SkeÀ osMeJeemeer nw DeLee&led hejceOeece keÀe Jeemeer keÀe %eeve

8

hejceelcee kesÀ meJe&%e, peeveer-peevevenej mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ v³ee³ekeÀejer Deewj meceoMeeaheve keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eevehejceelcee kesÀ DeJelejCe efkeÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevehejceelce efceueve keÀe %eevehejceelcee kesÀ efueye´sìj-ieeF[ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee heve keÀe %eevehejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe %eevehejceelcee kesÀ yee]ieJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ heeflele-heeJeve mJeªhe Deewj keÀle&J³e keÀe %eevehejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe keÀle&J³e keÀe %eevehejceelcee kesÀ meceoMeea mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe %eevehejceelcee efKeJew³ee mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe %eeve

3. efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeveefJeée-veeìkeÀ Deewj GmekeÀer mebj®evee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee Deewj melele heefjJele&veMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX (Characterstics) keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀeefjlee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ melele hejJele&veMeeruelee Deewj efJeefJeOelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer mJele: ieefleMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeMeer MeteEìie kesÀ efj-MeteEìie keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer hejceevevoce³elee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW met³e&, ®eebo, leejeW kesÀ DeefmlelJe Deewj cenlJe keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW mee#eer efmLeefle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW heg©<eeLe& keÀe cenlJe keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Kesue-YeeJevee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW cees#e keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe %eeve

4. me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve

9

me=efä-®e¬eÀ kesÀ ®e¬eÀJeled ieefleMeeruelee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efmeÜevle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ keÀer DeJeefOe keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW mJeoMe&ve ®e¬eÀ Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yeveves keÀe %eevemJeeefmlekeÀe keÀe %eeve DeLee&led ®eej ³egieeW keÀer Dee³eg Deewj GmekeÀer efoMee Deewj oMee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW mece³e keÀer efJeMes<elee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW pees ngDee De®íe ngDee ...pees nesiee De®íe nesiee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW ’veeELeie v³et“ keÀe %eeve Deewj cenlJe

5. ef$eueeskeÀ keÀe %eeveye´ïe ueeskeÀ (ye´ïeeC[) keÀe %eeve DeLee&led ye´ïe lelJe keÌ³ee nw? ye´ïe ueeskeÀ ceW Deelcee³eW kewÀmes jnleer nQ Deewj keÀye lekeÀ jn mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ mes Deelcee³eW keÀye Deewj kewÀmes Deeleer nQ leLee keÀye Deewj kewÀmes pee mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ keÀer efmLeefle YetceC[ue kesÀ SkeÀ lejHeÀ DeLee&led Thej nw ³ee ®eejes lejHeÀ nw?met#ce Jeleve keÀe %eevemet#ce JeleveJeemeer ye´ïee - efJe<Ceg - MebkeÀj keÀe %eevemLetue Jeleve keÀer ieefle-efJeefOe keÀe %eeve DeLee&led met#ce Jeleve keÀe Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÌ³ee mLeeve nw, Gmemes keÌ³eemecyevOe nw?mLetue Jeleve keÀe %eeve DeLee&led leerveeW ueeskeÀeW keÀe hejmhej keÌ³ee mecyevOe nw?ef$eueeskeÀerveeLe keÀe %eeve DeLee&led ef$eueeskeÀerveeLe keÀewve nw, kewÀmes nw Deewj keÀye yevelee nw?

6. keÀuhe Je=#e keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e Meyo keÀe Deewj GmekesÀ Je=#e kesÀ meceeve iegCe-OeceeX keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece keÀe %eeve DeLee&led osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj GmekeÀe efJeefYevve OeceeX kesÀ meeLe mecyevOe keÀe %eevemebmeej ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee Deewj meyekesÀ efJeueerve neskeÀj SkeÀ mele Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eevehejceelcee Deewj efJeefYevve Oece& mLeehekeÀeW kesÀ Oece&-mLeeheveeLe& hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eeveme=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW kesÀ heeì& keÀe %eeve~DeelceeDeeW keÀe SkeÀ Oece& mes otmejs Oece& ceW heefjJee|lele nesves Deewj keÀuheevle ceW Deheves cetue Oece& ceW Jeeheme Deeves keÀe %eeveDeeefo-meveeleve Oece& ªheer leves mes efJeefYevve Oece& ªheer MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW efvekeÀueves keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj efnvot Oece& kesÀ mecyevOe keÀe %eevemeveeleve Meyo keÀe %eeveme=efä ceW pevemebK³ee Je=ef× Deewj keÀce nesves keÀe %eeve

10

keÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg Deewj GmekesÀ ueeKeeW Je<e& ve neskeÀj, 5000 Je<e& kesÀ nesves keÀe %eeveefJeefYevve OeceX keÀer Dee³eg keÀe %eeve DeLee&led GvekesÀ mLeehevee Deewj efJeveeMe keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e kesÀ De#e³eheve DeLee&led Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe %eeveJe=#eheefle, Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle keÀer oMee keÀe %eeveme=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW keÀe heeì& keÀe %eeve

7. keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle kesÀ %eeve keÀer ÒeeefhlekeÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe %eevekeÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle SJeb efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveefJekeÀce& Deewj efJekeÀce& efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe %eevemegkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀe %eevemegkeÀce& keÀce& keÀjves kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevekeÀce& Deewj keÀce& HeÀue keÀe %eeveefve<keÀece keÀce& keÀe %eevekeÀce& Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ mecyevOe keÀe %eevekeÀcee&leerle DeJemLee keÀe %eevekeÀcee&leerle efmLeefle Deewj keÀce&-yevOeve keÀer efmLeefle keÀe %eevekeÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie keÀe %eeve Deewj keÀce&³eesie Üeje keÀce&Yeesie hej efJepe³e keÀe %eevekeÀce&-yevOeve Deewj keÀce&-mecyevOe keÀe %eevekeÀcee&leerle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe %eeveOece& Deewj keÀce& keÀe %eeveheehe-hegC³e keÀe %eeveDeelcee keÀe Keelee pecee Deewj vee (-) nesves keÀe %eeveheeheeW keÀe yeesPe ®eæ{ves Deewj heehe Yemce keÀj heeJeve yeveves keÀe %eeveOece&jepe Deewj Oece&jepehegjer keÀe %eeveOece&jepehegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveOece&jepe keÀer mepee³eW Deewj mepeeDeeW mes ye®eves keÀe %eeveOece&jepe keÀer efì^yegveue keÀe %eevekeÀye´oeefKeue Deewj keÀye´ mes peieeves keÀe %eevemebiece³egie hej SkeÀ keÀe keÀF& iegCee HeÀue keÌ³eeW?1. ³eLeeLe& %eeve mes De®ís ³ee yegjs oesveeW ÒekeÀej kesÀ keÀce& kesÀ HeÀue keÀer keÀF& iegCee Òeeefhle nesleer nw~2. mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ meeLe [e³ejskeÌì mecyevOe nesves keÀce& kesÀ keÀF& iegCee HeÀue keÀer Òeeefhle nesleer nw~3. mebiece³egie hej nce efveefceÊe yeveles nQ lees nce pees keÀjles nQ, ncekeÀes osKekeÀj Deewj Yeer HeÀe@uees keÀjles nQ, lees GmekeÀeDebMe Yeer ncekeÀes efceuelee nw~ ieuele keÀjles nQ lees keÀì peelee nw~

8. ³eesie keÀe ³eLeeLe& %eeve

11

³eesie keÀe DeLe& SJeb ³eesie DeLee&le ³eeo keÀe %eeve³eesie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevejepe³eesie Deewj n"³eesie kesÀ Devlej keÀe %eeveefveme¥keÀuhe meceeefOe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀe %eeveefyevog ªhe efmLeefle Deewj Gme efmLeefle kesÀ DeY³eeme keÀe %eeveefyevogªhe efmLeefle Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe %eeveefJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj GvekeÀe jepe³eesie mes mecyevOe keÀe %eevejepe³eesie-n"³eesie keÀer meceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW keÀe %eeve©neveer ef[^ue keÀe %eeve Deewj DeY³eeme³eesie keÀer meHeÀuelee ceW SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee kesÀ cenlJe keÀe %eevemce=efle Deewj efJemce=efle keÀe %eevemce=efle mes meceLeea keÀe %eeve³eesie keÀer meHeÀuelee ceW ceewve kesÀ cenlJe keÀe %eeve³eesie ceW efJeefYevve ÒekeÀej keÀer yeeOee³eW, letHeÀeve Deewj Gve hej efJepe³e keÀe %eeve³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe<e³eevevo keÀe %eeve9. heefJe$elee keÀe %eeve Deewj peerJeve ceW GmekesÀ cenlJe keÀe %eevemechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀe %eeveme®®eer heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ heefJe$elee keÀe %eeveme®®eer heefJe$elee, ye´ïe®e³e& Je´le keÀe %eeve Deewj oesveeW ceW Devlej SJeb mecyevOe keÀe %eevepeerJeve ceW heefJe$elee kesÀ cenlJe keÀe %eevemebiece³egie keÀer heefJe$elee Deewj mele³egie keÀer heefJe$elee kesÀ mecyevOe Deewj GmeceW Devlej keÀe %eeve10. Dev³e efJeefJeOe efJe<e³eeW keÀe %eeveye´ïee keÀe %eeveye´ïee-mejmJeleer keÀe %eeve Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe %eeveyesno kesÀ efove Deewj jele keÀe %eeveye´ïee keÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW Deewj ®elegceg&Ke keÀe %eevehejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe je]pe%eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe %eevekeÀeMeer keÀueJeì keÀe %eeve Deewj DevegYeJemele³egie-$eslee keÀer jepeeF& Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve³eLeeLe& oeve Deewj DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ oeve keÀe %eeveoeveer, ceneoeveer Deewj Jejoeveer heve keÀe %eeve Deewj DevegYeJeveke&À keÀer Oeve-mecheefÊe mJeie& ceW ì^evmeHeÀj keÀjves keÀe %eeveF&éejer³e mesJee, GmekesÀ cenlJe Deewj GmeceW meHeÀuelee keÀe %eevemeeiej cebLeve keÀe %eeve Deewj efJe®eej-meeiej cevLeve keÀe %eevel³eeie Deewj Yeei³e keÀe %eeve Deewj l³eeie mes Yeei³e keÀe DevegYeJe

12

DeeheIeele Deewj peerJeIeele kesÀ Yeso keÀe %eeveDeelceeDeeW mes ogDee³eW uesves Deewj ogDee³eW osves keÀe %eeve Deewj DevegYeJehejceelcee keÀer ogDee³eW uesves keÀe %eeve Deewj DevegYeJeF®íecee$eced DeefJeÐee keÀe %eeve Deewj DevegYeJehewiecyej-cewmesvpej keÀe %eeve Deewj DevegYeJeieerlee-%eeve, GmekesÀ mece³e Deewj ieerlee %eeve-oelee keÀe %eevejece-jeJeCe, keÀewjJe-heeC[Je keÀe %eevepeerles peer cejves keÀe %eeve Deewj DevegYeJeDece=le Deewj efJe<e keÀe %eeveefJeefYevve l³eesnejeW, heJeeX Deewj GlmeJeeW keÀe %eeveieeshe-ieesefhe³eeW Deewj cegjueerOej keÀer cegjueer keÀe %eeve©ê ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe %eeve Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe oevee yeveves keÀe %eeveleermejs ves$e keÀe %eeve Deewj DevegYeJeF&éejer³e iegCe, owJeer iegCe Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Devlej keÀe %eeveme®®eer mJelev$elee keÀe %eeve Deewj DevegYeJemeeFuesvme Deewj meeFvme keÀe %eeve leLee GvekesÀ hejmhej mecyevOe keÀe %eeveYeieJeeve, Yeei³e Deewj Yeei³e-efJeOeelee keÀe jepel³eeie Deewj Yeei³e keÀe je]peYeieJeeve yeehe Deewj YeieJeeve keÀes ye®®ee yeveeves keÀe je]peyeehe Deewj Jemex DeLee&led yeehe keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe je]pe³eesieyeue - Yeesieyeue keÀe %eeve³eesieyeue Deewj Yeesieyeue Üeje mevleeveeslheefÊe keÀe %eeve³eesieyeue Deewj Yeesieyeue mes mevleeveeslheefÊe Deewj GmekesÀ efJeée hej ÒeYeeJe keÀe je]peosn-Yeeve Deewj osneefYeceeve keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Deelcee hej ÒeYeeJe keÀe %eeveyewuesvme keÀe %eeve Deewj yewuesvme mes yueseEmeie heeves keÀe %eeve SJeb DevegYeJeDeelcee Deewj Mejerj, mJe-mesJee Deewj efJeée-mesJee, meeOeve Deewj meeOevee, DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e, mJeceeve Deewjmecceeve Deeefo-Deeefo ceW yewuesvme mLeeefhele keÀjkesÀ mJe-Gvveefle keÀes heeves keÀe %eeve Deewj DevegYeJe hejceelcee Üejemebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw~Yeejle keÀe ³eLeeLe& %eeveheg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe %eeveme=efä keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀe %eevemel³e veeje³eCe, Decej keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee, JesoeW-MeeðeeW keÀe meej ªhe ceW %eeveDeelcee kesÀ cetue iegCe Meeefvle, MeefkeÌle, heefJe$elee, heefJe$elee, mJelev$elee Deeefo Deeefo keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe Deewj ye´ïee Üeje veF& j®evee keÀe %eeve Deeefo DeeefoDevegYetefle-he#e* Deelcee kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe DevegYeJe

13

* hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle* heg©<eesÊece mebiece³egie nw megKe-Meeefvle-heefJe$elee keÀer DevegYetefle keÀe ìe@Jej* efvevoe-mlegefle, ueeYe-neefve .... pe³e-hejepe³e ceW meceeve efmLeefle keÀe DevegYeJe* cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& Deewj megKeo DevegYeJe* hejceelcee kesÀ DeJelejCe DeLee&led hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe DevegYeJe* hejceelce-efceueve Deewj hejceelcee kesÀ meeefveO³e keÀe megKeo DevegYeJe* %eeve meeiej hejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe DevegYeJe* hejceelce-h³eej Deewj heeuevee keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ ceele-efhelee kesÀ ªhe ceW heeuevee Deewj h³eej keÀe megKeo DevegYeJe* efJeef®e$e hejceelcee keÀes ef®e$e DeLee&led meekeÀej ªhe ceW osKeves Deewj GvekesÀ efoJ³e ®eefj$eeW keÀe DevegYeJe* hejceelcee mes meJe& Òeeefhle³eeW keÀer DeLee&led meJe& Òeeefhle mechevve efmLeefle keÀer DevegYetefle* hejceelcee mes ceoo uesves Deewj hejceelcee keÀes ceoo osves keÀe DevegYeJe* hejceelcee keÀer ceoo keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe* hejceelcee keÀer ceoo Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe* hejceelcee kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW keÀer ³eLeeLe& DevegYetefle* F&éejer³e heme&vee@efueìer Deewj je@³eefueìer keÀe DevegYeJe* F&éejer³e ieeso keÀe DevegYeJe* hejceelcee keÀer ieeso Deewj ieeso keÀe ye®®ee yeveves keÀe DevegYeJe* hejceefhelee hejceelcee kesÀ F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej DeLee&le F&éejer³e Jemex keÀer DevegYetefle* hejceefhelee hejceelcee keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe DevegYeJe* [e³ejskeÌì hejceelcee keÀes osves Deewj hejceelcee mes uesves keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe DevegYeJe* efvejekeÀej Deelcee keÀe efvejekeÀej yeehe kesÀ h³eej keÀe meekeÀej ceW DevegYeJe* Deelcee DeeefMekeÀ keÀes hejceelcee ceeMetkeÀ kesÀ h³eej keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe* hejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe mJeªhe keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ meeefveO³e mes heefJe$elee keÀer OeejCee Deewj efoJ³e MeefkeÌle³eeW keÀer Òeeefhle keÀer DevegYetefle* DecejlJe keÀe DevegYeJe* ³eLeeLe& jerefle mes mee#eerheve keÀe DevegYeJe* efJeée-veeìkeÀ kesÀ megKe keÀe DevegYeJe* efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe DevegYeJe* efJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX Deewj efve³ece-efme×evleeW keÀe DevegYeJe* ye®®eeW keÀe yeehe Deewj yeehe keÀe ye®®eeW hej yeefuenej peeves keÀe DevegYeJe* Þesÿ Yeei³e Deewj Yeei³eefJeOeelee hejceelcee kesÀ Yeei³e-efJeOeelee mJeªhe keÀe DevegYeJe* l³eeie ceW Yeer Yeei³e DevegYeJe* heg©<eeLe& ceW ÒeeueyOe keÀe DevegYeJe

14

* hejceelcee keÀer í$eíe³ee Deewj GvekesÀ neLe Deewj meeLe keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ efoue-leKle keÀe megKeo DevegYeJe* hejceelcee kesÀ efoue-leKle Deewj GmekeÀer efJeMeeuelee keÀe megKeo DevegYeJe* %eeve meeiej hejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe DevegYeJe* F&éejer³e jepe-ojyeej DeLee&led Fvê-meYee keÀe DevegYeJe* efMeJejeef$e keÀe %eeve Deewj jeef$e peeiejCe kesÀ cenlJe keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ efMe#ekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe* iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ keÀe DevegYeJe* JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀe DevegYeJe* efJeée-heefjJeej Deewj heefjJeej kesÀ hetJe&peheve keÀe DevegYeJe* Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece (Sapling) Deewj efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe DevegYeJe* keÀce& Deewj HeÀue kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe DevegYeJe* keÀce&³eesie Deewj keÀce&Yeesie leLee oesveeW kesÀ Devlej keÀe DevegYeJe* Oece&jepe Deewj Oece&jepe hegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe DevegYeJe* efJeefYevve OeceeX kesÀ DeefmlelJe Deewj Oece&-ûevLeeW kesÀ meej keÀe DevegYeJe* ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme kesÀ mevlegueve keÀe DevegYeJe* jepee pevekeÀ kesÀ meceeve efJeosner efmLeefle keÀe DevegYeJe* ceeve-Deheceeve, peerle-nej, mlegefle-efvevoe ceW meceeve efmLeefle keÀe DevegYeJe* mJejep³e DeefOekeÀejerheve keÀe DevegYeJe* DenbkeÀej Deewj nervelee mes cegkeÌle peerJeve keÀe DevegYeJe* Kegoe oesmle keÀe DevegYeJe* yesefHeÀkeÀj yeeoMeen keÀe DevegYeJe* yeehe kesÀ neLe Deewj meeLe keÀe DevegYeJe* yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe DevegYeJe* ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe DevegYeJe* Deelcee kesÀ ueeFì-ceeFì mJeªhe keÀe DevegYeJe* iee[&ve DeeHeÀ Deuueen DeLee&led Kegoe kesÀ yeieer®es keÀe DevegYeJe* keÀceue heg<he mece peerJeve keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ keÀjve-keÀjeJevenej keÀe %eeve Deewj DevegYeJeheejueewefkeÀkeÀ SJeb DeueewefkeÀkeÀ ceele-efhelee kesÀ h³eej keÀe DevegYeJeefJeée-heefjJeej keÀer DevegYeteflemee#eerheve keÀer efoJ³e DevegYetefle* mebiece³egie nw ÒeYeg-h³eej kesÀ DevegYeJe keÀe ³egie DeLee&led ÒeYeg-h³eej ceW Deelcee Deheveer osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀesYetuekeÀj DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe keÀjleer nw leLee Deelcee osn Deewj osn keÀer ogefve³eeb keÀes Yetueves keÀe pees heg©<eeLe& keÀjleerJen Yeer SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe nw~ FmeefueS mebiece³egie keÀe heg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe kesÀ meceeve megKeoe³eer DevegYeJe

15

neslee nw~heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer KegefMe³eeB Deewj GvekeÀe DeeOeejhejceefhelee hejceelcee kesÀ efceueve keÀer KegMeer³eesieevevo kesÀ DevegYeJe keÀer KegMeerhejceelcee kesÀ meeLe-meeLe heeì& yepeeves keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ ceW Þesÿ Deewj Deeefo mes Devle lekeÀ heeì& yepeeves keÀer KegMeerhejceefhelee hejceelcee mes Jemee& heeves keÀer KegMeerkeÀuhe-keÀuhe yeehe mes Jemee& heeves keÀer KegMeerefoueejece yeehe kesÀ efoue-leKle hej yew"ves keÀer KegMeercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe keÀer KegMeerl³eeie-lehem³ee mes Yeei³e DevegYeJe keÀjves keÀer KegMeer%eeve-Oeve keÀer Òeeefhle keÀer KegMeer Deelce-%eeve hejceelce-%eeve efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve Òeehle keÀjves keÀer KegMeeref$eueeskeÀerveeLe Deewj ef$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ keÀes Kesue kesÀ ªhe ceW DeJeueeskeÀve keÀjves keÀer KegMeerhejceOeece Iej peeves keÀer KegMeermJeie& keÀer mLeehevee Deewj mJeie& ceW peeves keÀer KegMeerce=l³egueeskeÀ mes DecejueeskeÀ ceW peeves keÀer KegMeermJeie& keÀer jepeeF& mLeeheve keÀjves Deewj heeves keÀer KegMeerF&éejer³e heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeerefJeée-heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeerhejceelce-heeuevee keÀer KegMeerhejceelce heæ{eF& keÀer KegMeeref$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeer%eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee pecee keÀjves keÀer KegMeerefJeée-mesJee keÀer KegMeerT®e mes Tb®e ye´eïeCe yeveves keÀer KegMeerhetp³e jep³e DeefOekeÀejer Deewj hetp³eveer³e yeveves keÀer KegMeercee³ee mes ³eg× keÀjves Deewj ³eg× ceW peerle heeves keÀer KegMeermJejep³e DeefOekeÀejer mees efJeée-jep³e DeefOekeÀejer heve keÀer KegMeeriee@[&ve Dee@HeÀ Deuueen keÀe %eeve Deewj Gme iee@[&ve keÀe HetÀue yeveves keÀer KegMeerjecejep³e keÀer mLeehevee Deewj jeJeCe jep³e kesÀ efJeveeMe keÀer KegMeerme=efä keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀes peeveves keÀer KegMeerYeejle Yetefce ceW pevce uesves keÀer KegMeer

16

heg©<eesÊece mebiece³egie hej hejceelcee Üeje efo³es ie³es mJeceeve, Jejoeve SJeb ìeFefìuelegce ye®®es yeehe meceeve ceemìj %eeve kesÀ meeiej nes,legce ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nes~legce ye®®es efJeée kesÀ keÀu³eeCekeÀejer nes~legce peiele kesÀ efueS ueeFìneGme-ceeFì neGme nes~legce mJejep³e DeefOekeÀejer mees efJeée kesÀ jep³e DeefOekeÀejer nes~legce efJeée kesÀ menejs oelee nes~legce meJe& DeelceeDeeW kesÀ hetJe&pe nes~legce uekeÀer efmeleejs nes, legce peiele keÀes jesMeve keÀjles nes, legcnejs jesMeve nesves mes peiele jesMeve neslee nw~legce yesnomev³eemeer nes~legce ³ees×e nes, ©neveer mesvee nes, efJepe³e legcneje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~legce mJeoMe&ve®e¬eÀOeejer, yeéïeCe kegÀue Yet<eCe nes~legce ye®®es ner ef$eves$eer, ef$ekeÀeueoMeea nes~legce meJe&Þesÿ mel³e %eeve keÀer DeLee@ìea nes~legce heg©<eesÊece ³egieer meJeexÊece yeéïeCe nes~legce peiele kesÀ DeeOeejcetle& Deewj G×ejcetle& nes~legce Fme peiele kesÀ peieceieeles efmeleejs nes, legcnejs Deelce-ÒekeÀeMe mes peiele ÒekeÀeefMele neslee nw~legce Fme yeéïeCe kegÀue kesÀ oerhekeÀ nes~legce hejceelce keÀer Dee@Kees kesÀ leejs nes~hejceefhelee hejceelcee legcneje meJe& mecyevOeer nw~Kegoe legcneje oesmle nw~legce hejceelcee kesÀ yeieer®es kesÀ KegMeyetoej HetÀue nes,legce Fme ©ê %eeve ³e%e kesÀ j#ekeÀ nes~ legcneje pevce ³e%e Jesoer mes ngDee nw~legce YekeÌleeW kesÀ FäosJe nes, YekeÌle legcekeÀes ner hegkeÀej jns nQ~legce hejceelcee kesÀ [e³ejskeÌì ye®®es nes~legce iee@[ HeÀeojueer mìt[sCì nes~legce heC[s nes, meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe jemlee yeleeves Jeeues nes~legce hewiecyej nes, yeehe keÀe hewieece meyekeÀes osvee nw~legce F&éejer³e kegÀue kesÀ nes~legce me®®es me®®es Jew<CeJe nes~legce mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer nes~legce ner ieesheer JeuueYe kesÀ ieeshe-ieesefhe³eeB nes~ yeehe kesÀ meeLeer nes~legce heeC[Je nes, hejceelcee mes Òeerle yegef× nes~ heeC[JeeW keÀer efJepe³e efveef½ele nw~legce efJepe³eceeuee kesÀ ceCekesÀ nes, efJepe³e legcneje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~legce hejceelcee kesÀ ve³eveeW kesÀ vetj nes~legce hejceelcee kesÀ MeeskesÀMe kesÀ Mees-heerme nes~

17

heg©<eesÊece mebiece³egiemebiece³egie keÀer ceefncee ceneve, peneB Deeles efMeJe YeieJeeve ...

me=efä-®e¬eÀ ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebiece nesles nQ keÀesF& megKeoe³eer nesles nQ lees keÀesF& ogKeoe³eerYeer nesles nQ hejvleg efpevemes Deelcee keÀer Gvveefle nesleer, Deelcee keÀes megKe DevegYeJe neslee, GvekeÀes efJeMes<eªhe mes mebiece kesÀ ªhe ceW ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~ me=efä-®e¬eÀ kesÀ efnmeeye mes mele³egie-$eslee keÀe Yeermebiece neslee nw, Üehej Deewj keÀefue³egie keÀe Yeer mebiece neslee nw hejvleg GvekeÀes keÀesF& ³eeo veneR keÀjleenw~ keÀefue³egie Deewj mele³egie keÀe mebiece neslee nw keÀuhe keÀe mebiece³egie, efpemekeÀes heg©<eesÊece mebiece³egiekesÀ veece mes ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~ heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner Deelcee Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀueenesleer nw, FmeefueS GmekeÀe iee³eve neslee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW heg©<eesÊece ceeme Fme keÀuhe kesÀ heg©<eesÊecemebiece³egie keÀer ner ³eeoieej nw~’njskeÀ ye®®ee Yeei³eJeeve nw~ meeLe-meeLe mece³e keÀe Yeer men³eesie nw keÌ³eeWefkeÀ ³en mebiece³egie efpeleveeíesìe ³egie nw, Glevee ner efJeMes<eleeDeeW mes Yeje ngDee nw~ pees mebiece³egie hej Òeeefhle³eeB nQ, Jes Deewj keÀesF&³egie ceW veneR nes mekeÀleer nQ~ mebiece³egie nw ner ceewpeeW kesÀ ve]peejeW keÀe ³egie~“

De.yeeheoeoe 17.5.83

heefjYee<eemebiece keÀe DeLe& nw cesue hejvleg cesue DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ nesles nQ hejvleg efpeme cesue mes Deelcee

keÀe Deewj efJeée keÀe keÀu³eeCe neslee nw, GmekeÀes ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~ peneB DeelceeDeeW Deewj efJeée keÀekeÀu³eeCe neslee nw, Jen nw keÀuhe keÀe mebiece, efpemekeÀes heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ veece mes peevee peelee nw~efpemekeÀes Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe %eeve nesiee Deewj efve½e³e nesiee efkeÀ DeYeer heeflele ogefve³ee kesÀefJeveeMe Deewj veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee keÀe mece³e nw Deewj pees Fme mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀesmecePesiee, Gmemes Deheves DeeeflcekeÀ keÀu³eeCe keÀe heg©<eeLe& DeJeM³e nesiee~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³eFme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³e keÀye mes keÀye lekeÀ nw DeLee&led efkeÀlevee nw, GmekeÀer

efmLeefle Deewj mJeªhe kewÀmes neWies?heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³e hejceelcee kesÀ DeJelejCe mes ueskeÀj ue#ceer-veeje³eCe kesÀ

ieÎer hej yew"ves kesÀ mece³e lekeÀ efievee pee³esiee DeLee&led mebiece³egie keÀe MegYeejcYe hejceelcee kesÀDeJelejCe keÀer Jesuee mes DeejcYe neslee nw Deewj veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee SJeb hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe

18

leLee veF& ogefve³ee kesÀ efvecee&Ce keÀe³e& kesÀ mechevve nesves lekeÀ ®euelee nw~ FmeefueS %eeve meeiej yeeyee vesyelee³ee nw efkeÀ Þeerke=À<Ce kesÀ pevce kesÀ mece³e kegÀí hegjeveer ogefve³ee keÀer Deelcee³eW DeLee&led efJekeÀejer yeerpemes hewoe ngF& Deelcee³eW Yeer neWieer hejvleg peye Þeerke=À<Ce veeje³eCe kesÀ ªhe ceW eEmenemeve hej yew"siee, Gmemece³e keÀesF& efJekeÀejer yeerpe mes hewoe ngF& Deelcee³eW veneR jnWieer Deewj Gme mece³e mes ner mele³egie keÀe1.1.1 keÀe mebJeled DeejcYe nesiee~’DeYeer nw mebiece³egie~ FmekeÀes 100 Je<e& osvee ®eeefnS~ meejer efkeÀ®eæ[heÆer meeHeÀ nes pee³es~ efHeÀjkeÀnWies veF& ogefve³ee~ ... 5 Je<e& ueieW ³ee 50 Je<e& ueieW efJeveeMe ceW, Gvemes legcneje keÀveskeÌMeve veneR~...henues legce heeflele mes heeJeve yeveves keÀer Oegve ceW jnes~“ mee. yeeyee 5.11.71 efjJeeFpe

efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ mebiece Deewj GvekeÀe cenlJeogefve³ee ceW efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ mebiece nesles nQ hejvleg YeefkeÌle ceeie& ceW efpeve mLeeveeW ³ee mece³e

hej oes ®eerpeeW keÀe cesue neslee nw Deewj JeeleeJejCe megjc³e Deewj megKeoe³eer neslee nw, peneB DeelceeDeeWkeÀes kegÀí mece³e kesÀ efueS megKe-Meeefvle keÀer DevegYetefle nesleer nw, Deelce-keÀu³eeCe keÀer ÒesjCee efceueleer nw,Deelce-keÀu³eeCe kesÀ efueS heg©<eeLe& ceW men³eesie efceuelee nw, YeefkeÌle-YeeJevee yeueJeleer Deewj menpe nesleernw Gve mLeeveeW Deewj mece³e keÀes DeeO³eelce ceeie& ceW mebiece kesÀ veece mes ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~

efJeefYevve ÒeJe=efÊe³eeW, keÀle&J³eeW, IeìveeDeeW kesÀ DeeOeej hej DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebiece nesles nQ,efpevekeÀe Deelce-keÀu³eeCe mes mecyevOe nw, GvekeÀes DeeO³eeeflcekeÀ #es$e ceW efJeMes<e ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~DeeO³eeeflcekeÀ ¢efäkeÀesCe mes mebiece oes ÒekeÀej kesÀ keÀnWies - SkeÀ met#ce ªhe kesÀ Deewj otmejs mLetue ªhekesÀ~ oesveeW ÒekeÀej kesÀ mebiece Òee³e: osMe-keÀeue Deewj heefjefmLeefle³eeW kesÀ Devegmeej keÀu³eeCekeÀejer neslesnQ, leve Deewj ceve keÀes megKe-Meeefvle keÀer DevegYetefle keÀjeles nQ~

met#ce ªhe kesÀ mebiece / mece³e kesÀ DeeOeej hej mebiecekeÀuhe keÀe mebiece DeLee&led keÀefue³egie Deewj mele³egie keÀe mebiece, efpemekeÀes heg©<eesÊece mebiece-

³egie keÀne peelee nw keÌ³eeWefkeÀ heg©<eesÊece mebiece³egie nw Deelce-keÀu³eeCe Deewj efJeée-keÀu³eeCe keÀe ³egie~~Ssmes ner jele Deewj efove keÀe mebiece mece³e Dece=leJesuee leLee efove Deewj jele keÀe mebiece mece³e vegceeMeece keÀe Yeer efJeMes<e cenlJe nw~ Gme mece³e keÀe YeefkeÌle ceeie& ceW efJeMes<e cenlJe nw~* ye´ïee yeeyee keÀe leve meekeÀej-efvejekeÀej keÀe mebiece - efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW kesÀ iegCeeW keÀesDevegYeJe keÀjves keÀe mebiece ³es ye´ïee-leve nw, efpememes Deelcee³eW oesveeW kesÀ iegCeeW keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~

19

hetjs 84 pevce uesves Jeeues Deewj pevce-cejCe jefnle keÀe mebiece ³es ye´ïee leve nw~Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee hetjs 84 pevce uesleer nw Deewj efvejekeÀej hejceelcee efMeJe pevce-cejCe

jefnle nw, oesvees ner Deelcee³eW Fme mece³e Fme osn ceW efJejepeceeve nQ~ oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀeDevegYeJe Fme leve Üeje neslee nw~’©neveer ye®®eeW kesÀ Òeefle ©neveer yeehe meeJeOeeveer osles nQ efkeÀ ye®®es Deheves keÀes mebiece³egieer mecePees~ legceyeéïeCe ner Deheves keÀes mebiece³egieer mecePeWies~ ... ke=À<Ce hetjs 84 pevce uesles nQ Deewj efMeJe hegvepe&vce veneRuesles nQ~“ mee.yeeyee 16.1.04 efjJee.* DeOece& Deewj Oece& keÀer ®ejce meercee keÀe mebiece DeLee&led DeOece& kesÀ veeMe Deewj Oece& keÀer mLeehevee keÀemebiece~* %eeve Deewj YeefkeÌle keÀe mebiece~* meeFuesvme MeefkeÌle Deewj meeFvme keÀer MeefkeÌle kesÀ ®ejceeslke=Àä efmLeefle keÀe mebiece~* owJeer meY³elee keÀe GÃce Deewj Deemegjer meY³elee kesÀ efJeveeMe keÀe mebiece~* osJeleeDeeW Deewj DemegjeW keÀe mebiece DeLee&led owJeer Deewj Deemegjer mebmkeÀej Jeeues ceveg<³eeW keÀe mebiece* yeéïeCe peerJeve nw Deemegjer Deewj owJeer mebmkeÀejeW keÀe mebiece DeLee&led yeéïeCe peerJeve ceW Deemegjer DeewjowJeer oesveeW ÒekeÀej kesÀ mebmkeÀej jnles nQ, peneB mes Deemegjer mebmkeÀejeW keÀe efJeveeMe Deewj owJeer mebmkeÀejeWkeÀer peerJeve ceW OeejCee nesleer nw, efpememes owJeer ogefve³ee keÀer mLeehevee nesleer nw~* Metê Deewj yeéïeCeeW keÀe mebiece~ SkeÀ lees nce Metê mes yeéïeCe yeveles nQ Deewj otmejs ogefve³ee ceW MetêYeer nesles nQ lees yeéïeCe Yeer yeveles nQ~* yeéïeCeeW Deewj osJeleeDeeW keÀe mebiece, yeéïeCe ner HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mes osJelee yeveles nQ leesyeéïeCeeW Deewj osJeleeDeeW keÀe Yeer mebiece neslee nw~

mLeeve kesÀ DeeOeej hej mebiecemLeeve kesÀ DeeOeej hej Yeer DeeO³eeeflcekeÀ peiele ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebiece nQ, efpevekesÀ

efueS keÀne ie³ee nw - Oev³e Yetefce Jeve hebLe heneje, penB penB veeLe heebJe legce Oeeje~ efvejekeÀej hejceelceeves ye´ïee leve ceW DeekeÀj peneB-peneB Dehevee keÀle&J³e efkeÀ³ee nw, Jes mLeeve Yeer mebiece nQ Deewj GvekeÀeyeéïeCeeW keÀer Gvveefle Deewj DeJeveefle mes ienje mecyevOe nw~ Ssmes mebieceeW ceW cegK³ele³ee -ye´ïee leve mebiece nw - efpevekesÀ cegKe mes %eeve keÀe ÞeJeCe, GvekeÀer ¢efä, GvekeÀer ieeso keÀe yeéïeCeeW keÀerGvveefle ceW efJeMes<e cenlJe Deewj ³eesieoeve nw~Yeejle osMe, GmeceW Deeyet heJe&le Deewj GmeceW efJeMes<e ceOegJeve DeLee&led heeC[Je YeJeve keÀe efJeMes<e cenlJe

20

nw, efpevekeÀe ye´eïeCeeW keÀer Gvveefle Deewj efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce ceW efJeMes<e cenlJe Deewj ³eesieoeve nw~F&éejer³e mesJee mLeeve Yeer SkeÀ mebiece nQ, peneB Deemegjer mebmkeÀejeW Jeeueer Deelcee³eW DeekeÀj F&éejer³eDeewj owJeer mebmkeÀej OeejCe keÀjves keÀer ÒesjCee uesleer nQ~met#ce Jeleve Yeer SkeÀ mebiece nw, peneB ye´eïeCeeW Deewj osJeleeDeeW keÀe efceueve neslee nw, met#ce ªhe ceW yeeheDeewj ye®®eeW keÀe Yeer efceueve neslee nw, peneB mes efJeMes<e ÒesjCee³eW efceueleer nQ~

keÀeue-®e¬eÀ kesÀ efnmeeye mes mebiecekeÀuhe keÀe mebiece DeLee&led keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie kesÀ Deeefo keÀe mebiece, peye SkeÀ

keÀuhe hetje neslee nw Deewj ve³ee keÀuhe DeejcYe neslee nw, ³es mebiece meyemes cenlJehetCe& nw Deewj FmekeÀer³eeoieej ceW ner Dev³e mebieceeW keÀe cenlJe nw~

³egieeW kesÀ mebiece DeLee&led keÀefue³egie Deewj mele³egie keÀe mebiece, mele³egie Deewj $eslee keÀe mebiece,$eslee Deewj Üehej keÀe mebiece, Üehej Deewj keÀefue³egie keÀe mebiece~ FmeceW Yeer efJeMes<e keÀefue³egie Deewjmele³egie keÀe mebiece leLee $eslee Deewj Üehej keÀe mebiece efJeMes<e nw, efpemekeÀes vejkeÀ Deewj mJeie& keÀe SJebmJeie& Deewj vejkeÀ keÀe mebiece keÀnWies~Je<e& kesÀ mebiece - he=LJeer keÀer ieefle kesÀ Devegmeej nj Je<e& oes mece³e Ssmes nesles nQ, peye jele Deewj efovemeceeve nesles nQ ³ee GveceW yengle keÀce Devlej neslee nw, Gme mece³e Òee³e: efJeée kesÀ meYeer YetYeeieeW ceWyemevle $e+leg keÀe ceewmece neslee nw, pees leerLe&, Je´le, Deeefo kesÀ efnmeeye mes cenlJehetCe& neslee nw~ Yeejle ceW³es mece³e nesueer Deewj oerJeeueer mes15 efove henues Deewj 15 efove yeeo lekeÀ keÀe mece³e efJeMes<ecenlJehetCe& nw, peye ceewmece meoeyenej neslee nw~ FmeefueS FmekeÀes yemevle $eleg Yeer keÀne peelee nw~ceeme kesÀ efnmeeye mes mebiece - hetCe&ceemeer-heæ[Jee keÀe mebiece Deewj DeceJem³ee Deewj heæ[Jee keÀe mebiece~efove Deewj jele kesÀ mebiece - Dece=le Jesuee Deewj mebO³eekeÀeue jele-efove Deewj efove-jele keÀe mebiece nQ,efpeme mece³e hej YeefkeÌle keÀe efJeMes<e cenlJe nw lees %eeve ceeie& ceW Yeer Fve oesveeW mece³e keÀe efJeMes<e cenlJenw~ ³es oesveeW ner mece³e lehem³ee kesÀ efueS efJeMes<e ceeves peeles nQ~ Fme mece³e hej ceve-yegef× menpe nerSkeÀeûe nes peeleer nw, efpememes Deelcee keÀes efJeMes<e DevegYetefle nesleer nw~ieYe& Yeer SkeÀ mebiece nw, pees pevce Deewj ce=l³eg keÀe mebiece nw - Fme mece³e ceW hetJe& pevce keÀer mce=efle³eeWDeewj mecyevOeeW keÀer efJemce=efle nesleer nw Deewj ve³es pevce kesÀ efueS ve³es mecyevOeeW keÀer peeûeefle nesleer nw~Fme mece³e ceW pees Yeer Ieìvee³eW nesleer nQ, GvekeÀe ieYe&mLe ye®®es hej efJeMes<e ÒeYeeJe neslee nw~ ceneYeejleceW Yeer SkeÀ efJeMes<e GoenjCe DeefYecev³eg keÀe nw~* keÀefue³egie-mele³egie keÀe mebiece Deewj $eslee-Üehej keÀe mebiece oesveeW Keelee mevlegueve (yewuesvme) kesÀ

21

mece³e nw DeLee&led DeeeflcekeÀ MeefkeÌle Deewj osneefYeceeve kesÀ mevlegueve keÀe mece³e neslee nw~ DeYeerkeÀefue³egie Deewj mele³egie mebiece keÀu³eeCekeÀejer mebiece nw, Fme mebiece hej Deelcee kesÀ 63 pevceeW kesÀheeheeW keÀe Keelee Kelce neslee nw Deewj YeefJe<³e 21 pevceeW kesÀ efueS Keelee pecee neslee nw hejvleg $esleeDeewj Üehej kesÀ mebiece hej heehe keÀe Keelee meceehle nesves keÀer yeele veneR nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ Deelcee³eW Gmemece³e lekeÀ keÀesF& heehe keÀjleer ner veneR nQ, efHeÀj Yeer DeelceeDeeW keÀer keÀuee³eW Glejleer peeleer nQ uesefkeÀve$eslee Deewj Üehej kesÀ mebiece mes Deewj leerJe´ ieefle mes keÀuee³eW efiejveer DeejcYe nesleer nQ keÌ³eeWefkeÀ DeelceekeÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀce nesves kesÀ keÀejCe Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMe neskeÀj efJekeÀejeW ceW ÒeJe=ÊeneskeÀj heehe keÀceeX ceW ÒeJe=Êe nes peeleer nw~ ³es DeelceeefYeceeve Deewj osneefYeceeve keÀe mebiece nw~

mLetue ªhe kesÀ mebiecemLetue ªhe ceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebieceeW keÀe iee³eve nw Deewj GvekeÀe ceeveJe Òeke=Àefle mes

efJeMes<e mecyevOe nw keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀe JeeleeJejCe mes efJeMes<e mecyevOe nw~ GvekeÀer efJeMes<e megjc³elee nw,mJeemL³e hej efJeMes<e ÒeYeeJe nw~ Ssmes megjc³e mebieceeW keÀe YeefkeÌleceeie& ceW Yeer efJeMes<e cenlJe nw, GvekeÀeefJeMes<e iee³eve nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW efpeve mebieceeW keÀe efJeMes<e iee³eve nw GveceW mes efvecveefueefKele efJeMes<e nQ:jele-efove keÀe mebiece - efpemeceW mee³ebkeÀeue Deewj Dece=leJesuee kesÀ ªhe ceW ³eeo keÀjles nQ~efJeefYevve veefo³eeW keÀe mebiece, efpeveceW Òe³eeie Deeefo cegK³e nQ~ Ssmes ner nefjÜej ceW iebiee veoer heneæ[eW keÀesíesæ[keÀj meceleue Yetefce hej ÒeJesMe keÀjleer nw, FmeefueS JeneB Yeer mebiece keÀe cesuee kegÀcYe ueielee nw~meeiej-veoer keÀe mebiece, efpemeceW iebieemeeiej cegK³e nw~’efHeÀj Yeer efJeMes<e mebiece hej veneves keÌ³eeW peeles nQ? GmekeÀe efJeMes<e cenlJe keÌ³ee nw? mebiece kesÀ cenlJekeÀes De®íer lejn peeveles nes vee~... Fmeer ÒekeÀej Fme ceOegJeve keÀer Yeùer keÀe Yeer efJeMes<e cenlJe nw~...³en efceueve ner mechetCe&lee keÀer meewieele kesÀ ªhe ceW nw~ Fme efceueve keÀe ner ³en mebiece ³eeoieej nw~“


ce=l³eg Deewj pevce keÀe mebiececetueJeleve Deewj mLetueJeleve keÀe mebiece DeLee&led ye´ïelelJe Deewj DeekeÀeMe lelJe keÀe mebiece -

met#ceJeleve Deeefo Deeefo~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe cenlJe SJeb efJeMes<elee³eW’Jele&ceeve keÀe HeÀue YeefJe<³e ceW efceuesiee~ cenlJe Jele&ceeve keÀe nw~... mebiece³egie keÀe SkeÀ meskeÀC[

22

Deewj ³egieeW kesÀ SkeÀ Je<e& mes Yeer p³eeoe nw~ lees Flevee cenlJe meoe ³eeo jnlee nw? ... meoe ³eeo jnslees nj meskesÀC[ hejceelce ogDee³eW Òeehle keÀjles jnWies~“

De.yeeheoeoe 18.11.93 heeìea 3’³en ©neveer cenefHeÀue, ©neveer efceueve meejs keÀuhe ceW DeYeer ner keÀj mekeÀles nes~ DeelceeDeeW mes hejce-Deelcee keÀe efceueve, ³en Þesÿ efceueve mele³egieer me=efä ceW Yeer veneR nesiee~ FmeerefueS Fme ³egie keÀes ceneve³egie, cene-efceueve keÀe ³egie, meJe& Òeeefhle³eeW keÀe ³egie, DemecYeJe keÀes mecYeJe nesves keÀe ³egie, menpe DeewjÞesÿ DevegYetefle³eeW keÀe ³egie, efJeMes<e heefjJele&ve keÀe ³egie, efJeée-keÀu³eeCe keÀe ³egie, menpe JejoeveeW keÀe³egie keÀne peelee nw~“ De.yeeheoeoe 17.12.84

* ³es mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve keÀuhe ceW meJe&Þesÿ peerJeve nw Deewj meJe& Òeeefhle³eeW mes mechevve nw~ peesDeelcee Fme mel³e keÀes peevelee nw, GmekesÀ cenlJe keÀes DevegYeJe keÀjlee, Jener DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀDeLee&led Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀes DevegYeJe keÀjlee Deewj FmepeerJeve kesÀ me®®es megKe keÀe DevegYeJe keÀjles ngS meoe ne|<ele jnlee nw~* mebiece kesÀ megKe ceneve nQ Deewj meejs keÀuhe kesÀ megKeeW keÀe DeeOeej nQ~ Jele&ceeve Fvêer³e megKeeW kesÀDeekeÀ<e&Ce Deewj ef®evleve ceW Jele&ceeve mebiece³egie kesÀ ceneve megKeeW keÀes ieBJeeves Jeeues Deheves Jele&ceeve megKekeÀes Deewj YeefJe<³e kesÀ megKe keÀes Deehe ner ieBJee osles nQ~ Fme mel³elee keÀes DevegYeJe keÀjkesÀ Jele&ceeve kesÀF&éejer³e megKeeW keÀes DevegYeJe keÀj Jele&ceeve peerJeve keÀes meHeÀue keÀjes Deewj YeefJe<³e megKe kesÀ efueS YeermegKe keÀe ceeie& ÒeMemle keÀjes~* Deheves keÀes osKees efkeÀ legce efJeveeMe keÀer Òeleer#ee keÀj jns nes ³ee mebiece kesÀ megKeeW keÀe DevegYeJe keÀjjns nes~ ³es mebiece³egie hejce megKece³e mece³e nw Deewj keÀuhe ceW cenevelece mece³e nw~ mebiece keÀe megKeÒeehle keÀjvee ner ceeveJe peerJeve keÀe meej nw~ DeelceeDeeW keÀes pees megKe mebiece³egie hej Òeehle neslee nw,Jen meejs keÀuhe ceW Òeehle nesvee mecYeJe veneR nw~ mebiece³egie kesÀ Fmeer megKe keÀes Deelcee³eW YeefkeÌle ceeie& ceW³eeo keÀjleer nQ Deewj GmekeÀer Òeleer#ee keÀjleer nQ efkeÀ Jen mece³e keÀye Dee³es peye Jes efHeÀj Gme megKe keÀesDevegYeJe keÀjW~ FmekesÀ efueS ner Deelcee³eW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nQ~* Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle mecePekeÀj osKees Deewj heeì& yepeeDees DeLee&led mebiece³egie kesÀ³eLeeLe& cenlJe keÀes peevekeÀj %eeve mJeªhe neskeÀj Fme peerJeve keÀes osKees lees Ssmee megvoj megKece³e,Deevevoce³e peerJeve $ewueeskeÌ³e Deewj ef$ekeÀeue ceW ve nw Deewj ve nes mekeÀlee nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀjFme peerJeve keÀe megKe DevegYeJe keÀjes Deewj meJe& keÀes DevegYeJe keÀjeDees, ³ener Fme ye´eïeCe peerJeve keÀemeej nw~* mebiece³egie keÀuhe-Je=#e keÀer peæ[ Yeer nw lees yeerpe Yeer nw~ peæ[ efpeleveer cepeyetle nesieer, yeerpe efpelevee

23

Þesÿ Deewj MeefkeÌleMeeueer nesiee, Je=#e Glevee ner De®íe Deewj Þesÿ HeÀueoe³eer nesiee~ ³es mebiece³egie Yeermeejs keÀuhe kesÀ efueS Þesÿ mebmkeÀej Yejves keÀe megvoj mece³e nw, efpeme hej Deelcee kesÀ meejs keÀuhe keÀerÒeeefhle³eeW keÀe DeeOeej nw~ Fme mebiece³egie kesÀ Ssmes cenlJe keÀes peevekeÀj, Deheves Þesÿ keÀceeX kesÀ yeerpeÜeje Deheves Fme peerJeve keÀes Yeer megKece³e yevee mekeÀles nQ lees meejs keÀuhe kesÀ efueS megKe-Meeefvle-mechevvelee kesÀ HeÀue keÀe Keelee pecee keÀj mekeÀles nQ, mebmkeÀej Yej mekeÀles nQ~* Fme mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve ceW pees megKe Òeehle nw, Gmemes pees megKe Òeehle nes mekeÀlee nw Deewj peesmegKe Òeehle neslee nw, Jen megKe $ewueeskeÌ³e Deewj ef$ekeÀeue ceW ve Òeehle nw Deewj ve ner nes mekeÀlee nw~ Fmemebiece³egieer peerJeve kesÀ megKe kesÀ Deeies $ewueeskeÌ³e keÀer mechetCe& mecheoe keÀe keÀesF& cetu³e veneR nw~ FmepeerJeve kesÀ Ssmes cenlJe keÀes Deewj Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj Fve Òeeefhle³eeW kesÀmegKe keÀes DevegYeJe keÀjes Deewj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ YeefJe<³e kesÀ efueS megKe keÀe ceeie& ÒeMemlekeÀjes~ mece³e Deewj meeOeve legcnejs neLeeW ceW nw, Fmes J³eLe& veneR iebJee osvee~ Fmeer peerJeve kesÀ megKe kesÀefueS efkeÀmeer YekeÌle ves iee³ee nw - kebÀ®eve ntB keÀueOeewle kesÀ Oeece keÀjerue kesÀ kegÀvpeve Thej JeeªB, .. ~* mebiece³egie ceW Deemegjer Je=efÊe³eeW keÀe ÒeYeeJe Yeer Deheveer ®ejce meercee hej neslee nw Deewj keÀce&Yeesie keÀeÒeYeeJe Yeer Deheveer ®ejce meercee hej neslee nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePekeÀj, hejceelcee keÀes meeLejKekeÀj Deheves mJeªhe ceW efmLele nesleer nw, Jen Deelcee keÀye Yeer Fme peerJeve mes Tyeleer veneR mekeÀleernw~ Jen meoe ner hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ mel³e %eeve Deewj hejceelcee keÀe meeLe nesves kesÀkeÀejCe Deelcee owJeer mebmkeÀejeW keÀer OeejCee Deewj Deemegjer mebmkeÀejeW mes ³eg× keÀjles Yeer peerle kesÀ ÒeefleDeeéemle meoe ner Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Fme mebiece³egie peerJeve kesÀ Ssmes cenlJe keÀespeevekeÀj FmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjes~* ³es mebiece³egieer F&éejer³e peerJeve YeefJe<³e mele³egieer owJeer peerJeve keÀe DeeOeej nw Deewj ³es mebiece³egieYeefJe<³e peerJeve kesÀ efueS megKe kesÀ yeerpe yeesves keÀe megneJevee mece³e nw~ pees DeYeer mebiece³egie hej ÞesÿkeÀceeX keÀe yeerpe yeeslee nw Deewj Fme peerJeve keÀe megKe DevegYeJe keÀjlee nw, GmekeÀes ner osJeleeF& peerJevekeÀe Yeer megKe Òeehle neslee nw~ Fme mel³e keÀes mecePekeÀj Fme peerJeve kesÀ Ssmes cenlJe keÀes peevekeÀjFmekeÀe megKe Òeehle keÀjes Deewj Þesÿ keÀceeX keÀe yeerpe yeesDees~ YeefJe<³e peerJeve lees Fme peerJeve keÀerhejíeF& ³ee HeÀue nw~ peye yeerpe Deewj Je=#e ceer"e nw lees HeÀue Yeer DeJeM³e ner ceer"e nesiee~ FmeefueSYeefJeM³e keÀer ef®evlee ceW, YeefJe<³e keÀer ueeuemee ceW Fme peerJeve kesÀ megKe keÀes Yetue cele peevee~* hejceefhelee hejceelcee DeelceeDeeW keÀe meyemes yeæ[e mecyevOeer nw, %eeve meyemes Þesÿ Oeve nw, efoJ³eyegef× hejceelcee keÀe meyemes Þesÿ Jejoeve nw Deewj peerJeve keÀer cenevelece Òeeefhle nw, pees DeYeer mebiece³egiehej nce DeelceeDeeW keÀes Òeehle nw~ peerJeve keÀer Fve meJe&Þesÿ GheueefyOe³eeW kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj,

24

GvekeÀe megKe DevegYeJe keÀjes~ efJe®eej keÀjes hejceelcee ves ncekeÀes keÌ³ee veneR efo³ee nw? ³es Fvêer³e megKe,ceveg<³e lees keÌ³ee peeveJejeW keÀes Yeer Òeehle nQ, GvekeÀer Fve F&éejer³e Òeeefhle³eeW mes keÀesF& leguevee veneR nw~F&éejer³e Òeeefhle³eeW kesÀ Deeies FvekeÀe keÀesF& DeefmlelJe veneR nw~ ³es F&éejer³e Òeeefhle³eeB mebiece hej nerDeelcee keÀes Òeehle nesleer nQ, efpevekeÀe YeefkeÌle ceeie& ceW iee³eve neslee nw~* ³eLeeLe& peerJeve ³es mebiece³egieer peerJeve ner nw, pees FmekesÀ cenlJe keÀes mecePe ueslee Deewj megKe keÀesDevegYeJe keÀj ueslee, Jen ve Fme peerJeve mes keÀye Tye mekeÀlee Deewj ve ner mele³egie kesÀ megKeeW kesÀ efueSDeelegj nes mekeÀlee, Jen lees Fve mebiece³egieer meJeexÊece peerJeve keÀe megKe uesves ceW Dehevee hejce Yeei³eDevegYeJe keÀjsiee~ ³es mebiece keÀe megKe ner peerJeve keÀe hejce megKe nw Deewj meJe& megKeeW keÀe DeeOeej nw~³es heg©<eesÊece mebiece³egie yengle ner cenlJehetCe& mece³e nw~ DeYeer ner meJe& ÒekeÀej kesÀ %eeve kesÀ ®ejceeslkeÀ<e&keÀe mebiece neslee nw DeLee&led DeYeer DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, efJe%eeve kesÀ #es$e ceW YeeweflekeÀ efJe%eeve, [ekeÌìjerkeÀe efJe%eeve, Deeefo kesÀ %eeve keÀe Yeer mebiece nw~ Deelcee Deewj hejceelcee keÀe Yeer mebiece nw, mLeehevee-efJeveeMe keÀe Yeer mebiece nw, keÀuhe kesÀ efove-jele keÀe Yeer mebiece nw, keÀuhe kesÀ Deeefo-Devle keÀe Yeer mebiecenw, mJeie&-veke&À keÀe Yeer mebiece nw~ osJeleeDeeW Deewj DemegjeW keÀe Yeer mebiece nw DeLee&led owJeer Deewj DeemegjermebmkeÀejeW keÀe Yeer mebiece nw~ DeYeer Deemegjer mebmkeÀej Jeeues ceveg<³eeW keÀe efJeveeMe Deewj owJeer mebmkeÀejJeeueeW keÀer Deeefo nesleer nw~ Fve meye mel³eeW hej efJe®eej keÀjW lees Fve meyekeÀer DeYeer ®ejce meercee nw~mce=efle-efJemce=efle keÀe Yeer mebiece nw DeLee&led DeYeer hejceelcee mes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer mce=efle³eeb efceueleer nQ,pees mele³egie kesÀ ÒeLece pevce mes efJemce=efle ceW ®eueer peeleer nQ Deewj Deelcee ceW keÀce mes keÀce mce=efle³eebjnleer nQ~’mebiece³egie keÀer efJeMes<elee ner nw - Deleerefvê³e megKe ceW Petuevee, meoe KegMeer ceW vee®evee~ ... FmeefueSmJe³eb keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ mebkeÀuheeW kesÀ yevOeve ceW lees veneR nQ? ... mebiece³egie hejpeerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee ner YeefJe<³e peerJevecegkeÌle ÒeeueyOe heevee nw~“


’Deehe ye®®eeW kesÀ efueS ³en mebiece³egie ner yeæ[e ³egie nw~ Dee³eg ceW ³en íesìe nw uesefkeÀve efJeMes<eleeDeeWDeewj Òeeefhle efoueeves ceW meyemes yeæ[e nw~ lees mebiece³egie keÀe nj efove DeehekesÀ efueS yeæ[e efove nw~“


’Fme mebiece³egie keÀes heg©<eesÊece mebiece³egie Je meJe&Þesÿ ³egie keÌ³eeW keÀnles nes keÌ³eeWefkeÀ Deelcee kesÀ njÒekeÀej kesÀ Oece& keÀer, jep³e keÀer, Þesÿ mebmkeÀejeW keÀer, Þesÿ mecyevOeeW keÀer Deewj Þesÿ iegCeeW keÀermeJe&Þesÿlee DeYeer efjkeÀe[& kesÀ meceeve Yejlee peelee nw~ 84 pevceeW keÀer ®eæ{leer keÀuee Deewj GlejleerkeÀuee oesveeW kesÀ mebmkeÀej Fme mece³e ner Deelcee ceW Yejles nes~“ De.yeeheoeoe 30.5.73

25

’FmekeÀes keÀnWies ®eæ{leer keÀuee keÀe heefjJele&ve~ heefjJele&ve lees Üehej ceW Yeer neslee nw hejvleg Jen nw efiejleerkeÀuee keÀe heefjJele&ve~ DeYeer mebiece hej nw ®eæ{leer keÀuee keÀe heefjJele&ve~“ De.yeeheoeoe 11.4.73

’GvneW keÀe Yeer DeeOeej efleefLe Deewj Jesuee hej neslee nw~ Jewmes ner ³eneB Yeer cejpeerJee pevce keÀer efleefLe,Jesuee Deewj efmLeefle nw~ ... Deehe ueesie Yeer Fve leerveeW yeeleeW efleefLe, Jesuee Deewj efmLeefle keÀes peeveles ngSDeheves mebiece³egie keÀer ÒeejyOe Je mebiece³egie keÀer YeefJe<³e efmLeefle Deewj YeefJe<³e pevce keÀer ÒeejyOe keÀesDeheves Deehe Yeer peeve mekeÀles nes~“ De.yeeheoeoe 24.4.73

’%eeve legcekeÀes DeYeer mebiece hej ner efceuelee nw~ ceefncee meejer Fme mebiece³egie keÀer nw, peye efkeÀ yeehe yew"legcekeÀes %eeve mecePeeles nQ~ ... Fme mece³e legce ye®®es yengle meewYeei³eMeeueer nes keÌ³eeWefkeÀ legce ³eneBF&éejer³e mevleeve nes~ ... DeYeer legce F&éejer³e yegef× Jeeues nes~“

mee.yeeyee 29.4.05 efjJee.heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer efJeMes<e Ieìvee³eW

mebiece³egie keÀuhe ceW efJeMesMe ³egie nw keÌ³eeWefkeÀ Fme mece³e kegÀí efJeMes<e Ieìvee³eW nesleer nQ, peesmeejs keÀuhe ceW efkeÀmeer Yeer ³egie ceW veneR nesleer nw~ Fve efJeMes<e IeìveeDeeW keÀe %eeve nesiee leye ner mebiece³egiekeÀer efJeMes<elee keÀes DevegYeJe keÀj mekeWÀies Deewj Gve efJeMes<eleeDeeW keÀe ueeYe G"e mekeWÀies~* hejceelcee keÀe DeJelejCe - hejceelcee keÀe DeJelejCe mebiece keÀer meyemes efJeMes<e Ieìvee nw, efpemekesÀDeeOeej hej ner mebiece³egie hej Dev³e meYeer Ieìvee³eW nesleer nQ~ hejceelcee kesÀ DeJelejCe mes ner mebiece keÀeMegYeejcYe neslee nw~* Deelcee-hejceelcee keÀe efceueve mebiece³egie hej ner neslee nw, efpeme efceueve keÀes YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeokeÀjkesÀ Deelcee³eW ieÃo nesleer nQ~* Fvê meYee mebiece³egie hej ner ueieleer nw, peneB %eeveece=le keÀer Je<ee& nesleer nw Deewj %eeve-heefj³eeb jnleernQ~* Deelcee keÀes Deelcee keÀe, hejceelcee keÀe Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve mebiece³egie hej ner neslee nw, efpeme%eeve kesÀ DeeOeej hej Deelcee Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~* DeelceeDeeW keÀe hegjevee heehe keÀe Keelee Kelce Deewj hegC³e keÀe ve³ee Keelee mebiece³egie hej ner peceeneslee nw~* peerJeelcee³eW osneefYeceeve keÀes íesæ[keÀj osner-DeefYeceeveer mebiece³egie hej ner yeveleer nQ, pees Deelcee kesÀmeJe& megKees keÀe cetueeOeej nw~

osneefYeceeve Deelcee kesÀ ogKeeW keÀe cetue keÀejCe nw, FmeefueS mebiece³egie hej hejceelcee efheleeDeekeÀj DeelceeDeeW keÀes osner-DeefYeceeveer yeveeves kesÀ efueS %eeve-³eesie keÀer efMe#ee osles nQ, efpemekeÀes OeejCe

26

keÀj Deelcee³eW osneefYeceeve keÀes íesæ[keÀj osner-DeefYeceeveer yeveleer nQ~ Deewj lees meejs keÀuhe ceW ³es efMe#eekeÀesF& os veneR mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ ³eLeeLe& ªhe ceW meejs keÀuhe ceW keÀesF& Yeer Deelcee osner-DeefYeceeveer veneRnesleer nw~ efpeme Deelcee ves osn OeejCe keÀer, GmeceW osn-Yeeve Dee ner peelee nw, efpemekesÀ keÀejCe DeelceekeÀer efmLeefle efiejleer keÀuee ceW Dee peeleer nw~ mele³egie kesÀ Deeefo ceW Yeer pees Deelcee³eW pevce uesleer nQ,GveceW Yeer ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve lees neslee veneR nw, DeeeflcekeÀ %eeve Deewj ³eesie kesÀ DeeOeej hej Dee|peleDeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, efpeme DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ keÀejCe osneefYeceeve oyee jnlee nw DeewjDeeeflcekeÀ MeefkeÌle Gme hej Dehevee Meemeve keÀjleer nw, efpememes JeneB DeelceeDeeW mes keÀesF& efJekeÀce& ³ee heehekeÀce& veneR neslee nw~ hejceelcee efvejekeÀej nw, Jen keÀYeer ieYe& mes pevce veneR ueslee, GmekeÀes Deheveer keÀesF&osn veneR nw FmeefueS GvekesÀ efueS osneefYeceeveer Deewj osner-DeefYeceeveer keÀe ÒeÍe>> ner veneR G"lee nw~’cee³ee hej peerle heeveer nw, FmeefueS keÀJe®e heæ[e jns~ keÀJe®e keÀe DeLe& ner nw - cevceveeYeJe~efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjes, osner-DeefYeceeveer yevees~ Fme Deefvlece pevce ceW legce SkeÀ ner yeej osner-DeefYeceeveer yeveles nes~ efHeÀj mele³egie mes keÀefue³egie lekeÀ ³en osner-DeefYeceeveer yeveves keÀer efMe#ee keÀesF&oslee ner veneR~ Fme mece³e ner legcekeÀes osner-DeefYeceeveer yevevee heæ[lee nw keÌ³eeWefkeÀ Deye Mejerj íesæ[keÀjcesjs heeme Deevee nw~ osJelee³eW osner-DeefYeceeveer keÌ³eeW yeveW, GvekeÀes Jeeheme Leesæ[sner peevee nw~“

mee.yeeyee 25.07.03 efjJee.* osneefYeceeve Deewj osner-DeefYeceeveer keÀer ®ejce meercee kesÀ efceueve keÀe ³egie mebiece³egiekeÀefue³egie kesÀ Devle ceW peerJeelce³eW osneefYeceeve keÀer ®ejcemeercee hej nesleer nQ, efpemekesÀ keÀejCe ogKe keÀerYeer ®ejcemeercee nesleer nw~ Ssmes mece³e hej ner %eevemeeiej hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj peerJeelceeDeeW keÀesosner-DeefYeceeveer yeveves keÀe %eeve osles nQ Deewj Deelcee³eW osner-DeefYeceeveer yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjleer nQ~* hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe Deewj veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee mebiece³egie hej ner nesleer nw~* SkeÀ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee Deewj DeveskeÀ OeceeX keÀe efJeveeMe mebiece³egie hejneslee nw~* SkeÀ Oece&, SkeÀ jep³e, SkeÀ Yee<ee, SkeÀ cele mes mechevve jep³e keÀer mLeehevee mebiece hej ner nesleernw Deewj DeveskeÀ Oece&, DeveskeÀ jep³e, DeveskeÀ Yee<ee, DeveskeÀ cele Jeeueer ogefve³ee keÀe efJeveeMe mebiece hejneslee Deewj Jes meYeer Deelcee³eW cegefkeÌleOeece ceW ®eueer peeleer nQ~’mebiece³egie keÀes heg©<eesÊece ³egie keÀne peelee nw~ DeYeer Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeeheveenesleer nw~... Yeejle efkeÀlevee OeveJeeve Lee, DeYeer lees kebÀieeue nw~“

mee.yeeyee 21.1.05 efjJee.* mebiece³egie hej Fme Oeje hej meJe& OeceeX Deewj Oece&-JebMe keÀer GheefmLeefle nesleer nw~

27

* meJe& OeceeX ªheer Fme keÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece DeYeer mebiece³egie hej ueieleer nw, cetue ªhe ceW osJeer-osJelee Oece& mLeeheve neslee nw~ ~* ©ê YeieJeeve kesÀ Üeje DeéecesOe DeefJeveeMeer ©ê ieerlee %eeve ³e%e keÀer mLeehevee mebiece³egie hej nesleernw~* hejceelcee Üeje mebiece³egie hej ner ye´ïee SJeb yeéïeCeeW keÀer j®evee nesleer nw~’iee³ee ngDee nw Òepeeefhelee ye´ïee Üeje yeéïeCe kegÀue keÀer j®evee ngF&~ Deeefo meveeleve henues-henuesyeéïeCe nes peeles nQ~ JeemleJe ceW Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀnvee jebie nw~ Jen lees nw mele³egiekeÀe Oece&~ ³en Deeefo meveeleve yeéïeCeeW keÀe Oece& pees nw, Jen Òee³e:ueeshe nes ie³ee nw~ hejceefheleehejceelcee Òepeeefhelee ye´ïee Üeje yeéïeCe Oece& j®eles nQ~ lees ³en mebiece³egie nes ie³ee yeéïeCeeW keÀe ³egie,³en osJeer-osJelee Oece& mes Yeer Tb®e nw~ henues ³en yeéïeCe Oece& nw, efpemekeÀes ®eesìer keÀnles nQ~“

mee.yeeyee 17.07.03 efjJee.’Þesÿ mebiece³egie DeLee&led Þesÿ Jesuee ceW meYeer keÀe Þesÿ yeéïeCeeW keÀe pevce ngDee nw~ pevce, Jesuee meYeerkeÀer Þesÿ nw~ ... Þesÿ yeehe, Þesÿ pevce, Þesÿ Jemee&, Þesÿ heefjJeej, Þesÿ Ke]peeves - ³es lekeÀoerjkeÀer uekeÀerj pevce mes meYeer keÀer Þesÿ nw~ ... ³es lekeÀoerj meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ yeehe kesÀ Üeje SkeÀpewmeer Òeehle nw, FmeceW Devlej veneR nw efHeÀj Yeer SkeÀ pewmeer lekeÀoerj Òeehle nesles Yeer vecyejJeejkeÌ³eeW?... yesno keÀer lekeÀoerj keÀes peerJeve kesÀ keÀce& keÀer lemJeerj ceW ueevee, FmeceW ³eLee MeefkeÌle nesves kesÀkeÀejCe Devlej heæ[ peelee nw~“ De.yeeheoeoe 4.4.84

* hejceelcee keÀe Oece&je]pe keÀe heeì& Yeer mebiece³egie hej ner ®euelee nw’Oece&je]pe hegjer ceW Yeer mepeeDeeW keÀe heeì& Devle ceW vetBOee ngDee nw uesefkeÀve Jes mepee³eW efmeHe&À Deelcee DehevesDeehe Yeesieleer nw Deewj efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjleer nw~ uesefkeÀve keÀceeX kesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej ceW YeerefJeMes<e leerve ÒekeÀej kesÀ nQ~ SkeÀ nQ Deelcee keÀes Deheves Deehe Yeesieves Jeeues efnmeeye~ pewmes yeerceeefj³eeB,efoceeie keÀcepeesj nesvee~ otmeje efnmeeye nw - mecyevOe-mecheke&À Üeje ogKe keÀer Òeeefhle Deewj leermeje nw- Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW Üeje efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet nesvee~“


* DeOece& Deewj Oece& keÀer ®ejce meercee, oesveeW keÀe mebiece neslee nw~* Oece& keÀer efJepe³e Deewj DeOece& keÀe veeMe mebiece³egie hej ner neslee nw~* jece-jeJeCe keÀe ³eg× Deewj jece keÀer jeJeCe hej efJepe³e mebiece³egie hej ner nesleer nw~’³eg× nw vee! cee³ee Dee@heespeerMeve keÀjleer nw~ GvekeÀe Yeer HeÀpe& nw~ Jen ve keÀjs lees efHeÀj ³eg× kewÀmesieeF& pee³es~... ³eg× nesieer lees nce nejles ner jnW, ³en Yeer veneR~ ncekeÀes GmekesÀ Thej efJepe³eer yevevee

28

nw~ peerleves keÀer yeepeer DeYeer ner ueieeveer nw~... SkeÀ Yejesmee SkeÀ yeue iee³ee ngDee nw~“ceeleséejer 27.6.1964

’³en jeJeCe keÀe eEhepeæ[e nw, FmeceW ogKe ner ogKe nw~ yeeyee ner ncekeÀes Fmemes ígìkeÀeje efoueeves Dee³esnQ lees efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~ pewmes keÀesF& he#eer eEhepeæ[s mes efvekeÀue peelee nw lees KegMe neslee nw~“

mee.yeeyee 30.4.69 efjJee.* pevemebK³ee keÀer Deefle Je=ef× Deewj pevemebK³ee kesÀ Deefle keÀce nesves keÀe Yeer mece³e ³es mebiece ner nw~keÌ³eeWefkeÀ mebiece hej ner meJe& Deelcee³eW Fme me=efä hej Dee peeleer nQ Deewj pevemebK³ee keÀer Je=ef× Deheveer®ejce meercee hej nesleer nw Deewj efJeveeMe kesÀ mece³e DeefOekeÀebMe Deelcee³eW Jeeheme ®eueer peeleer nQ, yengleLeesæ[er Deelcee³eW Fme Oeje hej jnleer nQ~ pevemebK³ee kesÀ efJe<e³e ceW efJe®eej keÀjW lees meejs keÀuhe ceW150 keÀjesæ[ kesÀ ueieYeie Deelcee³eW hejceOeece mes Fme me=efä jbieceb®e hej Deeleer nQ Deewj íesìs mesmebiece³egie ceW hejceelcee kesÀ DeJelejCe kesÀ yeeo 550 keÀjesæ[ kesÀ ueieYeie Deelcee³eW hejceOeece mes ³eneBDeeleer nQ~* Òeeke=ÀeflekeÀ mebmeeOeveeW keÀe oesnve Yeer Deheveer ®ejce meercee hej DeYeer ner neslee nw~* owJeer meY³elee keÀe GÃce Deewj Deemegjer meY³elee keÀe efJeveeMe Yeer mebiece³egie hej ner neslee nw* Deemegjer Deewj owJeer mebmkeÀejeW keÀe mebiece, osJeemegj mebûeece keÀe ³egie mebiece³egie nw~osJelee Deewj DemegjeW keÀe jepe Yeer mebiece³egie hej ner helee ®euelee nw~ osJeemegj mebûeece keÌ³ee nw,ceneYeejle keÀe ³eg× keÌ³ee nw, ³es meye je]pe DeYeer mebiece³egie hej ner helee heæ[lee nw Deewj ³es meye ³eg×DeYeer mebiece³egie hej ner nesles nQ~ jece-jeJeCe keÀe ³eg× DeLee&led Deemegjer Deewj owJeer mebmkeÀejeW keÀe³eg×!* MetêeW Deewj yeéïeCeeW keÀe mebiece’met#ceJeleve ceW legce yeéïeCeeW keÀe osJeleeDeeW kesÀ meeLe efceueve neslee nw~ pewmes efhe³ej Iej Deewj memegjIej kesÀ HesÀefceueer cescyeme& keÀe efceueve neslee nw vee~ ... ³en Yeer [êcee ceW vetBOe nw~ yeéïeCe Deewj osJelee³eWyeer®e ceW DeekeÀj efceueles nQ~ Jen nw yeéïeCe Deewj osJeleeDeeW keÀe mebiece~ ³en nw yeéïeCe Deewj MetêeW keÀemebiece~“ mee.yeeyee 14.3.72 efjJee.* efJeée ceW jepemeÊee ceW Òepeelev$e keÀe Devle Deewj SkeÀ-í$e owJeer jepeJebMe (Kingdomship)

keÀer mLeehevee DeYeer mebiece³egie hej ner nesleer nw~* YeefkeÌleceeie& keÀe Devle Deewj %eeveceeie& keÀer Deeefo DeYeer mebiece³egie hej ner nesleer nw~* Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee Fme mebiece³egie hej ner nesleer nw Deewj lees meejs keÀuhe ceW Glejleer keÀuee nernesleer nw~

29

* mJeie&-vejkeÀ keÀe mebiece Deewj mJeie&-vejkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve Yeer DeYeer ner~* mebiece³egie hej meJeexlke=Àä YeeweflekeÀ megKe-meeOeveeW mes mechevve ³egie keÀer Deeefo nesleer nw hejvlegmeJeexlke=Àä YeeweflekeÀ megKeeW keÀer DevegYetefle veneR nesleer nw, Jen mele³egie ceW nesleer nw~ mebiece³egie hejDevegYetefle meJeexlke=Àä DeeeflcekeÀ megKe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer nesleer nw~’mebiece³egie keÀer efJeMes<elee ÒeceeCe Òel³e#e HeÀue jbie, ªhe, jme leerveeW mes mechevve Decetu³e HeÀue nesvee®eeefnS - meoe mebie ceW jnves keÀe jbie, meoe ye´ïee yeehe meceeve yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves keÀe ªhe, meoemeJe& Òeeefhle³eeW keÀe jme - Ssmee yeehe meceeve yeves nes? DeepekeÀue ye´ïee yeehe ye´eïeCe ye®®eeW keÀer meceevemechevvelee keÀes efJeMes<e osKeles jnles nQ~“ De.yeeheoeoe 25.5.83

* Deeefo meveeleve Oece& keÀes Deeefo meveeleve keÌ³eeW keÀne peelee nw, Jen je]pe Yeer mebiece hej ner heleeheæ[lee nw~* efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe je]pe DeYeer mebiece³egie hej ner helee ®euelee nw~* efJeée-veeìkeÀ keÀe SkeÀ ®e¬eÀ hetje Deewj ve³es keÀe MegYeejcYe heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner neslee nw~* hejceelcee kesÀ meJe& iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe %eeve Deewj DevegYeJe DeYeer mebiece hej ner neslee nw~hejceelcee hejce efMe#ekeÀ nw, Jen F&éejer³e hee"Meeuee keÀer mLeehevee mebiece³egie hej ner keÀjles nQ DeewjF&éejer³e hee"Meeuee keÀer mLeehevee keÀjkesÀ ³es F&éejer³e heæ{eF& DeelceeDeeW keÀes heæ{eles nQ, efpememes Deelcee³eWmele³egie kesÀ ³eesi³e yeveleer nQ~* heeflele-heeJeve yeehe keÀe heeflele mes heeJeve yeveeves keÀe efoJ³e keÀle&J³e mebiece³egie hej ®euelee nw~* ³eLeeLe& ªhe ceW Oece&, oeve-hegC³e, keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³e Fmeer ³egie ceW neslee nw~mebiece³egie hej ner Deelcee³eW oeve-hegC³e keÀjkesÀ YeefJe<³e kesÀ efueS ve³ee Keelee pecee keÀjleer nQ~ Deewjlees meejs keÀuhe ceW DeelceeDeeW keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw, ®eens keÀesF& efkeÀlevee Yeer oeve-hegC³e, leerLe&-Je´le Deeefo keÀjs~ mebiece³egie hej ner hejceelcee DeelceeDeeW keÀes %eeve osles nQ Deewj Deelcee³eW SkeÀ-otmejskeÀes oeve osles nQ, keÀu³eeCe keÀe jemlee yeleeles nQ, FmeefueS ³eLeeLe& ªhe ceW Oece&, oeve-hegC³e, keÀu³eeCekeÀe ³egie ³en mebiece³egie ner nw~ ³es meye ke=Àl³e mebiece ³egie ceW ner nesles nQ Deewj Deelcee³eW Dehevee leve-ceve-Oeve meye Fme %eeve ³e%e ceW meHeÀue keÀjleer nQ~’³eeo nw ye´ïee yeehe ves Deeefo ceW efkeÀleves mece³e ceW meye meHeÀue efkeÀ³ee? Devle lekeÀ Dehevee mece³emeHeÀue efkeÀ³ee, ®eens keÀcee&leerle Yeer yeve ie³es efHeÀj Yeer efkeÀleves he$e efueKes! mece³e meHeÀue efkeÀ³ee vee~ueemì efove Yeer cegKe mes ceneJeekeÌ³e G®®eejCe efkeÀ³es~ ueemì efove lekeÀ meye meHeÀue efkeÀ³ee, FmeerefueSmeHeÀuelee keÀes Òeehle nes ie³es~ lees HeÀeuees HeÀeoj~ JeemleJe ceW mebiece³egie keÀe SkeÀ-SkeÀ mebkeÀuhe,SkeÀ-SkeÀ meskeÀC[ meHeÀue keÀjvee ner meHeÀueleecetle& yevevee nw~“

30


’mebiece³egie meceLe& ³egie nw, meHeÀuelee keÀe ³egie nw, J³eLe& keÀe veneR nw~ Deiej mece³e meHeÀue keÀjWies leesYeefJe<³e ceW Yeer DeeOeekeÀuhe keÀe hetje mece³e jep³e DeefOekeÀejer yeveWies~ Deiej DeYeer keÀYeer-keÀYeermeHeÀue keÀjWies lees jep³e DeefOekeÀejer Yeer keÀYeer-keÀYeer yeveWies~ mece³e meHeÀue keÀjves keÀer ÒeeueyOe ³ennw~ mJeebme meHeÀue keÀj jns nes lees 21 pevce ner mJemLe jnWies~ ®eueles-®eueles neì&HesÀue veneR nesieer~%eeve kesÀ Ke]peeves keÀes Yeer meHeÀue keÀjes~ %eeve keÀe DeLe& nw - mecePe~ JeneB Fleves mecePeoej yevepee³eWies, pees keÀesF& ceefv$e³eeW keÀer peªjle veneR nw~“


* Deelcee³eW keÀcee&leerle yevekeÀj hejceOeece peeves keÀer lew³eejer DeYeer mebiece³egie hej ner keÀjleer nQ~* osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele $ewueeskeÌ³e keÀe heefjYeÏceCeDeewj ef$ekeÀeueeW keÀe DeJeueeskeÀve mebiece³egie hej ner neslee nw~ ef$ekeÀeueoMeea Deewj ef$eueeskeÀerveeLe keÀeìeFefìue mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw, peye DeelceeDeeW keÀes leerveeW ueeskeÀeW Deewj leerveeWkeÀeueeW keÀe %eeve neslee nw~* mebiece³egie hej ner hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjles nQ, GvekeÀes jeJeCe kesÀyevOeve mes cegkeÌle keÀjles nQ~* %eeve meeiej hejceefhelee hejceelcee kesÀ Üeje meYeer Jeso-MeeðeeW, Gheefve<eo, Oece&-MeeðeeW keÀe meejieerlee %eeve Deewj meyekeÀe je]pe mebiece³egie hej efceuelee nw~* me=efä-®e¬eÀ kesÀ nt ye nt hegvejeJe=efÊe keÀe je]pe Yeer mebiece³egie hej ner helee heæ[lee nw~me=efä-®e¬eÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe keÀe je]pe helee ®eueves mes Fme me=efä kesÀ mecyevOe ceW DeveskeÀ ÒekeÀejkeÀer iegeflLe³eeB meguePe peeleer nQ Deewj Deelcee³eW J³eLe& ef®evleve mes cegkeÌle neskeÀj Deheves peerJeve keÀermeHeÀuelee kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀjves ceW meHeÀue nesleer nQ~* Yeejle kesÀ Òee®eerve ³eesie keÀer Fleveer ceefncee nw, lees Jen ³eesie keÌ³ee nw, Gmemes Òeeefhle keÌ³ee nw, GmekeÀe³eLeeLe& je]pe Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner helee ®euelee nw Deewj GmekeÀes meerKekeÀj Deelcee³eW hejceelceemes ³eesie³egkeÌle neskeÀj peerJeve keÀe me®®ee megKe heeleer nQ~* me=efä-j®evee keÀe je]pe DeLee&led me=efä keÀer j®evee keÀye ngF&, kewÀmes ngF&, Jen meye ³eLeeLe& jerefle DeYeerhelee ®euelee nw~ me=efä kewÀmes veF& mes hegjeveer Deewj efHeÀj hegjeveer mes veF& kewÀmes yeveleer nw, Jen je]pe Yeermebiece³egie hej ner helee ®euelee nw~* YeefkeÌle ceeie& Deewj %eeve ceeie& keÀe je]pe Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner helee ®euelee nw~* leerve ueeskeÀeW keÀe je]pe, met#ce Jeleve Deewj GmekeÀer ieefle-efJeefOe keÀe je]pe Yeer DeYeer ner helee heæ[lee

31

nw~* keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe je]pe Yeer mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ Üeje ner helee heæ[lee nw, efpememes nerDeelcee³eW Þesÿ keÀce& keÀjves ceW meceLe& nesleer nQ~* Yeejle kesÀ GlLeeve Deewj heleve keÀer keÀneveer Yeer DeYeer mebiece³egie hej helee heæ[leer nw Deewj YeejlekewÀmes mJeie& mes vekeÀ Deewj veke&À mes mJeie& yevelee nw, Jen Yeer helee heæ[lee nw~* mel³e veeje³eCe keÀer keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee, Decej keÀLee, efpevekeÀe Yeejle ceW Flevee iee³eve nw,GvekeÀe je]pe Yeer DeYeer mebiece hej ner helee heæ[lee nw Deewj Deelcee³eW me®®eer mel³e veeje³eCe keÀer keÀLeemegvekeÀj vej mes veeje³eCe yeveleer nQ~* Yeejleer³e meY³elee keÀe ÒeeCe ’JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced“ keÀer YeeJevee keÀe ³eLeeLe& jnm³e DeYeermebiece³egie hej ner helee ®euelee nw efkeÀ kewÀmes meejer JemegOee SkeÀ heefjJeej nw~ Fme mel³e keÀes peeveves mesDeelceeDeeW ceW efJeée-Òesce keÀer YeeJevee peeûele nesleer nw Deewj Deelcee³eW efJeée-heefjJeej keÀe me®®ee megKeDeYeer ner DevegYeJe keÀjleer nw~ Deewj lees meejs keÀuhe veececee$e efJeée-heefjJeej keÀe veeje ueieeles nQ hejvlegefoue ceW Jen YeeJevee peeûele veneR nesleer nw~* ueKe-®eewjemeer keÀe je]pe Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner helee heæ[lee nw~* efMeJeMeefkeÌle Deewj heeC[Je mesvee keÀe je]pe DeYeer mebiece³egie hej ner helee ®euelee Deewj GmekeÀekeÀle&J³e DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw~ ceneYeejle Deewj ieerlee %eeve keÀe je]pe Yeer DeYeer mebiece³egiehej ner helee heæ[lee nw~* efJe<Ceg ®elegYeg&pe keÀe je]pe Deewj efJe<Ceg kesÀ DeuebkeÀejeW keÀe je]pe Yeer DeYeer ner helee ®euelee nw~* mebiece hej ner meeFvme Deewj meeFuesvme keÀe ®ejceeslke=Àä neslee nw~ oesveeW kesÀ men³eesie mes ner mLeeheveeDeewj efJeveeMe keÀe keÀe³e& mechevve neslee nw~* ³en mebiece ner meeFuesvme Deewj meeFvme keÀer MeefkeÌle keÀe mebiece nw Deewj DeYeer ner meeFvme hejmeeuesvme keÀer efJepe³e nesleer nw~’peye Sìe@efcekeÀ Deewj DeeeflcekeÀ oesveeW MeefkeÌle³eeW keÀe cesue nes pee³esiee DeLee&led DeeeflcekeÀ MeeefkeÌle mesSìe@efcekeÀ MeefkeÌle Yeer meleesÒeOeeve yegef× Üeje megKe kesÀ keÀe³e& ceW ueiesieer leye oesveeW MeefkeÌle³eeW kesÀ efceueveÜeje Meeefvlece³e ogefve³ee Fme Yetefce hej Òel³e#e nesieer keÌ³eeWefkeÀ Meeefvle-megKece³e mJeie& kesÀ jep³e ceWoesveeW MeefkeÌle³eeB nQ~“ De.yeeheoeoe 5.3.84

* Jele&ceeve mebiece³egie keÀe mece³e meJe& ÒekeÀej kesÀ YeeweflekeÀ SJeb DeeO³eeeflcekeÀ %eeve keÀer hejekeÀeäe ³ee®ejceeslkeÀ<e& keÀe mece³e nw~meeFvme Deewj ìskeÌvee@ueespeer keÀer hegjeves efJeée kesÀ efJeveeMe Deewj ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce ceW cetue YetefcekeÀe

32

nw, FmekeÀe Deheveer ®ejcemeercee lekeÀ efJekeÀeme DeYeer mebiece³egie hej neslee nw~ osneefYeceeve mes meb®eeefuelemeeFvme efJeveeMe kesÀ meeOeveeW keÀe efvecee&Ce DeLee&led efJeveeMe keÀer efveefceÊe Deewj osner-DeefYeceeveer efmLeefleÜeje meb®eeefuele meeFvme ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce ceW efveefceÊe yeveleer nw~ ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀyeeo osJeleeDeeW keÀer ÒeJe=efÊe kesÀ keÀejCe keÀesF& veF& ®eerpe keÀer Keespe veneR nesieer Deewj Oeerjs-Oeerjs ³es meeFvmekeÀe %eeve Yeer Òee³e: ueeshe nes pee³esiee~ efHeÀj Üehej mes osneefYeceeve kesÀ keÀejCe ueesieeW ceW veF& Keespe keÀerÒeJe=efÊe peeûele nesieer, efpememes veF& yeeleeW keÀe DeefJe<keÀej nesiee, meeFvme kesÀ Üeje ve³es-ve³es DeefJe<keÀejneWies~ meeFvme Deewj ìskeÌvee@ueespeer kesÀ ve³es-ve³es DeefJe<keÀej nesles-nesles meeFvme keÀe Jen %eeve keÀefue³egiekesÀ Devle ceW Deheves ®ejceeslkeÀ<e& hej hengB®esiee~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³es SkeÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj melele¬eÀce nw~

Jele&ceeve ceW ner DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deheves ®ejceeslkeÀ<e& hej neslee nw, peye %eeve keÀe meeiejhejceefhelee hejceelcee DeekeÀj mel³e %eeve oslee nw~ hejceefhelee hejceelcee mes mel³e %eeve heekeÀj DeelceepeerJeve keÀe meJeexÊece megKe Deleerefvê³e megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ mel³e %eeve Deewj ³eesie kesÀ ÜejeDeheves ceW mJee|iekeÀ megKeeW keÀes Yeesieves keÀer MeefkeÌle Òeehle keÀjleer nw~

YeeweflekeÀ meeFvme SJeb ìskeÌveeuee@peer SJeb DeeO³eeeflcekeÀ %eeve SJeb DeeO³eeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀmeceeJesMe kesÀ Üeje mJeie& keÀe veJe-efvecee&Ce neslee nw, peneB YeeweflekeÀ megKe Deheves ®ejceeslkeÀ<e& hejGheueyOe nesles nQ hejvleg mece³eevlej ceW Oeerjs-Oeerjs ³es YeeweflekeÀ meeFvme SJeb DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Òee³e:ueeshe nes peelee nw~ osJelee³eW megKe-meeOeveeW ceW ÒeJe=Êe nesles nQ, GvekesÀ Üeje keÀesF& veF& Keespe ³ee veJeefvecee&Ce veneR neslee nw, FmeefueS Oeerjs-Oeerjs Jen owJeer meY³elee Deewj meeFvme keÀe %eeve ueeshe nes peelee nwDeewj Üehej mes veF& meY³eleeDeeW Deewj OeceeX keÀe Go³e neslee nw~’yeeheoeoe yeej-yeej megveeles jnles nQ efkeÀ mece³e DeehekeÀe Fvlepeej keÀj jne nw, ye´ïee yeehe DehevesIej keÀe iesì Keesueves kesÀ efueS Fvlepeej keÀj jne nw, Òeke=Àefle leerJe´ieefle mes meHeÀe³ee keÀjves keÀeFvlepeej keÀj jner nw~ lees ns HeÀefjMles DeYeer Deheves [yeue ueeFì mes Fvlepeej keÀes meceehle keÀjes~...SJej-js[er efmeHe&À Mejerj íesæ[ves kesÀ efueS veneR yevevee nw uesefkeÀve yeehe meceeve mechevve Deewj mechetCe&yevekeÀj Iej peeves ceW SJej-js[er yevevee nw~“


’yeehe mebiece³egie hej Dee³ee ngDee nw~ ceneYeejle ueæ[eF& Yeer mebiece³egie keÀer ner nw~ ... FmekeÀes nerheg©<eesÊece mebiece³egie keÀnles nQ~ ... mebiece³egie hej ner yeehe DeekeÀj legcekeÀes nerjs pewmee yeveeles nQ hejvlegmeye vecyejJeej lees nesles ner nQ~“ mee.yeeyee 22.1.05 efjJee.meye l³eesnej Deewj GlmeJe mebiece³egie keÀer ner ³eeoieej nQ~ mebiece³egie hej ner hejceelcee meYeer l³eesnejeW

33

keÀe je]pe yeleeles nQ Deewj DeelceeDeeW keÀes heefJe$elee keÀer jeKeer yeebOekeÀj heefJe$elee keÀer Òeefle%ee keÀjeles nQ~YeefkeÌle ceeie& ceW pees Yeer l³eesnej cevee³es peeles nQ ³ee efpevekeÀe iee³eve nw, Jes meYeer Òee³e: mebiece³egie kesÀ nernQ DeLee&led Jes meYeer Ieìvee³eW mebiece³egie hej ner Ieefìle nesleer nQ, efpevekeÀe ³eeoieej YeefkeÌleceeie& ceW cevee³eepeelee nw~ Ssmee ner mebiece³egie keÀe SkeÀ efJeMes<e l³eewnej j#eeyevOeve nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ efJeMes<e iegCemebiece³egie keÀuhe ceW efJeMes<e ³egie nw keÌ³eeWefkeÀ Fme ³egie ceW kegÀí efJeMes<e iegCe nQ, pees Dev³e

³egieeW ceW veneR nesles nQ~ Fve iegCeeW keÀe ³eLeeLe& %eeve nesiee leye ner nce GvekeÀe ueeYe G"e mekeWÀies DeewjDeheves keÀes Yeer iegCeJeeve yevee mekeWÀies~ FmekesÀ kegÀí iegCeeW keÀe nce ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ, pees efJe®eejkeÀjves ³eesi³e nQ Deewj GvekeÀe nceejs peerJeve ceW efJeMes<e ÒeYeeJe SJeb cenlJe nw~

mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀe %eeve meeiej hejceelcee mes cebieue efceueve cesuee neslee nw,efpeme cebieue efceueve cesues keÀes Deelcee³eW YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeo keÀj efYevve-efYevve jerefle mes efYevve-efYevvemLeeveeW hej kegÀcYe cesuee ceveeles nQ~

mebiece³egie DeelceeDeeW Deewj Òeke=Àefle keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe ³egie nw DeLee&led Fme ³egie ceW nerDeelcee³eW Deewj Òeke=Àefle leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve yeveleer nw, efpememes Fme Oeje hej leceesÒeOeeve ogefve³eekeÀe Devle Deewj veF& meleesÒeOeeve ogefve³ee keÀe MegYeejcYe neslee nw~

mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ Deewj meYeer ³egieeW ceW DeelceeDeeW keÀerGlejleer keÀuee ner nesleer nw~ Yeues ®eens Jen mele³egie nes ³ee keÀefue³egie~mebiece³egie hej hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee nw, pees ner meJe& kesÀ ieefle-meÃefleoelee nQ~mebiece³egie hej ner hejceelcee DeekeÀj meJe& DeelceeDeeW keÀer ieefle-meÃefle keÀjles nQ~

%eeve meeiej hejceelcee mes efceues keÀce& keÀe efJeMes<e %eeve nesves kesÀ keÀejCe mebiece³egie hej efkeÀ³esie³es keÀceeX keÀe efJeMes<e HeÀue neslee nw~ FmeefueS heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ ³eeoieej heg©<eesÊece ceeme ceWDeelcee efJeMes<e oeve-hegC³e keÀjleer nQ~

Dev³e ³egieeW ceW lees Deelcee³eW pees keÀce& keÀjleer nw, GmekeÀe Gme Devegmeej ner HeÀue efceuelee nwhejvleg mebiece³egie hej SkeÀ keÀe meewiegCee HeÀue efceuelee nw~ Deelcee De®ís keÀce& keÀjleer nw lees De®ís keÀeDe®íe Deewj Deiej ieuele keÀce& keÀjleer nw lees GmekeÀe Yeer meewiegCee yegje HeÀue efceuelee nw~

mebiece³egie hej pees Deelcee³eW hejceelcee kesÀ ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ, GvekeÀes mJeie& DeewjvejkeÀ oesveeW keÀe %eeve neslee nw, efpememes Jes vejkeÀ keÀe efkeÀveeje íesæ[keÀj DeLee&led vejkeÀ mes veäesceesneyevekeÀj hejceelcee mes Òeerleyegef× yevekeÀj mJeie& keÀer Deesj peeves keÀe menpe heg©<eeLe& keÀjleer nQ~

34

mebiece³egie hej heleve Deewj GlLeeve oesveeW keÀer ner ®ejce meercee³eW nesleer nQ~’efpevneWves keÀuhe henues Jemee& efue³ee Lee, Jes ner henues-henues Jemee& uesves Dee³eWies~ Jes ner keÀnWies - yeeyeeDeehekesÀ efmeJeeS nceeje mene³ekeÀ Deewj keÀesF& veneR~ yeehe #ecee Yeer leye keÀjWies, peye mebiece³egienesiee~... Ssmes veneR efkeÀ ceQ legcnejer hegkeÀej megvekeÀj Deelee ntB~ YeefkeÌle peye hetjer nesleer nw, leye cegPesDeevee ner nw~“ mee.yeeyee 5.7.06 efjJee.

heg©<eesÊece mebiece³egie SJeb ieerlee-%eeve ³e%e / heg©<eesÊece mebiece³egie DeewjÞeercele YeieJeled-ieerlee

mebiece³egie hej ner hejceelcee DeekeÀj ieerlee %eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeueeles nQ~ieerlee DeeO³eeeflcekeÀ %eeve keÀe cegK³e Meeðe nw~ Deewj Oece&-ûevLe Deewj Meeðe lees ieerlee kesÀ yeeue-ye®®esnQ~ ieerlee nw meyekeÀer ceeF&-yeehe~ ieerlee %eeve oelee hejceelcee nw, pees mebiece³egie hej ner DeekeÀj ieerlee%eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efoJ³e DevegYeJe keÀjeles nQ, pees Deewj efkeÀmeer ³egie ceWmecYeJe veneR nQ~ mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeb Deewj DevegYeJe efJeMes<e ceneve nQ, pees Dev³e efkeÀmeer ³egie ceW venesles nQ Deewj ve nes mekeÀles nQ~

mebiece³egûe hej ner Deelcee³eW hejceelce mes ieerlee %eeve megvekeÀj Deewj jepe³eesie keÀe DeY³eemekeÀjkesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efoJ³e DevegYetefle³eeb keÀjles nQ, pees efkeÀmeer Dev³e ³egie ceW mecYeJe veneR nQ~mebiece³egie keÀer efoJ³e DevegYetefle³eeb keÀjves ceW ieerlee %eeve ner DeeOeej nw~

Þeercele SkeÀ Þeer Þeer hejceelcee keÀer ner nes mekeÀleer nw, pees cele hejceelcee mebiece³egie hejDeekeÀj osles nQ, efpemekeÀer Deelcee ceW mebef®ele mce=efle kesÀ DeeOeej hej YeefkeÌle ceeie& ceW ieerlee Meeðe yevee³eenw, efpemekeÀe DeeO³eeeflcekeÀ #es$e ceW yengle cenlJe nw~ ieerlee %eeve mes ner mebiece³egie hej Deeefo meveeleveosJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee ngF& Leer Deewj DeYeer efHeÀj nes jner nw~ ieerlee %eeve megvekeÀj ner mebiece³egiehej ceneYeejle ngDee Lee Deewj DeYeer efHeÀj mes Jener ceneYeejle keÀer heefjefmLeefle³eeb yeve jner nw Deewj nesvesJeeuee nw DeLee&led nesvee efveef½ele nw~’ieerlee nw Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀe Meeðe~ ³en Yeer legce peeveles nes efkeÀ Fme %eeve kesÀ yeeonw efJeveeMe~... efJeveeMe keÀe ìeFce ner ³en nw~ FmeefueS legcekeÀes pees %eeve efceuelee nw, Jen efHeÀjKeueeme nes peelee nw~... yeehe keÀe heeì& ner nw mebiece³egie hej Deeves keÀe~ YeefkeÌle DeeOee keÀuhe ®eueleernw, %eeve veneR ®euelee nw~ %eeve keÀe Jemee& DeeOee keÀuhe kesÀ efueS efceuelee nw, %eeve lees SkeÀ ner yeejefmeHe&À mebiece³egie hej efceuelee nw~“ mee.yeeyee 22.12.04 efjJee.

35

’ieerlee veF& ogefve³ee keÀes ef¬eÀ³esì keÀjleer nw~ ³en efkeÀmekeÀes Yeer helee veneR efkeÀ veF& ogefve³ee keÀes kewÀmesef¬eÀ³esì keÀjles nQ~ DeYeer ³en nw heg©<eesÊece mebiece³egieer ogefve³ee~ ³en hegjeveer ogefve³ee Yeer veneR nw lees veF&ogefve³ee Yeer veneR nw~ ³en nw ner mebiece~ ... Deye mebiece³egie hej legcnejer heehe-DeelceeDeeW mes uesve-osveveneR nw~ heehe DeelceeDeeW keÀes oeve efkeÀ³ee lees heehe efmej hej ®eæ{ pee³esiee~“

mee.yeeyee 22.4.04 efjJee.’%eeve keÀe Meeðe SkeÀ ner ieerlee nw, pees heg©<eesÊece mebiece³egie hej yesno keÀe yeehe hejceefhelee hejceelceeef$ecete|le efMeJe megveeles nQ ³ee lees efueKevee nw - ye´ïee Üeje megvee jns nQ, efpememes 21 pevce meÃefle nesieer~... ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ ceveg<³eeW keÀer yeveeF& ngF& ieerlee mes Glejleer keÀuee nesleer nw~ YeefkeÌle keÀer ieerleeDeewj %eeve keÀer ieerlee hej De®íer lejn efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee nw~“

mee.yeeyee 19.1.04 efjJee.’DeYeer legcekeÀes [e³ejskeÌì cele efceueleer nw~ Þeercele YeieJele ieerlee nw vee! Deewj keÀesF& Meeðe hej ÞeerceleDe#ej nw veneR~ nj 5 npeej Je<e& yeeo ³en heg©<eesÊece mebiece³egie, ieerlee keÀe ³egie Deelee nw~ yesno kesÀyeehe ves j®eef³elee DeLee&led Dehevee Deewj j®evee keÀe meeje heefj®e³e efo³ee nw~“

mee.yeeyee 17.9.04 efjJee.

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle³eeB SJeb DevegYeJe* mebiece³egie keÀer cetue Òeeefhle nw hejceelcee keÀer Òeeefhle Deewj ieerlee-%eeve keÀer Òeeefhle, efpemekesÀ DeeOeejhej Deelcee keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer Òeeefhle³eeB SJeb DevegYetefle³eeB nesleer nQ, pees Deelcee keÀer cetueYetle h³eemenw Deewj Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe cetueeOeej nw~* ³es mebiece³egie ÒeYeg-efceueve Deewj F&éejer³e Òeeefhle³eeW kesÀ DevegYeJe keÀe mece³e nw~ efpemekeÀer yegef× GveÒeeefhle³eeW kesÀ DevegYeJe ceW ueerve nes ieF& DeLee&led ceieve nes ieF&, GmekeÀer yegef× keÀye efkeÀmeer Jemleg-J³eefkeÌleceW pee veneR mekeÀleer~ ÒeYeg-Òeeefhle³eeB Devevle nQ Deewj Devevle megKe keÀes osves Jeeueer nQ~* ³es mebiece³egieer peerJeve hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& nw, efpemekeÀes Fme mel³e keÀe %eeve nesiee DeewjGmekeÀe DevegYeJe nesiee leLee Gve hej hetje efve½e³e nesiee, Jener Gve Òeeefhle³eeW keÀes Òeehle keÀj peerJeve ceWme®®eer mechevvelee keÀe DevegYeJe keÀj mebiece³egie kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekesÀiee~* ³en efJeée-veeìkeÀ SkeÀ efJeefJeOeleehetCe& Kesue nw, FmeceW meYeer Òeeefhle³eeB efkeÀmeer SkeÀ J³eefkeÌle keÀes Òeehlenesvee mecYeJe veneR nw hejvleg nj Deelcee keÀes kegÀí ve kegÀí efJeMes<e Òeeefhle³eeb nQ~ FmeefueS keÀYeer YeerotmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKekeÀj Deheveer ÒeYeg-Òeeefhle³eeW keÀes Yetue veneR peevee nw DeLeJee otmejeW keÀerÒeeefhle³eeW mes leguevee keÀj Deheves ceW DenbkeÀej ³ee nervelee veneR ueevee nw~ pees Deheveer ÒeYeg-Òeeefhle³eeW keÀes

36

mce=efle ceW jKekeÀj KegMeer ceW jnlee nw, Jener Fme peerJeve keÀe me®®ee megKe DevegYeJe keÀj heelee nw~ ÒeYeg-Òeeefhle³eeB Devevle nQ Deewj hejce-megKe keÀes osves Jeeueer nQ~ pees otmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKekeÀj GvemesDeheveer Òeeefhle³eeW keÀer leguevee keÀjlee, Jen meoe ner Deheves peerJeve ceW keÀceer keÀe DevegYeJe keÀjlee nw DeewjJen keÀYeer Yeer me®®eer mechevvelee Deewj me®®eer KegMeer keÀes DevegYeJe veneR keÀj mekeÀlee~

hejceelcee efhelee ves legcekeÀes keÌ³ee efo³ee nw, Fme leL³e hej efJe®eej lees keÀjes~ Deheves mJeªheceW efmLele neskeÀj, [^ecee kesÀ %eeve keÀes mecePekeÀj mee#eer neskeÀj osKees Deewj mee#eer neskeÀj heeì& yepeeDeeslees ³es efJeée-veeìkeÀ hejce megKece³e DevegYeJe nesiee~ [^ecee kesÀ jnm³e Deewj Deelcee kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀesOeejCe keÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes heej cetue mJeªhe ceW efmLele nesves mes Deelcee keÀes hejce MeeefvlekeÀe DevegYeJe nesiee~ hejceefhelee hejceelcee kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀes mecePekeÀj keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀesmecePekeÀj hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeefveO³e ceW meJe& DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& keÀle&J³e keÀjles ngShejceevevo keÀe DevegYeJe nesiee~ ³es peerJeve keÀer hejce Òeeefhle DeYeer mebiece hej ner nw, efHeÀj keÀye veneRnesieer~ J³eLe& otmejs keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKekeÀj Deheveer Òeeefhle³eeW keÀes YetuekeÀj ³es mebiece keÀe mece³eDeewj mebiece keÀe me®®ee megKe ieBJee cele osvee~* %eeveer heg©<e keÀye Yeer YetlekeÀeue kesÀ megKeeW keÀer mce=efle ceW, GmekesÀ ef®evleve ceW ³ee he½eeleehe ceW DeewjYeefJe<³e keÀer ef®evlee ceW Jele&ceeve kesÀ megKe keÀes Yetueles veneR nQ~ ³es mebiece³egieer peerJeve ceneve nw Deewj FmepeerJeve kesÀ megKe ceneve nQ~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peeDees lees meoe ner Fme peerJeve keÀehejce megKe DevegYeJe nesiee~ Fme peerJeve kesÀ megKe kesÀ Deeies YetlekeÀeue keÀe megKe Deewj YeefJe<³e keÀe megKelees kegÀí Yeer veneR nw~ ³es mebiece³egie meejs keÀuhe kesÀ megKeeW keÀe DeeOeej nw ³ee yeerpe nw Deewj peerJeve kesÀmeJe&Þesÿ megKe keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe mece³e nw~* osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs efvejekeÀej yeehe meceeve efmLeefle ceW, meekeÀej ye´ïee yeehe kesÀ meceeveHeÀefjMlee mJeªhe ceW efmLele neskeÀj meJe& kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee jKeW lees meyekeÀernceejs Òeefle MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee jnsieer Deewj ³es peerJeve hejce-megKece³e DevegYeJe nesiee~efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes OeejCe keÀj mJeªhe ceW efmLele neskeÀj mee#eer-¢äe neskeÀj Fme efJeéeveeìkeÀ keÀes osKeWies lees Deelcee hejce-Meeefvle, hejce-Deevevo, hejce-megKe keÀer DevegYetefle keÀjsieer DeewjFme DevegYetefle kesÀ efueS efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ³es lees Fme efJeée-veeìkeÀ keÀemJeYeeefJekeÀ iegCe nw~ ³es hejce-Òeeefhle mebiece³egie hej ner nesleer nw, peye hejceefhelee hejceelcee kesÀ ÜejeFme efJeée-veeìkeÀ keÀe mel³e %eeve Òeehle neslee nw, pees nce DeelceeDeeW keÀes hejceelcee keÀe hejce Jejoevenw~* DeeeflcekeÀ mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw~ hejceefhelee hejceelcee keÀe meeLe hejceevevoce³e nw, ³en

37

efJeée-veeìkeÀ hejce megKece³e nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj FmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjes Deewj meJe& keÀeskeÀjeDees, ³ener Fme peerJeve keÀer hejce-Òeeefhle nw Deewj Deelcee keÀe hejce keÀle&J³e nw~ YeeweflekeÀ Òeeefhle³eeW-DeÒeeefhle³eeW kesÀ ef®evleve Jeeuee keÀye Fme hejce Òeeefhle kesÀ megKe keÀe DevegYeJe keÀj veneR mekeÀlee~ Fmemel³e keÀes peevekeÀj Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀe megKe uees Deewj megKe oes~

mebiece³egie keÀer meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DeeOeej hejceelcee keÀe DeJelejCe, hejceelcee keÀer ÒeeefhleDeewj Gvemes Òeehle %eeve ner nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner mebiece keÀer meJe& Òeeefhle³eeW keÀer DevegYetefle nesleer nw~hejceelcee keÀe DeJelejCe mebiece³egie hej ner neslee nw ³ee keÀnW efkeÀ hejceelcee kesÀ DeJelejCe mes nermebiece³egie keÀe MegYeejcYe neslee nw Deewj hejceelcee kesÀ Üeje nesves Jeeueer Òeeefhle³eeW keÀe ³eLeeLe& DevegYeJemebiece³egie hej neslee nw~’osneefYeceeveer mes kegÀí ve kegÀí heehe peªj nesiee~ ... yeehe keÀnles nQ - legce Deelcee DeMejerjer DeeF&LeeR~... megvve (DeMejerjer) nesves keÀe mece³e DeYeer ner nw~ DeYeer legcekeÀes Iej peevee nw~ FmeefueS Fmehegjeveer ogefve³ee Deewj Fme Mejerj keÀe Yeeve Gæ[e osvee nw~ kegÀí Yeer ³eeo ve jns~“


F&éejer³e Òeeefhle³eeB Deefle ceneve nQ hejvleg peye Deelcee keÀes GvekeÀe ³eLeeLe& %eeve neslee nw,Snmeeme neslee nw leye ner Deelcee GvekeÀe ³eLeeLe& megKe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj peye F&éejer³e Òeeefhle³eeWkeÀe ³eLeeLe& megKe DevegYeJe nesiee leye ner ³es mebiece³egieer peerJeve megKece³e DevegYeJe nesiee, efpeme megKe kesÀDeeies mele³egie keÀe megKe Yeer Deelcee keÀes Yetue peelee nw~ Deelcee keÀes ³es %eeve osvee Deewj megKe keÀeDevegYeJe keÀjevee ner hejceelcee keÀe keÀece nw, Gmes mLeeF& yeveevee ³ee GmekeÀe DeefOekeÀeefOekeÀ GheYeesiekeÀjvee Deelcee keÀe keÀece nw, pees vecyejJeej neslee nw~

mebiece³egie keÀer cetue Òeeefhle nw hejceelce Òeeefhle, efpememes ner Dev³e meJe& Òeeefhle³eeB nesleer nQ~ ³esÒeeefhle³eeW kesÀ oes he#e nQ~ SkeÀ nw %eeve he#e DeLee&led efJeefYevve yeeleeW keÀe %eeve hejceelcee mes efceuelee nwDeewj GmekesÀ DeeOeej mes efJeYevve ÒekeÀej kesÀ megKeeW keÀe DevegYeJe neslee nw Deewj otmeje nw DevegYetefle he#eDeLee&led hejceelcee kesÀ meeefveO³e mes Deelcee keÀes efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ DevegYeJe nesles nQ, pees Deewj efkeÀmeermeeOeve-mecheefÊe mes mecYeJe veneR nw~ Yeues ner ³es %eeve-he#e Deewj DevegYetefle-he#e SkeÀ-otmejs hejDeeOeeefjle nQ Deewj SkeÀ-otmejs kesÀ hetjkeÀ nQ DeLeJee hejmhej mecye× nQ hejvleg oesveeW keÀe Dehevee efJeMes<ecenlJe Deewj DeefmlelJe nw, FmeefueS ³eneB oesveeW keÀe Deueie-Deueie DeO³e³eve keÀjles nQ~

38

%eeve he#e ceW’yeehe ³en vee@uespe peeveles nQ, pees vee@uespe legcnejs ceW Yeer Fcepe& nes jner nw, efpeme vee@uespe mes ner legceFlevee Tb®e heo heeles nes~ yeehe nw yeerpeªhe, GmeceW Peeæ[ kesÀ Deeefo, ceO³e, Devle keÀer vee@uespe nw~ ...DeYeer mebiece hej legcekeÀes ³en meeje %eeve efceue jne nw~“

mee.yeeyee 9.11.04 efjJee.hejceelcee Üeje mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve mebiece³egie keÀer hejce-Òeeefhle nw, pees Deelcee keÀer

Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe cetueeOeej nw~ mebiece³egie hej %eeve-meeiej hejceelcee Üeje ncekeÀesFme efJeée-veeìkeÀ kesÀ DeveskeÀ leL³eeW keÀe %eeve efceuelee nw, efpememes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

iee³eve nw - ieesOeve, iepeOeve, yeepeOeve Deewj jlveOeve Keeefve, pees DeeJew mevlees<e Oeve meye OeveOetefj meceeve~ mevlees<e keÀe DeeOeej mechevvelee, mechevvelee DeLee&led Yejhetjlee~ Yejhetjlee DeLee&lemechetCe&lee Deewj mechetCe&lee keÀe DeeOeej ³eLeeLe& %eeve Deewj %eeve keÀe cetue ñeesle %eeve meeiej hejceelceenw, pees meJe& ÒekeÀej mes %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW mes heefjhetCe& nw~ Jes ner keÀuheevle ceW ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ%eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀes mechetCe&lee Deewj mechevvelee kesÀ efueS ceeie& oMee&les nQ~ pees GvekesÀ Üeje Fme%eeve keÀes heekeÀj peerJeve ceW OeejCe keÀj GmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjlee nw, GmekeÀe ner ³es peerJeve Oev³enw~ GmekeÀer yegef× keÀneB YeìkeÀ veneR mekeÀleer~ mele³egie kesÀ megKe keÀe DeeOeej osner-DeefYeceeveer efmLeefle nwhejvleg mebiece³egie hej osner-DeefYeceeveer Deewj hejceelceeefYeceeveer oesveeW ner efmLeefle³eeB nesleer nQ~ pees Fmemel³e %eeve keÀes peevekeÀj osn mes v³eejer efmLeefle ceW efmLele neslee nw, Jen mJe³eb keÀes meJe& Òeeefhle³eeW mesmechevve DevegYeJe keÀjlee nw~ Jen meJe& yevOeveeW mes cegkeÌle, hejceelcee kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW mes ³egkeÌlehejce megKe keÀe DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes meeLe-2 DevegYeJe keÀjlee nw~

%eeve keÀes meJe&Þesÿ Oeve keÀne ie³ee nw, hejvleg Jen keÀewvemee %eeve nw, pees meJe&Þesÿ nw~ogefve³ee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ %eeve nQ, hejvleg GveceW DeeO³eeeflcekeÀ %eeve meJe&Þesÿ nw, pees %eeve meeiejhejceelcee kesÀ Üeje ner keÀuheevle ceW DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw~ efpemekesÀ heeme Fme %eeve Oeve keÀeKe]peevee Yejhetj nw, Jen meoe, meJe&oe, meJe&$e megKe-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjsiee~ hejceelcee keÀer ÒeLececeefncee ner nw - %eeve keÀe meeiej~ hejceelcee kesÀ %eeve kesÀ meeiej keÀe mJeªhe DeYeer mebiece³egie hej nerÒel³e#e neslee nw~’hejceelcee keÀes yeerpe keÀne peelee nw~ Jen meejs Peeæ[ keÀer vee@uespe oslee nw~ hejceelcee keÀes %eeve meeiejkeÀnles nQ vee~ %eeve meeiej nw, leye ner heeflele-heeJeve nw~ efueKeles nes lees yeæ[er mecePe mes efueKevee®eeefnS~ henues heeflele-heeJeve keÀnW Jee %eeve meeiej keÀnW? peªj %eeve nw, leye lees heeflele keÀes heeJeveyevee³esiee~ lees henues %eeve meeiej, heerís heeflele-heeJeve efueKevee ®eeefnS~“

39

mee.yeeyee 13.10.72 efjJee.’meJe& mecheefÊe mes Þesÿ Ke]peevee %eeve Oeve nw, efpememes meJe& Oeve keÀer Òeeefhle mJele: ner nes peeleer nw~ ...Ke]peeveeW kesÀ YeC[ejs Yejhetj nQ? Fleves YeC[ejs Yejhetj nQ, pees meoe ceneoeveer yevekeÀj oeve keÀjlesjnes lees Yeer DeKegì YeC[ej nes~“ De.yeeheoeoe 7.5.83

’DeYeer legcekeÀes efkeÀleveer De®íer vee@uespe efceueleer nw~ ... efpevekeÀer yegef× ceW ³en vee@uespe ìhekeÀleer jnsieer,GvekeÀes Deheej KegMeer nesieer~ legcnejs efmeJeeS keÀesF& veneR, pees ³en vee@uespe mecePe mekesÀ~ iee@[ HeÀeojkeÀes ner Jeu[& Dee@ueceeFìer DeLee@ìea, vee@uespeHegÀue keÀne peelee nw~ ... legcekeÀes vee@uespe osves Jeeuee yeehenw, Jen efkeÀlevee yeæ[e vee@uespeHegÀue nw~ legce efkeÀlevee cele&yee heeles nes, efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~ nceyesno kesÀ yeehe keÀer mevleeve nQ~ ... meowJe yegef× ceW ³en %eeve ìhekeÀlee jns lees legce KegMeer ceW jnWies,efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~“ mee.yeeyee 3.10.2001 efjJee.’%eeve jleve pees DeYeer legce uesles nes, Jen efHeÀj me®®es nerjs-peJeenj yeve peeles nQ~ 9 jleve keÀer ceeueekeÀesF& nerjs-peJeenjeW keÀer veneR nw~ Fve %eeve jleveeW keÀer ner ceeuee nw~ ceveg<³e ueesie efHeÀj Jes jleve mecePeDebietef"³eeb henve uesles nQ~ Fve %eeve jleveeW keÀer ceeuee Fme mebiece hej ner efceueleer nw~ ³es jleve nerlegcekeÀes YeefJe<³e 21 pevce ceeueeceeue yeveeles nQ~“ mee.yeeyee 10.1.69

’DeYeer legce mebiece³egie hej nes~ mebiece³egie hej hewj Deewj ®eesìer efceueles nQ~ DeYeer hegjeveer ogefve³ee yeouekeÀj veF& yeveleer nw~ ... yeehe DeekeÀj ef$ekeÀeueoMeea yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 4.12.03 efjJee.’ieerlee ceW Yeer J³eeme keÀe veece nw vee~ Jen lees ceveg<³e "nje hejvleg me®®es J³eeme legce nes~ legce peesieerlee yeveeles nes, Jen Yeer efJeveeMe nes pee³esieer~ Pet"er Deewj me®®eer ieerlee DeYeer nw~“

mee.yeeyee 5.12.03 efjJee.’legce ye®®eeW keÀes Deye efkeÀleveer vee@uespe nw~ legce ef$ekeÀeueoMeea nes, leerveeW keÀeueeW keÀes peeveves Jeeues nes~ef$eueeskeÀerveeLe nes DeLee&led leerveeW ueeskeÀeW keÀes peeveves Jeeues nes~ ue#ceer-veeje³eCe keÀes ef$eueeskeÀerveeLe,ef$ekeÀeueoMeea veneR keÀnWies~ ... meejer me=efä ceW nceejs pewmee meewYeei³eMeeueer keÀesF& nes veneR mekeÀlee~“

mee.yeeyee 9.12.03 efjJee.’Deehe Þesÿ DeelceeDeeW kesÀ efueS ³en ye´eïeCe peerJeve Glmeen keÀer peerJeve nw, Gcebie Deewj KegMeer mesYejer ngF& peerJeve nw~ FmeefueS mebiece³egie ner GlmeJe keÀe ³egie nw~ F&éejer³e peerJeve meoe Gcebie-GlmeenJeeueer peerJeve nw~ ... yeehe %eeve meeiej lees ye®®es Yeer mebie kesÀ jbie ceW %eeve-mJeªhe yeve peeles nQ~“

De.yeeheoeoe 6.3.85

’yeehe Yeer keÀnles nQ - ceQ heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner Deelee ntB~ ... Jen nw ceveg<³e me=efä keÀe

40

yeerpeªhe~ GvekeÀer ner Fleveer ceefncee nw~ Jen nw %eeve keÀe meeiej, Deevevo keÀe meeiej, heeflele-heeJeve~%eeve mes meJe& keÀer meÃefle keÀjles nQ~“ mee.yeeyee 10.9.04 efjJee.’SkeÀ mece³e Deewj otmeje mebkeÀuhe - Fve oes Ke]peeveeW hej efJeMes<e DeìsvMeve jKevee~... meejs keÀuhekesÀ efueS pecee keÀjves keÀer yeQkeÀ DeYeer ner Kegueleer nw~ mele³egie ceW ³es pecee keÀer yeQkeÀ yevo nespee³esieer~“ De.yeeheoeoe 16.2.96

’mele³egie ceW ve ³es yeQkeÀ neWieer Deewj ve ©neveer Ke]peeves pecee keÀjves keÀer yeQkeÀ nesieer~ oesveeW ner yeQkeÀ veneRneWieer~ Fme mece³e SkeÀ keÀe he¨eiegCee keÀjkesÀ osves keÀer ³es ©neveer yeQkeÀ nw uesefkeÀve pecee keÀjWies leye he¨eefceuesiee, Ssmes veneR~ efnmeeye nw~“ De.yeeheoeoe 16.2.96

DeYeer hejceelcee mes efJeée-veeìkeÀ kesÀ efpeve ieg¿e jnm³eeW keÀe %eeve efceuelee nw, GmeceW kegÀícegK³e-cegK³e keÀe ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ -1. Deelcee keÀe %eeve

Deelcee kesÀ mecyevOe ceW hejceelcee ves ncekeÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀe %eeve efo³ee nw, efpeme %eevekeÀes mecePekeÀj, GmekeÀes peerJeve ceW OeejCe keÀj Deelcee Fme peerJeve ceW peneB nw, pewmeer efmLeefle ceW nw,Gmeer ceW hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ DeYeer mebiece³egie hej Deelcee kesÀ mecyevOe ceWhejceelcee ves pees %eeve efo³ee nw, GmeceW efJeMes<e efvecveefueefKele yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw:-DeeeflcekeÀ mJeªhe SJeb Deelcee kesÀ iegCe-OeceeX keÀe %eeveceve-yegef×-mebmkeÀej Deewj Deelcee kesÀ DeefmlelJe keÀe je]peDeelcee Deewj Mejerj kesÀ DeefmlelJe SJeb oesveeW kesÀ mecyevOe keÀe %eeveDeelcee efveuexhe veneR, Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve yeveves keÀe %eeveDeelcee kesÀ ueshe-#eshe keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ hetp³e Deewj hegpeejerheve keÀe Deewj Deehener hetp³e Deewj Deehener hegpeejer heve keÀe %eeveDeelcee ªheer yewìjer ®eepe& Deewj ef[m®eepe& nesves keÀe %eeveDeelcee Deewj hejceelcee kesÀ mecyevOe keÀe %eeveDeelcee-hejceelcee kesÀ Yeso Deewj GvekeÀer meceevelee keÀe %eeveDeelcee kesÀ 84 pevceeW keÀe %eeveDeelcee kesÀ DeefJeveeMeer mebmkeÀejeW keÀe %eeveDeelcee keÀer efJeefYevve ³eesefve³eeW keÀe %eeveceveg<³eelcee ceveg<³e ³eesefve ceW ner hegvepe&vce uesleer nw, heMeg ³eesefve³eeW ceW veneR keÀe %eeve

41

efJeefYevve ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX Deewj GvekesÀ megKe-ogKe keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ eEueie heefjJele&ve keÀe %eeveDeelcee kesÀ Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve keÀe JeeleeJejCe hej leLee JeeleeJejCe keÀe Deelcee keÀer efmLeefle hejÒeYeeJe keÀe %eeveDeeO³eeeflcekeÀ %eeve, ceveesefJe%eeve Deewj oesveeW kesÀ Yeso keÀe %eeveDeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj oeMe&efvekeÀ %eeve keÀe %eeveDeelcee keÀer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe %eeveDeelcee kesÀ Òeke=Àefle Deewj DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe %eeveDeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Deewj keÀuheevle ceW hetje keÀjkesÀ Jeeheme Iej peeveskeÀe %eeveHeÀefjMlee DeelceeDeeW Deewj ÒesleelceeDeeW keÀe %eeve leLee oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW Devlej keÀe %eeveosn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe %eeveF&efJeue meesume SJeb GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe %eeveDeelcee kesÀ hejceOeece mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe %eeveDeelcee kesÀ mele³egie Deewj keÀefue³egie ceW osn l³eeie keÀe %eeveDeelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe keÀe %eevehejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe Deewj efJe<e³eevevo kesÀ efJe<e³e ceW %eeve’osn ceW Ye=kegÀìer nw DeekeÀeue DeelceeDeeW keÀe leKle~ Deelcee SkeÀ leKle íesæ[keÀj Peì otmeje uesleernw~... DeYeer nw ye´eïeCe kegÀue keÀe leKle~ ³en nw heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe leKle~“

mee.yeeyee 17.10.04 efjJee.’yeehe keÀer Þeercele nw - Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes~ ye®®eeW keÀes Deelcee keÀe heefj®e³e Yeer efo³ee nw~Deelcee Ye=kegÀìer kesÀ yeer®e efveJeeme keÀjleer nw~ Deelcee DeefJeveeMeer nw, ³en leKle DeLee&led Mejerj efJeveeMeernw~“ mee.yeeyee 16.8.04 efjJee.’pewmes yeeheoeoe DeMejerjer mes Mejerj ceW Deeles nQ Ssmes ner legce meYeer ye®®eeW keÀes Yeer DeMejerjer neskeÀjkesÀ Mejerj ceW Deevee nw~“ De. yeeheoeoe 13.11.69

2. hejceelcee keÀe %eevehejceelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw Deewj Devevle iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw~

hejceelcee kesÀ meeefveO³e mes Deelcee %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe %eeve Òeehle keÀjleer nw Deewj GvekeÀes Deheves

42

ceW OeejCe keÀjleer nw~ hejceelcee kesÀ %eeve ceW ncekeÀes GvekesÀ efJe<e³e ceW efJeefYevve ÒekeÀej keÀe %eeve Òeehleneslee nw, efpemekeÀe Dehevee cenlJe Deewj Dehevee efJeMes<e megKe nw, pees Deelcee Gme %eeve kesÀ Üeje nerÒeehle keÀjleer nw~ hejceelcee kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe, hejceelcee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe %eeve hejceelceekesÀ Üeje mebiece³egie hej ner efceuelee nw Deewj hejceelcee kesÀ Üeje ner Dev³e meYeer yeeleeW keÀe %eeve efceueleenw~hejceelcee Meyo kesÀ YeeJe-DeLe& keÀe %eevehejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efhelee mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee meJe&J³eeheer veneR, SkeÀ osMeJeemeer nw DeLee&led hejceOeece keÀe Jeemeer keÀe %eevehejceelcee kesÀ meJe&%e, peeveer-peevevenej mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ v³ee³ekeÀejer Deewj meceoMeeaheve keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eevehejceelcee kesÀ DeJelejCe keÀer efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevehejceelce efceueve keÀe %eevehejceelcee kesÀ efueyesìj-ieeF[ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oeleeheve keÀe %eevehejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe %eevehejceelcee kesÀ yeeieJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ heeflele-heeJeve mJeªhe Deewj keÀle&J³e keÀe %eevehejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe keÀle&J³e keÀe %eevehejceelcee kesÀ meceoMeea mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe %eeve

efnvot Oece& ceW hejceelcee kesÀ meekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW ªheeW keÀe iee³eve-hetpeve, JeCe&velees neslee nw hejvleg GvekesÀ mel³e mJeªhe keÀe je]pe Deewj DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner mecePe ceWDeelee nw~

43

’efMeJe YeieJeevegJee®e, Jener heeflele-heeJeve, %eeve keÀe meeiej nw~ legce ye®®es peeveles nes efMeJe yeeyee FmeceWÒeJesMe neskeÀj ncekeÀes Dehevee Deewj j®evee kesÀ Deeefo ceO³e Devle keÀe je]pe, YeefkeÌle ceeie& Deewj %eeveceeie& kesÀ jmce-efjJeepe keÀe je]pe Deewj me=efä-®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw, DeveskeÀ OeceeX keÀer Je=ef× kewÀmes nesleernw Deeefo Deeefo ³en meYeer ef[ìsue ceW mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 17.11.72 efjJee.’Devle ceW ye®®eeW keÀes ³eneB DeekeÀj jnvee nw~ nceeje ³eeoieej Yeer ³eneB nw~ ...pewmes Megª ceW yeeyeeves legce ye®®eeW keÀes yenuee³ee nw, efHeÀj efheíeæ[er ceW yenueevee Megª keÀjWies~ pewmes henues JeeueeW keÀes h³eejefkeÀ³ee Lee, efheíeæ[er JeeueeW keÀe Yeer nkeÀ nw~ Gmeer mece³e Ssmes HeÀerue keÀjWies pewmes JewkegÀC" ceW yew"s nQ~“

mee.yeeyee 27.5.71 efjJee.’yeehe mes legcekeÀes leekeÀle efceueleer nw, efpememes legce heeJeve yeveles nes~... Deelcee kewÀmes heeJeve yeveWieer,³en keÀesF& Yeer yelee veneR mekeÀles nQ~“ mee.yeeyee 9.9.04 efjJee.’Òepeeefhelee ye´ïeekegÀceejer F&éejer³e efJeée-efJeÐeeue³e ... ³egefveJeme& mes ³egefveJee|meìer De#ej efvekeÀuee nw~... yeehe ner DeekeÀj meejs ³egefveJeme& keÀes heeJeve yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.’F&éej keÌ³ee j#ee keÀjles nQ, mees lees legce ye®®es peeveles nes~ keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye lees nj SkeÀkeÀes Dehevee ®egkeÌlet keÀjvee ner nw~ ... yeehe keÀnles nQ nce lees Deeles nQ heefleleeW keÀes heeJeve yeveeves~“

mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.3. efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve

³en Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer nw~ FmeceW peesngDee, Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee, Jen nes veneR mekeÀlee hejvleg pees ngDee Jen De®íengDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen efveef½ele ner De®íe nesiee~ efJeée-veeìkeÀ kesÀFme Deìue mel³e keÀe %eeve hejceelcee mebiece³egie hej ner DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes osles nQ~ Fme Deìuemel³e keÀes peeveves kesÀ yeeo ner Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe keÀjles nQ~efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve mes Deelcee keÀes efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ megKeeW keÀe DevegYeJe neslee nw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀefJe<e³e ceW hejceelcee ves pees %eeve efo³ee nw, GmeceW efvecveefueefKele yeeleeW keÀe %eeve cegK³e nw~efJeée-veeìkeÀ Deewj GmekeÀer mebj®evee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee Deewj melele heefjJele&veMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX (Characterstics) keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeve

44

efJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀeefjlee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ melele hejJele&veMeeruelee Deewj efJeefJeOelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer mJele: ieefleMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeMeer MeteEìie kesÀ efj-MeteEìie keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer hejceevevoce³elee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW met³e&, ®eebo, leejeW kesÀ DeefmlelJe Deewj cenlJe keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW mee#eer efmLeefle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW heg©<eeLe& keÀe cenlJe keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Kesue-YeeJevee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW cees#e keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe %eeve

efJeée-veeìkeÀ kesÀ mecyevOe ceW Fve meYeer leL³eeW keÀe %eeve hejceelcee mebiece³egie hej ner DeekeÀjosles nQ, efpememes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer JeemleefJekeÀlee keÀe helee heæ[lee nw Deewj Deewj FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevekeÀj Deelcee Fme veeìkeÀ kesÀ megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ Òee³e: meYeer ceneheg©<eeWDeewj Oece&-ceveeref<e³eeW ves mee#eer efmLeefle ceW jnves kesÀ efueS keÀne nw hejvleg mee#eer efmLeefle keÀe DeeOeej keÌ³eenw, GmekesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve efkeÀmeer ves veneR efo³ee nw~ DeYeer hejceelcee ves efJeée-veeìkeÀ keÀe pees%eeve efo³ee nw, Gme %eeve keÀer OeejCee mes ner Deelcee nej-peerle, ueeYe-neefve ... pe³e-hejepe³e meyeceWmeceeve neskeÀj mee#eer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeleer nw~ ³es %eeve hejceelceemebiece³egie hej ner osles nQ, efpememes Deelcee³eW mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves keÀe hejce megKeDevegYeJe keÀjleer nQ~ ³es mee#eer efmLeefle mebiece³egie keÀer ceneve Òeeefhle nw~’ye®®eeW keÀes [^ecee hej hekeÌkeÀe jnvee nw lees Gme mece³e ner efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~“

mee.yeeyee 23.12.68 jeef$e keÌueeme’³en yevee-yevee³ee veeìkeÀ nw, nce mecePeles nQ ³en meYeer SkeÌìme& nQ~ efvevoe lees keÀj veneR mekeÀles~veeìkeÀ keÀer lees peªj ceefncee ner keÀjveer heæ[s~ Dehevee ner veeìkeÀ nw, nce Gme veeìkeÀ kesÀ SkeÌìme& nQ~veeìkeÀ keÀes SkeÌìme& Kejeye Leesæ[sner ceeveWies~ FmekeÀes osKekeÀj legce KegMe nesles nes, efvevoe veneR keÀjmekeÀles~ yeekeÀer ceveg<³eeW keÀes cee³ee kesÀ HebÀos mes ígæ[eves efueS mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 28.1.69 jeef$e keÌueeme efjJee.

45

%eeve kesÀ meJeex®®e efMeKej hej DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLeefle neskeÀj hejceelcee kesÀmeeLe yew"keÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee, DeÓglelee, efoJ³elee, mel³elee, keÀu³eeCekeÀeefjlee,v³ee³ehetCe&lee, efJeMeeuelee keÀes osKees lees Deelcee hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjsieer, pees Deevevo osJeleeF&peerJeve ceW Yeer Òeehle veneR nw~ Jen efmLeefle mJele: ueeFì neGme keÀe keÀece keÀjsieer~ Fme peerJeve keÀerÒeeefhle³eeW keÀe cenlJe peevees Deewj FmekesÀ hejceevevo ceW efJeYeesj nes peeDees, Fmemes Þesÿ peerJeve ef$eueeskeÌ³eceW veneR nw~ Fme ueeFì neGme keÀer efmLeefle ceW yew"keÀj meejs efJeée ceW %eeve keÀer ueeFì DeewjmeJe&MeefkeÌle³eeW leLee meJe& iegCeeW keÀer ceeFì keÀer efkeÀjCeW efJeée ceW HewÀueeDees Deewj efJeée keÀes jesMeve keÀjes~

mebiece³egie hej ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj veäesceesne nes peevee hejce Yeei³e nw keÌ³eeWefkeÀ veäesceesnener hejceefhelee hejceelcee keÀer mce=efle ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJekeÀj mekeÀlee nw~ mebiece³egie kesÀ hejce megKe keÀe yengle keÀeue keÀe Deewj ienve DevegYeJe ner YeefJe<³emele³egieer-$eslee³egieer yengle keÀeue kesÀ megKe keÀe DeeOeej nw~’³en nw yeæ[e JeC[jHegÀue [êcee~ DeYeer legce ye®®es Deeefo mes ueskeÀj Devle lekeÀ meye peeveles nes~ ...yeehe kesÀ heeme meeje %eeve nw, legcnejs heeme Yeer nesvee ®eeefnS~... ³en mee#eelkeÀej Deeefo meye [êcee ceWvetBOe nQ, FmeceW legcekeÀes cetBPeves keÀer ojkeÀej veneR nw~“

mee.yeeyee 28.3.05 efjJee.’yeehe DeekeÀj meejs me=efä ®e¬eÀ keÀer vee@uespe osles nQ~... ³en ®e¬eÀ efHeÀjlee jnlee nw~ ³es yeæ[er met#ceyeeleW nQ mecePeves keÀer~ ³en yevee-yevee³ee Kesue nw~... osner-DeefYeceeveer yeveW leye KegMeer keÀe heeje ®eæ{s~... yeeyee mes keÀesF& yeele hetíles nQ lees yeeyee keÀnles nQ - [êcee ceW pees kegÀí yeleeves keÀe nw, Jen yelee oslesnQ~ [êcee Devegmeej pees GÊej efceuevee Lee mees efceue ie³ee, yeme Gme hej ®eue heæ[vee nw~“

mee.yeeyee 16.2.05 efjJee.’henues-henues yeehe keÀe heefj®e³e os efHeÀj ³es ef®e$e efoKeevee nw~ ... efove Òeefleefove ef®e$e Yeer MeesYeveerkeÀnesles peeles nQ~ pewmes mketÀue ceW vekeÌMes ye®®eeW keÀer yegef× ceW nesles nQ~ legcnejer yegef× ceW efHeÀj ³en jnvee®eeefnS~ ... DeYeer nce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nQ, ³en hegjeveer ogefve³ee efJeveeMe keÀes hee³esieer~“

mee.yeeyee 21.6.04 efjJee.’legce ye®®eeW keÀes efkeÀleveer KegMeer nesleer nw~ pewmes yeehe keÀer yegef× ceW meeje %eeve nw, Jewmes legcnejer yegef×ceW Yeer nw~ yeerpe Deewj Peeæ[ keÀes mecePevee nw~... [êcee Devegmeej ³en meye nesvee ner nw, FmeceW Ie=CeeveneR Deeleer~ veeìkeÀ ceW SkeÌìme& keÀes keÀYeer efkeÀmemes Ie=Cee Dee³esieer keÌ³ee!... ³en SkeÀ ner heg©<eesÊecemebiece³egie nw, peye legce heg©<eesÊece yeveles nes~ mel³e yeveeves Jeeuee, mele³egie keÀer mLeehevee keÀjves Jeeuee

46

SkeÀ ner me®®ee yeeyee nw~“ mee.yeeyee 29.6.04 efjJee.’DeYeer legce heg©<eesÊece mebiece³egie hej yew"s nes, yeekeÀer Deewj meye nQ keÀefue³egie ceW~... ceQ yew"keÀjlegcekeÀes [êcee je]pe mecePeelee ntB~ ceQves yevee³ee nes lees efHeÀj keÀnWies keÀye yevee³ee! yeehe keÀnles nQ - ³enDeveeefo nw ner~ keÀye Megª ngDee, ³en meJeeue veneR Dee mekeÀlee~ Deiej keÀnWies HeÀueeves mece³e MegªngDee lees keÀnWies yevo keÀye nesiee! hejvleg veneR, ³en lees ®e¬eÀ ®euelee ner jnlee nw~... ³en nwheg©<eesÊece mebiece³egie, FmeceW heg©<eeLe& keÀj heeJeve yevevee nw~... efove Òeefleefove meeræ{er veer®es GlejlesleceesÒeOeeve yeveles peeles nQ~ ³en Yeer [êcee yevee ngDee nw~ SkeÌìme& neskeÀj [êcee kesÀ ef¬eÀ³esìj,[e³ejskeÌìj, cegK³e SkeÌìj keÀes ve peeves lees keÌ³ee keÀnWies!“

mee.yeeyee 10.5.04 efjJee.4. me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve

³es me=efä ®e¬eÀJeled ®eueleer nw, Fme mel³e keÀe %eeve DeYeer mebiece³egie hej ner hejceelcee vesefo³ee nw~ peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS ³en %eeve Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve oskeÀjhejceelcee DeelceeDeeW keÀes ef$ekeÀeueoMeea yeveeles nQ~me=efä-®e¬eÀ kesÀ ®e¬eÀJeled ieefleMeeruelee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efmeÜevle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ keÀer DeJeefOe keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW mJeoMe&ve ®e¬eÀ Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yeveves keÀe %eevemJeeefmlekeÀe keÀe %eeve DeLee&led ®eej ³egieeW keÀer Dee³eg Deewj GmekeÀer efoMee Deewj oMee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW mece³e keÀer efJeMes<elee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW pees ngDee De®íe ngDee ...pees nesiee De®íe nesiee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW ’veeELeie v³et“ keÀe %eeve Deewj cenlJe

Fve meye leL³eeW keÀe efJeJeskeÀ mebiele, leke&À³egkeÌle %eeve hejceelcee mebiece³egie hej ner DeekeÀjosles nQ, efpememes me=efä-j®evee kesÀ efJe<e³e ceW Òe®eefuele DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer YeÏeefvle³eeW keÀe efvejekeÀejCeneslee nw~’Deye Gæ[ves Deewj veer®es Deeves keÀe ®e¬eÀ hetje nes~... peye ³en ®e¬eÀ hetje nesiee leye mJeoMe&ve ®e¬eÀotj mes DeelceeDeeW keÀes meceerhe uee³esiee~ ³eeoieej ceW keÌ³ee efoKeeles nQ? SkeÀ peien hej yew"s ®e¬eÀYespee Deewj Jen mJeoMe&ve ®e¬eÀ mJe³eb ner DeelceeDeeW keÀes meceerhe ues Dee³ee~ mJe³eb veneR peeles, ®e¬eÀ

47

®eueeles nQ~ lees henues ³en meye ®e¬eÀ hetjs neW leye lees mJeoMe&ve ®e¬eÀ ®eues~“ De.yeeheoeoe 2.4.84 oeefo³eeW kesÀ meeLe

’DeYeer lees DeefOekeÀejer yeve ie³es vee! hegkeÀej keÀe mece³e meceehle ngDee~ mebiece³egie Òeeefhle keÀe mece³e nwve efkeÀ hegkeÀej keÀe mece³e nw~ menpe heg©<eeLeea DeLee&led meyekeÀes heej keÀj menpe meJe& Òeeefhle keÀjvesJeeues~“ De.yeeheoeoe 11.4.83

’legceves 84 pevce kewÀmes efueS, ³en legce veneR peeveles nes, ceQ yeleelee ntB~ ³en %eeve keÀesF& Yeer Meeðe ceWveneR nw~ ... ue#ceer-veeje³eCe ceW ³en me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve ner veneR nw~ Deiej GvekeÀes ³en ceeuetce nesefkeÀ 16 keÀuee mes efHeÀj 14 keÀuee yevevee nw lees Gmeer mece³e ner jepeeF& keÀe veMee Gæ[ pee³es~ JeneB leesnw ner meÃefle~“ mee.yeeyee 22.12.03 efjJee.’[êcee kesÀ nj ¢M³e keÀes [êcee ®e¬eÀ ceW mebiece³egieer ìe@he hJeeFvì hej efmLele neskeÀj osKeWies lees mJele:ner De®eue-De[esue jnWies~ ... ®e¬eÀ ceW mebiece³egie Tb®ee ³egie nw~... Fmeer Tb®eer hJeeFvì hej, Tb®esmLeeve hej, Tb®eer efmLeefle hej, Tb®eer vee@uespe ceW, Tb®es les Tb®es yeehe keÀer ³eeo ceW, Tb®es les Tb®eer mesJeemce=efle mJeªhe neWies lees meoe meceLe& neWies~ peneB meceLe& nw, JeneB J³eLe& meoe kesÀ efueS meceehle nes peeleenw~ ... [êcee keÀe efJeef®e$e heeì& nw, efJeef®e$e keÀe ef®e$e henues veneR KeeR®ee peelee nw~ nue®eue keÀe heshejDe®eevekeÀ neslee nw~ ... pees ngDee heefjJele&ve kesÀ heox keÀes Keesueves kesÀ efueS yengle ner De®ís les De®íengDee~ ve YeieJeleer ([e.) keÀe oes<e nw, ve YeieJeeve keÀe oes<e nw~ ³en lees [êcee keÀe je]pe nw~ FmeceW veYeieJeleer kegÀí keÀj mekeÀlee, ve YeieJeeve~ ³en lees [êcee keÀe Kesue nw~“


’nce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nQ - ³en efkeÀmekeÀer yegef× ceW ³eeo jns lees Yeer meeje [êcee yegef× ceW Deepee³es~ ... legce yeéïeCe ner peeveles nes, DeYeer nce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nQ~ pees yeéïeCe nQ, GvekeÀesner j®eef³elee Deewj j®evee keÀe %eeve yegef× ceW nw~“

mee.yeeyee 10.12.05 efjJee.’legce peeveles nes nceeje yeehe vee@uespeHegÀue nw, GmeceW meejs [êcee keÀer vee@uespe nw~ DeYeer ncekeÀes Yeervee@uespe efceue jner nw~ ³en ®e¬eÀ yeæ[e De®íe nw~ ³en heg©<eesÊece ³egie nesves kesÀ keÀejCe legcneje ³enpevce Yeer heg©<eesÊece nw~“ mee.yeeyee 6.9.06 efjJee.’efJeveeMe kesÀ efueS lew³eejer keÀj jns nQ~ legce peeveles nes [êcee ceW GvneWkeÀe Yeer heeì& nw~ [êcee kesÀyevOeve ceW yeebOes ngS nQ~ legce ye®®eeW kesÀ efueS ³en keÀesF& veF& yeele veneR nw~... ³en Yeer peeveles nesyejesyej ceneYeejle ueæ[eF& ueieer Leer~... meeje [êcee ner 5 npeej Je<e& keÀe nw, ueeKeeW Je<e& keÀer yeeleveneR~“ mee.yeeyee 25.8.06 efjJee.

48

5. ef$eueeskeÀ keÀe %eeveleerve ueeskeÀeW keÀe JeCe&ve lees Oeee|cekeÀ ûevLeeW ceW yengle nw hejvleg leerve ueeskeÀ keÌ³ee nw, GvekeÀer

keÌ³ee YetefcekeÀe nw, Fme mel³e keÀe ³eLeeLe& %eeve keÀneR Yeer veneR efceuelee nw~ DeYeer mebiece³egie hej nerhejceelcee ves leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀes ef$eueeskeÀerveeLe yevee³ee nw, efpememes nce leerveeWueeskeÀeW keÀer ieefleefJeefOe³eeW keÀes peevekeÀj leerveeW ueeskeÀeW keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj GveceW YeÏceCe Yeer keÀjlesnQ~ye´ïe ueeskeÀ (ye´ïeeC[) keÀe %eeve DeLee&led ye´ïe lelJe keÌ³ee nw? ye´ïe ueeskeÀ ceW Deelcee³eW kewÀmes jnleer nQ Deewj keÀye lekeÀ jn mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ mes Deelcee³eW keÀye Deewj kewÀmes Deeleer nQ leLee keÀye Deewj kewÀmes pee mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ keÀer efmLeefle YetceC[ue kesÀ SkeÀ lejHeÀ DeLee&led Thej nw ³ee ®eejes lejHeÀ nw?met#ce Jeleve keÀe %eevemet#ce JeleveJeemeer ye´ïee - efJe<Ceg - MebkeÀj keÀe %eeve

mLetue Jeleve keÀer ieefle-efJeefOe keÀe %eeve DeLee&led met#ce Jeleve keÀe Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÌ³eemLeeve nw, Gmemes keÌ³ee mecyevOe nw?mLetue Jeleve keÀe %eeve DeLee&led leerveeW ueeskeÀeW keÀe hejmhej keÌ³ee mecyevOe nw?ef$eueeskeÀerveeLe keÀe %eeve DeLee&led ef$eueeskeÀerveeLe keÀewve nw, kewÀmes nw Deewj keÀye yevelee nw?’yejesyej yeehe mes efMe#ee ueskeÀj nce mJeie& ceW pee³eWies, vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej~ yeekeÀer pees YeerpeerJe keÀer Deelcee³eW nQ, Jes MeeefvleOeece ceW ®eueer pee³eWieer~... mJeie& mLeeheve nes ie³ee efHeÀj vee@uespe keÀerojkeÀej veneR~ ³en vee@uespe ye®®eeW keÀes heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner efmeKeueeF& peeleer nw~“

mee.yeeyee 10.9.04 efjJee.’Deelcee³eW cetueJeleve Jee ye´ïe cenlelJe ceW efveJeeme keÀjleer nQ, Jen nw nce DeelceeDeeW keÀe Iej~ ³enDeekeÀeMe lelJe nw, peneB meekeÀejer heeì& ®euelee nw~ ... DeYeer nw mebiece³egie, efpemekeÀes keÀu³eeCekeÀejermebiece³egie keÀne peelee nw~ ³eneB Deelcee Deewj hejceelcee keÀe efceueve neslee nw~

mee.yeeyee 11.9.06 efjJee.’yeehe keÀes peye henues-henues veF& j®evee j®eveer nesleer nw lees henues met#ceJeleve keÀes ner j®eWies~...henues-henues legce Jee³ee met#ceJeleve mes veneR Deeles nes, meerOes Deeles nes~ DeYeer legce met#ceJeleve ceW Dee-pee mekeÀles nes~... peye lekeÀ legce mechetCe& heefJe$e veneR yeves, leye lekeÀ legce Ssmes veneR keÀn mekeÀles nes efkeÀnce met#ceJeleve ceW pee mekeÀles nQ~ legce mee#eelkeÀej keÀj mekeÀles nes~“ mee.yeeyee 7.9.06 efjJee.

49

6. keÀuhe Je=#e keÀe %eeveieerlee ceW me=efä keÀes SkeÀ Guìe Je=#e keÀne ie³ee nw Deewj efJeefYevve MeeðeeW Deewj Oece&-ûevLeeW ceW

Yeer keÀuhe-Je=#e keÀe iee³eve nw~ keÀuhe-Je=#e keÀe ³eLeeLe& %eeve mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ Üeje efceueleenw~ keÀuhe-Je=#e keÀes efJeefYevve OeceeX keÀe Je=#e Yeer keÀne ie³ee nw~ DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee kesÀÜeje efo³es ie³es keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve kesÀ Üeje ncekeÀes helee ®euelee nw efkeÀ Fme me=efä keÀer Je=#e mesleguevee keÌ³eeW keÀer ie³eer nw Deewj Fme me=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀye Deewj kewÀmes nesleer nw~keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve kesÀ Üeje ncekeÀes efvecveefueefKele yeeleeW keÀe %eeve efceuelee nw Deewj Gme %eeve kesÀÜeje efJeefYevve ÒekeÀej keÀer Òeeefhle³eeB Deewj megKe keÀe DevegYeJe neslee nw~keÀuhe-Je=#e Meyo keÀe Deewj GmekesÀ Je=#e kesÀ meceeve iegCe-OeceeX keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece keÀe %eeve DeLee&led osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj GmekeÀe efJeefYevve OeceeX kesÀ meeLe mecyevOe keÀe %eevemebmeej ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee Deewj meyekesÀ efJeueerve neskeÀj SkeÀ mele Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eevehejceelcee Deewj efJeefYevve Oece& mLeehekeÀeW kesÀ Oece&-mLeeheveeLe& hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eeveme=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW kesÀ heeì& keÀe %eeve~DeelceeDeeW keÀe SkeÀ Oece& mes otmejs Oece& ceW heefjJee|lele nesves Deewj keÀuheevle ceW Deheves cetue Oece& ceW JeehemeDeeves keÀe %eeveDeeefo-meveeleve Oece& ªheer leves mes efJeefYevve Oece& ªheer MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW efvekeÀueves keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj efnvot Oece& kesÀ mecyevOe keÀe %eevemeveeleve Meyo keÀe %eeveme=efä ceW pevemebK³ee Je=ef× Deewj keÀce nesves keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg Deewj GmekesÀ ueeKeeW Je<e& ve neskeÀj, 5000 Je<e& kesÀ nesves keÀe %eeveefJeefYevve OeceX keÀer Dee³eg keÀe %eeve DeLee&led GvekesÀ mLeehevee Deewj efJeveeMe keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e kesÀ De#e³eheve DeLee&led Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe %eeveJe=#eheefle, Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle keÀer oMee keÀe %eeveme=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW keÀe heeì& keÀe %eeve

’mebiece³egie keÀer ³eeoieej efveMeeefve³eeb meYeer OeceeX ceW nQ~ ... ³en meYeer Oece& DeehekeÀer MeeKee³eW nQ,keÀuhe-Je=#e keÀer MeeKee³eW nQ~ ... FmeefueS ³en keÀuhe-Je=#e keÀer efveMeeveer Dev³e Oece& keÀer MeeKee³eW Yeernj Je<e& ceveeles nQ~ meejs Je=#e keÀe ûesì-ûesì ûeeC[ HeÀeoj ye´ïee nw~“

50


hejceelcee keÀes Je=#eheefle Yeer keÀne peelee nw hejvleg hejceelcee keÀes Je=#eheefle keÌ³eeW keÀne peeleenw? Je=#eheefle keÀer oMee meyemes Þesÿ keÌ³eeW ceeveer peeleer nw? Deeefo Deeefo yeeleeW keÀe %eeve Yeer DeYeer nerhejceelcee ves efo³ee nw~

keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes efJeée-yevOeglJe keÀer YeeJevee peeûele nesleer nw Deewj ’JemegOewJe kegÀìgcye-keÀce“ keÀe DevegYeJe neslee nw, pees Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀe ÒeeCe nw Deewj efJeée-MeeefvleDeewj hejce megKe keÀe DeeOeej nw~ keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes Deelcee ceW efJeée-Òesce peeûele neslee nw~

keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes nce DeelceeDeeW ceW hetJe&peheve keÀer YeeJevee peeûele nesleer nw, efpememesefJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³e mecYeJe neslee nw~

mebiece³egie keÀuhe-Je=#e keÀe HetÀue Deewj mele³egie keÀuhe-Je=#e keÀe HeÀue nw~ HetÀue HeÀue mesTb®ee Deewj Þesÿ neslee nw hejvleg HeÀue mes [eue PegkeÀ peeleer nw, Ssmes ner mele³egie mes keÀuee³eW Glejleerpeeleer nQ~ mebiece³egie keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpe nw~ yeerpe kesÀ Thej ner Je=#e keÀe DeeOeej neslee nw, Ssmes nermebiece³egieer peerJeve kesÀ keÀceeX, Òeeefhle³eeW, mecyevOeeW kesÀ DeeOeej hej nce Deheves YeefJe<³e meejs keÀuhe kesÀmebmkeÀejeW, keÀceeX, Òeeefhle³eeW, mecyevOeeW keÀes mecePe mekeÀles nQ~’ye®®es peeveles nQ - nceeje yeerpe nw Je=#eheefle, efpemekesÀ Deeves mes nce hej ye=nmheefle keÀer oMee yew"leernw~... DeYeer legce ye®®eeW hej ye=nmheefle keÀer oMee nw~ ... YeieJeevegJee®e - keÀece ceneMe$eg nw, GmekeÀespeerleves mes legce efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveles nes~“ mee.yeeyee 4.6.04 efjJee.’yeehe yeerpeªhe, vee@pespeHegÀue nw lees nce Yeer Peeæ[ keÀes hetje mecePe ie³es nQ~ ... SkeÀ Oece& keÀer efHeÀjmes mLeehevee Deewj DeveskeÀ OeceeX keÀe efJeveeMe neslee nw~... keÀuhe henues Yeer mebiece hej DeekeÀj legceye®®eeW keÀes jepe³eesie efmeKee³ee Lee~“ mee.yeeyee 13.9.06 efjJee.

7. keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle kesÀ %eeve keÀer Òeeefhle³es me=efä keÀce&-HeÀue-keÀce& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ keÀce& keÀjvee Deewj keÀce&-

HeÀue keÀes Yeesievee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer melele ef¬eÀ³ee nw~ keÀesF& Yeer Deelcee keÀce& kesÀ efyevee FmekeÀce&#es$e hej jn veneR mekeÀleer~ keÀce& kesÀ DeeOeej hej ner Deelcee Fme keÀce&#es$e hej megKe ³ee ogKeYeesieleer nw~ Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀ efueS keÀceeX kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe %eeveDeefle DeeJeM³ekeÀ nw~keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve hejceelcee kesÀ Üeje mebiece³egie hej ner Òeehle nesleenw, efpememes Deelcee ³eesie Üeje Dehevee efJekeÀceeX keÀe Keelee meceehle keÀj Þesÿ keÀce& keÀjkesÀ Þesÿ keÀceeXkeÀe Keelee pecee keÀjleer nw~ keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle kesÀ %eeve kesÀ Üeje ner Deelcee ceW Þesÿ keÀce& keÀjves keÀer

51

ÒeJe=efÊe Glhevve nesleer nw Deewj Deelcee Þesÿ keÀce& keÀjves ceW meHeÀue nesleer nw~ keÀce& kesÀ efueS iee³eve nw- keÀce& ÒeOeeve efJeée jef®e jeKee, pees peme keÀervn leemeg HeÀue ®eeKee~ DeYeer mebiece³egie hej hejceelceeves pees keÀceeX kesÀ efJe<e³e ceW efJeefYevve yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw, GveceW mes efvecveefueKele cegK³e nQ~keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe %eevekeÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle SJeb efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveefJekeÀce& Deewj efJekeÀce& efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe %eevemegkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀe %eevemegkeÀce& keÀce& keÀjves kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevekeÀce& Deewj keÀce& HeÀue keÀe %eeveefve<keÀece keÀce& keÀe %eevekeÀce& Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ mecyevOe keÀe %eevekeÀcee&leerle DeJemLee keÀe %eevekeÀcee&leerle efmLeefle Deewj keÀce&-yevOeve keÀer efmLeefle keÀe %eevekeÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie keÀe %eeve Deewj keÀce&³eesie Üeje keÀce&Yeesie hej efJepe³e keÀe %eevekeÀce&-yevOeve Deewj keÀce&-mecyevOe keÀe %eevekeÀcee&leerle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe %eeveOece& Deewj keÀce& keÀe %eeveheehe-hegC³e keÀe %eeveDeelcee keÀe Keelee pecee Deewj vee (-) nesves keÀe %eeveheeheeW keÀe yeesPe ®eæ{ves Deewj heehe Yemce keÀj heeJeve yeveves keÀe %eeveOece&jepe Deewj Oece&jepehegjer keÀe %eeveOece&jepehegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveOece&jepe keÀer mepee³eW Deewj mepeeDeeW mes ye®eves keÀe %eeveOece&jepe keÀer efì^yegveue keÀe %eevekeÀye´oeefKeue Deewj keÀye´ mes peieeves keÀe %eeve* Deelcee kesÀ Thej DeeOee keÀuhe keÀe efJekeÀceeX keÀe yeesPee nw, GmekeÀes GleejkeÀj DeYeer meejs keÀuhe kesÀefueS keÀceeF& keÀjves keÀe MegYe DeJemej ³en mebiece³egie ner nw, FmeefueS leerJe´ heg©<eeLe& keÀjkesÀ FmeDeJemej keÀe ueeYe G"evee hejceeJeM³ekeÀ nw~’otmejer lejHeÀ yeehe megÒeerce peefmìme kesÀ ªhe ceW keÀu³eeCekeÀejer nesves kesÀ keÀejCe ye®®eeW kesÀ keÀu³eeCeeLe&

52

F&éejer³e uee@pe Yeer yeleeles nQ~ meyemes yeæ[s mes yeæ[e mebiece keÀe Deveeefo uee@ keÀewvemee nw? [^ecee huewveDevegmeej SkeÀ keÀe ueeKe iegCee Òeeefhle Deewj he½eeleehe Jee Yeesievee - ³es Dee@ìescesefìkeÀueer uee@ DeLee&ledefve³ece ®euelee ner jnlee nw~ yeehe keÀes mLetue jerefle-jmce kesÀ ceeefHeÀkeÀ keÀnvee Jee keÀjvee veneR heæ[lee nwefkeÀ Fme keÀce& keÀe ³en HeÀue Jee Fme keÀce& keÀer ³es mepee nw~ uesefkeÀve ³en Dee@ìescesefìkeÀ F&éejer³eceMeervejer nw~ ... FmeerefueS iee³ee ngDee nw - ’keÀceeX keÀer ieefle Deefle ieg¿e nw~“

De.yeeheoeoe 3.5.77

’Yeei³e Deheves keÀceeX kesÀ efnmeeye mes meYeer keÀes efceuelee nw~ Üehej mes Deye lekeÀ Deehe DeelceeDeeW keÀes YeerkeÀce& Deewj Yeei³e kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ceW Deevee heæ[lee nw uesefkeÀve Jele&ceeve Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeveYeei³e oslee nw~ Yeei³e keÀer Þesÿ uekeÀerj KeeR®eves keÀer efJeefOe nw ’Þesÿ keÀce& ªheer keÀuece“ Deehe ye®®eeWkeÀes os osles nQ, efpememes efpeleveer Þesÿ, mheMì pevce-pevceevlej kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj KeeR®eves ®eenes,Gleveer KeeR®e mekeÀles nes~ Deewj keÀesF& mece³e keÀes ³en Jejoeve veneR nw~ Fmeer mece³e keÀes ³en Jejoevenw~“ De.yeeheoeoe 16.1.85

’³en nw Oecee&T keÀu³eeCekeÀejer pevce~ DeYeer nceeje keÀu³eeCe nesves Jeeuee nw, FmeefueS ³en keÀu³ee-CkeÀejer pevce Deewj keÀu³eeCekeÀejer ³egie keÀne peelee nw~ Fme mebiece keÀe efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ mebiecekeÀes ³egies-³egies keÀne nw lees 4 mebiece nes ie³es~ yeehe keÀnles nQ - veneR, Jes lees Glejleer keÀuee kesÀ mebiecenQ, DeYeer ³es nw ®eæ{leer keÀuee keÀe mebiece~“ mee.yeeyee 27.2.02 efjJee.’yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e kesÀ Yeei³e keÀes osKekeÀj ne|<ele nQ~ Jele&ceeve keÀuece nwYeefJe<³e keÀer lekeÀoerj yeveeves keÀer~ Jele&ceeve keÀes Þesÿ yeveeves keÀe meeOeve nw - yeæ[eW kesÀ FMeejeW keÀes meoemJeerkeÀej keÀjles ngS mJe³eb keÀes heefjJele&ve keÀj uesvee~“ De.yeeheoeoe 2.3.85

’jep³e DeefOekeÀejer DeLee&led meJe& met#ce Deewj mLetue keÀce& Fefvê³eeW kesÀ DeefOekeÀejer~ keÌ³eeWefkeÀ mJejep³enw vee! lees keÀYeer-keÀYeer jepe yeveles nes ³ee meoe jepes jnles nes?... lees meoe mJejep³e DeefOekeÀejer meesefJeée jep³e DeefOekeÀejer~ meoe ®eskeÀ keÀjes - efpelevee mece³e Deewj efpeleveer hee@Jej mes Deheveer keÀcexefvo³eeW,ceve-yegef×-mebmkeÀej kesÀ Thej DeYeer DeefOekeÀejer yeveles nes, Glevee ner YeefJe<³e ceW jep³e DeefOekeÀejefceuelee nw~ Deiej DeYeer hejceelce heeuevee, hejceelce heæ{eF&, hejceelce Þeercele kesÀ DeeOeej hej ³enSkeÀ mebiece³egie keÀe pevce meoe DeefOekeÀejer veneR lees 21 pevce kewÀmes jep³e DeefOekeÀejer yeveWies~ efnmeeyenw vee! Fme mece³e keÀe mJejep³e, mJe keÀe jepee yeveves mes ner 21 pevce keÀer iewjvìer nw~“


’mebiece³egie nw ner SkeÀ keÀe heoceiegCee pecee keÀjves keÀe ³egie~ ... kewÀmee Yeer keÀcepeesj leve nes, jesieernes uesefkeÀve Jee®ee-keÀce&Cee veneR lees cevmee mesJee Deefvlece Ieæ[er lekeÀ Yeer keÀj mekeÀles nes~ ... kewÀmes Yeer

53

yeerceej nes Deiej efoJ³e-yegef× meeefuece nw lees Devle Ieæ[er lekeÀ Yeer mesJee keÀj mekeÀles nQ~“De.yeeheoeoe 18.2.85

mebiece³egie hej SkeÀ keÀe keÀF& iegCee HeÀue keÌ³eeW?1. ³eLeeLe& %eeve mes De®ís ³ee yegjs oesveeW ÒekeÀej kesÀ keÀce& kesÀ HeÀue keÀer keÀF& iegCee Òeeefhle nesleer nw~2. mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ meeLe [e³ejskeÌì mecyevOe nesves keÀce& kesÀ keÀF& iegCee HeÀue keÀer Òeeefhlenesleer nw~3. mebiece³egie hej nce efveefceÊe yeveles nQ lees nce pees keÀjles nQ, ncekeÀes osKekeÀj Deewj Yeer HeÀe@uees keÀjlesnQ, lees GmekeÀe DebMe Yeer ncekeÀes efceuelee nw~ ieuele keÀjles nQ lees keÀì peelee nw~* pees Deelcee SkeÀ yeej mebiece³egie keÀer meercee jsKee ceW ÒeJesMe keÀj ieF& DeLee&led Gmeves hejceefheleehejceelcee keÀes Dehevee yeehe mJeerkeÀej keÀj efue³ee, yeéïeCe yeve ie³ee, lees Jen Fme mebiece³egie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve ceW yebOe ie³ee, efHeÀj Jen Gmemes cegKe veneR ceesæ[ mekeÀlee nw~ Jen mebiece³egie kesÀ meYeer efJeefOe-efJeOeeveeW keÀes heeueve keÀjves kesÀ efueS GÊejoe³eer neslee nw~ nj yeéïeCe Deelcee keÀe GÊejoeef³elJe nw efkeÀJen GvekeÀes mecePes, heæ{s Deewj Gve efve³ece-meb³ece keÀe heeueve keÀjs~ efJeOeelee yeehe ves nceejs peerJeve kesÀmeYeer Ghe³eesieer efJeefOe-efJeOeeveeW, efve³ece-meb³ece, ke=Àl³e-Deke=Àl³e keÀe %eeve efo³ee nw~ GvekeÀe heeueveekeÀjvee nceeje heeJeve keÀle&J³e nw~ FmeerefueS yeeyee keÀnlee nw - legcekeÀes nj cegjueer keÀes heæ{vee ®eeefnSDeewj cegjueer jespe heæ{veer ®eeefnS, efpememes keÀesF& yeele ítì ve pee³es~’efyejuee kesÀ heeme efkeÀleveer {sj efceefukeÀ³ele nw~ ceefvoj yeveeles nQ, Gmemes kegÀí Yeer veneR efceuelee nw~iejeryeeW keÀes Leesæ[sner kegÀí osles nQ~ ceefvoj yevee³ee, peneB ceveg<³e DeekeÀj ceeLee ìskeWÀies~ neB, iejerye keÀesoeve ceW osles nQ lees GmekeÀe efjìve& ceW efceue mekeÀlee nw~ Oece&Meeuee yeveeles nQ lees yengle ceveg<³e peekeÀjJeneB efJeÞeece heeles nQ lees otmejs pevce ceW DeuhekeÀeue kesÀ efueS megKe efceue peelee nw~... mebiece³egie hejyeehe meejs [êcee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 6.5.04 efjJee.’DeYeer nw heg©<eesÊece mebiece³egie, peye yeehe DeekeÀj jepe³eesie efmeKeueeles nQ~ yeehe ner keÀce&-DekeÀce&=efJekeÀce&keÀer vee@uespe megveeles nQ~ Deelcee ner Mejerj ueskeÀj keÀce& keÀjves ³eneB Deeleer nw~ ... mele³egie ceW efJekeÀce&neslee ner veneR, FmeefueS JeneB ogKe neslee ner veneR~“

mee.yeeyee 23.7.04 efjJee.8. ³eesie keÀe ³eLeeLe& %eeve

Þesÿ Yeei³e kesÀ efvecee&Ce kesÀ efueS Þesÿ keÀce& keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~ Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀefueS Þesÿ keÀceeX kesÀ %eeve kesÀ meeLe-meeLe Þesÿ keÀce& keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ Gme

54

MeefkeÌle keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS ³eesie ner SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~ FmeefueS Yeejle kesÀÒee®eerve jepe³eesie keÀe meejs efJeée ceW iee³eve nw~ Jen ³eesie keÌ³ee nw, GmekeÀer meeOevee keÌ³ee nw, GmemesÒeeefhle keÌ³ee nesleer nw, Fve meye yeeleeW keÀe %eeve hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej efo³ee nw~ ³eesie kesÀefJe<e³e ceW hejceelcee ves efpeve yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw, GveceW efvecveefueefKele cegK³e nQ, efpevekeÀe %eeve nesveshej ner nce GvekeÀe ueeYe G"e mekeÀles nQ~

³eesie keÀe DeLe& SJeb ³eesie DeLee&le ³eeo keÀe %eeve / ³eesie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve³eesie keÀe %eeve, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe Yeer hejceelcee mebiece³egie hej ner yeleeles nQ,

efpemekeÀes peevekeÀj ner nce ³eesie keÀe ³eLeeLe& DeY³eeme keÀj mekeÀles nQ Deewj GmeceW meHeÀuelee hee mekeÀlesnQ~’³eesieer Jen nw, pees Deheveer ¢efä mes ner efkeÀmeer keÀes Meevle keÀj os~ ... SkeÀoce mevveeìe nes pee³esiee~peye legce DeMejerjer yeve peeles nes efHeÀj yeehe keÀer ³eeo ceW jnles nes lees ³ener me®®eer ³eeo nw~“

mee.yeeyee 30.5.05 efjJee.’keÀesefMeMe keÀj Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes lees yeehe keÀer ³eeo Yeer jnsieer~ osn ceW Deeves mes efHeÀjosn kesÀ meye mecyevOe ³eeo Dee³eWies~ ³en Yeer SkeÀ uee@ nw~... efkeÀmekeÀer jie ìtìleer veneR nw~ hetíles nQ- yeeyee ³en keÌ³ee nw! Dejs, legce veece-ªhe ceW keÌ³eeW HeBÀmeles nes~ SkeÀ lees legce osneefYeceeveer yeveles nesDeewj otmeje efHeÀj legcneje keÀesF& heemì keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw, Jen OeesKee oslee nw~“

mee.yeeyee 3.6.05 efjJee.’Deiej ³eesie veneR ueielee lees DeJeM³e ner Fefvê³eeW Üeje DeuhekeÀeue kesÀ megKe Òeehle keÀjeves JeeuesDeewj meoekeÀeue keÀer Òeeefhle mes Jebef®ele keÀjeves Jeeues keÀesF& ve keÀesF& Yeesie Yeesieves ceW ueies ngS nQ, FmeefueSDeheves efvepeer keÀe³e& keÀes Yetues ngS nQ~ pewmes DeepekeÀue kesÀ mecheefÊe Jeeues Jee keÀefue³egieer jepee³eW peyeYeesie-efJeueeme ceW J³emle nes peeles nQ lees Dehevee efvepeer keÀe³e& jep³e keÀjvee Jee Dehevee DeefOekeÀej Yetuepeeles nQ~ Ssmes ner Deelcee Yeer Yeesie Yeesieves ceW J³emle nesves kesÀ keÀejCe ³eesie Yetue peeleer nw~... peneBYeesie nw, JeneB ³eesie veneR~“ De.yeeheoeoe 16.10.75

’yeeyee HeÀesìes efvekeÀeueves keÀes Yeer cevee keÀjles nQ~ ... yeeyee-ceccee keÀe ef®e$e osKeves ueie heæ[Wies, efMeJeyeeyee Yetue pee³esiee~ legce DeelceeDeeW keÀes lees efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ FmeefueS ceQ HeÀesìesDeeefo osKelee ntB lees HeÀeæ[ Yeer oslee ntB~ mecePeles nQ ³en ceccee-yeeyee kesÀ HeÀesìes osKeles jnles nQ~ cejvesmece³e Deiej GvekeÀes ner osKeles jns lees ogie&efle nes pee³esieer~...mecePeles nQ FvekeÀe efMeJe yeeyee mes ³eesieìtìe ngDee nw, leye keÀnles nQ yeeyee nceejs meeLe HeÀesìes efvekeÀeuees~ yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeuevee

55

De®íe veneR ueielee~ keÀneB meekeÀej ceW HebÀme keÀj cej ve pee³eW~“ mee.yeeyee 16.7.72 efjJee.

’legcekeÀes veMee nesvee ®eeefnS ieghle ceW yeehe mes nce Jemee& ues jns nQ~ keÀesF& ef®e$e Deeefo keÀes nce ³eeo veneRkeÀjles nQ~ HeÀesìes kesÀ efueS keÀnles nQ~ ceQ mecePelee ntB hetje %eeve veneR G"e³ee nw leye HeÀesìes ceebieles nQ~... keÀesF& Yeer ef®e$e keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ efMeJe yeeyee keÀe HeÀjceeve nw ceeceskeÀce ³eeo keÀjes~ ...ceeBkeÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[ves mes ogie&efle keÀes hee³eWies~“ mee.yeeyee 17.7.72 efjJee.’yeeyee Dee³es nQ cegjueer ®eueekeÀj ®eues pee³eWies~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~ ...FveceW efMeJeyeeyeener ve nesiee lees ³eeo keÌ³eeW keÀjWies~ ... legce ³eeo JeneB keÀjes~ ... Ssmes veneR efmeHe&À FvekeÀes yew" osKeveenw~ yeeyee ves mecePee³ee nw efMeJe yeeyee keÀes ³eeo keÀj efHeÀj FvekeÀer ieeso ceW Deevee nw~ veneR lees heehe nespee³esiee~“ mee.yeeyee 12.11.73 efjJee.’DeYeer efMeJeyeeyee efceuee nw lees GvekeÀer cele hej ®euevee ®eeefnS vee~ keÀesF& Yeer osnOeejer keÀes ³eeo veneRkeÀjvee nw~ keÀesF& keÀer Yeer ³eeo ve Dee³es~ ef®e$e Yeer keÀesF& keÀe veneR jKevee nw~ SkeÀ efMeJeyeeyee keÀer ner³eeo jns~“ mee.yeeyee 14.10.04 efjJee.’FmekeÀes ner ³eesie Deefive keÀne peelee nw~ ³en Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie nw, pees yeehe ner nj5000 Je<e& kesÀ yeeo DeekeÀj efmeKeueeles nQ~ yesno keÀe yeehe ner Yeejle ceW, Fme meeOeejCe leve ceWDeekeÀj legce ye®®eeW keÀes ³en ³eesie efmeKeueeles nQ~ Fme ³eeo mes ner legcnejs pevce-pevceevlej kesÀ heehekeÀì pee³eWies~“ mee.yeeyee 28.9.04 efjJee.’ye®®eeW keÀer nj ÒekeÀej keÀer mecYeeue Yeer nesleer jnleer nw~ yeerceejer Deeefo ceW Yeer efJekeÀejer efce$e-mecyevOeer Dee³eW, ³en lees De®íe veneR nw~ nce hemevo Yeer veneR keÀjW~ veneR lees DevlekeÀeue Jen efce$e-mecyevOeer ner ³eeo heæ[Wies~... veneR, GvneWkeÀes yegueevee, keÀe³eoe veneR nw~... ³en nw nesueerSmì Dee@HeÀnesueer mLeeve~ heeflele ³eneB jn ve mekeWÀ~“ mee.yeeyee 16.9.04 efjJee.’Deheveer vemeerye keÀes yeveevee Deheves neLe ceW nw~ lees Deye uee@ìjer kesÀ Fvlepeej ceW veneR jnvee, FvlepeecekeÀjles jnvee~ lees ³eesie mes ner Sce hetje nesiee hejvleg oesveeW yeeleeW keÀes ve ®eenves Jeeuee ner efveme¥keÀuheneslee nw, GvekeÀes ner me®®ee ³eesieer keÀne peelee nw~“ (oesveeW keÀer ef®evlee ve nes, mJeYeeefJekeÀ heg©<eeLe& nes)

De.yeeheoeoe 6.7.69

’Jen ³eeo mLeeF& jnleer veneR nw~ ceQ Deelcee efyevoer ntB, yeeyee Yeer efyevoer nw, Jen nceeje yeehe nw~ ...Deelcee Yeer efvejekeÀej, hejceelcee Yeer efvejekeÀej nw, FmeceW HeÀesìes keÀer Yeer yeele veneR nw~ legcekeÀes leesDeelcee efve½e³e keÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw Deewj osneefYeceeve íesæ[vee nw~“


56

’legce ye®®eeW keÀer ³eeo ³eLeeLe& nw~ legce Deheves keÀes Fme osn mes v³eeje, Deelcee mecePekeÀj yeehe keÀes³eeo keÀjles nes~ legcekeÀes keÀesF& keÀer Yeer osn keÀer ³eeo veneR Deeveer ®eeefnS~... osner-DeefYeceeveer neskeÀjefpelevee yeehe keÀes ³eeo keÀjWies, Glevee efJekeÀce& efJeveeMe neWies~ DeYeer legcekeÀes %eeve keÀe leermeje ves$eefceuelee nw~“ mee.yeeyee 18.2.05 efjJee.’yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes %eeve Deehe ner Fcepe& nes peelee nw~ pees yeehe keÀes ³eeo keÀjlee nw, GvekeÀes njkeÀe³e& ceW yeehe keÀer ceoo efceue ner peeleer nw~ ... Deiej vee@uespe mes ueeFì-ceeFì veneR lees Jen vee@uespener efkeÀme keÀece keÀer! ... F&éejer³e vee@uespe keÌ³ee yevee³esieer? F&éejer³e efmLeefle~“


’Yeue ye®®es keÀnles nQ efkeÀ yengle menpe nw hejvleg ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmee peevekeÀj ³eeo keÀjles nQ!... ceQ Deelcee efyevog ntB Deewj nceeje yeeyee Yeer efyevoer nw~ ... ceveg<³eeW keÀes ³en kewÀmes mecePee³eW, Fmehej efJe®eej meeiej cebLeve ®euevee ®eeefnS~“ mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.’DeYeer heg©<eeLe& nw efJemleej keÀes meceeves keÀe~... efpeme mece³e yegef× keÀes yengle efJemleej ceW ieF& osKees,Gmeer mece³e ³en DeY³eeme keÀjes efkeÀ Fleves efJemleej keÀes mecee mekeÀleer ntB~“

De.yeeheoeoe 5.4.70

’pevce pevceevlej keÀe osneefYeceeve efceìekeÀj osner-DeefYeceeveer yeveW, FmeceW yeæ[er cesnvele nw~ keÀnvee leesyeæ[e menpe nw hejvleg Deheves keÀes Deelcee mecePeW Deewj yeehe keÀes efyevog ªhe ceW ³eeo keÀjW, FmeceW cesnvelenw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Ssmee keÀesF& cegefMkeÀue ³eeo keÀj mekeÀles nQ~ ... Deelcee-hejceelcee oesveeW SkeÀ pewmes efyevog nQ~“ mee.yeeyee 25.1.05 efjJee.’efkeÀlevee Yeer keÀesF& keÀe³e& ceW yegef× efJemleej ceW ieF& ngF& nes uesefkeÀve efJemleej keÀes SkeÀ meskesÀC[ ceW meceeveskeÀer MeefkeÌle veneR nw, keÌ³ee Ssmes yeesue Jee ³en mebkeÀuhe Ssmes ceeefuekeÀ kesÀ nes mekeÀles nQ ? ... yeehe kesÀmeeceves ye®®ee DeekeÀj keÀns efkeÀ yeeyee ncekeÀes ceoo keÀjvee, MeefkeÌle osvee, meneje osvee, FmekeÀes keÌ³eekeÀne peelee nw~ keÌ³ee FmekeÀes je@³eue efYeKeejerheve veneR keÀnWies ?“


’SkeÀ meskesÀC[ ceW ®eesuee OeejCe keÀjW Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW v³eejs nes pee³eW, peye ³en ÒewefkeÌìme hekeÌkeÀernes pee³esieer, efHeÀj ³en keÀce&Yeesie meceehle nes pee³esiee~ pewmes FvpeskeÌMeve ueieekeÀj oo& keÀes Kelce keÀjosles nQ~ ... Gme DeJemLee kesÀ yeer®e keÀesF& Yeer keÀce&Yeesie keÀer Yeemevee veneR jnsieer~“


’Ssmes yegef× keÀes peye ®eenes, efpelevee mece³e ®eenes, peneB efmLele keÀjvee ®enes, JeneB efmLele veneR keÀjmekeÀles nes?... Fme keÀuee mes ner Dev³e meJe& keÀuee³eW mJele: ner Dee peeleer nQ~“

57


’osner-DeefYeceeveer efmLeefle meJe& efJekeÀejeW keÀes menpe ner Meevle keÀj osleer nw~ ... yeeheoeoe De®eevekeÀ[e³ejskeÌMeve oW efkeÀ Fme Mejerj ªheer Iej keÀes íesæ[keÀj Fme osn-DeefYeceeve keÀer efmLeefle keÀes íesæ[osner-DeefYeceeveer yeve peeDees, Fme ogefve³ee mes Deheves mJeerìnesce ceW ®eues peeDees lees keÀj mekeWÀies?...³eg× keÀjles ner lees mece³e veneR efyelee oWies ?“ De.yeeheoeoe 12.11.72

’pewmes mLetue keÀcexefvê³eeW keÀe ceeefuekeÀ yeve peye Deewj pewmes ®eenes keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nes, Jewmes nermebkeÀuhe keÀes Jee yegef× keÀes peye Deewj peneB ueieeves ®eenes, Jeneb ueiee mekeÀles nes? ... heæ{eF& keÀe ueemìhee" keÀewvemee nw Deewj HeÀmì& hee" keÀewvemee nw? HeÀmì& hee" Deewj ueemì hee" ³ener DeY³eeme nw~...³en nw yegef× keÀer ef[^ue~“ De.yeeheoeoe 18.6.71

’³ees×s pees ³eg× kesÀ cewoeve ceW jnles nQ, GvekeÀes peye Yeer Deewj pewmee Dee[&j efceuelee nw, Jewmes ner keÀjlespeeles nQ~ Ssmes ner ©neveer Jeeefj³eme& keÀes Yeer peye Deewj pewmee [e³ejskeÌMeve efceues, Jewmes ner Deheveer efmLeeflekeÀes efmLele keÀj mekeÀles nQ?... SkeÀ meskeÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW pewmeer efmLeefle ceW efmLele nesvee ®eenW,Gme efmLeefle ceW efìkeÀ pee³eW~“ De.yeeheoeoe 18.6.71

’efJemleej keÀjvee Deewj efJemleej ceW peevee Deelee nw uesefkeÀve efJemleej keÀes peye ®eenW leye mecesìvee Deewjmecee uesvee - ³en ÒewefkeÌìme keÀce nw~ %eeve kesÀ efJemleej ceW peevee peeveles nes uesefkeÀve %eeve kesÀ efJemleej keÀesmeceekeÀj %eeve mJeªhe yeve peevee, yeerpeªhe yeve peevee - ³en ÒewefkeÌìme keÀce nw~“


’DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW meJe& mebkeÀuhe mJele: efme× nes peeles nQ~ ... DeJ³ekeÌle cetle& keÀes meeceves osKemeceeve yeveves keÀe Òe³elve keÀjvee nw~ pewmee yeehe Jewmes ye®®es~ ... efyevog ªhe ceW leye efìkeÀ mekeWÀies peyehenues Meg× mebkeÀuhe keÀe DeY³eeme nesiee~ ... SkeÌmeer[sCì kesÀ mece³e ye´skeÀ veneR ueieleer lees ceesæ[veeneslee nw~ efyevog ªhe nw ye´skeÀ, Meg× mebkeÀuheeW mes DeMeg× mebkeÀuheeW keÀes nìevee nw ceesæ[vee~“

De.yeeheoeoe 7.6.70 heee|ì³eeW kesÀ meeLe’yeeheoeoe mes cegueekeÀele keÀjles mece³e efyevog ªhe keÀer efmLeefle ceW efmLele jn mekeÀles nes? ...efyevogªhe efmLeefle peye SkeÀevle ceW yew"les nes leye nes mekeÀleer ³ee ®eueles-efHeÀjles Yeer nes mekeÀleer nw?Deefvlece heg©<eeLe& ³eeo keÀe ner nw~ FmeefueS ³eeo keÀer mìspe Jee DevegYeJe keÀes Yeer yegef× ceW mheämecePevee DeeJeM³ekeÀ nw~“ De.yeeheoeoe 24.7.70

’efyevogªhe efmLeefle keÌ³ee nw Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle keÌ³ee nw, oesveeW keÀe DevegYeJe keÌ³ee-keÌ³ee nw? keÌ³eeWefkeÀpeye veece oes keÀnles nQ lees peªj oesveeW kesÀ DevegYeJe ceW Yeer Devlej nesiee~... HeÀefjMlee ªhe keÀerefmLeefle DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle efpemekeÀer meoekeÀeue jnleer nw, Jen efyevogªhe ceW Yeer menpe efmLele nes

58

mekesÀiee~ ... keÀe³e& keÀjles yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeuekeÀj Fme HeÀeFveue mìspe DeLee&le efyevogªhekeÀe heg©<eeLe& keÀjvee ®eeefnS~“ De.yeeheoeoe 24.7.70

’pewmes yeeheoeoe J³ekeÌle ceW Deeles Yeer nQ lees Yeer DeJ³ekeÌle ªhe kesÀ DeJ³ekeÌle osMe kesÀ DeJ³ekeÌle ÒeJeenceW jnles nQ~ Jener ye®®eeW keÀes Yeer DevegYeJe keÀjeves kesÀ efueS Deeles nQ~ Ssmes Deehe meYeer Yeer DeheveerDeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe DeewjeW keÀes keÀjeDees~“ De.yeeheoeoe 24.1.70

’De®íe meejs efove ceW DeJ³ekeÌle efmLeefle efkeÀlevee mece³e jnleer nw? efyevog ªhe kesÀ efueS veneR hetíles nQ,DeJ³ekeÌle efmLeefle efkeÀlevee mece³e jnleer nw? ... DeJ³ekeÌle efmLeefle kesÀ efueS keÀn jns nQ~ DeJ³ekeÌleefmLeefle Dee" IeCìe yeveevee yeæ[er yeele veneR nw~ DeJ³ekeÌle keÀer mce=efle DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle~ ...ieerle nw vee - ve Jees nce mes pegoe neWies...~ peye pegoe ner veneR neWies lees mvesn efoue mes kewÀmesefvekeÀuesiee~“ De.yeeheoeoe 18.6.70

’efkeÀmekesÀ mebkeÀuheeW keÀes jer[ keÀjvee - ³en Yeer SkeÀ mechetCe&lee keÀer efveMeeveer nw~ efpelevee-efpeleveeDeJ³ekeÌle YeeJe ceW efmLele neWies, Glevee nj SkeÀ kesÀ YeeJe keÀes menpe mecePe pee³eWies~ ... DeJ³ekeÌleefmLeefle ªheer ohe&Ce keÀes meeHeÀ Deewj mheä keÀjves kesÀ efueS leerve yeeleW mejuelee, Þesÿlee DeewjmenveMeeruelee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~“ De.yeeheoeoe 7.6.70

’efpevekesÀ J³eLe& mebkeÀuhe veneR ®eueles Jes Deheveer DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes p³eeoe yeæ{e mekeÀles nQ~ Meg×mebkeÀuhe Yeer ®eueves ®eeefnS uesefkeÀve GvekeÀes Yeer keÀvì^esue keÀjves keÀer MeefkeÌle nesveer ®eeefnS~... J³ekeÌle ceWDeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÌ³ee neslee nw, Jen meYeer keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW hee" heæ{evee nw~“


jepe³eesie Deewj n"³eesie kesÀ Devlej keÀe %eeveefveme¥keÀuhe meceeefOe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀe %eeveefyevog ªhe efmLeefle Deewj Gme efmLeefle kesÀ DeY³eeme keÀe %eeveefyevogªhe efmLeefle Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe %eeveefJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj GvekeÀe jepe³eesie mes mecyevOe keÀe %eevejepe³eesie-n"³eesie keÀer meceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW keÀe %eeve©neveer ef[^ue keÀe %eeve Deewj DeY³eeme³eesie keÀer meHeÀuelee ceW SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee kesÀ cenlJe keÀe %eevemce=efle Deewj efJemce=efle keÀe %eevemce=efle mes meceLeea keÀe %eeve³eesie keÀer meHeÀuelee ceW ceewve kesÀ cenlJe keÀe %eeve

59

³eesie ceW efJeefYevve ÒekeÀej keÀer yeeOee³eW, letHeÀeve Deewj Gve hej efJepe³e keÀe %eeve³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe<e³eevevo keÀe %eeve9. heefJe$elee keÀe %eeve Deewj peerJeve ceW GmekesÀ cenlJe keÀe %eeve

hejceelcee keÀes heeflele-heeJeve keÀne peelee nw~ heefJe$elee Deelcee keÀe cetue Oece& nw hejvlegheefJe$elee keÌ³ee nw, heefJe$elee keÀe ceeveJe peerJeve ceW keÌ³ee cenlJe nw, GmekeÀer OeejCee kewÀmes nes, ³es meye %eeveYeer hejceelcee ves mebiece³egie hej ner efo³ee nw Deewj Gme %eeve keÀes heekeÀj Deelcee³eW GmekeÀer OeejCee keÀjvesceW meceLe& nesleer nQ~ heefJe$elee kesÀ efJe<e³e ceW efJeefYevve yeeleeW keÀe %eeve DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw,efpeveceW efvecveefueefKele cegK³e nQ~mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀe %eeveme®®eer heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ heefJe$elee keÀe %eeveme®®eer heefJe$elee, ye´ïe®e³e& Je´le keÀe %eeve Deewj oesveeW ceW Devlej SJeb mecyevOe keÀe %eevepeerJeve ceW heefJe$elee kesÀ cenlJe keÀe %eevemebiece³egie keÀer heefJe$elee Deewj mele³egie keÀer heefJe$elee kesÀ mecyevOe Deewj GmeceW Devlej keÀe %eeve

mev³eeefme³eeW keÀer heefJe$elee keÀe Yeer yeeyee ves ceefncee keÀer nw~ keÀv³eeDeeW keÀer hetpee keÌ³eeW nesleernw, GmekeÀe Yeer %eeve hejceelcee ves efo³ee nw hejvleg ³eLeeLe& heefJe$elee keÌ³ee nw, Jen %eeve DeYeer hejceelceeves efo³ee nw~ yeeyee ves keÀne nw mechetCe& heefJe$e Deelcee Fme Oeje hej jn veneR mekeÀleer~’DeYeer ye®®es peeveles nQ jeKeer SkeÀ ner yeej yeeBOeles nQ, pees efHeÀj nce 21 pevce heefJe$e jnW~ lees peªjkeÀefue³egie kesÀ Devle ceW jeKeer yeeBOeves Jeeuee ®eeefnS~ jeKeer keÀewve DeekeÀj yeebOeles nQ? keÀewve Òeefle%eekeÀjeles nQ? mJe³eb yeehe Deewj pees GvekesÀ JebMeeJeueer yeéïeCe nQ, Jes ner jeKeer yeebOeles nQ~“

mee.yeeyee 12.08.03 efjJee.’JeemleJe ceW FmekeÀe DeLe& legce mecePeles nes~ yeehe DeekeÀj keÀnles nQ - ye®®es, Òeefle%ee keÀjes~ jeKeeryeebOeves mes kegÀí veneR neslee nw~ ³en lees keÀmece G"e³ee peelee nw efkeÀ yeeyee, nce DeYeer heefJe$e jnWies~[êcee ceW Fve GlmeJeeW keÀer Yeer vetBOe nw~ mele³egie-$eslee ceW jeKeer yeebOeves keÀer ojkeÀej veneR jnleer~“

mee.yeeyee 12.08.03 efjJee.’meYeer kesÀ Thej ueeFì keÀe leepe ®ecekeÀ jne nw~ mebiece³egieer yeéïeCe peerJeve keÀer efJeMes<elee nw -heefJe$elee keÀer efveMeeveer~ ³en ’ueeFì keÀe leepe“ pees nj yeéïeCe Deelcee keÀes yeehe Üeje Òeehle nesleenw~... heefJe$elee keÀer Òeeefhle Deehe yeéïeCe DeelceeDeeW keÀes Gæ[leer keÀuee keÀer lejHeÀ menpe ues peeves keÀeDeeOeej nw~“ De.yeeheoeoe 14.11.87

’Deepe yeeheoeoe Deheves íesìs mes Þesÿ megKeer mebmeej keÀes osKe jns nQ~ ... Fme megKeer mebmeej ceW meoe

60

megKe-Meeefvle mechevve yeéïeCe Deelcee³eW nQ keÌ³eeWefkeÀ heefJe$elee, mJe®ílee kesÀ DeeOeej hej ³en megKe-Meeefvlece³e peerJeve nw~ peneB heefJe$elee Jee mJe®ílee nw JeneB keÀesF& Yeer ogKe-DeMeeefvle keÀe veece efveMeeveveneR~ ... ³en yegef× ªheer heeBJe heefJe$elee kesÀ efkeÀues kesÀ Devoj jns lees mebkeÀuhe lees keÌ³ee mJehve ceW YeerogKe-DeMeeefvle keÀer uenj veneR Dee mekeÀleer~ ogKe-DeMeeefvle keÀe peje Yeer DevegYeJe neslee nw leesDeJeM³e keÀesF& ve keÀesF& DeheefJe$elee keÀe ÒeYeeJe nw~ heefJe$elee, efmeHe&À keÀecepeerle peielepeerle yevevee veneRnw uesefkeÀve keÀecepeerle DeLee&led meJe& keÀecevee³eW peerle~“


10. Dev³e efJeefJeOe efJe<e³eeW keÀe %eeveFmekesÀ DeefleefjkeÌle %eeve meeiej hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej DeveskeÀeveskeÀ Dev³e yeeleeW

keÀe Yeer %eeve efo³ee nw Deewj ieg¿e jnm³eeW keÀe GodIeeìve efkeÀ³ee nw, efpevekeÀer lees SkeÀ uecyeer efuemì nwhejvleg GveceW kegÀí Deewj yeeleeW keÀes ³eneB efueKe jns nQ~ye´ïee keÀe %eeve / ye´ïee-mejmJeleer keÀe %eeve Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe %eeveyesno kesÀ efove Deewj jele keÀe %eeveye´ïee keÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW Deewj ®elegceg&Ke keÀe %eeve’Yeejle keÀe ner Òee®eerve menpe jepe³eesie iee³ee ngDee nw~ ieerlee ceW Yeer jepe³eesie veece Deelee nw~ yeehelegcnW jepe³eesie efmeKeueekeÀj jepeeF& keÀe Jemee& osles nQ~ ... heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner Òepeeefheleeye´ïee nesvee ®eeefnS~ ... yeehe ner Fve ef®e$eeW keÀes Fme jLe ceW DeekeÀj keÀjskeÌì keÀjles nQ~“

mee.yeeyee 30.6.04 efjJee.’yeehe yeïee leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ, FmeefueS FvekeÀes YeeieerjLe keÀne peelee nw~ ... legce peeveles nesDeYeer nce F&éejer³e mevleeve nQ, efHeÀj owJeer mevleeve yeveWies lees ef[ûeer keÀce nes pee³esieer~ Fve ue#ceer-veeje³eCe keÀer Yeer ef[ûeer keÀce nQ keÌ³eeWefkeÀ FveceW %eeve veneR nw~ %eeve yeéïeCeeW ceW ner nw~“

mee.yeeyee 11.6.05 efjJee.’nj SkeÀ yeele hej De®íer jerefle efJe®eej keÀjvee ®eeefnS~ ye´ïee keÀes keÀnles nQ - cegPes ³eeo keÀjes lees³en yeveWies~ ye´ïee keÀes keÀne iees³ee ye´ïee cegKe JebMeeJeueer meyekeÀes keÀne - cegPes ³eeo keÀjes~ ... peye³en mecePeW efkeÀ nce Deelcee hejceelcee kesÀ ye®®es nQ leye KegMeer keÀe heeje ®eæ{s Deewj keÀnW efkeÀ nce yeehekeÀes ³eeo peªj keÀjWies~“ mee.yeeyee 6.9.06 efjJee.’YeieJeeve DeekeÀj Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ Üeje j®evee j®eles nQ Òepee keÀer~ ... yeeyee ³en yeéïeCe Oece&mebiece hej ner j®eles nQ~ ... ye´ïee keÀes met#ceJeleve ceW mecePeles nQ ... legce heefJe$e yeve efHeÀj HeÀefjMlesyeve peeles nes~ ... j®elee efvejekeÀej yeehe nw, ye´ïee keÀes j®elee veneR keÀnWies~“

61

mee.yeeyee 26.8.06 efjJee.’efMeJejeef$e keÀnles nQ uesefkeÀve DeehekesÀ efueS DeYeer jeef$e veneR nw, DeehekesÀ efueS Dece=leJesuee nw~ Deehelees jeef$e mes efvekeÀue ie³es~ ... Dece=leJesuee meoe Jejoeve keÀe mece³e nw~ ... Dehevee Ssmee JejoeveermJeªhe osKeles nes?“ De.yeeheoeoe 16.2.96

hejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe jepe%eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe %eevekeÀeMeer keÀueJeì keÀe %eeve Deewj DevegYeJemele³egie-$eslee keÀer jepeeF& Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve³eLeeLe& oeve Deewj DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ oeve keÀe %eeveoeveer, ceneoeveer Deewj Jejoeveer heve keÀe %eeve Deewj DevegYeJeveke&À keÀer Oeve-mecheefÊe mJeie& ceW ì^evmeHeÀj keÀjves keÀe %eeveF&éejer³e mesJee, GmekesÀ cenlJe Deewj GmeceW meHeÀuelee keÀe %eevemeeiej cebLeve keÀe %eeve Deewj efJe®eej-meeiej cevLeve keÀe %eevel³eeie Deewj Yeei³e keÀe %eeve Deewj l³eeie mes Yeei³e keÀe DevegYeJe’l³eeie mes Yeei³e Òeehle keÀjves Jeeueer Þesÿ Deelcee nes, meoe l³eeie ner Yeei³e nw - ³eeo jns~ ...mesJeeOeejer yevevee - ³en Yeer mebiece³egie hej efJeMes<e Yeei³e keÀer efveMeeveer nw~“

De.yeeheoeoe 25.12.85 ìer®eme&DeeheIeele Deewj peerJeIeele kesÀ Yeso keÀe %eeveDeelceeDeeW mes ogDee³eW uesves Deewj ogDee³eW osves keÀe %eeve Deewj DevegYeJehejceelcee keÀer ogDee³eW uesves keÀe %eeve Deewj DevegYeJeF®íecee$eced DeefJeÐee keÀe %eeve Deewj DevegYeJehewiecyej-cewmesvpej keÀe %eeve Deewj DevegYeJeieerlee-%eeve, GmekesÀ mece³e Deewj ieerlee %eeve-oelee keÀe %eevejece-jeJeCe, keÀewjJe-heeC[Je keÀe %eevepeerles peer cejves keÀe %eeve Deewj DevegYeJeDece=le Deewj efJe<e keÀe %eeveefJeefYevve l³eewnejeW, heJeeX Deewj GlmeJeeW keÀe %eeveieeshe-ieesefhe³eeW Deewj cegjueerOej keÀer cegjueer keÀe %eeve

62

©ê ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe %eeve Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe oevee yeveves keÀe %eeveleermejs ves$e keÀe %eeve Deewj DevegYeJeF&éejer³e iegCe, owJeer iegCe Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Devlej keÀe %eeveme®®eer mJelev$elee keÀe %eeve Deewj DevegYeJemeeFuesvme Deewj meeFvme keÀe %eeve leLee GvekesÀ hejmhej mecyevOe keÀe %eeveYeieJeeve, Yeei³e Deewj Yeei³e-efJeOeelee keÀe jepel³eeie Deewj Yeei³e keÀe je]peYeieJeeve yeehe Deewj YeieJeeve keÀes ye®®ee yeveeves keÀe je]peyeehe Deewj Jemex DeLee&led yeehe keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe je]pe³eesieyeue - Yeesieyeue keÀe %eeve³eesieyeue Deewj Yeesieyeue Üeje mevleeveeslheefÊe keÀe %eeve³eesieyeue Deewj Yeesieyeue mes mevleeveeslheefÊe Deewj GmekesÀ efJeée hej ÒeYeeJe keÀe je]peosn-Yeeve Deewj osneefYeceeve keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Deelcee hej ÒeYeeJe keÀe %eeveyewuesvme keÀe %eeve Deewj yewuesvme mes yueseEmeie heeves keÀe %eeve SJeb DevegYeJe

Deelcee Deewj Mejerj, mJe-mesJee Deewj efJeée-mesJee, meeOeve Deewj meeOevee, DeefOekeÀej DeewjkeÀle&J³e, mJeceeve Deewj mecceeve Deeefo-Deeefo ceW yewuesvme mLeeefhele keÀjkesÀ mJe-Gvveefle keÀes heeves keÀe%eeve Deewj DevegYeJe hejceelcee Üeje mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw~Yeejle keÀe ³eLeeLe& %eeveheg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe %eeveme=efä keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀe %eevemel³e veeje³eCe, Decej keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee, JesoeW-MeeðeeW keÀe meej ªhe ceW %eeveDeelcee kesÀ cetue iegCe Meeefvle, MeefkeÌle, heefJe$elee, heefJe$elee, mJelev$elee Deeefo Deeefo keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe Deewj ye´ïee Üeje veF& j®evee keÀe %eeve

nceeje DeYeer heg©<eeLe& keÀj mece³e nw Deewj efJeée ceW DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe ÒeeueyOe keÀemece³e nw, FmeefueS heg©<eeLe& kesÀ mece³e keÀer Òeeefhle³eeW Deewj ÒeeueyOe kesÀ mece³e keÀer Òeeefhle³eeW keÀer legueveeveneR nes mekeÀleer nw Deewj ³eefo keÀesF& keÀjlee nw, lees ³en GmekeÀer DeveefYe%elee ner nw~ De%eevelee JeMe peesheg©<eeLe& kesÀ mece³e keÀer Deewj ÒeeueyOe kesÀ mece³e keÀer Òeeefhle³eeW keÀer leguevee keÀjlee nw, Jen ogKeer nespee³esiee~ DeYeer mebiece³egie keÀe heg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe kesÀ meceeve Deewj Gmemes Yeer DeefOekeÀ megKe keÀes osvesJeeuee nw hejvleg oesveeW ceW mLetue meeOeve-mecheefÊe keÀer leguevee veneR keÀer pee mekeÀleer~

63

efJeée keÀer meeOeve-mecheefÊe lees Jener nw, GmeceW keÀesF& Ieìleer-yeæ{leer lees ve nesleer nw Deewj ve ner nes mekeÀleernw hejvleg mJeeefcelJe keÀe heefjJele&ve DeLee&led efjpeJexMeve neslee nw, pees efJeée-veeìkeÀ kesÀ heeì& Deewj DeelceekesÀ heg©<eeLe& DeLee&led keÀce& kesÀ DeeOeej hej efveYe&j keÀjlee nw~ efkeÀmeer Yeer meeOeve-mecheefÊe hej peye SkeÀkeÀe efjpeJexMeve meceehle neslee nw lees Gme hej otmejs keÀe efjpeJexMeve DeejcYe nes peelee nw~’³en mel³elee kesÀ heefj®e³e keÀer Jee mel³e %eeve keÀer MeefkeÌle keÀer uenj peye lekeÀ ®eejes Deesj veneRHewÀuesieer leye lekeÀ Òel³e#elee kesÀ PeC[s kesÀ veer®es meJe& Deelcee³eW meneje veneR ues mekeÀleer~ ... ³eneBDeheveer mìspe nw, Þesÿ JeeleeJejCe nw, mJe®í yegef× keÀe ÒeYeeJe nw, mvesn keÀer Oejveer nw, heefJe$e heeueveenw, Ssmes Jee³egceC[ue kesÀ yeer®e Deheves mel³e %eeve keÀes Òeefme× keÀjves mes ner Òel³e#elee keÀe DeejcYenesieer~“ De.yeeheoeoe 12.3.85

’mebiece hej ner ³en meye neslee nw~ DeYeer legce ³en meye kegÀí peeveles nes~ yeehe keÀnles nQ yeekeÀer peeskegÀí je]pe nQ, Jes Deeies ®euekeÀj Oeerjs-Oeerjs mecePeeles jnWies~ pees efjkeÀe[& ceW vetBOe nw, Jen Keguelespee³eWies, legce mecePeles pee³eWies~ Fve-S[Jeevme kegÀí Yeer veneR yelee³eWies~ ³en Yeer [^ecee keÀe huesve nw,efjkeÀe[& Yeer Keguelee pee³esiee~ ... [^ecee keÀe je]pe meeje Yeje ngDee nw~ Ssmes veneR efkeÀ efjkeÀe[& mes megF&G"ekeÀj yeer®e ceW jKe mekeÀles nQ~“ mee.yeeyee 8.4.04 efjJee.’mebiece³egie keÀe Demeueer mebmkeÀej nw pees meoe vee@uespe oslee Deewj ueslee jnlee nw, GmekeÀes meoe %eevemce=efle ceW jnsiee Deewj Jen meoe ne|<ele jnsiee~ ... Deheves pevce Deewj mece³e kesÀ cenlJe keÀes peevees leyener ceneve keÀle&J³e keÀj mekeWÀies~“ De.yeeheoeoe 16.6.72

’helLejyegef× keÀes heejmeyegef× yeveeves Jeeuee nw ner hejceefhelee hejceelcee yesno keÀe yeehe~ Fme mece³elegcnejer yegef× heejme nw keÌ³eeWefkeÀ legce yeehe kesÀ meeLe nes~ efHeÀj mele³egie ceW SkeÀ pevce keWÀ Yeer HeÀke&Àpeªj heæ[lee nw~ meskeÀC[ yeeF& meskeÀC[ keÀuee keÀce nesleer peeleer nw~ Fme mece³e legcneje peerJeveSkeÀoce hejHesÀkeÌì yevelee nw peye legce yeehe efcemeue %eeve keÀe meeiej, megKe-Meeefvle keÀe meeiej yevelesnes~“ mee.yeeyee 21.7.04 efjJee.

DevegYetefle he#e ceW’mebiece³egie nw ner DevegYeJe keÀjves keÀe ³egie~ Fme ³egie ceW meJe& Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nes~DeYeer pees DevegYeJe keÀj jns nes, ³en mele³egie ceW Yeer veneR nesiee~... DevegYeJeer Deelcee³eW keÀYeer cee³eemes OeesKee veneR Kee mekeÀleer nQ~“ De.yeeheoeoe 26.4.84 heeìea 2

mebiece³egie kesÀ DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej ner YekeÌleeW ves iee³ee nw - legce nes lees efhe³ee meye kegÀínw Jejvee ³es ®eceve yesieevee nw~

64

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀuhe ceW efJeMes<e ³egie nw, GmekeÀer Òeeefhle³eeb efJeMes<e nQ, GmekeÀerDevegYetefle³eeb efJeMes<e nw, pees meejs keÀuhe ceW keÀye veneR nes mekeÀleer nQ hejvleg Gve meye DevegYetefle³eeW keÀeDeeOeej hejceelcee Deewj hejceelcee mes Òeehle %eeve nw~ mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ Üeje Deelcee,hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ Deeefo kesÀ efJe<e³e ceW pees %eeve Òeehle neslee nw Deewj hejceelcee kesÀ meeefveO³emes, GmekeÀer Þeercele kesÀ heeueve mes Deelcee keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer DevegYetefle³eeB nesleer nQ, pees DevegYetefle³eeBDeelcee ceW met#ce ªhe ceW veerefnle jnleer nQ Deewj Üehej mes peye Deelcee³eW ogKeer nesves ueieleer nQ lees JesDevegYetefle³eeB Deelcee keÀes met#ce mce=efle kesÀ ªhe ceW Fcepe& nesleer nQ, efpemekesÀ keÀejCe Deelcee hejceelceekeÀes hegkeÀejleer nw~

mebiece³egie hej pees Deelcee³eW hejceelcee kesÀ yeveles Deewj hejceelcee mes ³eLeeLe& %eeve heekeÀjGmekeÀer OeejCee keÀjles, Gve DeelceDeeW keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efoJ³e DevegYetefle³eeb nesleer nQ, pees Dev³eefkeÀmeer ³egie ceW ve nesleer nQ Deewj ve nesvee mecYeJe nw, GveceW kegÀí keÀe JeCe&ve ³eneB keÀj jns nQ~* Deelcee kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe DevegYeJe* hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle

Deelcee ceve-yegef×-mebmkeÀejeW meefnle SkeÀ Deveeefo-DeefJeveMeer meÊee nw Deewj DeeeflcekeÀmJeªhe meef®®eoevevo ce³e nw~ Deelcee kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe %eeve mebiece³egie hej ner hejceelcee Üejeefceuelee nw, efpemekeÀer OeejCee mes Deelcee keÀes hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle nesleer nw,pees mebiece³egie keÀer hejce-Òeeefhle nw~ Yeues ner mele³egie ceW osJeer-osJelee³eW DeelceeefYeceeveer nesles nQ hejvlegGvekeÀes Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw~ FmeefueS GvekeÀes³eLeeLe& DeeeflcekeÀ megKe DeLee&led Deevevo keÀer DevegYetefle veneR nesleer nw~ nceejer DeeeflcekeÀ efmLeefle Fleveerienve nes pee³es pees nceejer ¢efä-Je=efÊe-Jee³eye´sMeve mes Dev³e Deelcee³eW Yeer Deheves hejceevevoce³eDeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer DevegYetefle keÀjW~

DeeeflcekeÀ mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw, FmeefueS peye Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele nesleer nw lees hejceevevo keÀer DevegYetefle mJele: keÀjleer nw~ %eeve Deewj ³eesie keÀer DeeJeM³ekeÀleeDeelcee kesÀ Deheves JeemleefJekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ efueS nw~

Deleerefvê³e megKe keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Deelcee keÀeshejceelcee Üeje Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve neslee nw~’DeYeer lees DeefOekeÀejer yeve ie³es vee! hegkeÀej keÀe mece³e meceehle ngDee~ mebiece³egie Òeeefhle keÀe mece³e nwve efkeÀ hegkeÀej keÀe mece³e nw~ menpe heg©<eeLeea DeLee&led meyekeÀes heej keÀj menpe meJe& Òeeefhle keÀjvesJeeues~“ De.yeeheoeoe 11.4.83

65

’³en Deveeefo yevee-yevee³ee [êcee nw, Jen ner Deveeefo efHeÀjlee jnlee nw~ SkeÀ meskesÀC[ Yeer "njleeveneR nw~ Fme meskeÀC[ ceW pees kegÀí neslee nw, Jen ner efHeÀj keÀuhe yeeo nesiee~ nt ye nt kewÀmes efjheerì nesleenw, ³en yeele mecePe keÀer nw~ ... Deelcee keÀes lees ves®egjue heeì& efceuee ner ngDee nw~ ³en peevekeÀj ye®®eeWkeÀes efkeÀleveer KegMeer jnveer ®eeefnS~ Deleerefvê³e megKe lees Fme mebiece keÀe ner iee³ee ngDee nw~ peye yeeheDeeles nQ lees legcekeÀes megKe Yeemelee nw~“ mee.yeeyee 16.8.69 efjJee.’iee³eve nw Deleerefvê³e megKe keÀer Yeemevee ieeshe-ieesefhe³eeW mes hetíes~ legce Deheves efoue mes hetíes efkeÀ nceGme Yeemevee ceW jnles nQ? ³en nw F&éejer³e efceueve~“

mee. yeeyee 9.2.69 efjJeeFpeDeleerefvê³e megKe peerJeve keÀer hejce Òeeefhle nw~ osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eeje neskeÀj

ner Fme me®®es megKe keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ hejef®evleve-hejoMe&ve, Ye³e Deewj ef®evleeJeeuee keÀye osn mes v³eeje nes veneR mekeÀlee~ ÒeYeg-ef®evleve, mJe-ef®evleve Jeeuee ner Fme me®®es megKe keÀesÒeehle keÀjlee nw~ ³es Deleerefvê³e megKe mebiece hej hejceefhelee hejceelcee keÀe DeelceeDeeW keÀes hejceGhenej nw~ mesJee yeéïeCeeW keÀe keÀle&J³e nw hejvleg mesJee Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀe hejef®evleve ner nw, peesDeelcee keÀes osn mes v³eeje nesves veneR oslee nw hejvleg ³en hejef®evleve Yeer DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& nw,FmeefueS keÀu³eeCekeÀejer nw~ efve<keÀece mesJee mes ogDee³eW efceueleer nQ, pees osn mes v³eeje nesves ceW men³eesieerDeJeM³e nesleer nQ~ keÀecevee³egkeÌle mesJee ³eLeeLe& heg©<eeLe& ceW efJeIveªhe nw~ cegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueScevmee nj ÒekeÀej kesÀ mebkeÀuhe mes cegkeÌle nes Deewj peerJevecegefkeÌle ³ee Deleerefvê³e megKe kesÀ DevegYeJe kesÀefueS cevmee J³eLe& mebkeÀuheeW mes cegkeÌle DeLee&le efvee|JekeÀuhe nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ nj DeelceeDehevee Deehener efce$e Deewj Me$eg nw~ nj Deelcee Dehevee heeì& yepee jner nw Deewj Deheves keÀcee&vegmeejmegKe-ogKe keÀes hee jner nw Deewj heeves Jeeueer nw, nce efkeÀmekeÀe ef®evleve keÌ³eeW keÀjW? Ssmeer Þesÿ DeewjMegYe efmLeefle Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej hejceelcee mes Òeehle mel³e %eeve mes ner mecYeJe nesleer nw~FmeefueS YeefkeÌleceeie& ceW Fme efove keÀes ner ³eeo keÀjles nQ~ Yeues mesJee keÀjvee yeéïeCeeW keÀe heeJevekeÀle&J³e nw hejvleg Jen mesJee ³eesie ceW efJeIve ªhe veneR nesveer ®eeefnS~

mele³egie-$eslee ceW meleesÒeOeeve Fefvê³e megKe Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW leceesÒeOeeve Fefvê³emegKe nesles nQ Deewj GvekesÀ meeOeve YeeweflekeÀ Òeke=Àefle ÒeoÊe nesles nQ leLee Jes meYeer megKe Glejleer keÀuee kesÀnesles nQ~ DeYeer mebiece hej pees megKe Òeehle neslee nw, Jen nw Deleerefvê³e megKe, pees ®eæ{leer keÀuee keÀemegKe nw, GmekesÀ meeOeve Yeer DeYeeweflekeÀ nQ DeLee&led hejceefhelee hejceelcee mes Òeehle %eeve nw~ Gme %eeve keÀemJeªhe yeveves kesÀ efueS meeOeve ³eesie nw DeLee&led osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme nw~ pees efpelevee %eevekeÀer OeejCee keÀjlee nw Deewj osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme keÀjkesÀ hejceelcee kesÀ meceeve efvejekeÀejer

66

efmLeefle ceW efmLele neslee nw, Jen Glevee ner Gme megKe keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~ ³ener mebiece³egieer peerJevekeÀer meHeÀuelee nw~

mebiece³egie Deleervêer³e megKe keÀe ³egie nw~ pees osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀjDeleervêer³e megKe ceW Kees peelee nw, Jen DeYeer Yeer hejce megKe DeLee&le Deleerefvê³e megKe keÀes DevegYeJekeÀjlee nw Deewj meejs keÀuhe Fvêer³e megKeeW keÀes heelee nw~ pees DeYeer Fefvê³e megKeeW ceW efuehle jnlee nw,Jen DeYeer Yeer mebiece³egie keÀer Þesÿ Òeeefhle mes Jebef®ele jn peelee nw Deewj meejs keÀuhe ceW Yeer megKeeW mesJebef®ele nes peelee nw Deewj Devle mece³e he½eeleehe keÀjkesÀ ceneve ogKe keÀes heelee nw~ FmeerefueS iee³eve nw- efHeÀj heílee³es keÌ³ee nesJele nw, peye ef®eefæ[³eeb ®egie ieF& Kesle~’Deleerefvê³e megKe mebiece hej ner iee³ee peelee nw, peye yeehe Deeles nQ lees GvekeÀe mebie neslee nw lees megKeYeemelee nw~“ mee.yeeyee 16.8.69 efjJee.

mebiece³egie nw megKe-Meeefvle-heefJe$elee keÀer DevegYetefle keÀe ìe@Jejmebiece³egie hej ner Deelcee keÀes megKe-Meeefvle-heefJe$elee keÀer meJeex®®e efmLeefle keÀe DevegYeJe neslee nw~’Meeefvle keÀer neFSmì ®eesìer nw efvejekeÀejer ogefve³ee Deewj megKe keÀer Yeer neFSmì ®eesìer nw mJeie&~ ...efJeveeMe osKevee ceemeer keÀe Iej veneR nw~ FmekeÀes keÀne peelee nw og:Ke keÀer ®eesìer~“


efvevoe-mlegefle, ueeYe-neefve, ... pe³e-hejepe³e ceW meceeve efmLeefle keÀe DevegYeJeefvevoe-mlegefle, ueeYe-neefve, pe³e-hejepe³e, ceeve-Deheceeve, efce$e-Me$eg, Deheves-heje³es, efnle-

Deveefnle, Òeeefhle-DeÒeeefhle, jepee-Òepee, iejerye-Deceerj kesÀ meeLe ³eLee³eesi³e J³eJenej keÀjles Yeermeceeve efmLeefle keÀe DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Deelcee ceW oesveeW efJehejerle efmLeefle³eeW keÀeDevegYeJe Deewj mce=efle met#ce mce=efle kesÀ ªhe ceW meceeF& ngF& nesleer nw Deewj oesveeW mes hejs efmLeefle keÀe %eeveDeewj DevegYeJe hejceelcee Üeje ncekeÀes efceuelee nw~

³en efJeée-veeìkeÀ mel³e-v³ee³ehetCe&-keÀu³eeCekeÀejer nw~ FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve Fleves heefjhetCe&nQ efkeÀ Deelcee keÀes mebkeÀuhe keÀjves keÀe Yeer mLeeve veneR nw, meye mece³eevegmeej ®euelee nw~ Fme mel³e keÀespeeveves Jeeueer Deelcee ueeYe-neefve, pe³e-hejep³e ... ceW Yeer efveef½evle Deewj SkeÀjme jnsieer~ FmekeÀermel³elee keÀes peevevee yeæ[e heg©<eeLe& nw~ hejceefhelee hejceelcee hejce-%eeveer nw, GmekesÀ meeLe ³eesie³egkeÌleDeelcee ner FmekesÀ mel³e jnm³e keÀes peevekeÀj FmekesÀ hejcemegKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ ³esmebiece³egie ner Fme mel³e keÀes peeve mee#eer neskeÀj Gme hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe mece³e nw~

67

Fme megKe keÀes DevegYeJe keÀjves Jeeueer Deelcee hejce Yeei³eMeeueer nw~ DeYeer ³en Yeei³e nceejs neLeeW ceWnw, Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀj efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjvee Deewj Dev³eDeelceeDeeW kesÀ efueS megKe kesÀ megiece heLe keÀe efvecee&Ce keÀjvee nceeje hejce keÀle&J³e nw~* osn mes v³eejer mJeªhe ceW efmLele Deelcee ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe me®®ee megKe DevegYeJe keÀjmekeÀleer nw~ mele³egie kesÀ Deeefo ceW megKe keÀe ÒeYeeJe neslee nw lees keÀefue³egie kesÀ Devle ceW keÀce&Yeesie keÀeÒeYeeJe neslee nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve keÀes OeejCe keÀjves Jeeueer Deelcee osn mes v³eejer nesves kesÀ keÀejCeoesveeW kesÀ ÒeYeeJe mes cegkeÌle nes Deleerefvê³e megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ ³es osn mes v³eeje nesves keÀe %eevemebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw, pees DeelceeDeeW keÀes mebiece hej F&éejer³e Jejoeve nw~* mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀer DeeO³eelce ceeie& ceW Fleveer ceefncee nw, GmekeÀe je]pe mebiece³egie hej ner heleeheæ[lee nw, efpeme je]pe keÀes peevekeÀj Deelcee mJeoMe&ve®e¬eÀOeejer yevekeÀj cee³ee hej efJepe³e heeleer nw~’Deye Gæ[ves Deewj veer®es Deeves keÀe ®e¬eÀ hetje nes~ ... peye ³en ®e¬eÀ hetje nesiee leye mJeoMe&ve ®e¬eÀotj mes DeelceeDeeW keÀes meceerhe uee³esiee~ ³eeoieej ceW keÌ³ee efoKeeles nQ? SkeÀ peien hej yew"s ®e¬eÀYespee Deewj Jen mJeoMe&ve ®e¬eÀ mJe³eb ner DeelceeDeeW keÀes meceerhe ues Dee³ee~ mJe³eb veneR peeles, ®e¬eÀ®eueeles nQ~ lees henues ³en meye ®e¬eÀ hetjs neW leye lees mJeoMe&ve ®e¬eÀ ®eues~“

De.yeeheoeoe 2.4.84

oeefo³eeW kesÀ meeLecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& Deewj megKeo DevegYeJe’mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& lees Òeehle nesiee ner uesefkeÀve DeYeer kesÀ peerJeveyevOe mes peerJevecegkeÌleefmLeefle keÀe DevegYeJe mele³egie mes Yeer Þesÿ nw~ lees DeYeer Yeer Deheves %eeve Deewj ³eesie keÀer MeefkeÌle mespeerJevecegkeÌle DeJemLee keÀe DevegYeJe keÀjles nes efkeÀ DeYeer Yeer yevOeve nQ?... Kesue mecePeves mespeerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWies~“ De.yeeheoeoe 5.12.78 heeìea* leerveeW ueeskeÀeW Deewj leerveeW keÀeueeW keÀes peeveves Jeeueer osn mes v³eejer Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeleefveme¥keÀuhe-efvee|JekeÀuhe efmLele Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe neslee nw hejvlegosneefYeceeve kesÀ JeMe J³eLe& ef®evleve FmeceW cegK³e yeeOee nw, pees Deelcee keÀes mebiece³egie kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& megKe mes Jebef®ele keÀj osleer nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve, DeY³eeme, efve½e³e Deewj efmLeefle mes ner Fve mebkeÀuheeW-efJekeÀuheeW mes menpe cegefkeÌle heeF&pee mekeÀleer nw Deewj Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~

Fme ye´eïeCe peerJeve ceW keÀesF& Deke=Àl³e keÀjles, Þeercele keÀe GuebIeve keÀjles ³ee keÀjkesÀ efíheeleslees Jen nceejs mebkeÀuhe keÀes ef[mìJe& DeJeM³e keÀjsiee, efpememes nce Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle cegefkeÌle-

68

peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle kesÀ hejce megKe mes Jebef®ele nes peeles nQ keÌ³eeWefkeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀDevegYeJe keÀe cetueeOeej nw - efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle~

peye nce efve½e³eyegef× neskeÀj me®®eer efoue mes yeeyee kesÀ yeve peeles nQ, GvekeÀer Þeercele hej®eueles nQ lees mebiece³egie keÀer hejce Òeeefhle cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeJeM³e neslee nw Deewj ³espeerJeve hejceevevoce³e DevegYeJe neslee nw~ ye´ïee yeeyee keÀe GoenjCe nceejs meeceves nQ efkeÀ kewÀmes GvneWvesme®®es efoue mes Dehevee meyekegÀí yeeyee kesÀ Dehe&Ce keÀj efo³ee Deewj yeeyee keÀe yeveles ner Fme hejce ÒeeefhlekeÀe DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj efvejvlej GmeceW Gvveefle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee~ ³eefo Fme DevegYetefle ceW keÀesF&keÀceer nw lees ³es mheä nw efkeÀ nceejs efve½e³e Deewj me®®eer efoue ceW keÀneB ve keÀneB keÀesF& keÀceer DeJeM³e nw~DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw, hejceelcee keÀe meeLe hejceevevoce³e nw, ³es efJeée-veeìkeÀ keÀe %eevehejce megKece³e nw, ³es Yetefce (hejceelcee keÀer keÀce&Yetefce) hejce heeJeve nw, ³es yeéïeCe peerJeve meJe&Þesÿ nw,³es yeéïeCeeW keÀe mebie hejce Þesÿ nw, Fme yeéïeCe peerJeve keÀe keÀle&J³e meJeex®®e nw Deewj meJeexÊece HeÀueosves Jeeuee nw~ Ssmes Fme mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj FmekeÀe megKe uees Deewj oes~cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees - ³ener peerJeve nw~

ceveg<³e keÀes %eeve nes ³ee ve nes hejvleg mece³e Deewj efmLeefle Dehevee keÀece DeJeM³e keÀjleer nwDeewj ceveg<³e keÀes keÀcee&vegmeej GmekeÀe met#ce DeeYeeme DeLee&led HeÀereEueie DeJeM³e neslee nw~ Jele&ceevemebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe meJeexlke=Àä DevegYeJe nw, ®eæ{leer keÀuee keÀe DevegYeJenw~ mele³egie ceW peerJevecegkeÌle efmLeefle nw hejvleg Gme peerJevecegefkeÌle Deewj Jele&ceeve keÀer peerJevecegefkeÌle ceWjele-efove keÀe Devlej nw Deewj Deelcee keÀes Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej Òeehle cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀDevegYeJe keÀe DeeYeeme Deelcee keÀes met#ce ceW jnlee ner nw, efpemekesÀ keÀejCe ner YeefkeÌle ceeie& ceW DeelceeGmekeÀes ³eeo keÀjleer nw Deewj Gme megKe kesÀ efueS hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw~’cegefkeÌle peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& yeehe ner DeekeÀj osles nQ hejvleg efkeÀmekeÀes [e³ejskeÌì Deewj efkeÀmekeÀesFv[e³ejskeÌì~... yeehe keÀnles nQ ceQ ye®®eeW kesÀ ner meccegKe neslee ntB~ efove Òeefleefove osKeWies yeeyeeceOegJeve kesÀ yeenj keÀneB pee³eWies ner veneR~ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW jKee ner keÌ³ee nw~ efMeJe yeeyee keÀnlesnQ ncekeÀes mJeie& ceW peeves DeLeJee mJeie& keÀes osKeves keÀer Yeer KegMeer veneR nesleer, yeekeÀer Fme ogefve³ee ceWkeÀneB pee³eWies~“ mee.yeeyee 29.11.72 efjJee.

mebiece³egie ner ³eLeeLe& jerefle mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe mece³e nw, pees DeelceeDeeWkeÀes F&éejer³e Jemee& nw Deewj DeelceeDeeW keÀer cetueYetle h³eeme nw~ mebiece³egie hej ³eLeeLe& %eeve kesÀ meeLecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~’peerJevecegefkeÌle keÀe ce]pee lees DeYeer nw~ YeefJe<³e ceW peerJeve-cegkeÌle Deewj peerJeve-yevOe keÀe keÀvìêmì veneR

69

nesiee~ ... hejceOeece ceW lees helee ner veneR heæ[siee efkeÀ cegefkeÌle keÌ³ee nw Deewj peerJeve-cegefkeÌle keÌ³ee nw~ oesveeWkeÀe DevegYeJe lees DeYeer neslee nw~... peerJevecegkeÌle, v³eeje Deewj h³eeje yeveves keÀer efJeefOe keÌ³ee nw?leKle-veMeerve yevees~“ De.yeeheoeoe 31.12.92 heeìea 3’Deiej Deheveer ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes Òeehle keÀjves keÀer DeeMe DeYeer lekeÀ hetCe& ve keÀjWies leesotmejeW keÀer kewÀmes keÀjWies! cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe JeemleefJekeÀ DevegYeJe keÌ³ee neslee nw, Jen keÌ³eecegefkeÌleOeece Jee peerJevecegefkeÌleOeece ceW DevegYeJe keÀjWies? cegefkeÌle ceW lees DevegYeJe keÀjves mes hejs neWies DeewjpeerJevecegefkeÌle ceW peerJeveyevOe keÌ³ee neslee nw, Jen DeefJeÐee nesves kesÀ keÀejCe nce peerJevecegefkeÌle ceW nQ, JenYeer keÌ³ee DevegYeJe keÀjWies! yeehe Üeje pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& Òeehle neslee nw, GmekeÀeDevegYeJe lees DeYeer ner keÀj mekeÀles nQ~“ De.yeeheoeoe 24.10.71

keÀjeJevenej keÀje jne nw, ceQ efveefceÊe keÀjvenej yeve keÀj jns nQ - ³en mce=efle jnves mesmenpe osn-DeefYeceeve mes cegkeÌle yeve peeles nQ Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe ce]pee DevegYeJe keÀjles nQ~ YeefJe<³eceW peerJevecegefkeÌle lees Òeehle nesveer ner nw uesefkeÀve Deye mebiece³egie hej peerJevecegefkeÌle keÀe DeueewefkeÀkeÀ DeevevoDeewj ner DeueewefkeÀkeÀ nw~* hejceelcee kesÀ DeJelejCe DeLee&led hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe DevegYeJe* hejceelce-efceueve Deewj hejceelcee kesÀ meeefveO³e keÀe megKeo DevegYeJe

hejceelcee keÀe DeJelejCe keÀye Deewj kewÀmes neslee nw, GmekeÀe %eeve Deewj GmekeÀe DevegYeJemebiece hej ner hejceelcee kesÀ Üeje neslee nw leLee ³eLeeLe& ªhe ceW Deelcee keÀes hejceelce-efceueve Deewjhejceelcee kesÀ meeefveO³e ceW jnves keÀe megDeJemej mebiece³egie hej efceuelee nw~ hejceelcee kesÀ efceueve DeewjmeeefveO³e kesÀ megKe keÀe Deveghece DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Jen ye´ïee leve ceW DeekeÀjye´ïee cegKe mes Deheves mJeªhe keÀe ³eLeeLe& %eeve oslee nw~’keÀesF& Deehemes hetís efkeÀ yeehe mes efceuevee keÀye Deewj efkeÀleves mece³e ceW nes mekeÀlee nw, lees keÌ³ee keÀnWies?efve½e³e Deewj Gcebie mes ³ener keÀnWies efkeÀ yeehe mes efceuevee ye®®es kesÀ efueS keÀYeer cegefMkeÀue nes veneRmekeÀlee~ menpe Deewj meoe keÀe efceuevee nw~ mebiece³egie nw ner yeehe Deewj ye®®eeW kesÀ efceueve keÀe ³egie~“


’yeeheoeoe meYeer mvesner ye®®eeW keÀes oes ieesu[ve yeesue os jns nQ~ SkeÀ - meoe Deheves keÀes mecePees - ’ceQyeehe keÀe vetjs jlve ntB~“... otmeje - ’meoe yeehe keÀe meeLe nw Deewj GmekeÀe neLe cesjs Thej nw~“meeLe Yeer nw Deewj neLe Yeer nw~ meoe DeeMeerJee&o keÀe neLe nw Deewj meoe men³eesie keÀe meeLe nw~ lees meoeyeehe keÀe meeLe Deewj neLe nw ner nw~“ De.yeeheoeoe 16.2.85

’meekeÀej ceW meeLe jnvee veneR uesefkeÀve efoue mes meeLe efveYeevee~ Deiej efoue mes meeLe veneR efveYeeles lees

70

ceOegyeve ceW nesles Yeer otj nQ~... SkeÀ ner hejce Deelcee DeelceeDeeW mes meoe meeLe efveYee mekeÀlee nw Deewj³es hejceelce meeLe efveYeeves keÀe Yeei³e Deehe meYeer ye®®eeW keÀes ner nw~“


’³en DeJ³ekeÌle efceueve meejs keÀuhe ceW SkeÀ ner yeej Fme mebiece hej neslee nw~ mele³egie ceW Yeer osJe efceuenesiee~ HeÀefjMleeW keÀe efceueve, DeJ³ekeÌle efceueve Fme mece³e ner neslee nw~ efvejekeÀej yeehe Yeer DeJ³ekeÌleye´ïee yeehe kesÀ Üeje efceueve ceveeles nQ~“ De.yeeheoeoe 18.1.87

’³en mebiece³egie keÀe megneJevee mece³e efpelevee p³eeoe nes, Glevee De®íe nw keÌ³eeWefkeÀ mecePeles nes meejskeÀuhe ceW ³en yeehe Deewj ye®®eeW keÀe efceueve efHeÀj veneR nesiee~... meowJe ³ener ue#³e jKees efkeÀ SJej-js[er jnW~ yeekeÀer ³en Deleerefvê³e megKe keÀe Jemee& efvejvlej DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS jns ngS nQ ve efkeÀDeheveer keÀcepeesefj³eeW kesÀ efueS~“ De.yeeheoeoe 28.7.71

* %eeve meeiej hejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe DevegYeJehejceelcee kesÀ %eeve meeiej kesÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Jen

DeekeÀj ye´ïee cegKe mes Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve oslee nw~pewmes mLetue jlve DeelceeDeeW keÀes megKe osles nQ Jewmes ner ³es %eeve jlve Yeer Deelcee keÀes megKe

osles nQ~ pewmes mLetue jlveeW kesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ Gvemes Deelcee keÀer ûen®eejer Glej peeleer nw hejvlegGvemes Glejs ³ee ve Glejs hejvleg hejceelcee mes efceue Fve %eeve jlveeW mes Deelcee keÀer DeeOes keÀuhe keÀerûen®eejer Glej peeleer nw, efpemekeÀe DevegYeJe Deelcee DeYeer mebiece³egie hej ner keÀjleer nw~’%eeve jlve pees DeYeer legce uesles nes, Jen efHeÀj me®®es nerjs-peJeenj yeve peeles nQ~ 9 jlve keÀer ceeueekeÀesF& nerjs-peJeenjeW keÀer veneR nw~ Fve %eeve jlveeW keÀer ner ceeuee nw~ ceveg<³e ueesie efHeÀj Jes jlve mecePeDebietef"³eeb henve uesles nQ~ Fve %eeve jlveeW keÀer ceeuee Fme mebiece hej ner efceueleer nw~ ³es jlve ner legcekeÀesYeefJe<³e 21 pevce ceeueeceeue yeveeles nQ~“ mee.yeeyee 10.1.69

’Fme [^ecee keÀe je]pe yeehe kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& veneR peeveles nQ~ ... yeehe meejer vee@uespe osles nQ~Dehevee Yeer heefj®e³e osles nQ Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe Yeer mecePeeles nQ~ ... yeehe%eeve keÀe meeiej vee@uespeHegÀue nw~ yeehe vee@uespe ceW Deehe meceeve yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 9.10.04 efjJee.’SkeÀ hejceelcee keÀes ner keÀne peelee nw meJe&MeefkeÌleJeeve, Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@ìea~ ... otmeje keÀesF&ceveg<³e veneR, efpemekeÀes nce meJe&MeefkeÌleJeeve keÀnW~ ue#ceer-veeje³eCe keÀes Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve veneR keÀnmekeÀles keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀes Yeer MeefkeÌle osves Jeeuee hejceelcee nw~ Deelcee ceW pees MeefkeÌle nesleer nw, Jen

71

Deeefnmles-Deeefnmles ef[ûes[ nesleer peeleer nw~“ mee.yeeyee 8.10.04 efjJee.’³en mebmeej keÀe ®e¬eÀ kewÀmes ®euelee nw, Gmes peevevee, Fmeer keÀe veece nw %eeve~ yeehe keÀnles nQ - FmeerkeÀe ceQ vee@uespeHegÀue ntB~ cesjs heeme FmekeÀer HegÀue vee@uespe nw~ ³en keÀceeX keÀe Keelee kewÀmes ®euelee nw, kewÀmesvecyejJeej meye Deeles nQ~ Fve meYeer yeeleeW keÀes ceQ peevelee ntB, efpemekeÀes keÀesF& ceveg<³e veneR peeve mekeÀleekeÌ³eeW efkeÀ meYeer ceveg<³e Fme pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ ceW Deeves Jeeues nQ~ pees Fme ®e¬eÀ ceW Deeves Jeeues nQ,Jes Fve yeeleeW keÀes veneR peeve mekeÀles~... meYeer ceveg<³e pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ ceW DeekeÀj Deheveer hee@Jeme&Kees osles nQ~“ ceeleséejer 24.6.65

’hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw lees peªj %eeve megveeves Jeeuee nesiee~ ... hejceelcee kesÀ efueS keÀnles nQ-Jen %eeve keÀe meeiej nw~ meeje pebieue keÀuece yeveeDees... lees Yeer Devle veneR nes mekeÀlee nw~“

mee.yeeyee 11.7.05 efjJee.’meskeÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle Yeer iee³ee ngDee nw Deewj efHeÀj ³en Yeer iee³eve nw efkeÀ %eeve keÀe meeiej nw~meeje meeiej m³eener yeveeDees ... lees Yeer Devle veneR Dee mekeÀleer~“

mee.yeeyee 6.7.05 efjJee.’ye´ïee Üeje mLeehevee keÀjles nQ hejvleg ye´ïee lees keÀjles veneR nQ~ Jen lees heeflele mes heeJeve yeveles nQ~ ...[^ecee huesve Devegmeej efMeJeyeeyee ceW %eeve nw~ Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ FveceW %eeve keÀneB mes Dee³ee? veneR,Jen nw ner vee@uespeHegÀue~ Jener legcekeÀes heeflele mes heeJeve yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 15.6.04 efjJee.’hejceelcee keÀes yeerpe keÀne peelee nw~ Jen meejs Peeæ[ keÀer veeuespe oslee nw~ %eeve meeiej keÀnles nQ vee~%eeve meeiej nw, leye ner heeflele-heeJeve nw~ efueKeles nes lees yeæ[er mecePe mes efueKevee ®eeefnS~ henuesheeflele-heeJeve keÀnW Jee %eeve meeiej keÀnW? peªj %eeve nw, leye lees heeflele keÀes heeJeve yevee³esiee~ leeshenues %eeve meeiej, heerís heeflele-heeJeve efueKevee ®eeefnS~“

mee.yeeyee 13.10.72 efjJee.’efMeJeyeeyee keÀes keÀesF& Yeer Þe=bieej Deeefo keÀjves keÀer ÒewefkeÌìme ner veneR nw~ GvekeÀes lees DeefJeveeMeer %eevejleveeW mes ye®®eeW keÀes Þe=bieejves keÀer ner ÒewefkeÌìme nw~ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe jepe mecePeelesnQ~“ mee.yeeyee 18.8.05 efjJee.’%eeve meeiej Deewj %eeve iebiee³eW Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner nesles nQ~ yeme, SkeÀ ner mece³e hejnesles nQ~ %eeve meeiej Deeles ner nQ keÀuhe kesÀ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej~ %eeve meeiej nw efvejekeÀejhejceefhelee hejceelcee efMeJe~ ... Yeejle nerjs efcemeue Lee, DeYeer efHeÀj keÌ³ee ngDee nw~ Yeejle lees Jees nernesiee vee~ Fme mebiece keÀes heg©<eesÊece ³egie keÀne peelee nw~“ mee.yeeyee 7.2.04 efjJee.

72

* hejceelce-h³eej Deewj heeuevee keÀe DevegYeJehejceelcee h³eej keÀe meeiej nw hejvleg hejceelce-h³eej keÌ³ee neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe keÌ³ee

neslee nw - ³en DeYeer helee heæ[e nw Deewj DeYeer GmekeÀe DevegYeJe nes jne nw~ GmekeÀer heeuevee keÀeDevegYeJe Yeer DeYeer ner neslee nw~’³en meekeÀej heeuevee keÀesF& meeOeejCe heeuevee veneR nw~ Fme Decetu³e heeuevee keÀe efjìve& Decetu³e yeveveeDeewj yeveevee nw~ efJeMes<e heeuevee keÀe efjìve&, peerJeve kesÀ nj keÀoce ceW efJeMes<elee Yejer ngF& nes~ ... leesDeepe Ssmes Yeei³eJeeve ye®®eeW mes efceueves Dee³es nQ~“ De.yeeheoeoe 23.5.83

’DeYeer oesveeW ner yeehe (efvejekeÀej Deewj meekeÀej) legcneje Þe=bieej keÀj jns nQ~ henues lees yeehe DekesÀueeLee, Mejerj efyeiej Lee~ Thej mes lees legcneje Þe=bieej keÀj ve mekesÀ~ DeYeer oesveeW efceueles nQ leye legcnejeÞe=bieej neslee nw~ DekesÀuee keÀj ve mekesÀ~“ mee.yeeyee 5.12.68

’ogefve³ee keÀer Deelcee³eW hegkeÀej jner nQ - DeeDees, DeeDees uesefkeÀve Deehe meYeer hejceelce-h³eej DevegYeJekeÀj jns nes, hejceelce heeuevee ceW heue jns nes~ Ssmee Dehevee Yeei³e DevegYeJe keÀjles nes? keÀjles nes?keÀjles nes?“ De.yeeheoeoe 17.10.03

’meejs efJeée kesÀ ®egves ngS keÀesìeW ceW mes keÀesF& Fme hejceelce h³eej kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQ~ ... ³enhejceelce h³eej meejs keÀuhe ceW Fme mece³e ner DevegYeJe keÀjles nes~ Deewj meYeer mece³e lees DeelceeDeeW keÀeh³eej, ceneve DeelceeDeeW keÀe, Oece& DeelceeDeeW keÀe h³eej ner DevegYeJe efkeÀ³ee~ uesefkeÀve DeYeer hejceelceh³eej kesÀ hee$e yeve ie³es~“ De.yeeheoeoe 03.02.06

’ye´eïeCe DeelceeDeeW keÀes Deewj efJeMes<e ieefle Òeehle nesleer nw~ Jen nw Fme mece³e Yeer Þesÿ kesÀ Þesÿ keÀce&keÀe Òel³e#e HeÀue DeLee&led meHeÀuelee~ ... Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e ceW meoe ieefle-meÃefle nw ner nw~ ...FmekeÀes keÀnles nQ j®elee keÀe j®evee mes me®®ee h³eej~ meejs keÀuhe ceW Ssmee h³eeje keÀesF& nes ner veneRmekeÀlee~“ De.yeeheoeoe 21.12.89

* hejceelcee kesÀ ceele-efhelee kesÀ ªhe ceW heeuevee Deewj h³eej keÀe megKeo DevegYeJehejceelcee nceeje ceele-efhelee nw, ³en ieeles lees Les hejvleg Deelcee DeefJeveeMeer nw lees Jen

nceeje ceele-efhelee kewÀmes nw, ³en %eeve veneR Lee, pees DeYeer mebiece³egie hej ner hejceelcee ves DeekeÀj efo³eenw Deewj ceele-efhelee kesÀ ªhe ceW h³eej nceejer heeuevee keÀj jne nw~ ³en %eeve, GmekeÀer heeuevee DeewjGmekesÀ Deveghece h³eej keÀe DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner nce Deelcee keÀes nes jne nw~’keÀYeer mees®ee Lee efkeÀ mJe³eb yeehe nce ye®®eeW kesÀ efueS nceejs meceeve meekeÀej ©heOeejer yevekeÀj yeeheDeewj ye®®es keÀe Jee meJe& mecyevOeeW keÀe DevegYeJe keÀje³eWies! nce meekeÀej ªhe ceW ÒeYeg heeuevee ueWies, ³enkeÀYeer mebkeÀuhe ceW Yeer veneR Lee uesefkeÀve DeYeer DevegYeJe keÀj jns nes vee~ ... efkeÀleveer heefJe$e heeuevee ceW

73

heue jns nes, kewÀmes DeueewefkeÀkeÀ Òeeefhle³eeW kesÀ Petues ceW Petue jns nes~ ³en meye DevegYeJe keÀjles nes vee!“ De.yeeheoeoe 14.12.83

’yeeheoeoe ³ener ®eenles nQ efkeÀ Jele&ceeve mece³e ÒeceeCe ueJe Deewj uee@ keÀe yewuesvme jKevee heæ[lee nwuesefkeÀve uee@ Deewj ueJe keÀe yewuesvme efceuekeÀj uee@ veneR ueies~ uee@ ceW Yeer ueJe cenmetme nes~ pewmes meekeÀejmJeªhe ceW yeehe keÀes osKee~ uee@ kesÀ meeLe ueJe Flevee efo³ee pees njskeÀ kesÀ cegKe mes ³ener efvekeÀuelee efkeÀyeeyee keÀe cesjs mes h³eej nw, cesje yeeyee nw~ uee@ peªj G"eDees uesefkeÀve uee@ kesÀ meeLe ueJe Yeer oes~“


’osner-DeefYeceeveer yeve yengle h³eej mes yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ DeelceeDeeW keÀes hejceelcee yeehe keÀeh³eej Fme mebiece³egie hej ner efceuelee nw~ FmekeÀes keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie keÀne peelee nw peyeefkeÀ yeeheDeewj ye®®es DeekeÀj efceueles nQ~“ mee.yeeyee 2.6.04 efjJee.’DeYeer keÀefue³egie Yeer nw lees mebiece³egie Yeer nw~ Yeue legce yew"s hegjeveer ogefve³ee ceW nes hejvleg yegef× mesmecePeles nes nce mebiece³egieer nQ~ mebiece³egie efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, ³en Yeer legce peeveles nes~ ... yeeheefkeÀlevee Òesce mes heæ{eles nQ~“ mee.yeeyee 20.4.04 efjJee.’yeehe keÀe ³es ©neveer h³eej legce ye®®eeW keÀes SkeÀ ner yeej efceuelee nw, pees efHeÀj DeefJeveeMeer nes peeleenw~ ... ’yeeyee“ De#ej keÀnves mes ner heefjJeej keÀer KegMeyet Deeleer nw~ legce ieeles nes vee - legce ceele-efhelee ... legcnejs %eeve osves keÀer ke=Àhee mes ncekeÀes megKe Ievesjs efceueles nQ~... DeYeer legcekeÀes yeehe keÀeueJe efceuelee nw, yeehe vepej mes efveneue keÀjles nQ~“

mee.yeeyee 27.7.04 efjJee.* efJeef®e$e hejceelcee keÀes ef®e$eªhe DeLee&led meekeÀej ªhe ceW osKeves Deewj GvekesÀ efoJ³e ®eefj$eeW keÀeDevegYeJe

efvejekeÀej hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee nw hejvleg GvekeÀe DeJelejCe kewÀmes neslee nw, Fmemel³e keÀe %eeve veneR Lee, pees DeYeer mebiece³egie hej helee heæ[e nw Deewj Gme efJeef®e$e yeehe keÀe ef®e$e ªheceW DeLee&led meekeÀej ªhe ye´ïee-leve ceW ÒeJesMelee nesleer nw, efpemekeÀes nce DeYeer osKe jns nQ, GvekesÀkeÀle&J³eeW keÀe megKeo DevegYeJe Yeer keÀj jns nQ~’meekeÀej mJeªhe ceW meekeÀejer me=efä hej Deelcee Deewj hejceelcee kesÀ efceueve Deewj meJe& mecyevOe mesÒeerefle keÀer jerefle keÀe DevegYeJe, hejceelce DeefJeveeMeer Ke]peeveeW keÀe DeefOekeÀej, meekeÀej mJeªhe ceWyeéïeCeeW keÀe ner nw~... meekeÀej me=efä hej Fve meekeÀejer ves$eeW Üeje oesveeW yeehe keÀes osKevee, GvekesÀ meeLeKeevee-heervee, ®euevee, yeesuevee, megvevee nj ®eefj$e keÀe DevegYeJe keÀjvee, efJeef®e$e keÀes ef®e$e mes osKevee -³en Þesÿ Yeei³e yeéïeCe peerJeve keÀe ner nw~ ... yeéïeCe peerJeve DeLee&led meJe& DeefJeveeMeer DeKegì,

74

Deìue, De®eue meJe& Òeeefhle mJeªhe peerJeve~ ye´eïeCe peerJeve Fme keÀuhe Je=#e keÀe HeÀeGC[sMeve, pe[nw~ ye´eïeCe peerJeve kesÀ DeeOeej hej ner ³en Je=#e Je=ef× keÀes Òeehle keÀjlee nw~“

De.yeeheoeoe 3.5.84

* hejceelcee mes meJe& Òeeefhle³eeW keÀer DeLee&led meJe&Òeeefhle mechevve efmLeefle keÀer DevegYeteflehejceelcee mes meJe& Òeeefhle³eeb kewÀmes nesleer nQ, efpevekeÀes heekeÀj Deelcee mechetCe&lee, mechevvelee Deewjmevlegälee keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ ³es meyeDevegYeJe DeYeer ner Deelcee keÀes neslee nw~’nj SkeÀ ye®®es keÀes Deheves mes hetívee ®eeefnS efkeÀ yeehe mes meYeer kegÀí efceuee nw? efkeÀme efkeÀme ®eerpeceW keÀceer nw? nj SkeÀ keÀes Deheves Devoj ceW PeeBkeÀer henveveer nw~ pewmes veejo keÀer efcemeeue ... DehevesDevoj pees Keeceer nes, Jen mepe&ve keÀes yeleeveer ®eeefnS~ efHeÀj yeeyee ³egefkeÌle Yeer yelee³eWies Deewj keÀjsCìYeer oWies,efpememes Keeceer efvekeÀue pee³esieer~ veneR lees yeæ{leer jnsieer~“

mee.yeeyee 11.12.68

pees Fme F&éejer³e %eeve kesÀ cenlJe keÀes mecePe ueslee, Jen keÀye Yeer hejceelcee kesÀ Snmeeve keÀes Yetue veneRmekeÀlee Deewj Jen keÀYeer Yeer mebiece³egieer peerJeve mes Tye veneR mekeÀlee~ ³es mebiece³egieer peerJeve ceeveJepeerJeve keÀe Þe=bieej nw, peerJeve keÀe ®ejceeslkeÀ<e& nw Deewj keÀuhe-Je=#e keÀe HetÀue-HeÀue Deewj peæ[ nw~’DeYeer MeefkeÌleMeeueer yevees Deewj mebiece³egie keÀe Þesÿ megKe DevegYeJe keÀjes~ mecePee! efmeHe&À peevevesJeeues veneR uesefkeÀve heeves Jeeues yevees~“ De.yeeheoeoe 15.4.84

’mebiece keÀer peerJeve Òeeefhle keÀer peerJeve nw~... DeYeer mebiece hej ner 16 keÀuee mechetCe& yeveles nes~meesuen keÀuee DeLee&led HegÀue~“ De.yeeheoeoe 15.11.89 efouueer ûeghe’meyemes yeæ[e Ke]peevee Fme mebiece³egie kesÀ mece³e keÀe Ke]peevee nw~... Yejhetj Deelcee keÀYeer efnuesieerveneR~ lees Fve Ke]peeveeW keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ meJe& Ke]peeves mJe³eb ceW mecee³es nQ?... efpelevee Kepeeves keÀesmJe kesÀ keÀe³e& Deewj Dev³e keÀer mesJee kesÀ keÀe³e& ceW ³etpe keÀjles nes, Glevee Ke]peevee yeæ{lee nw~... megveveeceevee uesvee veneR nw uesefkeÀve meceevee Deewj mece³e hej keÀe³e& ceW ueieevee - ³en nw uesvee~“


’mebiece³egie kesÀ Òeeefhle³eeW kesÀ Jejoeveer mece³e kesÀ DeefOekeÀejer nes~ ... Òeeefhle mJeªhe kesÀ Yeei³e keÀesmenpe DevegYeJe keÀjes~ ... cesnvele ceW ueies jnWies lees Òeeefhle-mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀye keÀjWies?“


’meJe& Òeeefhle-mJeªhe kesÀ DevegYeJe ceW jnvee nw, ³eg× ceW ner mece³e veneR ieBJeevee nw~ ... Deye veneR lees

75

keÀye veneR ... Òeeefhle kesÀ mece³e keÀe ueeYe G"eDees, meJe& Òeeefhle mJeªhe yevees~“De.yeeheoeoe 9.10.87

’DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg Fme ye´eïeCe peerJeve ceW... efpemekeÀes meJe& Òeeefhle³eeb nQ, GmekeÀer efveMeeveerÒel³e#e peerJeve ceW keÌ³ee efoKeeF& osieer? meJe& Òeeefhle³eeW keÀer efveMeeveer nw - meoe GmekesÀ ®esnjs Deewj®eueve ceW Òemevvelee keÀer heme&vee@efueìer efoKeeF& osieer... efpemekeÀes mevlegälee Yeer keÀnles nQ~“


* hejceelcee mes ceoo keÀe DevegYeJe Deewj hejceelcee keÀer ceoo keÀe DevegYeJehejceelcee DeelceeDeeW keÀer ceoo keÀjlee nw, ³en lees meJe& efJeefole nw hejvleg Deelcee³eW kewÀmes

hejceelcee keÀer ceooieej yeveleer nQ, ³en jnm³e DeYeer ner hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj oesveeW keÀemegKeo DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece³egie hej Deelcee³eW keÀjleer nQ~ DeYeer hejceelcee ³eLeeLe& %eeve oskeÀjDeewj Þeercele oskeÀj nceejer ceoo keÀj jne nw Deewj DeelceeDeeW keÀe DeeJeeÚ Yeer keÀj jne nw efkeÀ legcemeye veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee ceW nceejs ceooieej yevees~ meeLe ner hejceelcee ³en ieghle jnm³e Yeer yeleejns nQ efkeÀ pees Deelcee³eW veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee ceW nceejs ceooieej yeveWieer, Jes ner Gme ogefve³ee kesÀmegKeeW kesÀ DeefOekeÀejer yeveWies~ nce Yeer hejceelcee kesÀ Fme efoJ³e keÀle&J³e ceW ceooieej yevekeÀj DeheveskeÀes ieewjJeeefvJele DevegYeJe keÀjles nQ~ ye´ïee yeeyee Yeer keÀnles Les efkeÀ ncekeÀes veMee nw efkeÀ hejceelceenceejs leve ceW Dee³ee nw, ceQ uesC[uee[& ntB, ceQ ves hejceelcee keÀes Dehevee cekeÀeve efkeÀje³es hej efo³ee nw~’Ssmes yengle nQ pees pevce mes yeeue ye´ïe®eejer jnles nQ~ Jen keÀesF& ogefve³ee keÀes ceoo veneR os mekeÀlesheefJe$elee keÀer~ ceoo leye nes peye heeJeve yeve ogefve³ee keÀes Yeer heeJeve yevee³eW Þeercele hej~ yeehe keÀesceoo keÀjles ner nQ ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnves mes~“ mee.yeeyee 17.10.68

’peye yeehe mJe³eb meeLe osves keÀe DeeHeÀj keÀj jns nQ, Gme DeeHeÀj keÀes mJeerkeÀej keÀjvee ®eeefnS vee?...pewmes mLetue ceW keÀesF& efkeÀmeer keÀes keÀesF& ®eerpe Dee@HeÀj keÀjs, Jen mJeerkeÀej ve keÀjs lees FmekeÀes meY³eleeveneR mecePeWies~ ³en Fppele keÀnWies? ³en lees iee@[ keÀer Dee@HeÀj nw~ meoe yeehe kesÀ meeLe DeLee&ledefvejvlej ³eesieer yevees~“ De.yeeheoeoe 23.1.76

’63 pevce cesnvele keÀer, Deye SkeÀ pevce ceewpeeW keÀe pevce nw, ceesnyyele keÀe pevce nw, Òeeefhle³eeW keÀepevce nw, JejoeveeW keÀe pevce nw, ceoo uesves keÀe Deewj ceoo efceueves keÀe pevce nw~ ... lees Deye cesnvelekeÀes ceesnyyele ceW heefjJele&ve keÀjes~“ De.yeeheoeoe 15.3.85

%eeve hejce Oeve nw, keÀceeX keÀe Kesue efvejeuee nw, ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&,keÀu³eeCekeÀejer nw, hejceelcee meyekeÀe efce$e nw hejvleg GmekeÀer ceoo GmekeÀes ner efceueleer nw, pees Deheveer

76

ceoo mJe³eb keÀjlee nw DeLee&led efncceleJeeve keÀes ner hejceelcee keÀer ceoo keÀe DevegYeJe neslee nw~mebiece³egie hej ner Deelcee³eW hejceelcee keÀer ceoo keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj hejceelcee keÀer ceoo meshejceevevoce³e DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe Yeer DevegYeJe keÀjleer nQ~ Fme Deevevo keÀe DevegYeJe Jener keÀjmekeÀlee nw, pees FmekesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj DeYeerä keÀle&J³e keÀjlee nw~’yeehe keÀes Dehevee yeveevee DeLee&led meoe meeLe Deewj neLe keÀe DevegYeJe keÀjvee~... Deeefo jleveeW vesmeekeÀej ceW DevegYeJe efkeÀ³ee, ³en FvneW keÀe uekeÀ nw~ ... uesefkeÀve [êcee ceW Deehe ueesieeW kesÀ efueS KeemeSkeÀ efueHeÌì nw - pees DeJ³ekeÌle ªhe ceW Dee³es nQ, meekeÀej ªhe ceW [êcee Devegmeej heerís Dee³es nQ ...peye ®eenes leye yeeheoeoe keÀer SkeÌmìê ceoo efceueleer nw~“

De.yeeheoeoe 3.4.96

* hejceelcee keÀer ceoo Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe ³eLeeLe& DevegYeJehejceelcee keÀer ceoo kewÀmes efceueleer nw Deewj GmekeÀer ceoo keÀe efJeefOe-efJeOeeve keÌ³ee nw,

GmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee DeYeer osles nQ Deewj GmekeÀe DevegYeJe Yeer DeYeer ner neslee nw~’SkeÀ keÀoce ye®®eeW keÀe, heoce keÀoce yeehe kesÀ~ peneB efnccele nw, JeneB Guneme keÀer Òeeefhle mJele:nesleer nw~ efnccele nw lees yeehe keÀer ceoo nw, FmeefueS yeshejJeen yeeoMeen nes~ mesJee keÀjles ®euees,meHeÀuelee efceueleer jnsieer~“ De.yeeheoeoe 22.1.84

’yeshejJeen, efveYe&³e neskeÀj mesJee ceW ueieve mes Deeies yeæ{les nQ lees yeehe keÀer heoceiegCee ceoo Yeer efceueleernw~“ De.yeeheoeoe 27.02.86

’efoue mes, cegnyyele mes keÀnes - ’cesje yeeyee“, lees cesnvele ceesnyyele ceW yeoue pee³esieer~ cesje yeeyeekeÀnves mes ner yeehe kesÀ heeme DeeJeepe hengB®e peelee nw Deewj yeehe SkeÌmìê ceoo osles nQ~ uesefkeÀve nw efouekeÀe meewoe, peyeeve keÀe meewoe veneR nw~ efoue keÀe meewoe nw~“


’efnccele mes yeehe keÀer ceoo Yeer efceue peeleer nw~ veeGcceero ceW Yeer GcceeroeW kesÀ oerhekeÀ peie peeles nQ~... efnccele Deewj Gcebie kesÀ hebKe peye ueie peeles nQ lees peneB Yeer Gæ[vee ®eenW Gæ[ mekeÀles nQ~ ye®®eeWkeÀer efnccele hej yeeheoeoe meoe ye®®eeW keÀer ceefncee keÀjles nQ~“


’Ssmes yengle nQ, pees pevce mes ner yeeue ye´ïe®eejer jnles nQ~ Jes keÀesF& ogefve³ee keÀes heefJe$elee keÀer ceooveneR os mekeÀles~ ceoo leye nes peye Þeercele hej heeJeve yeve ogefve³ee keÀes Yeer heeJeve yevee³eW~ yeehe keÀesceoo keÀjles ner nQ ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnves mes~“ mee.yeeyee 17.10.68

’efpelevee Deehe Deheves ceW efve½e³e jKeles nQ, Glevee yeeheoeoe Yeer DeJeM³e ceooieej yeveles nQ~ mvesner

77

keÀes men³eesie DeJeM³e efceuelee nw~ efkeÀmemes Yeer men³eesie uesvee nw lees mvesner yevevee nw~ ... keÀye Yeerefnccelenerve yeesue veneR yeesueves ®eeefnS~“ De.yeeheoeoe 28.9.69

’pees mehetle nQ, %eeve keÀes OeejCe keÀj heefJe$e jnles nQ, me®®es ³eesieer Deewj %eeveer nQ, Jes cegPes h³eejs ueielesnQ~ ... legce ye®®es Fme mece³e veke&À keÀes mJeie& yeveeves Jeeues nes~ ... ³eesie ceW jnves JeeueeW keÀes yeeyeeceoo Yeer osles nQ~ Deehesner DeebKe Kegue pee³esieer, Keefì³ee efnue pee³esieer~ yesno keÀe yeehe efkeÀleveejnce keÀjles nQ~“ mee.yeeyee 8.12.04 efjJee.’pees ceooieej nQ, GvekeÀes ceoo lees meowJe efceueleer nw~ ... ³en uesve-osve keÀe efnmeeye "erkeÀ jnleenw~ Fme mebiece mece³e hej ner DeveskeÀ pevceeW keÀe mecyevOe peesæ[vee nw~ mvesn nw mecyevOe peesæ[ves keÀemeeOeve~... F&éejer³e mvesn Yeer leye pegæ[ mekeÀlee nw peye DeveskeÀeW kesÀ meeLe mvesn meceehle nes peelee nw~“


’SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&, Ssmes Deeefo mes men³eesieer ye®®eeW keÀes yeehe keÀe SkeÌmìê men³eesie efceueleenw~... pees efoue mes men³eesieer jns nQ GvneWkeÀes Ssmes mece³e hej SkeÌmìê ceekeÌme& efjìve& kesÀ ªhe ceW Òeehlenesleer nw~ mecePee, Fme jnm³e keÀes! ... Ssmes efveefceÊe yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes, DeeF&Jesue hejmen³eesieer yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes, Ssmeer keÀesF& Yeer cegefMkeÀue keÀer Jesuee Deeleer nw lees yeeheoeoe YeerGvnW GmekeÀe efjìve& oslee nw ... ³en SkeÌmìê efieHeÌì [êcee ceW vetBOeer ngF& nw~“


’Deiej SkeÀ yeej mece³e hej, efyevee keÀesF& mebkeÀuhe kesÀ, Dee%ee mecePekeÀj pees men³eesieer yeve peeles nQ,Ssmes mece³e kesÀ men³eesefie³eeW keÀes yeehe-oeoe Yeer Devle lekeÀ men³eesie osves kesÀ efueS yeeBOee ngDee nw~ SkeÀyeej keÀe men³eesie osves keÀe peche Devle lekeÀ men³eesie uesves keÀe DeefOekeÀejer yeveelee nw~ SkeÀ keÀe meewiegCee ceueves mes cesnvele keÀce, Òeeefhle p³eeoe nesleer nw~“


’Deheves keÀes meoe yeeheoeoe kesÀ meeLe DevegYeJe keÀjles nes ³ee DekesÀuee DevegYeJe keÀjles nes? ... peesmeoe meeLe keÀe DevegYeJe keÀjWies, Jes keÀYeer efkeÀmeer osnOeejer kesÀ meeLe keÀer DeeJeM³ekeÀlee DevegYeJe veneRkeÀjWies~ keÀYeer Yeer efkeÀmeer mesJee ceW osnOeejer keÀe DeeOeej veneR ueWies~ ce³ee&oe ÒeceeCe mebie"ve ÒeceeCemen³eesie uesvee Deueie yeele nw~“ De.yeeheoeoe 23.1.76

* hejceelcee kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW keÀer ³eLeeLe& DevegYetefle* Kegoe oesmle keÀe DevegYeJe

hejceelcee nceeje meJe& mecyevOeer nw DeLee&led hejceelcee kesÀ meeLe nceejs meJe& mecyevOe nw~ Jen

78

ncekeÀes meJe& mecyevOeeW keÀe DevegYeJe keÀjelee nw~ FmeerefueS YeefkeÌle ceeie& ceW YekeÌle hejceelcee keÀes efYevve-efYevve mecyevOeeW mes ³eeo keÀjles nQ~ GveceW lees nj YekeÌle efkeÀmeer SkeÀ efJeMes<e mecyevOe mes ner hejceelceekeÀes ³eeo keÀjlee nw hejvleg DeYeer hejceelcee ncekeÀes meJe& mecyevOeeW kesÀ megKe keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ~

hejceelcee keÀes Kegoe oesmle Yeer keÀne peelee nw, hejceelcee kewÀmes oesmle nw, Jen DevegYeJe YeerDeYeer ner neslee nw~’meJe& mecyevOeeW kesÀ megKe keÀes ner mechevve peerJeve mecePeles nQ~ lees ³es ye´eïeCe peerJeve YeieJeeve mes meJe&mecyevOe DevegYeJe keÀjves Jeeueer mechevve peerJeve nw~ SkeÀ Yeer mecyevOe keÀer keÀceer veneR keÀjvee~ SkeÀmecyevOe Yeer YeieJeeve mes keÀce nesiee lees keÀesF& ve keÀesF& Deelcee Gme mecyevOe mes Deheveer lejHeÀ KeeR®euesieer~... peneB ’meJe&“ nw, JeneB ner mechevvelee nw~“


’yevOeve efme× keÀjlee nw efkeÀ yeehe mes meJe& mecyevOe keÀer, meoe kesÀ mecyevOe keÀer keÀcepeesjer nw~ ...mebiece³egie yevOeve-cegkeÌle, meJe& mecyevOe ³egkeÌle, peerJevecegkeÌle efmLeefle kesÀ DevegYeJe keÀe ³egie nw~“

De.yeeheoeoe 2.4.84

’legcneje yeæ[s mes yeæ[e, Tb®e mes Tb®e mecyevOeer efMeJeyeeyee DeekeÀj yevee nw ... yeæ[eW keÀer cele hej®euevee ®eeefnS~ Iej ceW yeæ[eW keÀer cele hej ®eueles nQ ... keÀece ceneMe$eg nw, efpeme hej peerle henvees leespeielepeerle DeLee&led efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveesies~“ mee.yeeyee 14.9.68

’³en (ceOegJeve ceW) nw yeehe Deewj ye®®eeW keÀe cesuee~ JeneB ye®®eeW keÀe Deeheme ceW cesuee nw~ legce keÀnlesnes legcneR mes KeeTb, legcneR mes KesuetB, legcneR mes yeele®eerle keÀªB (yeehe meeLe Kesue mekeÀles, Kee veneRmekeÀles keÌ³eeWefkeÀ Jen lees DeYeeskeÌlee nw) yeehe Deewj ye®®es keÀe (ye´ïee Deewj efMeJe) heeì& legce mecePemekeÀles nes~ ... oesveeW Kesueles nQ .. keÀjles lees meYeer kegÀí ³eneB ner nQ legcnejs meeLe~“

mee.yeeyee 4.5.69 efjJee.’meejs efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW ceW mes efmeHe&À Leesæ[er meer DeelceeDeeW keÀes ³en efJeMes<e heeì& efceuee ngDee nw~efkeÀleveer Leesæ[er Deelcee³eW nQ, efpevneWkeÀes yeerpe kesÀ meeLe mecyevOe Üeje Þesÿ Òeeefhle keÀe heeì& efceuee ngDeenw~“ De.yeeheoeoe 16.1.85

’yeehe keÀnles nQ - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmes cesjs keÀes keÀesF& efJejuee ner peeveles nQ~ legce ye®®eeW ceW YeerkeÀesF& efJejues ner SkeÌ³etjsì peeveles nQ~ pees peeveles nQ, GvekeÀes Devoj ceW yengle KegMeer jnleer nw~ ...Fme mece³e Kegoe legce ye®®eeW keÀe oesmle nw~ FveceW ÒeJesMe keÀj legcnejs meeLe Kesueles Yeer nQ~“


79

* F&éejer³e heme&vee@efueìer Deewj je@³eefueìer keÀe DevegYeJeogefve³ee ceW lees DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer heme&vee@efueìer]pe nQ~ íesìer-íesìer heme&vee@efueìer Jeeues Yeer

efkeÀleves veMes ceW jnles nQ hejvleg DeYeer nceejer nw F&éejer³e heme&vee@efueìer~ F&éejer³e heme&vee@efueìer Deewjje@³eefueìer keÌ³ee nesleer nw, ³en DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner nce DeelceeDeeW keÀes neslee nw~’efHeÀj Devle ceW mebiece³egie ceW Yeer Deehe meyekeÀer je@³eefueìer efkeÀleveer Tb®eer nw~ yeéïeCe peerJeve keÀerheme&vee@efueìer efkeÀleveer yeæ[er nw~ [e³ejskeÌì YeieJeeve DeehekesÀ yeéïeCe peerJeve ceW heeme&vee@efueìer-je@³eefueìerYejer nw~ ... yeéïeCe peerJeve keÀer heme&vee@efueìer-je@³eefueìer keÀewve meer nw? h³eesefjìer~ h³eesefjìer nerje@³eefueìer nw~“ De.yeeheoeoe 17.10.03

* F&éejer³e ieeso keÀe DevegYeJe* hejceelcee keÀer ieeso Deewj ieeso keÀe ye®®ee yeveves keÀe DevegYeJe

hejceelcee nceeje ceelee-efhelee nw, GmekeÀer ieeso keÀe megj-ogue&Ye DevegYeJe Yeer DeYeer ner nesleenw, peye efvejekeÀej hejceelcee meekeÀej leve ceW DeekeÀj nce DeelceeDeeW keÀes Deheves keÀu³eeCece³eer ieeso ceWueskeÀj, ncekeÀes F&éejer³e ieeso keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ Deewj nce DeelceeDeeW keÀer heeuevee keÀjles nQ~’yeeyee efkeÀlevee jnceefoue nw! DeekeÀj ye®®eeW keÀes ieeso uesles nQ~... ye®®es peeveles nQ - nce efkeÀmekesÀDeeies yew"s nQ? Ssmee keÀesF& melemebie veneR nesiee, peneB iee@[ HeÀeoj yew" jepe³eesie efmeKeueeles nQ~“

mee.yeeyee 23.07.03 efjJee.Òeke=Àefle Deewj hejceelcee keÀer ieeso hejce megKeoe³eer nw~ efve<íue, efveme¥keÀuhe, efveYe&³e

Yeei³eMeeueer Deelcee ner GvekeÀer ieeso kesÀ Fme megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ Fme mel³e keÀespeevekeÀj GvekesÀ megKe keÀes DevegYeJe keÀjes~ ³es mebiece³egieer peerJeve hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& Deewj hejcemegKece³e nw~ hejceelcee keÀer hejce megKeoe³eer ieeso keÀe megKe DevegYeJe keÀjves keÀe mece³e ³es mebiece³egiener nw~’Deehe SkeÀ jleve kesÀ Deeies efJeée kesÀ meejs Ke]peeves kegÀí Yeer veneR nQ~ Fleves Decetu³e jlve nes~ ³enDecetu³e jlve efmeJeeS Fme mebiece³egie kesÀ meejs keÀuhe ceW veneR efceue mekeÀles~ mele³egieer osJeelceeDeeW keÀeheeì& Fme mebiece³egieer F&éejer³e Decetu³e jlve yeveves kesÀ heeì& kesÀ Deeies meskeÀC[ vecyej nes peelee nw~DeYeer legce F&éejer³e mevleeve nes, mele³egie ceW owJeer mevleeve neWies~... efpeme Deelcee kesÀ Thej yeehe keÀervepej heæ[er, Jen ÒeYeg vepej kesÀ keÀejCe Decetu³e yeve ner peeles nQ~“

De.yeeheoeoe 2.3.85

’Fleves v³eejs hebKe %eeve Deewj ³eesie kesÀ efceues nQ, efpememes leerveeW ner ueeskeÀeW keÀe ®e¬eÀ ueiee mekeÀles nes~... Fme mebmeej keÀe iee³eve nw - DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg yeéïeCeeW kesÀ mebmeej ceW~ ... hejceelce ieesoer

80

nw ³eeo keÀer ueJeueerve DeJemLee ceW Petuevee~ ... ³en DeueewefkeÀkeÀ ieeso meskeÀC[ ceW DeveskeÀ pevceeW kesÀogKe-oo& Yeguee osleer nw~“ De.yeeheoeoe 20.11.85

’yejesyej ³en megKe-ogKe keÀe Kesue nw~ ³etB lees legce ye®®eeW keÀes mele³egie ceW peeves mes Yeer peemleerHeÀe³eoe ³eneB nw keÌ³eeWefkeÀ peeveles nes efkeÀ Fme mece³e nce F&éejer³e ieeso ceW nQ, F&éejer³e Deewueeo nQ~ ...Fme pevce keÀes peeveves mes kegÀí ve kegÀí heemì pevce keÀes Yeer mecePe mekeÀles nQ~... megKe ceW lees ogKe keÀehelee veneR ®euelee nw~ DeYeer mebiece hej legce oesveeW keÀes peeve mekeÀles nes efkeÀ DeYeer nce ogKe mes megKe ceWpee jns nQ~ cegKe nw efove keÀer lejHeÀ Deewj ueele nw jele keÀer lejHeÀ~“


* hejceefhelee hejceelcee kesÀ F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej DeLee&le F&éejer³e Jemex keÀer DevegYetefle* hejceefhelee hejceelcee keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe DevegYeJe

%eeve, efoJ³e yegef×, heefJe$elee, megKe, Meeefvle, Òesce F&éejer³e Jemee& nw~ F&éej Yeer DeYeer nwDeewj Jemee& Yeer DeYeer ner nw~ pees Fme Jemex keÀes Òeehle keÀj ueslee nw, Gmes YeefJe<³e ceW megKe-Meeefvle keÀeJemee& FmekesÀ HeÀuemJeªhe efceuelee ner nw Deewj pees Fmes YetuekeÀj YeefJe<³e keÀer ueeuemee ceW jnlee nw, JenFmes Yeer ieBJee oslee nw Deewj YeefJe<³e mes Yeer Jebef®ele nes peelee nw~’SkeÀ nw mvesn, otmeje nw meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe Üeje meJe&MeefkeÌle³eeW keÀe Kepeevee~ ... yeeheoeoe vesmeYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ pewmeer meJe&MeefkeÌle³eeb oer nQ, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevee³ee nw~ ... meJe&Me-efkeÌle³eeB yeeheoeoe keÀe Jemee& nw, lees Deheves Jemex hej DeefOekeÀej nw? meoe nw? ... keÌ³eeWefkeÀ yeehe ves Jemee&efo³ee Deewj Jemex keÀes Deeheves Dehevee yevee³ee, lees Deheves hej DeefOekeÀej neslee nw~ ... DeefOekeÀejer efpemeMeefkeÌle keÀes Dee[&j keÀjs Deewj Jen MeefkeÌle npetj neefpej keÀns~“


’meJe& MeefkeÌle³eeb yeehe keÀe Jemee& Deewj Jejoelee keÀe Jejoeve nQ~ yeehe Deewj Jejoelee - Fve [yeuemecyevOe mes njskeÀ ye®®es keÀes ³en Þesÿ Òeeefhle pevce mes ner nesleer nw~ ... meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ ÜejeSkeÀ pewmee ner [yeue DeefOekeÀej efceuelee nw uesefkeÀve OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle vecyejJeej yevee osleernw~“ De.yeeheoeoe 29.10.87

’keÀnles lees meye nQ - yeeyee, nce DeehekesÀ nes ®egkesÀ nQ hejvleg ³eLeeLe& jerefle nceejs nesles Leesæ[sner nQ~ yenglenQ, pees Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes Yeer veneR peeveles nQ~ ... keÀF& ye®®es mecePeles nQ - nce lees JeeefjmenQ hejvleg yeeyee mecePeles nQ efkeÀ ³en Jeeefjme nw veneR~ Jeeefjme yeveves kesÀ efueS YeieJeeve keÀes DeheveeJeeefjme yeveevee heæ[s~ ³en je]pe mecePevee Deewj mecePeevee Yeer cegefMkeÀue nw~... meye efceefukeÀ³ele osveer

81

heæ[s, efHeÀj yeehe Yeer Jeeefjme yevee³eWies~“ mee.yeeyee 5.1.05 efjJee.’heæ{les-heæ{les DeeKejerve levle yegef× ceW Dee peelee nw~ ³en Yeer Ssmes nw~ Devle ceW efHeÀj yeehe keÀnles nQcevceveeYeJe, lees osn keÀe DeefYeceeve ìtì pee³esiee~ cevceveeYeJe keÀer Deeole heæ[er nesieer lees efheíeæ[er ceW Yeeryeehe Deewj Jemee& ³eeo jnsiee~“ mee.yeeyee 8.2.05 efjJee.’meYeer DeelceeDeeW keÀes Deehe ueesieeW kesÀ Üeje Dehevee-Dehevee ³eLee heeì& leLee yeehe keÀe Jemee& peªj uesveenw~“ De.yeeheoeoe 30.7.70

’meoe yeehe Deewj Jemee& oesveeW ³eeo jnlee nw? yeehe keÀer ³eeo mJele: ner Jemex keÀer Yeer ³eeo efoueeleer nwDeewj Jemee& ³eeo nw lees yeehe keÀer mJele: ³eeo nw~ yeehe Deewj Jemee& oesveeW meeLe-meeLe nQ~... meeiej meoemechevve nw lees Deehe meYeer meoe mechevve Deelcee³eW nes vee! Keeueer neWies lees uesves kesÀ efueS keÀneB neLeHewÀueevee heæ[siee~“ De.yeeheoeoe 16.2.86

’meye DeelceeDeeW keÀe yeehe SkeÀ nw~ meyekeÀes yeehe mes Jemee& uesves keÀe nkeÀ nw~ Deelcee³eW meye YeeF&-YeeF&nQ~ ... YeeF&-YeeF& ceevee meye Deelcee³eW SkeÀ yeehe kesÀ ye®®es nQ, efHeÀj Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ye®®es YeeF&-yenve nQ~“ mee.yeeyee 2.10.04 efjJee.’DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS Deeefo mes ueskeÀj SkeÀ mueesieve megveeles Deeles nQ, DeiejJen ³eeo jns lees keÀye Yeer keÀesF& cee³ee kesÀ efJeIveeW ceW nej veneR nes mekeÀleer nw~ ’mJeie& keÀe mJejep³enceeje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw Deewj mebiece kesÀ mece³e yeehe keÀe Kepeevee pevceefme×DeefOekeÀej nw~“ ... DeefOekeÀejer mecePeWies lees keÀye cee³ee kesÀ DeOeerve veneR neWies~“


’©neveer yeehe mes SkeÀ lees legcekeÀes %eeve keÀe Jemee& efceue jne nw~ ... yeehe Meeefvle keÀe meeiej nw leesye®®eeW keÀes Meeefvle Yeer OeejCe keÀjveer ®eeefnS~ ... DeMeevle nesvee Yeer DeJeiegCe nw~ DeJeiegCeeW keÀesefvekeÀeuevee nw Deewj nj SkeÀ mes iegCe ûenCe keÀjvee nw~“

mee.yeeyee 27.11.04 efjJee.’efMeJeyeeyee kesÀ Jemex keÀe hetje DeefOekeÀejer Deheves keÀes mecePeles nes? pees Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQGvneWkeÀe meJe& kesÀ Thej DeefOekeÀej neslee nw, Jes keÀesF& Yeer yeele kesÀ DeOeerve veneR nesles nQ~ Deiej osn kesÀ,osn kesÀ mecyeefvOe³eeW kesÀ, osn keÀer keÀesF& Yeer JemlegDeeW kesÀ DeOeerve nesles nQ lees Ssmes DeOeerve nesves JeeuesDeefOekeÀejer veneR nes mekeÀles~“ De.yeeheoeoe 24.1.70

’yeehe peeveles nQ meejer ogefve³ee keÀer pees Yeer Deelcee³eW nQ, meyekeÀes ceQ Jemee& osves Dee³ee ntB~ ... yeehe ³eneByew"s nQ uesefkeÀve FvekeÀer lees meejer ogefve³ee keÀer pees Yeer Deelcee³eW nQ, meye lejHeÀ vepej peeleer nw, peevelesnQ meyekeÀes cegPes Jemee& osvee nw~“ mee.yeeyee 29.11.04 efjJee.

82

’DeefJeveeMeer yeehe, DeefJeveeMeer ye®®es nQ lees Òeeefhle Yeer DeefJeveeMeer nw~ ... yeeyee keÀe yevevee DeLee&ledmeoe kesÀ efueS DeefJeveeMeer Ke]peeves kesÀ DeefOekeÀejer yevevee~“


’yeeheoeoe efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW DeLee&led ye®®eeW keÀes yeehe keÀe Jemee& Òeehle keÀjeves kesÀ DeefOekeÀejerpeªj yevee³eWies~ ®eens kewÀmes Yeer nQ uesefkeÀve nQ lees ye®®es ner~ ®eens cegefkeÌle keÀe ®eens peerJevecegefkeÌle keÀe,oesveeW ner Jemee& nQ~ yeehe Jemee& osves kesÀ efueS ner Dee³es nQ~ Devpeeve nQ vee~ GvneW keÀe Yeer oes<e veneR nw~FmeefueS Deehe meYeer keÀes Yeer jnce Deelee nw vee~“


’cesjs efyeiej Jemee& Leesæ[sner efceuesiee~ Jemee& lees legcekeÀes cesjs mes ner efceuevee nw vee~ Jemee& SkeÀ yeehe j®eleemes efceuelee nw~ ... j®evee mes keÀYeer Jemee& efceue ve mekesÀ~ ... ceQ lees Deelee ner ntB legce ye®®eeW keÀesheæ{ekeÀj heeJeve yeveeves~“ mee.yeeyee 27.3.05

Q. hejceelcee keÀe ³eLeeLe& Jemee& keÌ³ee nw, Jen efkeÀmekeÀes SJeb keÀye efceuelee nw?hejceelcee keÀe ³eLeeLe& Jemee& nw %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb DeLee&led DeeeflcekeÀ MeefkeÌle³eeb, heefJe$elee, megKe-Meeefvle, Deevevo, Deleerefvê³e megKe, efpemekesÀ DeeOeej hej ner Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe&DevegYeJe keÀjleer nw~ pees meJe& DeelceeDeeW keÀes GvekesÀ heeì& Deewj mece³e Devegmeej efceuelee nw Deewj meyekeÀesmebiece³egie hej ner efceuelee nw~’yeehe mes Deehe DeelceeDeeW keÀes megKe-Meeefvle, heefJe$elee keÀe Jemee& menpe efceuelee nw~ ... Jes nesueerceveeles nQ Deewj Deehe mJe³eb ner hejceelcee kesÀ jbie ceW jbieves Jeeues nesueer Deelcee³eW yeve peeles nes~ ... ³enmebiece³egie nesueer peerJeve keÀe ³egie nw~“ De.yeeheoeoe 25.3.86

’cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle pevceefme× DeefOekeÀej nw~ FmekeÀes Deehe ueesieeW ves hee³ee nw? ... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes ³eneB ner hee efue³ee nw Jee cegefkeÌleOeece ceW cegefkeÌle Deewj mJeie& ceW peerJevecegefkeÌle uesvee nw~... peye yeehe DeYeer efceuee nw lees Jemee& Yeer DeYeer efceuee nw~ ... ÒewefkeÌìkeÀue pees Jemee& nw, Jen DeYeerÒeehle neslee nw~ peerJeve-yevOe kesÀ meeLe ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ JeneB lees peerJeve-yevOe keÀeryeele ner veneR, JeneB lees efmeHe&À GmekeÀer ÒeejyOe ceW neWies~“


’Jemee& meowJe Deheveer Òeeefhle nesleer nw~ oeve-hegC³e lees keÀye-keÀye keÀer Òeeefhle nesleer nw~ Jeeefjme nes leesJeeefjme efveMeeveer nw Deleerefvê³e megKe kesÀ Jemex kesÀ DeefOekeÀejer~“


’legcekeÀes oerheceeuee Deeefo keÀer KegMeer veneR nw, legcekeÀes lees KegMeer nw nce yeehe kesÀ yeves nQ, Gvemes Jemee&

83

heeles nQ~“ mee.yeeyee 25.10.69 efjJee.’Megª ceW leekeÀle Leer~ DeYeer Fleveer efnccele keÀesF& ceW veneR nw~ Yeue keÀnles nQ - nce Jeeefjme nQ hejvlegJeeefjme yeveves keÀer yeele Deewj nw~ ...³eeo keÀe peewnj DeYeer keÀce nw~ efkeÀmeer Yeer osnOeejer keÀes ³eeoveneR keÀjvee nw~“ mee.yeeyee 1.8.05 efjJee.’³es meJe&MeefkeÌle³eeB mebiece³egie keÀer efJeMes<e hejceelce-Òee@heìea nw~ Òee@heìea efkeÀmekesÀ efueS nesleer nw? ye®®eeWkesÀ efueS Òee@heìea nesleer nw~ ... Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@efjìer kesÀ [e³ejskeÌì ye®®es nes, ³en mce=efle keÀeveMee meoe Fcepe& jns~ Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes - Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@efjìer keÀer DeefOekeÀejerDeelcee ntB - ³en mce=efle mJele: ner jnleer nw? meoe jnleer nw ³ee keÀYeer-keÀYeer jnleer nw?“


’hejeOeerve nj yeele ceW cevemee-Jee®ee-keÀce&Cee ogKe keÀer Òeeefhle ceW jnles nQ Deewj pees DeefOekeÀejer nQ, JesDeefOekeÀej kesÀ veMes Deewj KegMeer ceW jnles nQ~ ... Deeheves mele³egieer megKeeW keÀer Deewj keÀefue³egieer ogKeeWkeÀer efuemì lees ueieeF& nw uesefkeÀve mebiece kesÀ megKeeW keÀer efuemì yevee³eWies lees Fmemes Yeer oesiegCeer nespee³esieer~“ De.yeeheoeoe 17.5.69

* hejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe DevegYeJe* [e³ejskeÌì hejceelcee keÀes osves Deewj hejceelcee mes uesves keÀe DevegYeJe

hejceelcee meewoeiej nw, GmekeÀe DevegYeJe mebiece³egie hej neslee nw DeLee&led hejceelcee kesÀ meeLeDeelceeDeeW keÀe meewoe mebiece³egie hej ner neslee nw~ mebiece³egie hej hejceelcee nceeje hegjevee keÀKeheveueskeÀj veF& ogefve³ee ceW GmekesÀ efjìve& ceW efJeée keÀe jepeYeeie osles nQ~’DeYeer legce ye®®es Dehevee leve-ceve-Oeve Yeejle keÀes mJeie& yeveeves keÀer mesJee ceW mJeene keÀjles nes, yeehekeÀes ceoo keÀjles nes~ ... yeeyee keÀnles nQ - ceQ lees oelee ntB, legcekeÀes osves kesÀ efueS Dee³ee ntB~ legce YeerDehevee meye kegÀí meHeÀue keÀjves Jeeues nes~ pees efpelevee meHeÀue keÀjWies, GvnW Gleveer yeæ[er yewkegÀC" keÀeryeeoMeener Yeer efceuesieer~ uesve-osve keÀe efnmeeye nw~“

mee.yeeyee 21.07.03 efjJee.’efMeJeyeeyee keÀer ³es meye ogkeÀeve nQ~ nt-ye-nt pewmes ogkeÀeveoejer ceW neslee nw, FmeceW Yeer nw~ hejvleg ³enJ³eeheej keÀesF& efJejuee keÀjs~ J³eeheej lees meYeer keÀes keÀjvee nw~ íesìs ye®®es Yeer %eeve Deewj ³eesie keÀeJ³eeheej keÀj mekeÀles nQ~“ mee.yeeyee 26.12.04 efjJee.’legce ye´eïeCeeW kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& keÀes ³en ©neveer vee@uespe efceue ve mekesÀ~ ... ³en DeefJeveeMeer %eevejleveeW keÀer peJeenjele nw~ efpevekesÀ heeme De®ís-De®ís jleve neWies, Jes meentkeÀej yeveWies Deewj DeewjeW keÀesYeer yevee³eWies~ ... yeehe keÀes keÀne peelee nw meewoeiej-jlveeiej, jleveeW keÀe meewoe keÀjles nQ~ efHeÀj

84

peeotiej Yeer nw keÌ³eeWefkeÀ GvekesÀ heeme ner efoJ³e-¢efä keÀer ®eeyeer nw~ ... keÀF³eeW keÀes ye´ïee keÀe Deewjke=À<Ce keÀe mee#eelkeÀej neslee nw~“ mee.yeeyee 1.2.05 efjJee.’yeehe Deveeæ[er J³eeheejer Leesæ[sner nw~ pees efkeÀmekeÀe uesJes Deewj keÀece ceW ve DeeJes Deewj ner y³eepe YejkeÀjosvee heæ[s~ Ssmes keÀe Leesæ[sner ueWies~ ... YeesueeveeLe nw leye lees GvekeÀes meye ³eeo keÀjles nQ~“

mee.yeeyee 13.5.05 efjJee.’ceveg<³e keÀes osJelee yeveeves keÀer peeotiejer keÀesF& keÀj ve mekesÀ~ yeeyee meewoeiej Yeer nw, hegjevee ueskeÀjve³ee osles nQ~ ... ceQ legcekeÀes vecyejJeve keÀce& efmeKeueelee ntB~ ... yeehe pees cele osles nQ, GmeceW ìer®ejkeÀer cele, ieg© keÀer cele, meesveej keÀer cele, Oeesyeer keÀer cele Deeefo meye celeW Dee peeleer nQ~“

mee.yeeyee 31.5.05 efjJee.’Deye yeehe legcekeÀes ³en %eeve jlveeW keÀe J³eeheej efmeKeueeles nQ~ Jen J³eeheej lees FvekesÀ Deeies kegÀí YeerveneR nw~ ... yeeyee ves FveceW ÒeJesMe efkeÀ³ee Deewj HeÀì mes meye íesæ[ efo³ee~... ³es nQ %eeve jlve~ keÀesF&efJejuee J³eeheejer Fvemes J³eeheej keÀjs~“ mee.yeeyee 20.7.05 efjJee.’³en Yeer meye OevOee nw~ Deheveer DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀjveer nw, FmeceW yengleeW keÀe keÀu³eeCe nesiee~ pewmesFme ye´ïee ves Yeer efkeÀ³ee~ ...yeeyee efyepevesmecewve Yeer lees nw vee~ legcemes keÀKeheve heeF&-hewmes uesefkeÀjSkeÌme®esvpe ceW keÌ³ee oslee nw~“ mee.yeeyee 30.7.05 efjJee.* hejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe DevegYeJe

efJe<e³e-meeiej keÌ³ee nw Deewj #eerj meeiej keÌ³ee nw Deewj kewÀmes hejceelcee efJe<e³e-meeiej mesnceejer peerJeve ªheer vew³ee keÀes heej keÀjles nQ, ³es DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw~ hejceelceenceejer Deelcee ªheer vew³ee keÀes efJe<e³e meeiej mes heej keÀj #eerj meeiej DeLee&led mele³egie ceW ues peeles nQ~’DeYeer legce ye®®es peeveles nes nce mebiece³egie hej yew"s nQ~ ³en Yeer JeC[j nw efkeÀ pees mebiece³egie hejDeekeÀj mìercej ceW yew"keÀj efHeÀj Glej peeles nQ~ Deye legce mebiece³egie hej heg©<eesÊece yeveves kesÀ efueSDeekeÀj veebJe ceW yew"s nes, heej peeves kesÀ efueS~ efHeÀj hegjeveer ogefve³ee mes efoue G"e uesveer nesleer nw~“

mee.yeeyee 28.6.05 efjJee.’³en SkeÀ ner mece³e nw peye legcekeÀes Deheves keÀes Deelcee mecePe keÀj SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~...me®e keÀer mLeehevee ceW efkeÀleves efJeIve heæ[les nQ hejvleg iee³ee ngDee nw efkeÀ me®e keÀer veeJe efnuesieer-[guesieeruesefkeÀve [tyesieer veneR~“ mee.yeeyee 8.6.05 efjJee.’legce peeveles nes yeehe nceejer vew³ee Gme efkeÀveejs ues peeles nQ~ .. yeehe keÀe efKeJew³ee veece Yeer DeLe&meefnle jKee nw vee~ ceefncee keÀjles nQ - vew³ee cesjer heej ueieeDees~“


85

* efvejekeÀej Deelcee keÀe efvejekeÀej yeehe kesÀ h³eej keÀe meekeÀej ceW DevegYeJeDeelcee³eW efvejekeÀej nw Deewj hejceelcee Yeer efvejekeÀej nw hejvleg efvejekeÀej DeelceeDeeW keÀes

efvejekeÀej hejceelcee kesÀ h³eej keÀe meekeÀej ceW DevegYeJe kewÀmes neslee nw, GmekeÀer cenmetmelee keÌ³ee nesleer nw,Jen Yeer DeYeer hejceelcee meekeÀej ceW keÀje jns nQ~’³en h³eej Yeer DeveesKee nw~ Jewmes lees ncesMee osnOeejer keÀes ner h³eej efkeÀ³ee peelee nw~ ³en nw efJeosnerDeLee&led efyeiej osn kesÀ, nce GvekesÀ meeceves yew"s nQ~ Jen yengle h³eej mes DeekeÀj heæ{eles nQ~ lees veF& yeelengF& vee~... heejueewefkeÀkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee yeæ[e DeveesKee nw~ Deewj meYeer keÀer ³eeo keÀes mecesìSkeÀ keÀes ³eeo keÀjvee nw~“ mee.yeeyee 19.07.03 efjJee.’©neveer yeehe ªneW mes ªn-©neve keÀjles nQ~ ³en ªneW keÀer ªn-©neve efmeHe&À Fme mece³e ner DevegYeJekeÀj mekeÀles nes~ Deehe ªneW ceW Fleveer mvesn keÀer MeefkeÌle nw, pees ªneW kesÀ j®eef³elee yeehe keÀes ªn©nevekesÀ efueS efveJee&Ce mes JeeCeer ceW ues Deeles nes~“ De.yeeheoeoe 18.3.85

’ye®®es mecePeles nQ - nce Deelcee hejceOeece mes DeeF& nQ, ³eneB heeì& yepeeleer nQ~ henues-henues efve½e³e®eeefnS efkeÀ nce Deelcee DeefJeveeMeer nQ~ ... yeehe legce ye®®eeW mes ner yeele keÀjles nQ keÌ³eeWefkeÀ legcnejsefmeJeeS Fve yeeleeW keÀes keÀesF& peeveles veneR nQ~ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner heg©<eesÊece yeveeves kesÀefueS yeehe jemlee yeleeles nQ~“ mee.yeeyee 22.1.04 efjJee.* Deelcee DeeefMekeÀ keÀes hejceelcee ceeMetkeÀ kesÀ h³eej keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe

Deelcee³eW meYeer DeeefMekeÀ nQ, SkeÀ hejceelcee keÀer~ ³es DeeefMekeÀ-ceeMetkeÀ kesÀ h³eej keÀeDevegYeJe DeYeer ner neslee nw, efpemekeÀes YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~’³en lees keÀesF& veneR peeveles nQ efkeÀ Deelcee DeeefMekeÀ nw hejceefhelee hejceelcee keÀer~ me®®es-me®®esDeeefMekeÀ legce nes~ DeeOee keÀuhe legce DeeefMekeÀ yeve ceeMetkeÀ hejceelcee keÀes Ketye ³eeo keÀjles nes hejvleg³en peeveles veneR efkeÀ Deelcee, hejceelcee hej DeeefMekeÀ nesleer nw~“

mee.yeeyee 22.07.03 efjJee.* hejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe mJeªhe keÀe DevegYeJe

hejceelcee keÀes iejerye efveJeepe keÀne peelee nw hejvleg Jen kewÀmes iejerye efveJeepe nw, GmekeÀeDevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Jen DeekeÀj iejeryeeW, ieefCekeÀeDeeW, Deefnu³eeDeeW keÀekeÀu³eeCe keÀjlee nw~ Oeve-mecheefÊe mes iejerye Deelcee³eW hejceelcee mes pees megKe heeles nQ, Jen meentkeÀejYeer veneR hee mekeÀles nQ~ ³eLeeLe& lees ³es nw efkeÀ Jen megKe osJeleeDeeW keÀes Yeer Òeehle veneR nw, pees megKe DeYeeriejerye Deelcee³eW hejceelcee mes heeles nQ~ Yeues ³es iejerye ner JeneB peekeÀj osJeer-osJelee yeveles nQ~

86

hejceelcee kesÀ iejerye-efveJee]pe mJeªhe keÀer DevegYetefle Yeer mebiece³egie hej ner nesleer nw~’meentkeÀej lees cegefMkeÀue G" mekeÀles nQ~ iejerye lees Peì keÀn osles yeeyee meye kegÀí DeehekeÀe nw~GvekeÀes efHeÀj mee|Jeme Yeer keÀjveer nw~ efmeHe&À hewmes mes keÀece veneR neslee~ heeJeve yeveves kesÀ efueS lees efHeÀj³eeo ®eeefnS, veneR lees mepee³eW Keeveer heæ[Wieer~“

mee. yeeyee 7.11.71 efjJeeFpe’meYeer ye®®es mvesn kesÀ efYeKeejer yeve ie³es~ Deye yeehe efYeKeejer mes mvesn kesÀ meeiej kesÀ Jemex kesÀDeefOekeÀejer yevee jns nQ~ DevegYeJe kesÀ DeeOeej mes meyekeÀer efoue mes Deye ³en DeeJeepe mJele: nerefvekeÀuelee nw efkeÀ F&éejer³e mvesn nceeje pevceefme× DeefOekeÀej nw~“


’legcnejs heeme DekeÌmej keÀjkesÀ iejerye-ogKeer ner Dee³eWies, meentkeÀej veneR Dee³eWies~ ... efpevekeÀerlekeÀoerj ceW nQ, GvekeÀes Peì efve½e³e yew" peelee nw~... FmeceW cetBPeves keÀer ojkeÀej veneR nw~ Deheves ThejDeehener jnce keÀjvee nw~“ mee.yeeyee 22.10.04 efjJee.’yeehe yegef×ceeveeW keÀer yegef× nw, lees keÌ³ee efkeÀmeer Dejye-Kejyeheefle keÀer yegef× keÀes veneR heueìe mekeÀlee nwuesefkeÀve [^ecee keÀe yengle keÀu³eeCekeÀejer efve³ece yevee ngDee nw efkeÀ hejceelce keÀe³e& ceW HegÀjer-HegÀjer mesleueeJe nesvee nw, DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe YeefJe<³e yevevee nw~“


’yeehe keÀnles - pees meentkeÀej nQ, GvnW iejerye peªj yevevee nw, yeveWies ner keÌ³eeWefkeÀ GvneW keÀe heeì& Ssmeenw~ Jes keÀYeer "nj ve mekeWÀ keÌ³eeWefkeÀ OeveJeeve keÀes DenbkeÀej Yeer yengle jnlee nw~ ... Jes peye osvesDee³eWies lees yeeyee keÀnWies - ojkeÀej veneR nw, Deheves heeme jKees, peye peªjle nesieer lees efHeÀj uesueWies~“ mee.yeeyee 23.11.04 efjJee.’iejerye Dehevee De®íe Yeei³e yevee³eWies Deewj mecePeves keÀe heg©<eeLe& keÀjWies~ meentkeÀejeW keÀes lees heg©<eeLe&keÀjvee veneR nw~ GveceW osneefYeceeve yengle nw vee~... iejerye Peì Deheveer yewìjer Yej mekeÀles nQ keÌ³eeWefkeÀyeehe keÀes yengle ³eeo keÀjles nQ~“ mee.yeeyee 26.11.04 efjJee.’efMeJe lees YeieJeeve nw, Jener keÀuhe-keÀuhe Yeejle ceW DeekeÀj veke&ÀJeemeer mes mJeie&Jeemeer, yesiej ìt efÒevmeyeveeles nQ~ heeflele keÀes heeJeve yeveeles nQ~ Jes ner meJe& kesÀ ieefle-meÃefle oelee nQ~“

mee.yeeyee 18.2.05 efjJee.’yeehe keÀnles nQ - meentkeÀej 10 npeej oslee nw, GvekeÀes Yeer Glevee ner HeÀue efceuesiee, efpelevee Dee"Deevee osves Jeeues keÀes~ yeehe iejerye efveJeepe nw vee! iejerye kesÀ heeme nesiee ner SkeÀ ©he³ee, lees Gvemes 10

hewmee osles nQ lees GvekeÀes 10 ueeKe kesÀ yejeyejer ceW osvee heæ[s~ FmeefueS yeehe keÀe veece nw iejerye

87

efveJeepe~“ mee.yeeyee 29.10.71 efjJee.’meeOeejCe ye®®eeW ceW YeeJevee nw Deewj yeehe keÀes YeeJevee ®eeefnS~ osnYeeve Jeeues veneR ®eeefnS~ ...[^eceevegmeej mebiece³egie ceW meeOeejCe yevevee - ³es Yeer Yeei³e keÀer efveMeeveer nw keÌ³eeWefkeÀ mebiece hej nerYeei³eefJeOeelee Yeei³e keÀer Þesÿ uekeÀerj KeeR®e jns nQ~ ... yeehe kesÀ yeves Deewj yeehe Yeei³e keÀer uekeÀerjKeeR®eves keÀer keÀuece os oslee nw~“ De.yeeheoeoe 17.11.94

* hejceelcee kesÀ meeefveO³e mes heefJe$elee keÀer OeejCee Deewj efoJ³e MeefkeÌle³eeW keÀer Òeeefhle leLee GvekeÀerDevegYetefle

mebiece³egie hej ner ³eLeeLe& ªhe ceW hejceelcee kesÀ meeefveO³e keÀer DevegYetefle nesleer nw~ Yeues nerDeelcee³eW hejceOeece ceW hejceelcee kesÀ meeLe jnleer nQ hejvleg JeneB DeelceeDeeW keÀes Mejerj ner veneR leesDevegYetefle keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR G"lee nw~

mebiece³egie hej F&éejer³e %eeve mes Deelcee keÀes pees %eeve³egkeÌle, Deleervêer³e megKe Òeehle neslee nw,Jen efJeMes<e megKe nw Deewj Deelcee keÀer hejce Òeeefhle nw, efpeme megKe keÀes megj-ogue&Ye iee³ee ngDee nw~hejceefhelee hejceelcee ves ncekeÀes pees %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeB oer nQ, Gvemes pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀhejce-megKe keÀer Òeeefhle nesleer nw, GmekeÀer leguevee ceW ³es YeeweflekeÀ megKe lees kegÀí Yeer veneR nw, Fvêer³e megKelees DeelceeDeeW keÀes meejs keÀuhe ceW Òeehle nesles nQ Deewj Fme peiele ceW heMeg-heef#e³eeW keÀes Yeer Òeehle nQ, peesFme mel³e keÀes DevegYeJe keÀjlee nw, Jener ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ mebiece³egie kesÀ Fme meJeexÊece megKe keÀesDevegYeJe keÀj mekeÀlee nw Deewj pees Fme megKe keÀes DevegYeJe keÀjlee nw, GmekeÀe Jele&ceeve Deewj YeefJe<³eoesveeW ner megKece³e neslee nw~

* DecejlJe keÀe DevegYeJeDeelcee DeefJeveeMeer nw, pevce-cejCe mes v³eejer nw DeLee&led Deelcee keÀe keÀye efJeveeMe veneR neslee

nw Deewj ve ner Deelcee keÀye yeveeF& ieF& nw, FmeefueS Deelcee ceW ce=l³eg-Ye³e keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR nwhejvleg Deheves mJeªhe keÀer DeefvYe%elee Deewj efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe Glhevve nesves Jeeues ogKe kesÀkeÀejCe Deelcee keÀes ce=l³eg keÀe Ye³e Deewj ce=l³eg keÀe ogKe neslee nw~ efpemekeÀes F&éejer³e mel³e %eeve DeewjDeheves Þesÿ keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe Dehevee YeefJe<³e GppJeue efoKeeF& osiee, GmekeÀes Fme osn l³eeie ³eece=l³eg keÀe Ye³e nes veneR mekeÀlee~ ³es mebiece³egie ®eæ{leer keÀuee keÀe mece³e nw, DeYeer %eeve meeiejhejceelcee ves ncekeÀes mel³e %eeve efo³ee nw Deewj nce ÒeYeg-mevleeve nQ, hejceelcee keÀer cele hej nce ÞesÿkeÀceeX ceW ÒeJe=Êe nQ FmeefueS nceeje YeefJeM³e meoe ner GpJeue nw-Fme mel³e keÀes peevekeÀj DeYeerä

88

heg©<eeLe& keÀjves Jeeuee meoe ner ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle nes peerJeve kesÀ me®®es megKe keÀe DevegYeJe keÀjsiee~ce=l³eg lees hegjevee Jeðe Gleej keÀj, ve³ee OeejCe keÀjves keÀer SkeÀ megKeoe³eer Òeef¬eÀ³ee nw, peesDe%eeveleeJeMe ogKeoe³eer yeve ieF& nw~ ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle nes DecejlJe keÀe Jejoeve mebiece³egie hej nerDeelceeDeeW keÀes hejceelcee kesÀ Üeje Òeehle neslee nw Deewj ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ Deelcee³eW DecejlJe keÀeDevegYeJe keÀjleer nQ~

ce=l³eg-ogKe ³ee ce=l³eg-ogKe keÀe Ye³e Deelcee kesÀ efueS meyemes DeefOekeÀ ogKeoe³eer efmLeefle nwhejvleg ce=l³eg mes Ye³eYeerle nesves mes ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle veneR nes mekeÀles nQ~ Þesÿ keÀceeX keÀe Keelee peceenesves Deewj osn mes v³eeje nesves kesÀ DeY³eeme mes ce=l³eg-ogKe keÀe efveoeve nes mekeÀlee nw~ yeeyee keÀer ³eeoDeewj osn mes v³eejs nesves keÀe DeY³eeme meyemes Þesÿ keÀce& nw Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nesves keÀeSkeÀcee$e meeOeve nw~ pees Deelcee mebiece³egie hej ³eLeeLe& jerefle Keæ[er nw, GmekeÀes ce=l³eg-ogKe ogKeer keÀjveneR mekeÀlee~ GmekesÀ efueS nj #eCe Deewj nj heefjefmLeefle keÀu³eeCece³e nw~ GmekesÀ efueS YeefJe<³eGlevee ner megKeo nesiee, efpelevee Jele&ceeve~ FmeefueS Jen keÀye Yeer ce=l³eg-ogKe mes ogKeer veneR nesmekeÀlee~ YeefJe<³e pevce keÀer Deefveef½elele, ieYee&JemLee keÀe ogKe, Jele&ceeve ceW Òeehle mecyevOeeW Deewj megKe-meeOeveeW keÀe l³eeie Deelcee keÀes Ye³eYeerle keÀjles nQ hejvleg mebiece hej efmLele Deelcee kesÀ efueS YeefJe<³emecyevOe Deewj meeOeve Gleves ner megKeo neWies efpelevee Jele&ceeve~ GmekesÀ efueS ieYee&JemLee Yeer megKeoe³eernesieer~ FmeefueS Jen ce=l³eg-ogKe ³ee ce=l³eg-Ye³e mes keÀye Yeer Ye³eYeerle veneR nesiee~ efJeée-veeìkeÀ keÀerFme mel³elee Deewj ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deewj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ ce=l³eg-ogKe kesÀ Ye³e mes cegkeÌleneskeÀj DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjes~ efpemekeÀe Jele&ceeve megKece³e nw Deewj pees hejceelcee keÀer Þeercelehej Þesÿ keÀceeX ceW ÒeJe=Êe nw, GmekeÀe YeefJe<³e DeJeM³e ner megKece³e nesiee~ Ye³eYeerle Deelcee FmeJele&ceeve kesÀ me®®es megKe keÀes Yeer YeefJe<³e keÀer ef®evlee ceW ieBJee osleer nw~

mebiece³egie hej ner Deelcee³eW hejceelcee mes ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve heekeÀj ce=l³eg-Ye³e mescegkeÌle DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ mebiece³egie ceW F&éejer³e Òeeefhle³eeW ceW peervee Deewj ³eLee mece³eMeeefvle mes osn keÀe l³eeie keÀjvee Deewj OeejCe keÀjvee ner peerJeve keÀer me®®eer meHeÀuelee nw~ FmeerefueShejceelcee osn ceW jnles osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme keÀjeles nQ~’meejs efJeée kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe legcekeÀes De®íer lejn nw~ ... henues Deheves Iej peeveenw lees KegMeer mes peevee nw~ pewmes mele³egie ceW osJelee³eW KegMeer mes SkeÀ Mejerj íesæ[ otmeje uesles nQ, JewmesFme hegjeves Mejerj keÀes Yeer KegMeer mes íesæ[vee nw~ Fmemes lebie veneR nesvee nw~ ³en yengle Jesu³egyegue Mejerjnw~ Fme Mejerj Üeje ner Deelcee keÀes yeehe mes uee@ìjer efceueleer nw~“


89

’J³eLe& kesÀ Thej DeìsvMeve osves mes ner keÀeue hej efJepe³e Òeehle keÀjves ceW meceLe& yeveWies~ peye lekeÀmece³e J³eLe& peelee nw, leye lekeÀ efJepe³e heeves ceW meceLe& veneR yeve mekeÀles~ Fmeer keÀejCe, pees efceueve keÀeDevegYeJe keÀjvee ®eenles nes Je efvejvlej Jee³eoe efveYeevee ®eenles nes Jen efveYee veneR mekeÀles~ lees Deehemeye, Deheveer lekeÀoerj keÀer lemJeerj meJe&-lelJeeW hej Deewj keÀeue hej meoe efJepe³eer keÀer yeveeDees~ peyeSkeÀ-SkeÀ meskeÀC[, J³eLe& mes meceLe& ceW ®esvpe keÀjes, leye ner efJepe³eer yeveWies~“


’yeeyee keÀer ³eeo ceW Fme hegjeveer ogefve³ee keÀe meye kegÀí Yegueevee nw~ ³eeo keÀer ìsJe heæ[ pee³esieer lees pewmes³eeo ceW yew"s-yew"s DevkeÀevMeme nes pee³eWies, DeMejerjer nes pee³eWies, Mejerj keÀe Yeeve veneR jnsiee~ ..efheíeæ[er ceW Mejerj KegMeer mes ne|<ele cegKe neskeÀj íesæ[vee ®eeefnS~ yeme, nce keÀneB pee jns nQ~“

mee.yeeyee 9.7.71 efjJee.’DeYeer legcekeÀes [e³ejskeÌì cele efceueleer nw~ Þeercele YeieJele ieerlee nw vee! Deewj keÀesF& Meeðe hej ÞeerceleDe#ej nw veneR~ nj 5000 Je<e& yeeo ³en heg©<eesÊece mebiece³egie, ieerlee keÀe ³egie Deelee nw~ yesno kesÀyeehe ves j®eef³elee DeLee&led Dehevee Deewj j®evee keÀe meeje heefj®e³e efo³ee nw~“

mee.yeeyee 17.9.04 efjJee.’Fme %eeve mes legcnejer Deelcee Yejhetj jnleer nw, efHeÀj Keeueer nes peeleer nw~ mele³egie, $eslee, Üehej,keÀefue³egie, efHeÀj Deeles nQ Fme mJeerì mebiece hej~ FvekeÀes mJeerì keÀnWies~ MeeefvleOeece keÀesF& mJeerì veneRnw~ meyemes mJeerì nw heg©<eesÊece keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie~ [^ecee ceW legcneje Yeer De®ís les De®íe heeì&nw~ legce efkeÀleves uekeÀer nes pees yesno kesÀ yeehe kesÀ legce yeveles nes~“

mee.yeeyee 12.10.04 efjJee.’yeehe ye®®eeW keÀes keÌ³ee efmeKeueeles nQ? peerles peer cejvee~ peerles peer cejvee kewÀmes neslee nw, ³en DeewjkeÀesF& efmeKeuee ve mekesÀ, efmeJeeS SkeÀ yeehe kesÀ~ ... JeneB leceesÒeOeeve Mejerj KegMeer mes íesæ[ osles nQ~³en jmce Yeer Megª ³eneB mes nesleer nw~ ... ceQ Mejerj mes Deueie ntB, legcekeÀes Yeer Jener efmeKeueelee ntB~legce Yeer Deheves keÀes Mejerj mes Deueie mecePees~“

mee.yeeyee 23.4.04 efjJee.* ³eLeeLe& jerefle mes mee#eerheve keÀe DevegYeJe

ogefve³ee ceW DeveskeÀ ceneheg©<eeW Deewj Oecee&lceeDeeW ves mee#eer efmLeefle keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw Deewjmee#eer efmLeefle keÀes Þesÿ ceevee nw~ GvneWves mee#eer efmLeefle keÀe Deheves jerefle mes JeCe&ve efkeÀ³ee nw DeewjGmekesÀ efueS heg©<eeLe& efkeÀ³ee nw hejvleg ³eLeeLe& mel³e keÀes DeYeer nce mecePeles Deewj DevegYeJe keÀjles nQ~efyevee Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer mee#eer efmLeefle keÀe keÀesF& DevegYeJe keÀj ner veneR mekeÀlee nw~

90

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Jener hetCe& mee#eer nw keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀe Dehevee-heje³ee keÀesF& veneR nw DeewjefJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw~ Deewj meYeer Deelcee³eW vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej efpelevee %eeve keÀesOeejCe keÀjleer nQ, Gme Devegmeej mee#eer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ ³es mee#eer efmLeefle keÀe DevegYeJeDeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe nw Deewj hejceevevoce³e nw~

osn mes v³eejs cetue mJeªhe ceW efmLele, met#ce Mejerj kesÀ meeLe yeehe kesÀ meeLe Deewj mee#eerneskeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves Deewj ì^mìer yevekeÀj heeì& yepeeves keÀe %eeve mebiece³egie hej ner Òeehleneslee nw, efpememes Deelcee Gme efmLeefle keÀes menpe OeejCe keÀj efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeles ngShejcemegKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Deelcee keÀes ³es efmLeefle mebiece³egie hej ner Òeehle nesleer nw, pees hejcemegKeoe³eer nw~’Deelcee lees keÀYeer efJeveeMe veneR nesleer~ Deelcee ceW DeefJeveeMeer heeì& Yeje ngDee nw, Jen keÀYeer efJeveeMeveneR nes mekeÀleer~ ... ³en Deveeefo-DeefJeveeMeer [êcee nw~ Fme [êcee keÀer Dee³eg 5 npeej Je<e& nw~meskesÀC[ Yeer keÀce-peemleer veneR nes mekeÀlee~ ... osner-DeefYeceeveer neskeÀj mee#eer neskeÀj Kesue keÀesosKevee nw~... hejceelcee keÀe Yeer [êcee ceW heeì& vetBOee ngDee nw~ pees vetBOe nw, Jen yeoue veneR mekeÀlee~“

mee.yeeyee 2.10.04 efjJee.’nj SkeÀ Deelcee Dehevee-Dehevee heeì& yepee jner nw~ legce mee#eer neskeÀj osKeles jnes~ meeje veeìkeÀlegcekeÀes mee#eer neskeÀj osKevee nw Deewj SkeÌì Yeer keÀjvee nw~... yeehe keÀnles nQ - legce pees kegÀí osKelesnes, ³en meye efJeveeMeer nw~ DeYeer legcekeÀes lees Iej peevee nw~... ³es meye keÀeie-efJeäe kesÀ meceeve megKenw~“ mee.yeeyee 13.10.04 efjJee.’peye veece ner nw Jewje³eìer [êcee~ ... lees GmeceW Jewje³eìer mebmkeÀej Je Jewje³eìer mJeYeeJe Je Jewje³eìerheefjefmLeefle³eeB osKekeÀj keÀYeer efJe®eefuele neWies keÌ³ee? ... mee#eerheve keÀer meerì hej mesì neskeÀj Jewje³eìer[êcee keÀer mce=efle jKeles ngS Deiej SkeÀ-SkeÀ heeì&Oeejer keÀe nj heeì& osKees lees meowJe ne|<ele jnWies~“

De.yeeheoeoe 8.7.73

’mee#eerheve kesÀ leKle keÀer cegK³e efveMeeveer...Jen meowJe nj keÀoce, nj mebkeÀuhe ceW yeeheoeoe keÀes meoemeeLeer DevegYeJe keÀjWies, ...otmeje yeehe kesÀ efoue-leKleveMeerve Jen nesiee, pees mehetle nesiee DeLee&ledyeeheoeoe keÀes cevemee-Jee®ee-keÀce&Cee Je leve-ceve-Oeve meye yeeleeW ceW HeÀe@uees keÀjves keÀe meyetle osiee~leermeje nw efJeée-cenejepeve yeve efJeée kesÀ jep³e kesÀ leKleveMeve yeveves keÀe~ Jen ve efmeHe&À keÀce&Fefvê³epeerle uesefkeÀve Jen meeLe-meeLe Òeke=Àeflepeerle Yeer nesiee~“


’legcekeÀes keÀesF& Deebmet ve Deevee ®eeefnS, meye mee#eer neskeÀj osKevee ®eeefnS~ peeveles nes [êcee nw~ FmeceW

91

jesves keÀer keÌ³ee ojkeÀej~ heemì-Òespesvì keÀe keÀye efJe®eej Yeer ve keÀjvee ®eeefnS~ legce Deeies yeæ{les yeehekeÀes ³eeo keÀjles jnes Deewj meYeer keÀes jemlee yeleeles jnes~“

mee.yeeyee 25.9.71 efjJee.* efJeée-veeìkeÀ kesÀ megKe keÀe DevegYeJe* efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀe DevegYeJe* efJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX Deewj efve³ece-efme×evleeW keÀe DevegYeJe

efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& mJeªhe, GmekesÀ DeeO³eeeflcekeÀ Deewj YeeweflekeÀ efve³ece-efme×evleeW keÀespeeveves Jeeuee ner Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eeje Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele Deelcee ner FmepeerJeve Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejce-megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw Deewj ³es mel³e %eeve DeewjGmekeÀer Òeef¬eÀ³ee ³eesie keÀe %eeve meeiej hejceefhelee hejceelcee ner mebiece³egie ceW DeekeÀj nce DeelceeDeeWkeÀes efmeKeueeles nQ~ pees Deelcee³eW Fme heg©<eeLe& keÀes keÀjkesÀ Fme hejce-megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer DeewjkeÀjeleer nQ, Jes hejce-Yeei³eMeeueer nQ~’ceQ Deheves mece³e hej ner DeeTbiee~ Ssmes veneR, peye ®eentB leye DeeTb~ [^ecee ceW peye vetBOe nw leye DeeleentB~ yeekeÀer Ssmes K³eeueele Yeer keÀYeer veneR Deeles nQ~ ... ³en Yeer [^ecee yevee ngDee nw~ efJe®eej keÀjlesnQ lees yeæ[e JeC[j ueielee nw~“ mee.yeeyee 2.2.04 efjJee.

* ye®®eeW keÀe yeehe hej Deewj yeehe keÀe ye®®eeW hej yeefuenej peeves keÀe DevegYeJeYeefkeÌle ceW ieeles nQ - hejceelcee peye Deehe Dee³eWies lees nce Deehe hej yeefuenej pee³eWies hejvleg

DeYeer hejceelcee Dee³ee nw Deewj kewÀmes nce hejceelcee hej yeefuenej peeles nQ Deewj hejceelcee nceejsThej yeefuenej peeles nQ, GmekeÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ Fme yeefuenej peeves ceW pees megKe DevegYeJe nesleenw, Jen ef$eueeskeÀ ceW DevegYeJe nes veneR mekeÀlee~ ³es hejceelcee yeehe Deewj ye®®es DeelceeDeeW keÀeDeueewefkeÀkeÀ h³eej Deewj DeelceeDeeW keÀe DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe nw~* Þesÿ Yeei³e Deewj Yeei³eefJeOeelee hejceelcee kesÀ Yeei³e-efJeOeelee mJeªhe keÀe DevegYeJe

hejceelcee keÀes Yeei³e efJeOeelee Deewj ye´ïee yeeyee keÀes Yeei³e-efJeOeelee SJeb Ye=ieg-$e+ef<e kesÀ ªheceW ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~ hejceelcee kewÀmes Yeei³e efJeOeelee nw, GmekeÀe DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece³egie hejner neslee nw~ ³eÐeefhe ³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw Deewj nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw, efHeÀj Yeerhejceelcee kewÀmes DeelceeDeeW keÀe Yeei³e-efJeOeelee nw, FmekeÀe DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece hej ner nceDeelceeDeeW keÀes neslee nw~ hejceelcee DeYeer ncekeÀes pees %eeve oslee nw, Gme %eeve Deewj hejceelcee kesÀ meeLemes nce DeYeer Yeer hejce Yeei³e keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj Fme DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej nceeje

92

YeefJe<³e keÀe pees Yeei³e yevelee nw, GmekeÀer mce=efle Deewj %eeve Yeer ncekeÀes hejce megKe keÀe DevegYeJekeÀjeleer nw~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ efkeÀ DeYeer ner meejs keÀuhe keÀer keÀceeF& keÀe mece³e nw~ pees Deelceeefpelevee Fme Yeei³e keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, Jen Glevee ner YeefJe<³e kesÀ efueS Yeei³e keÀe efvecee&Ce keÀjleernw~’nj ye´eïeCe Deelcee kesÀ pevceles ner Yeei³e efJeOeelee yeehe ves cemlekeÀ hej Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj KeeR®eueer nw, Ssmeer Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee nQ~ ... nj SkeÀ ye´eïeCe kesÀ efoue ceW efoueejece efoue keÀeogueej, efoue keÀe h³eej os jns nQ~ ³en hejceelce h³eej meejs keÀuhe ceW SkeÀ Üeje Deewj SkeÀ mece³ener Òeehle neslee nw~ ³en ©neveer veMee meoe nj keÀce& ceW jnlee nw?“


’Yeei³eJeeve lees meYeer ye®®es nQ keÌ³eeWefkeÀ Yeei³eefJeOeelee kesÀ yeves nQ, FmeefueS Yeei³e lees pevceefme×DeefOekeÀej nw~ ... Fme Yeei³e kesÀ DeefOekeÀej kesÀ DeefOekeÀejer yeve Gme KegMeer Deewj veMes ceW jnvee DeewjDeewjeW keÀes Yeer Yeei³eefJeOeelee Üeje Yeei³eJeeve yeveevee, ³en nw DeefOekeÀejerheve kesÀ veMes ceW jnvee~ ...meejs efJeée kesÀ Yeei³e keÀer pevceheef$e³eeb osKe uees uesefkeÀve Deehe pewmeer Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj efkeÀmeer keÀerYeer veneR nes mekeÀleer nw~“ De.yeeheoeoe 9.1.85

’meejs efJeée kesÀ Yeei³e keÀer pevceheef$e³eeb osKe uees uesefkeÀve Deehe pewmeer Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj efkeÀmeerkeÀer Yeer veneR nes mekeÀleer nw~ ... FmeefueS Deheves Þesÿ Yeei³e keÀes meoe mce=efle ceW jKeles ngS meceLe&hevekesÀ ©neveer veMes ceW jnes~ yeenj mes Yeues meeOeejCe efoKeeF& oes uesefkeÀve meeOeejCelee ceW cenevelee efoKeeF&os~... peye mJe³eb, mJe³eb keÀes Ssmes DevegYeJe keÀjWies leye otmejeW keÀes Yeer DevegYeJe keÀje³eWies~“

De.yeeheoeoe 9.1.85

’ceOegJeve ceW efpeleves YeC[ejs Yejhetj nQ, Gleves yesno kesÀ Jewjeieer~... nesles ngS Yeer Jewjei³e Je=efÊe nes,FmekeÀes keÀne peelee nw - yesno kesÀ Jewjeieer~ lees efpelevee pees keÀjlee nw, Glevee Jele&ceeve Yeer HeÀue heeleenw Deewj YeefJe<³e ceW lees efceuevee ner nw~ Jele&ceeve ceW me®®ee mvesn Jee meyekesÀ efoue keÀer DeeMeerJee&o DeYeerÒeehle nesleer nw Deewj DeYeer keÀer ³en Òeeefhle mJeie& kesÀ jep³e-Yeei³e keÀe DeeOeej yeveleer nw~“De.yeeheoeoe ’mees®ees Yeei³e kesÀ YeC[ej kesÀ ceeefuekeÀ kesÀ yeeuekeÀ keÀes keÌ³ee keÀceer jn mekeÀleer nw! cesjeYeei³e keÌ³ee nw? ³en mees®eves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw keÌ³eeWefkeÀ Yeei³eefJeOeelee Dehevee yeehe yeveie³ee~“ De.yeeheoeoe 19.12.84

’meejs efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW ceW mes efmeHe&À Leesæ[er meer DeelceeDeeW keÀes ³en efJeMes<e heeì& efceuee ngDee nw~efkeÀleveer Leesæ[er Deelcee³eW nQ, efpevneWkeÀes yeerpe kesÀ meeLe mecyevOe Üeje Þesÿ Òeeefhle keÀe heeì& efceuee ngDeenw~“ De.yeeheoeoe 16.1.85

93

’Yeei³e Deheves keÀceeX kesÀ efnmeeye mes meYeer keÀes efceuelee nw~ Üehej mes Deye lekeÀ Deehe DeelceeDeeW keÀes YeerkeÀce& Deewj Yeei³e kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ceW Deevee heæ[lee nw uesefkeÀve Jele&ceeve Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeveYeei³e oslee nw~ Yeei³e keÀer Þesÿ uekeÀerj KeeR®eves keÀer efJeefOe nw ’Þesÿ keÀce& ªheer keÀuece“ Deehe ye®®eeWkeÀes os osles nQ, efpememes efpeleveer Þesÿ, mheä pevce-pevceevlej kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj KeeR®eves ®eenes,Gleveer KeeR®e mekeÀles nes~ Deewj keÀesF& mece³e keÀes ³en Jejoeve veneR nw~ Fmeer mece³e keÀes ³en Jejoevenw~“ De.yeeheoeoe 16.1.85

’Ssmee Þesÿ Yeei³e, keÀuhe-keÀuhe kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj DeefJeveeMeer eEKe®e ieF&~ meoe ³en mce=efle ceWjns efkeÀ nceeje YeieJeeve kesÀ meeLe heeì& yepeeves keÀe Yeei³e nw~ [e³ejskeÌì Yeei³e-efJeOeelee mes Yeei³eÒeehle keÀjves keÀe heeì& nw~“ De.yeeheoeoe 16.2.85

’oes ÒekeÀej kesÀ ye®®eeW keÀes yeehe osKe jns nQ~ SkeÀ nw yeehe keÀes hen®eeveves Jeeues Deewj otmejs nQ yeehe keÀeshegkeÀejves Jeeues~ ... hen®eeveves Jeeues ye®®eeW kesÀ cemlekeÀ hej Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj ®ecekeÀ jner nw~meyemes Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj nw efkeÀ yeehe Üeje efoJ³e yeéïeCe pevce keÀer uekeÀerj~“


’meejs keÀuhe ceW Ssmee Þesÿ Yeei³e efkeÀmeer keÀe Yeer nes veneR mekeÀlee~ ... Deheves Yeei³e keÀer efuemìefvekeÀeuees lees efkeÀleveer yeæ[er efuemì nw~ DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg Deehe yeéïeCeeW kesÀ Yeei³eJeeve peerJeveceW~ ... yeehe Üeje meJe& Ke]peeveeW keÀer Keeve Òeehle nw~ Ke]peeveeW keÀer efuemì Yeer mce=efle ceW DeeF&! ...Jele&ceeve ceW mJejep³e DeefOekeÀejer Deewj YeefJe<³e ceW DeveskeÀ pevce jep³e heo DeefOekeÀejer~ ... DeYeer YeermJejep³e DeefOekeÀejer yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nes~“ De.yeeheoeoe 30.11.04

* l³eeie ceW Yeer Yeei³e DevegYeJe* heg©<eeLe& ceW ÒeeueyOe keÀe DevegYeJe

l³eeie ceW Yeer hejce-Yeei³e keÀe megKe Deewj heg©<eeLe& ceW Yeer ÒeeueyOe kesÀ megKe keÀe DevegYeJeDeYeer mebiece³egie hej neslee nw, peye nce hejceelcee kesÀ meeLe nQ Deewj GvekeÀer cele hej heg©<eeLe& keÀjles nQ,Dehevee leve-ceve-Oeve F&éejer³e mesJee ceW ueieeles nQ~’mvesn ves Deehe meyekeÀes yeéïeCe pevce efo³ee nw~ ... mvesn ves no kesÀ l³eeie keÀes Yeei³e DevegYeJekeÀje³ee nw~ l³eeie veneR Yeei³e nw~... mvesn ves ³egie heefjJele&ve keÀj efue³ee~ keÀefue³egieer mes mebiece³egieeryevee efo³ee~ ... Flevee cenlJe nw Fme F&éejer³e mvesn keÀe~ pees FmekesÀ cenlJe keÀes peeveles nQ Jes nerceneve yeve peeles nQ~“ De.yeeheoeoe 24.12.84

’jepe$e+ef<e DeLee&led meJe& DeefOekeÀejer Deewj yesno kesÀ Jewjeieer~ ... oesveeW keÀe yewuesvme~ ... jepe$e+ef<e

94

yeveves kesÀ efueS efpelevee ner jep³e keÀe veMee, Glevee ner yesno kesÀ Jewjei³e kesÀ ve]peejs~ oesveeW meeLe-meeLeDevegYeJe neWies~ ... l³eeie kesÀ meeLe-meeLe Yeei³e Yeer mheä meeceves efoKeeF& osiee~“


’pewmes mLetue Oeve Jee mLetue heo kesÀ Òeeefhle keÀer ®ecekeÀ ®esnjs mes ceeuetce nesleer nw~ ... Ssmes ner mJejep³eDeefOekeÀejer ye®®eeW kesÀ ®ecekeÀles ngS ®esnjs efoKeeF& oW, cesnvele kesÀ ef®evn veneR efoKeeF& oW, Òeeefhle kesÀef®evn efoKeeF& oW~ ... DeYeer l³eeie efoKeeF& oslee nw, Yeei³e veneR efoKeeF& oslee nw~“


’Fme Yeei³e keÀes DeYeer mes Yeer mece³e Deeves hej p³eeoe mecePeWies efkeÀ nce Deelcee³eW efkeÀleveer Yeei³eJeevenQ~ ... peye efJeOeelee kesÀ ye®®es, Jejoelee kesÀ ye®®es yeve ie³es~ efJeOeelee DeLee&led osves Jeeuee~“


’jepe$e+ef<e DeLee&led SkeÀ lejHeÀ meJe& Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀej keÀe veMee Deewj otmejs lejHeÀ yesno kesÀJewjei³e keÀe DeueewefkeÀkeÀ veMee~ efpelevee ner Þesÿ Yeei³e, Glevee ner Þesÿ l³eeie~ oesveeW keÀe yewuesvme~...yesno DeLee&led ceQ mechetCe& mechevve Deelcee yeehe meceeve meoe meJe& keÀcexefvê³eeW kesÀ jep³e DeefOekeÀejer~“


* hejceelcee keÀer í$eíe³ee Deewj GvekesÀ neLe Deewj meeLe keÀe DevegYeJe* hejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe DevegYeJe

hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe mee#eer-¢äe nw Deewj Oece&jepe Yeer nw hejvleg Jen jnceefoueYeer iee³ee ngDee nw~ lees GmekesÀ jnceefoue keÀe mJeªhe keÌ³ee nw, GmekeÀe DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece³egiehej ner neslee nw~’ye´eïeCe peerJeve ceW, ceneve ³egie ces, yeeheoeoe kesÀ DeefOekeÀejer yeve efHeÀj Yeer cesnvele keÀjveer heæ[s, meoe³eg× keÀer efmLeefle ceW ner peerJeve efyelee³eW - ye®®eeW keÀer ³en cesnvele keÀer peerJeve yeeheoeoe mes osKeer veneRpeeleer~ FmeefueS efvejvlej ³eesieer, efvejvlej mesJeeOeejer yevees~ mecePee!“


yeeyee keÀnles - yeeyee ves legcekeÀes hee@ì ceW jKee nw, keÌJeeefjveìeFve ceW jKee nw, efpememes legcekeÀescee³ee kesÀ keÀerìeCeg ÒeYeeJe ve keÀjW, cee³eeJeer ogefve³ee keÀer legce hej vepej ve heæ[s~ hejceelcee kesÀ FmeSnmeeve keÀes meoe ³eeo jKees Deewj Deheves YeefJe<³e keÀes Þesÿ yeveeves keÀe DeYeerä heg©<eeLe& keÀjes~’efpevneWves keÀuhe henues Jemee& efue³ee Lee, Jes ner henues-henues Jemee& uesves Dee³eWies~ Jes ner keÀnWies - yeeyeeDeehekesÀ efmeJeeS nceeje mene³ekeÀ Deewj keÀesF& veneR~ yeehe #ecee Yeer leye keÀjWies, peye mebiece³egie

95

nesiee~... Ssmes veneR efkeÀ ceQ legcnejer hegkeÀej megvekeÀj Deelee ntB~ YeefkeÌle peye hetjer nesleer nw, leye cegPesDeevee ner nw~“ mee.yeeyee 5.7.06 efjJee.’mebkeÀuhe cee$e Yeer hegjevee mebmkeÀej mce=efle ceW ve Dee³es~ ... ve³ee pevce, veF& yeeleW, ve³es mebmkeÀej, veF&ogefve³ee~ ³en yeéïeCeeW keÀe mebmeej Yeer ve³ee mebmeej nw~ ... meoe yeehe Deewj ceQ, meeLe-meeLe nQ Deewjmebiece³egie ceW meoe meeLe jnWies~ Deueie nes ner veneR mekeÀles~“

De.yeeheoeoe 6.3.85

* hejceelcee kesÀ efoue-leKle keÀe megKeo DevegYeJe* hejceelcee kesÀ efoue-leKle Deewj GmekeÀer efJeMeeuelee keÀe megKeo DevegYeJe

hejceelcee keÀe efoue leKle keÌ³ee neslee nw Deewj GmekeÀe DevegYeJe keÌ³ee neslee nw, GmekeÀe %eeveDeewj DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee Üeje neslee nw, peye Jen ye´ïee leve ceW DeekeÀj ³esDevegYeJe keÀjeles nQ~’Fme mece³e meye efoueleKleveMeerve mJejep³e DeefOekeÀejer jepee ye®®ee nes~ Flevee ©neveer veMee jnleenw vee? keÌ³eeWefkeÀ Fme mece³e kesÀ mJejep³e mes ner YeefJe<³e jep³e Òeehle neslee nw~ ³en mebiece³egie yengle-yengle-yengle Decetu³e Þesÿ nw~“ De.yeeheoeoe 31.12.02

’hejceelce efoue-leKle meejs keÀuhe ceW Deye Deehe efmekeÀerueOes, ueeæ[ues ye®®eeW keÀes ner Òeehle neslee nw~Ye=kegÀìer keÀe leKle lees meJe& DeelceeDeeW keÀes nw uesefkeÀve ³en hejceelce efoue leKle yeéïeCe DeelceeDeeW kesÀefmeJeeS keÀesF& keÀes Yeer Òeehle veneR nw~ ³en efoue leKle ner efJeée keÀe leKle efoueelee nw~“


’mebiece³egieer yeéïeCe peerJeve efoueejece yeehe keÀer efoue hej Deejece keÀjves keÀe mece³e nw~ efoue hejDeejece mes jnes~ ye´ïee Yeespeve KeeDees, %eeve Dece=le efhe³ees, MeefkeÌleMeeueer mesJee keÀjes Deewj Deejececeewpe mes efoue leKle hej jnes~ ... keÀce& kesÀ Kesue keÀe henuee hetj yeéïeCe mees osJeleeDeeW keÀes efceueleenw Deewj otmeje hetj #eef$e³eeW keÀes efceuelee nw~“ De.yeeheoeoe 3.5.84

’pees ³eneB mebiece³egie hej leKle veMeerve yeveles nQ, Jener JeneB mele³egie ceW leKle veMeerve yeveles nQ -mebiece³egie ceW keÀewvemee leKle efceuelee nw? yeeheoeoe kesÀ efoue keÀe leKle~“

De. yeeheoeoe 13.11.69

hejceelcee keÀe efoue-leKle Flevee efJeMeeue nw efkeÀ Fme hej efkeÀleveer Yeer Deelcee³eW SkeÀ meeLeyew" mekeÀleer nQ Deewj nj Deelcee hejce-megKe keÀe DevegYeJe SkeÀ meeLe keÀj mekeÀleer nw~mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ efoue-leKle kesÀ Deveghece megKe kesÀ DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej ner YekeÌleeW vesGvekesÀ efueS iee³ee nw -

96

legce nes lees efhe³ee meye kegÀí nw Jejvee ³es ®eceve yesieevee nw ...mebiece³egie keÀer ceefncee ceneve, peneB Deeles efMeJe YeieJeeve ...

* F&éejer³e jepe-ojyeej DeLee&led Fvê-meYee keÀe DevegYeJeYeefkeÌle ceW hejceelcee kesÀ ojyeej keÀe JeCe&ve lees keÀjles nQ hejvleg Jen ojyeej keÀneB ueielee

nw, kewÀmes ueielee nw, GmekeÀe DevegYeJe kewÀmee neslee nw, GmekeÀe ve lees %eeve neslee nw Deewj ve ner DevegYeJeneslee nw~ Fvê-meYee keÀe Yeer JeCe&ve lees keÀjles nQ hejvleg Fvê keÀewve nw, kewÀmeer Jen meYee nesleer nw DeewjkeÀneB nesleer nw, GmekeÀe Yeer ³eLeeLe& %eeve Deewj DevegYeJe efkeÀmeer keÀes veneR neslee nw~ DeYeer Fme mel³e keÀe%eeve neslee nw efkeÀ hejceelcee ner Fvê nw Deewj Jen Fme Oeje hej ye´ïee-leve ceW DeekeÀj DeelceeDeeW mesefceueles nQ, peye ner nce DeelceeDeeW keÀes F&éejer³e ojyeej keÀe DeLee&led Fvê-meYee keÀe DevegYeJe neslee nw~ojyeej lees jepeeDeeW keÀer ieeF& peeleer nw hejvleg ³es F&éejer³e ojyeej jepee-cenejepee yeveeves Jeeues Deewjyeveves JeeueeW keÀer nw~ FmekeÀe DevegYeJe Deefle v³eeje Deewj Deefle h³eeje nw Deewj hejce megKece³e nw~Fvê-meYee keÀe DevegYeJe Yeer DeYeer ner neslee nw~ Fme meYee keÀe efJeefOe-efJeOeeve Ssmee yevee ngDee nw efkeÀFme ceW jnles Deelcee³eW pees Yeer veweflekeÀ ³ee DeveweflekeÀ keÀe³e& keÀjleer nQ, GmekeÀe HeÀue GvekeÀes mJele: nerÒeehle neslee nw, efkeÀmekeÀes kegÀí keÀnves Deewj keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~’efkeÀmeer kesÀ DeOeerve DeLee&led Òepee, DeefOekeÀejer DeLee&led jepee~ ... DeYeer ef$ekeÀeueoMeea yeve SkeÀ-oeskeÀes peeveles nes, osKeles nes~ DeYeer keÀe ³es jepe ojyeej mele³egie mes Yeer Þesÿ nw~ Ssmeer jepe ojyeejefmeHe&À mebiece³egie hej ner ueieleer nw~“ De.yeeheoeoe 3.3.84

’³en mebiece³egie keÀer efvejeueer, Þesÿ Meeve Jeeueer DeueewefkeÀkeÀ ojyeej meejs keÀuhe ceW Deefle v³eejer DeewjDeefle h³eejer nw~... ³eneB nj SkeÀ ye´eïeCe ye®®ee mJejep³e DeefOekeÀejer nw~... yeeheoeoe yesno keÀerjep³e-meYee osKe jns nQ~“ De.yeeheoeoe 9.10.87

* efMeJejeef$e keÀe %eeve Deewj jeef$e peeiejCe kesÀ cenlJe keÀe DevegYeJeefMeJejeef$e-efMeJepe³eefvle ceveeles nQ hejvleg GmekesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& jerefle keÀesF& peevelee veneR

nw efkeÀ kewÀmes hejceelcee keÀuhe keÀer jeef$e kesÀ mece³e Deeles nQ Deewj jele-jele peeiekeÀj ye®®eeW keÀer heeueveekeÀjles nQ, GmekeÀe DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe DeYeer mebiece hej ner ye®®eeW keÀes Òeehle neslee nw, efpemekeÀeYeefkeÌleceeie& ceW kesÀJeue iee³eve neslee nw, GmekesÀ ³eeoieej ceW YekeÌle jeef$e peeiejCe keÀjles nQ Deewj GmekesÀDeeOeej hej megKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~* hejceelcee kesÀ efMe#ekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe

97

hejceelcee kesÀ meeLe nceejs efJeMes<e leerve mecyevOe nQ - yeehe, efMe#ekeÀ Deewj melieg©~hejceelcee kewÀmes nceeje efMe#ekeÀ yevelee nw Deewj keÌ³ee efMe#ee oslee nw, Gmemes heo keÌ³ee efceuelee nw, ³esmeye DevegYeJe Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw~ hejceelcee me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveoskeÀj, jepe³eesie efmeKeueekeÀj, heg©<eeLe& keÀjekeÀj ncekeÀes osJeer-osJelee yeveelee nw~’yeehe kesÀ ªhe ceW nj mece³e, nj heefjefmLeefle ceW meeLeer nw uesefkeÀve Leesæ[s mece³e kesÀ yeeo meeLeer kesÀyepee³es mee#eer neskeÀj osKeves keÀe heeì& ®euesiee~ ... heg©<eeLe& ceW keÀYeer Deueyesues veneR yevevee~ DeYeerFleves Je<e& heæ[s nQ~ me=efä-heefjJele&ve kesÀ mece³e Deewj Òeeefhle kesÀ mece³e oesveeW keÀes efceueeDees cele~ ...FmeefueS efmeHe&À oes Meyo ³eeo jKees - YeieJeeve Deewj Yeei³e~“


’mJe³eb Yeei³e efJeOeelee yeehe Üeje Deehe meyekeÀe pevce nw~ peye pevce oelee ner Yeei³e efJeOeelee nw leespevce efkeÀlevee DeueewefkeÀkeÀ Deewj Þesÿ nw~ Deehe meyekeÀes Yeer Deheves Fme Yeei³e kesÀ pevce keÀe veMee DeewjKegMeer nw vee! meeLe-meeLe mecyevOe keÀer efJeMes<elee osKees - meejs keÀuhe ceW Ssmee mecyevOe Dev³e efkeÀmeer YeerDeelcee keÀe veneR nw~ Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes ner SkeÀ Üeje leerve mecyevOe Òeehle nQ~ SkeÀ ner yeeheYeer nw, efMe#ekeÀ Yeer nw Deewj meleieg© Yeer nw~“


’heæ{eF& Yeer osKees - leerveeW keÀeue keÀer heæ{eF& nw, ef$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer heæ{eF& nw~ heæ{eF& keÀes meesme&DeeHeÀ FvkeÀce keÀne peelee nw~ heæ{eF& mes heo keÀer Òeeefhle nesleer nw~ DeehekeÀes Fme heæ{eF& mes keÌ³ee heoÒeehle neslee nw? Deye Yeer jepes Deewj YeefJe<³e Yeer jepeheo~ DeYeer mJe-jep³e nw~ jepe³eesieer mJejep³eDeefOekeÀejer nes Deewj YeefJe<³e keÀe jep³e-Yeei³e lees DeefJeveeMeer nw ner~ Fmemes yeæ[e heo keÀesF& neslee veneRnw~ efMe#ekeÀ Üeje efMe#ee Yeer ef$ekeÀeueoMeea keÀer nw Deewj heo Yeer owJeer jep³eheo nw~ Ssmee efMe#ekeÀ keÀemecyevOe efmeJeeS yeéïeCe peerJeve kesÀ ve efkeÀmekeÀe ngDee nw Deewj ve nes mekeÀlee nw~“


’keÀuhe-keÀuhe yeehe DeekeÀj legcekeÀes heæ{eles nQ~ DeYeer nw mebiece³egie, legcekeÀes ìêvmeHeÀj nesvee nw~ [êceekesÀ huesve Devegmeej legce heeì& yepee jns nes~ Fme heeì& keÀer ceefncee nw~ yeehe DeekeÀj heæ{eles nQ [êceeDevegmeej~ ... DeYeer legce yeehe keÀes Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeve ie³es nes~ yeehe keÀerefMe#ee heekeÀj yengle ne|<ele nesvee ®eeefnS~“ mee.yeeyee 8.6.04 efjJee’³en SkeÀ ner mece³e nw, peye hejceefhelee hejceelcee DeelceeDeeW heæ{eles nQ~ yeekeÀer lees meejs [êcee ceWkeÀYeer heeì& ner veneR nw, efmeJeeS Fme mebiece³egie kesÀ~“

mee.yeeyee 8.6.04 efjJee

98

* iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ keÀe DevegYeJeueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW Yeer mìt[sCì ueeFHeÀ keÀes meJe&Þesÿ peerJeve keÀne ie³ee nw keÌ³eeWefkeÀ efveef½evlelee nesleernw Deewj peerJeve ceW kegÀí meerKeves keÀer ueieve nesleer nw~ me®®es mìt[sCìdme íue-keÀheì Deeefo mes Yeer otjjnles nQ~ DeYeer nceejer ³es peerJeve iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ nw~ ³en peerJeve ner meJe&Þesÿ peerJeve nw~’DeYeer Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀes legce ye´eïeCeeW kesÀ efyeiej keÀesF& Yeer veneR peeveles nQ~ mebiece³egie hejYeieJeeve ner DeekeÀj jepe³eesie efmeKeueeles nQ~ legce peeveles nes DeYeer nce jepe³eesie meerKe jns nQ~...³en heg©<eesÊece yeveves keÀe ³egie nw~ nerjs pewmee ³egie iee³eve nw vee~ efHeÀj keÀce nes peelee nw~ ³enmebiece³egie nw [e³eceC[ Spe~ mele³egie nw ieesu[ve Spe~ ³en legce peeveles nes mJeie& mes Yeer ³en mebieceDe®íe nw~ nerjs pewmee pevce nw~ ... ©neveer HeÀeoj Deewj ©neveer vee@uespe mebiece hej ner efceueleer nw~... legce ye®®eeW keÀes Yeer ³en ³eeo jns lees efkeÀleveer KegMeer jnveer ®eeefnS~ mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe oeryesmì ueeFHeÀ~ ³en meesme& DeeHeÀ FvkeÀce nw~... FmeerefueS iee³eve nw - Deleerefvê³e megKe ieesheer JeuueYekeÀer ieeshe-ieesefhe³eeW mes hetíes~“ mee.yeeyee 16.4.68 jeef$e keÌueeme’nce keÀneB mes Deeles, kewÀmes Deeles, kewÀmes 84 keÀe ®e¬eÀ nce ueieeles nQ, ³en lees peªj legce mìt[sCìdmekeÀer yegef× ceW nesvee ®eeefnS~ ... ³en vee@uespe legce ye®®eeW keÀes ner nw, ogefve³ee ceW Deewj keÀesF& Yeer ³envee@uespe veneR peeveles nQ~ ... legce ye®®eeW keÀes Devoj ceW efkeÀlevee ieÃod nesvee ®eeefnS~ peye OeejCee nesleye ner Devoj ceW Jen KegMeer Dee³es~ yeeyee ncekeÀes efkeÀleveer JeC[jHegÀue vee@uespe osles nQ, efpeme vee@uespemes nce Dehevee Jemee& heeles nQ~“ mee.yeeyee 12.5.04 efjJee.

* JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀe DevegYeJemebiece³egie hej ner ³eLeeLe& %eeve Üeje ncekeÀes helee ®euelee nw efkeÀ nce meYeer Deelcee nQ, SkeÀ

hejceefhelee hejceelcee kesÀ ye®®es YeeF&-YeeF& nQ, Òepeeefhelee ye´ïee yeeyee kesÀ ye®®es YeeF&-yenve nQ DeewjefJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo DeefJeveeMeer heeì&Oeejer nw~ Fme mel³e keÀer DevegYetefle mes hejmhej YeÏele=lJe-YeeJepeeûele neslee nw, pees megKeer peerJeve keÀe DeeOeej mlecYe nw~ Deelcee keÀes ³es leerveeW efmLeefle³eeB SkeÀ meeLeDevegYeJe nesleer nQ~ DeYeer mebiece³egie hej ner Fme nce F&éejer³e heefjJeej keÀe DevegYeJe keÀjles nQ DeewjefJeée ceW F&éejer³e heefjJeej kesÀ mvesn keÀe yeerpe yeesles nQ~’mel³e yeehe keÀe mel³e heefj®e³e efceuee DeLee&led mel³e %eeve efceuee, me®®ee heefjJeej efceuee, me®®ee mvesnefceuee, me®®eer Òeeefhle keÀe DevegYeJe ngDee leye mel³elee keÀer MeefkeÌle kesÀ heerís DeekeÀe|<ele ngS~ ... FmeDeefJeveeMeer Òeeefhle ves, hen®eeve ves otj osMe ceW nesles ngS Yeer Deheves mel³e heefjJeej, mel³e yeehe, mel³e%eeve keÀer lejHeÀ KeeR®e efue³ee~“ De.yeeheoeoe 12.3.85

99

* efJeée-heefjJeej Deewj heefjJeej kesÀ hetJe&peheve keÀe DevegYeJeefJeée nceeje heefjJeej nw Deewj nce meyekesÀ hetJe&pe nQ~ hetJe&pe nesves kesÀ veeles nceeje keÌ³ee

keÀle&J³e nw, ³en DevegYeJe ncekeÀes mebiece³egie hej neslee nw Deewj Gme Devegmeej keÀle&J³e Yeer mebiece³egie hejner keÀjles nQ~ hejceelcee Fme keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpe nw, GmekesÀ meeLe mecyevOe nesves mes meejs Je=#e DeLee&leefJeée-heefjJeej mes mecyevOe pegì peelee nw Deewj meJe& DeelceeDeeW mes heeefjJeeefjkeÀ DevegYetefle nesleer nw~ ³esefJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW mes heeefjJeeefjkeÀ Ieefveälee keÀe DevegYeJe nesvee Yeer Deefle v³eeje Deewj Deefleh³eeje nw, DeueewefkeÀkeÀ nw, pees mebiece³egie hej ner mecYeJe neslee nw~’³en nw ©neveer h³eej~ ©neveer ye®®eeW keÀe ©neveer yeehe kesÀ meeLe Deewj ye®®eeW keÀe ye®®eeW kesÀ meeLe~ legceye®®eeW keÀe Deehe ceW Yeer yengle h³eej nesvee ®eeefnS ³eeveer DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe Yeer h³eej®eeefnS~ ... legce meye Deelcee³eW YeeF&-YeeF& nes~ [^ecee huesve Devegmeej efmeHe&À heg©<eesÊece mebiece³egie hejner ©neveer yeehe DeekeÀj ©neveer ye®®eeW keÀes meccegKe ³en mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 1.6.04 efjJee.* Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece (Sapling) Deewj efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀeDevegYeJe

³en efJeée SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer keÀuhe Je=#e nw, efpemekeÀer veF& j®evee nesves keÀe lees ÒeÍe>> nerveneR G"lee hejvleg efHeÀj Yeer keÀuhe-keÀuhe hejceelcee %eeve oskeÀj FmekeÀer keÀuece ueieeles nQ, efpememes³en veJeervelee keÀes, meleesÒeOeevelee keÀes Òeehle neslee nw~ nce Yeer hejceelcee kesÀ meeLe FmekeÀer keÀuece ueieevesceW men³eesieer nesles nQ~ ³es keÀuece ueieeves keÀe %eeve Deewj DevegYeJe Yeer ncekeÀes mebiece³egie hej ner neslee nw~* keÀce& Deewj HeÀue kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe DevegYeJe* keÀce&³eesie Deewj keÀce&Yeesie leLee oesveeW kesÀ Devlej keÀe DevegYeJe’keÀce& kesÀ JeMe neskeÀj ®eueves Jeeues ’keÀce&Yeesieer“~ pees keÀce&Yeesie kesÀ JeMe nes peeles nQ DeLee&led keÀce& kesÀYeesie Yeesieves ceW De®ís Jee yegjs ceW keÀce& kesÀ JeMeerYetle nes peeles nQ~... ³en jepeeDeeW keÀe jepee yeveves keÀe³eesie nw~ Deehe meYeer jepe³eesieer nes ³ee jepeeF& YeefJe<³e ceW Òeehle keÀjveer nw? DeYeer mebiece³egie ceW Yeerjepee nes ³ee efmeHe&À YeefJe<³e ceW yeveves Jeeues nes? pees mebiece³egie ceW jep³e heo veneR hee mekeÀles, JesYeefJe<³e ceW keÌ³ee hee mekeÀles nQ~“ De.yeeheoeoe 30.6.73

* Oece&jepe Deewj Oece&jepe hegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe DevegYeJe³es efJeée-veeìkeÀ keÀce& Deewj HeÀue hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve

keÀe %eeve Deewj DevegYeJe Yeer ncekeÀes mebiece³egie hej neslee nw, peye hejceelcee DeekeÀj keÀce& keÀer ieg¿e ieeflekeÀe %eeve osles nQ~ Gve meye efJeefOe-efJeOeeveeW keÀes peevekeÀj ner nce Þesÿ keÀce& keÀjves ceW meceLe& nesles nQ~

100

* efJeefYevve OeceeX kesÀ DeefmlelJe Deewj Oece&-ûevLeeW kesÀ meej keÀe DevegYeJemebmeej ceW efJeefYevve Oece& Deewj GvekesÀ efJeefYevve Oece&-Meeðe nQ, Gve meyekeÀe meej hejceelcee

DeekeÀj yeleeles nQ, efpememes GvekeÀer ³eLeeLe&lee keÀe DevegYeJe neslee nw Deewj Oece& kesÀ DeeOeej hej nesvesJeeueer efJeefYevve IeìveeDeeW keÀe Yeer DevegYeJe neslee nw~ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme kesÀ mevlegueve keÀe DevegYeJejepee pevekeÀ kesÀ meceeve efJeosner efmLeefle keÀe DevegYeJeceeve-Deheceeve, peerle-nej, mlegefle-efvevoe ceW meceeve efmLeefle keÀe DevegYeJemJejep³e DeefOekeÀejerheve keÀe DevegYeJeDenbkeÀej Deewj nervelee mes cegkeÌle peerJeve keÀe DevegYeJeKegoe oesmle keÀe DevegYeJeyesefHeÀkeÀj yeeoMeen keÀe DevegYeJe’Fme yesiecehegj kesÀ jep³e DeefOekeÀejer kesÀ Deeies Jen efJeée keÀe jep³e Yeer kegÀí veneR nw~... meoe ©neveerveMes ceW yes]iecehegj kesÀ yeeoMeen nQ - Fme DeefOekeÀej ceW jnes, veer®es veneR DeeDees~... yeehe ves nj ye´eïeCeye®®es keÀes leKleveMeerve jepee yevee efo³ee nw~“ De.yeeheoeoe 12.11.92

yeehe kesÀ neLe Deewj meeLe keÀe DevegYeJeyeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe DevegYeJe’ceeefuekeÀ yeve Fme j®evee osn keÀes mesJee ceW ueieeles nes? peye ®eens pees ®eenW ceeefuekeÀ yeve keÀj mekeÀlesnes? henues-henues Fme osn kesÀ ceeefuekeÀheve keÀe DeY³eeme ner Òeke=Àefle keÀe ceeefuekeÀ Jee efJeée keÀeceeefuekeÀ yevee mekeÀlee nw~ Deiej osn kesÀ ceeefuekeÀheve ceW mechetCe& meHeÀuelee veneR lees efJeée kesÀceeefuekeÀheve ceW Yeer mechevve veneR yeve mekeÀles nes~ Jele&ceeve mece³e keÀer ³en peerJeve YeefJe<³e keÀe ohe&Cenw~“ De.yeeheoeoe 14.12.85

’Fme mece³e efpelevee mebkeÀuhe-MeefkeÌle DeLee&led ceve keÀes mJe kesÀ DeefOekeÀej ceW jKeles nes, Glevee ner efJeéekesÀ jep³e kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nes~ DeYeer Fme mece³e F&éejer³e yeeuekeÀ nes Deewj DeYeer kesÀ yeeuekeÀ nerefJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveWies~ efyevee yeeuekeÀ yeveves kesÀ ceeefuekeÀ veneR yeve mekeWÀies~“


ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe DevegYeJeDeelcee kesÀ ueeFì-ceeFì mJeªhe keÀe DevegYeJe’®ewkeÀ keÀjes vee@uespeHegÀue kesÀ meeLe heeJejHegÀue Yeer yeves nes Jee efmeHe&À vee@uespeHegÀue yeves nes! ³eLeeLe&

101

vee@uespe ueeFì Deewj ceeFì keÀe mJeªhe nw~ ... DeYeer ogKeOeece mes mebiece³egie ceW hengB®e ie³es nes~heg©<eesÊece mebiece³egie ceW yew"s nes~ DeYeer vee@uespe keÀes MeefkeÌle kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjes Yeer Deewj keÀjeDeesYeer~ efpelevee mJe³eb HeÀesme& keÀe keÀesme& efkeÀ³ee ngDee nesiee, Glevee ner otmejeW keÀes Yeer keÀje³eWies~“


’mebiece³egie hej efvejekeÀej yeehe meceeve keÀcee&leerle, efvejekeÀejer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nes Deewj 21

pevce ye´ïee yeehe meceeve meJe&iegCe mechevve, mechetCe& efvee|JekeÀejer Þesÿ peerJeve keÀe DevegYeJe keÀjles nes~... yeehe meceeve yeveves keÀer nesueer nw~“ De.yeeheoeoe 25.3.86

’DeehekesÀ De®ís yeveves kesÀ Jee³eye´sMeve kewÀmeer Yeer vesiesefìJe meerve keÀes hee@efpeefìJe ceW yeoue osieer, FleveerMeefkeÌle Deehe ye®®eeW ceW nw, efmeHe&À ³et]pe keÀjes~ MeefkeÌle³eeb yengle nQ, mece³e hej ³et]pe keÀjkesÀ osKees leesyengle De®ís-De®ís DevegYeJe keÀjWies~“ De.yeeheoeoe 31.12.96

’jep³e DeefOekeÀejer yeehe yevesiee ³ee Deehe yeveWies? ... FmeefueS yeehe keÀes Deehe meYeer keÀes keÀcee&leerleyeveevee ner nw~ ... yeehe keÀes yeveevee nw Deewj Deehe meyekeÀes yevevee ner nw~ ³en nw mJeerì [êcee~ ... yeeheYeer keÀnles nQ - ³en yevee-yevee³ee [êcee nw, ³en yeoue veneR mekeÀlee~ ... nw [êcee, uesefkeÀve [êcee ceWFme Þesÿ yeéïeCe pevce ceW yengle ner hee@Jeme& efceueer ngF& nQ~“


iee[&ve DeeHeÀ Deuueen DeLee&led Kegoe kesÀ yeieer®es keÀe DevegYeJekeÀceue heg<he mece peerJeve keÀe DevegYeJehejceelcee kesÀ keÀjve-keÀjeJevenej keÀe %eeve Deewj DevegYeJe

DeYeer heg©<eesÊece mebiece³egiehej keÀefue³egie kesÀ megKeeW, YeefkeÌle ceeie& keÀe %eeve Yeer nw leesmele³egieer megKeeW kesÀ efJe<e³e ceW Yeer %eeve Deewj %eeve kesÀ DeeOeej hej met#ce DevegYeJe Yeer nw Deewj mebiece³egiekesÀ jerefle-jmce Deewj megKeeW keÀe Yeer DevegYeJe nw~

102

efÜleer³e DeO³ee³e (IInd Chapter)heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mele³egie keÀe leLee GmekeÀer Òeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀ %eeve DeewjDevegYeJeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Üehej-keÀefue³egie keÀe %eeve leLee GmekeÀer Òeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀDeO³e³eveheg©<eesÊece mebiece³egieer, mele³egieer-$eslee³egieer Deewj Üehej-keÀefue³egieer Òeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀDeO³e³eveheg©<eesÊece mebiece³egie keÀer KegefMe³eeB Deewj GvekeÀe DeeOeejheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heg©<eeLe&heg©<eesÊece mebiece³egie SJeb peæ[ Òeke=Àefleheg©<eesÊece mebiece³egie, efJeefOe-efJeOeeve Deewj efJeOeelee

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mele³egie keÀe leLee GmekeÀer Òeeefhle³eeW keÀelegueveelcekeÀ %eeve Deewj DevegYeJe

’DeYeer pees mece³e ®eue jne nw, ³en mece³e Yeer mebiece³egie Yeei³eJeeve ³egie nw~ mele³egie keÀes YeerYeei³eJeeve keÀnles nQ uesefkeÀve Jele&ceeve mebiece³egie keÀe mece³e Gmemes Yeer Yeei³eJeeve nw keÌ³eeWefkeÀ Fmemebiece³egie ceW ner yeehe Üeje DeKeC[ Yeei³e keÀe Jejoeve, Jemee& Òeehle neslee nw~“

De.yeeheoeoe 4.9.05

Fme mebiece³egieer peerJeve keÀe mener ueeYe G"eves kesÀ efueS GmekeÀe cenlJe, GmekeÀer Þesÿlee keÀesmecePevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ keÀF& Deelcee³eW De%eeveleeJeMe mebiece kesÀ megKe keÀes YetuekeÀj mele³egiekesÀ megKe keÀer ueeuemee ceW peerles nQ~ Ssmes mebkeÀuhe Jeeues mebiece³egie kesÀ megKe mes Yeer Jebef®ele nes peeles nQlees mele³egie kesÀ megKe mes Yeer Jebef®ele nes peeles nQ keÌ³eeWefkeÀ mele³egieer megKe lees Fme mebiece³egieer megKe keÀerhejíeF& cee$e nw ³ee keÀnW efkeÀ Fme mebiece³egie megKeeW keÀe ÒeefleHeÀue nw~ FmeefueS oesveeW megKeeW keÀelegueveelcekeÀ DeO³e³eve Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

mebiece³egie hej Deelcee keÀes keÀefue³egie Deewj mele³egie oesveeW keÀe %eeve neslee nw, FmeefueS Gme%eeve kesÀ meeLe Deelcee keÀes pees megKe DevegYeJe neslee nw, Jen mele³egie ceW veneR nes mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ JeneBYetlekeÀeue Deewj YeefJe<³e keÀe %eeve veneR nesiee~ JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ Deiej Deelcee keÀes JeneBYetlekeÀeue Deewj YeefJe<³e keÀe %eeve nes lees Gme mece³e kesÀ meleesÒeOeeve megKe Yeer HeÀerkesÀ nes pee³eW keÌ³eeWefkeÀ

103

Deelcee keÀes YeefJe<³e ceW nesves Jeeues ogKe keÀer ef®evlee Gme mece³e kesÀ megKeeW mes Yeer Jebef®ele keÀj os~’keÀesF&-keÀesF& keÀnles - yeeyee, ³eneB Depegve keÀye lekeÀ jnWies, nce peuoer pee³eW? ³eneB yengle ogKe nw~Deeies ®euekeÀj Yeer Ssmes-Ssmes keÀnWies~ yeeyee keÀnles nQ - Ssmes keÌ³eeW keÀnles nes? Dejs, Fme mece³e leeslegce F&éej kesÀ meccegKe nes, efHeÀj lees ef[ûeer ef[ûes[ nes pee³esieer~ peekeÀj owJeer mevleeve yeveWies, DeYeer ³enMeerleue ieeso Gme owJeer ieeso mes Yeer De®íer nw~“

mee.yeeyee 11.07.03 efjJee.’ceveg<³e keÀe pevce meyemes Tb®e iee³ee peelee nw~ Jen keÀewve-mee?... JeemleJe ceW legcneje ³en pevceGÊece nw, pees yeehe yew" legcnejer mesJee keÀjles nQ~“

mee.yeeyee 12.07.03 efjJee.’Deleerefvê³e megKe mebiece hej ner iee³ee peelee nw, peye yeehe Deeles nQ lees GvekeÀe mebie neslee nw lees megKeYeemelee nw~ mele³egie kesÀ megKe keÀes Deleerefvê³e megKe veneR keÀnWies~“

mee. yeeyee 16.8.69 efjJee.’Fme mebiece³egie keÀe Yeer DeYeer legcekeÀes helee heæ[e nw~ peyeefkeÀ yeehe heg©<eesÊece yeveeves Deeles nQ~ leesheg©<eesÊece yevevee ner nw~ cegefkeÌle ceW peeJeW lees Yeer heg©<eesÊece, peerJevecegefkeÌle ceW pee³eW lees Yeer heg©<eesÊece~³en vee@uespe Deelcee keÀes DeYeer ner efceueleer nw, Deelcee ner OeejCe keÀj mebmkeÀej ues peeleer nw meeLe ceW~“

mee.yeeyee 11.1.69

* mebiece³egie keÀe megKe ®eæ{leer keÀuee keÀe megKe nw DeLee&led Deelcee Thej ®eæ{leer nw peyeefkeÀ mele³egieermegKe Glejleer keÀuee keÀe megKe nw DeLee&led Deelcee keÀer keÀuee³eW Oeerjs2 Glejleer peeleer nw Deewj mece³ekeÀer ieefle kesÀ meeLe efJeée ceW YeeweflekeÀ megKeeW keÀer keÀuee³eW Yeer efiejleer peeleer nQ~ Fmeer mel³e keÀe %eeve nesveskesÀ keÀejCe DeYeer %eeveer DeelceeDeeW keÀes keÀesF& ve keÀesF& heefjefmLeefle³eeB, keÀce&Yeesie Deeefo nesles Yeer Jes hejcemegKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ mele³egie-$eslee ceW Yeues ner keÀesF& ogKe veneR nesiee, DeelceeDeeW keÀes GvekeÀerDeeJeM³ekeÀlee mes DeefOekeÀ meeOeve-mecheefÊe nesieer, FmeefueS keÀesF& keÀceer DevegYeJe veneR nesieer hejvleg uee@³en keÀnlee nw efkeÀ pevemebK³ee Je=ef× kesÀ keÀejCe meeOeve-mecheefÊe keÀer Òeefle J³eefkeÌle pees keÀceer nesleerpeeleer nw, DeelceeDeeW keÀer pees keÀuee³eW efiejleer peeleer nQ, GmekeÀer met#ce ceW cenmetmelee nesveer ner ®eeefnSDeewj DeelceeDeeW ceW nesleer ner nesieer~ Deelcee ves Deheveer meleesÒeOeeve efmLeefle ceW pees meJeex®®e megKe Yeesieenw, GmekeÀer YeWì ceW Deeies efceueves Jeeuee megKe keÀce ner nesiee, efpeme keÀceer keÀer met#ce cenmetmelee DeelceeceW nesveer ner ®eeefnS hejvleg GmekeÀes ogKe veneR keÀn mekeÀles nQ keÌ³eeWefkeÀ JeneB Deelcee ves keÀesF& efJekeÀce& veneRefkeÀ³ee nw, FmeefueS ogKe keÀer cenmetmelee nes veneR mekeÀleer~ Jen megKe keÀer ef[ûeer keÀce nesleer nw DeLee&ledDeelcee keÀe mebef®ele Keelee keÀce neslee nw~

104

’meejer veeuespe legcnejer yegef× ceW DeYeer nw... JeneB ³en ceeuetce nes efHeÀj lees megKe keÀer Yeemevee ner vejns~ ³ener mees®e jn pee³es nce efHeÀj veer®es efiejWies~“ mee. yeeyee 11.1.69

’DeYeer Ssmee Òel³e#e HeÀue Òeehle neslee nw~ lees Òel³e#e HeÀue Keeves Jeeues nes vee efkeÀ YeefJe<³e kesÀ DeeOeejhej mees®e jns nes~ YeefJe<³e lees nw ner uesefkeÀve YeefJe<³e mes Yeer Þesÿ ’Òel³e#e HeÀue“ nw~ Òel³e#e keÀesíesæ[keÀj YeefJe<³e kesÀ Fvlepeej ceW veneR jnvee nw~ DeYeer yeehe kesÀ yeves nes Deewj DeYeer HeÀue Yeer efceueenw~“ De.yeeheoeoe 14.4.77

mele³egie keÀe peerJeve SkeÀ Gme DeyeesOe yeeuekeÀ kesÀ meceeve nw, pees Yetle keÀeue kesÀ ef®evleveDeewj YeefJe<³e keÀer ef®evlee mes cegkeÌle efveef½evle, efveYe&³e, efveJezj, efvee|JekeÀuhe ... neslee nw hejvleg mebiece³egiehej hejceelcee mes pees %eeve efceuelee nw, efpemekeÀes %eeve he#e ceW JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw, JeneB DeelceeDeeW keÀesveneR neslee nw Deewj Gme %eeve kesÀ HeÀuemJeªhe Deelcee keÀes DeYeer pees megKe DevegYeJe neslee nw, efpemekeÀesDevegYetefle he#e ceW efueKee ie³ee nw, Jen meye DevegYeJe mele³egie Yeer veneR neslee nw~* mJeie& keÀe peerJeve keÌ³ee nw Deewj mebiece³egie keÀe peerJeve keÌ³ee nw?* Jele&ceeve peerJeve keÀer mce=efle ner YeefJe<³e pevce keÀe DeeOeej nw~

mele³egie ceW osJelee³eW meoe Meeefvle ceW jnles nQ, GvekeÀe Keeve-heeve, yeesue®eeue, mebkeÀuheyengle ner meerefcele nesles nQ ³eefo DeYeer nce Gme efmLeefle kesÀ Devegªhe Meeefvle ceW jnW, keÀce yeesueW, J³eLe&ve megveW, Keeve-heeve meblegefuele jKeW, mebkeÀuhe, mees®evee Deeefo keÀce nes lees DeYeer nce mJeie& mes Yeer G®®emegKe keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ keÌ³eeWefkeÀ DeYeer ncekeÀes leerveeW ueeskeÀeW, leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve nw Deewjhejceefhelee hejceelcee keÀe meeLe Yeer nw~ DeYeer nceejer MeefkeÌle J³eLe& yeesueves, J³eLe& megveves, J³eLe& KeevesDeewj he®eeves, J³eLe& mees®eves ceW ®eueer peeleer nw, efpememes nce mebiece kesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe veneRkeÀj heeles nQ, FmeefueS mJeie& kesÀ megKeeW keÀe DeekeÀ<e&Ce DeefOekeÀ jnlee nw~

mele³egie mes henues efJeveeMe nesiee, FmeefueS efJeée ceW mJele: ner Meeefvle-mevveeìe nesiee DeewjDeelcee³eW MeeefvleOeece ceW neskeÀj Dee³eWieer, FmeefueS Jen Meeefvle Yeer GvekeÀes KeeR®esieer~ meejer Òeke=Àefle hetCe&meeQo³e& ceW nesieer FmeefueS Jes Deelcee³eW mee#eer neskeÀj GmekesÀ meeQo³e& keÀe DeJeueeskeÀve keÀjWieer, heseEvìie,mebieerle Deeefo ceW DeefYe©ef®e nesieer hejvleg DeYeer kesÀ meceeve F&éejer³e keÀle&J³e ceW pees Deevevo keÀe DevegYeJeneslee, Jen osJeleeDeeW keÀes veneR nesiee~ DeYeer Deelcee, Deelcee-hejceelcee, leerveeW ueeskeÀes Deewj leerveeWkeÀeueeW kesÀ %eeve mes Deewj hejceelcee keÀer Þeercele mes pees keÀle&J³e keÀjleer nw, pees peerJeve J³eleerle keÀjleernw, Jen hejceevevoce³e nw~* mJeie& keÀer DeeMee ceW Jele&ceeve kesÀ me®®es megKe kesÀ mece³e keÀes ieBJee osvee Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀerDe%eevelee nw~ %eeveer Deelcee efpeme mece³e peneB Keæ[er nw, JeneR Deheves mJe-ªhe ceW efmLele neskeÀj GmekeÀe

105

ueeYe G"eleer nw, GmeceW ner me®®es megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Jele&ceeve peerJeve hej ner YeefJe<³epeerJeve keÀe DeeOeej nw~* mele³egie-$eslee ceW keÀce yeesueves, keÀce Keeves, keÀce mees®eves, keÀce megveves, J³eLe& ve nesves mes mece³eevlejceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe pees Ûeme neslee nw, Jen keÀce neslee nw, efpememes Deelcee keÀes SkeÀeûelee SJebSkeÀevle keÀer DeekeÀ<e&Ce nesleer nw, Gmemes DeJemLee Meevle jnleer nw Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~mele³egie ceW ³ener efmLeefle DeelceeDeeW keÀes Meeefvle kesÀ efueS DeekeÀe|<ele keÀjleer nw hejvleg mebiece hej me=efäkesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve nesves hej ³es OeejCee³eW OeejCe keÀjves mes Deelcee keÀes hejceefheleehejceelcee Deewj hejceOeece keÀer Deesj DeekeÀ<e&Ce nesleer nw, efpememes GvekeÀer mce=efle mes DeeeflcekeÀ Ûeme veneRneslee nw hejvleg DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw~

mele³egie keÀer heefJe$elee DeLee&led efJe<e³e Yeesie mes cegkeÌle DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej nesleernw~ DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej Deelcee efJe<e³e-Yeesie mes cegkeÌle lees jnleer nQ hejvleg efHeÀj YeerGlejleer keÀuee DeJeM³e nesleer nw~

mebiece³egie keÀer heefJe$elee DeLee&led efJe<e³e Yeesie mes cegefkeÌle F&éejer³e %eeve Deewj F&éejer³e ³eeo mesnesleer nw~ F&éejer³e %eeve, hejceelce Òesce kesÀ DeeOeej hej ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee nesves Deelcee efJe<e³e-Yeesiemes lees cegkeÌle nesleer ner nw hejvleg GmekesÀ meeLe Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee Yeer nesleer nw~* mele³egie-$eslee nw peerJevecegkeÌle efmLeefle~ pewmes hejceOeece ceW Deelcee³eW DeMejerjer cegkeÌle DeLee&ledmebkeÀuhe-efJekeÀuheeW, megKe-ogKe Deeefo mes cegkeÌle jnleer nQ, Gmeer lejn mele³egie-$eslee ceW Deelcee³eWpeerJevecegkeÌle DeLee&led peerJeve ceW jnles cegkeÌle DeLee&led megKe-ogKe oesveeW kesÀ DevegYeJe mes cegkeÌle, mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes cegkeÌle hetCe& Meeefvle ceW jnleer nQ~ Deelcee keÀe mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mel³e-Demel³e, ke=Àl³e-Deke=Àl³e, hegC³e-heehe, meHeÀuelee-DemeHeÀuelee, Dehevee-heje³ee, Òeeefhle-DeÒeeefhle Deeefo kesÀ efveCe&³e kesÀefueS mebosn nesves kesÀ keÀejCe ner ®eueles nQ~ peye JeneB oesveeW ner veneR neWies lees mebkeÀuhe-efJekeÀuhe keÌ³eeW®euesiee! JeneB meoe ner efveef½evle neWies~ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe ®eueves keÀe cetue keÀejCe osneefYeceeve DeewjDeefveef½elelee nw~ DeYeer hejceelcee ves ncekeÀes efJeée-veeìkeÀ keÀe pees ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw, Gme %eeve keÀesOeejCe keÀjkesÀ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~* hejceOeece ceW osn veneR, FmeefueS mebkeÀuhe-efJekeÀuhe keÀe ÒeÍe>> ner veneR nw, mele³egie-$eslee ceWosneefYeceeve veneR, FmeefueS ogKe-DeMeeefvle keÀer keÀesF& yeele ner veneR, FmeefueS Deelcee³eW mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes Yeer cegkeÌle jnleer nQ~ mebiece³egie hej %eeve keÀer ®ejceeslke=Àä DeJemLee nw, hejceefheleehejceelcee mes efJeée-veeìkeÀ keÀe mel³e %eeve efceuee nw, GmekeÀer ³eLeeLe& OeejCee mes DeJemLee mee#eer nesleernw Deewj mebkeÀuhe efJekeÀuhe mes cegkeÌle neskeÀj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Fme

106

mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe hejceOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌlemes Yeer Deefle Þesÿ nw~ JeemleJe ceW hejceOeece ceW cegefkeÌle keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR Deewj mele³egie ceWpeerJeveyevOe keÀe %eeve veneR FmeefueS JeneB keÀer peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe Yeer keÀesF& efJeMes<e cenlJeveneR nw~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjves keÀe ³ener mece³e ³ener mebiece³egie keÀe mece³enw~’YeefJe<³e keÀe leepe Deewj efleuekeÀ Fmeer pevce kesÀ Òeeefhle keÀer ÒeeueyOe nw~ efJeMes<e Òeeefhle keÀe mece³e JeeÒeeefhle³eeW keÀer Keeve Òeehle nesves keÀe mece³e DeYeer nw~ DeYeer veneR lees YeefJe<³e ÒeeueyOe Yeer veneR~ FmeerpeerJeve keÀe iee³eve nw - ’oelee kesÀ ye®®eeW keÀes, Jejoelee kesÀ ye®®eeW keÀes DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg“~YeefJe<³e ceW efHeÀj Yeer SkeÀ DeÒeeefhle lees nesieer vee! yeehe keÀe efceueve lees veneR nesiee vee~ ... jes]peDece=leJesues ³eeo keÀjes - ceQ keÀewve!“ De.yeeheoeoe 14.12.83

’mLeeve Deewj mece³e keÀes mebK³ee ÒeceeCe ner ®eueevee heæ[siee~... efHeÀj Yeer yeehe kesÀ Iej pewmee efoue keÀeDeejece keÀneB efceue mekesÀiee! FmeefueS meoe nj neue ceW mevelegä jnvee, mebiece³egie keÀer Jejoeveer YetefcekesÀ leerve hewj he=LJeer mele³egie kesÀ cenueeW mes Yeer Þesÿ nw~ Fleveer yew"ves keÀer peien efceueer nw, ³en Yeeryengle Þesÿ nw~ ³en efove Yeer efHeÀj ³eeo Dee³eWies~“


³eeo ³ee ³eesie - pewmeer mce=efle Jewmes efmLeefle Deewj pewmee mebie Jewmee jbie~ meekeÀej ye´ïee yeehemeekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW keÀe mebiece nw, FmeefueS GvekeÀer ³eeo mes GvekesÀ meeLe mes F&éejer³e iegCe-keÀle&J³e Deewj meekeÀej yeehe kesÀ owJeer iegCe-keÀle&J³eeW keÀer ³eeo Deewj OeejCee nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀer³eeo ceW meekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW keÀer ³eeo meceeF& ngF& nesleer nw, FmeefueS Gme ³eeo mes DeelceekeÀer meoe ner ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ mele³egie ceW oesveeW ner yeehe keÀe %eeve veneR nesiee~ Yeue ye´ïee yeehekeÀer Deelcee mele³egie ceW nesieer hejvleg ve ³es %eeve nesiee Deewj ve ner ³es mecyevOe nesiee leLee ve Fme %eeveDeewj mecyevOe mes Òeehle nesves Jeeuee megKe nesiee~

%eeve ceeie& ceW kesÀJeue efvejekeÀej ªhe keÀer ³eeo mes efvejekeÀejer iegCeeW DeLee&led efveme¥keÀuheeJemLeenesleer, efJekeÀce& efJeveeMe nesles hejvleg owJeer iegCeeW keÀer OeejCee Deewj efvejekeÀej kesÀ mebiece³egieer iegCe-keÀle&J³eeWkeÀer OeejCee veneR nesleer FmeefueS GmekeÀes ³eLeeLe& ³eeo veneR keÀn mekeÀles Deewj Gmemes ³eLeeLe& ªhe ceWcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeo DevegYeJe Yeer veneR neslee hejvleg meekeÀej ye´ïee yeehe ceW efvejekeÀej yeehekeÀer ³eeo mes oesveeW ner Òeeefhle³eeb DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeo DevegYeJe neslee nw, pees nercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~ mele³egie ceW oesveeW keÀe ve %eeve nesiee Deewj ve ner GvekesÀiegCe-keÀle&J³eeW keÀe DevegYeJe nesiee, FmeefueS Deelcee keÀer keÀuee³eW Glejleer keÀuee ceW ner neWieer~

107

* mebiece³egieer peerJeve - peervee mJe-keÀu³eeCe Deewj efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS Deewj Keevee peerves kesÀ efueSnw~ mele³egie ceW peervee Keeves-heerves DeLee&led Fvêer³e megKeeW kesÀ efueS nw hejvleg Üehej-keÀefue³egie ceWosneefYeceeve kesÀ keÀejCe Fvêer³e megKeeW kesÀ meeLe DeveskeÀ efJekeÀce& Yeer keÀjles nQ, pees heefjCeecele: DeelceekesÀ ogKe keÀe keÀejCe yeveles nQ~’Metê mes Deye legce ye´eïeCe ye´ïee cegKeJebMeeJeueer yeves nes~ keÌ³eeW? Jemee& uesves kesÀ efueS~ ye´ïeecegKeJebMeeJeueer efmeHe&À mebiece hej ner yeveles nQ~ legcnejs efueS ner mebiece nw~... DeYeer Deelcee keÀesKegjekeÀ efceueer nw~... Fve osJeleeDeeW ceW lees %eeve nw veneR~ %eeve legcekeÀes efceuelee nw, efpememes legce osJeleeyeveles nes~ osJeleeDeeW keÀes %eeveer veneR keÀnWies~“ mee.yeeyee 12.8.02 efjJee.’³en %eeve keÀer yeeleW DeYeer ³eneB ner ®eueleer nQ, mele³egie ceW veneR ®eueleer nQ~ JeneB lees ve %eeve nw, veDe%eeve nw~ %eeve osves Jeeuee JeneB keÀesF& nw veneR~ %eeve mes lees ÒeeueyOe hee ueer~ DeYeer legce %eeve mesÒeeueyOe hee jns nes~“ mee.yeeyee 13.8.02 efjJee.* osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves Devevle mJeªhe ceW efmLele nes peerJeve kesÀ hejce megKe,hejceevevo keÀe DevegYeJe neslee nw, ³es mebiece³egieer megKe keÀuhe keÀer hejce Òeeefhle nw~ mele³egie ceW Fvêer³emegKeeW keÀer Yejceej nesieer, ogKe-DeMeeefvle keÀe veece-efveMeeve veneR nesiee hejvleg Ssmeer hejceevevoce³eefmLeefle keÀe DevegYeJe JeneB veneR nesiee, mee#eer Deewj ef$ekeÀeueoMeea yevekeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀesDeJeueeskeÀve keÀe hejce megKe JeneB veneR nesiee~ DeYeer mebiece³egie hej osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejsneskeÀj DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceOeece keÀer ³eeo Deewj hejceelcee keÀer ³eeo mes pees MeeefvlekeÀer DevegYetefle nesleer, Jen mele³egie ceW veneR nesieer~ Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀj Deewj Fme peerJeve keÀercenevelee keÀes mecePekeÀj peerJeve keÀer hejce Meeefvle, hejceevevo, hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ ³espeerJeve hejceevevoce³e nw~’legce jepe$e+ef<e nes, legcnejs Yeer megKe kesÀ efove ³eneB yeerleves ®eeefnS~ Deiej ye®®es Deheves keÀes jepe$e+ef<emecePeles nQ Deewj efve½e³e Deìue-De[esue keÀe³ece nw lees~ ... JeemleJe ceW ke=À<Ce mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer nwveneR, mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer lees ye´eïeCe kegÀueYet<eCe nQ, efpevekeÀes hejceefhelee hejceelcee mJeoMe&ve ®e¬eÀ-Oeejer DeLeJee ef$ekeÀeueoMeea yeveeles nQ~ ... mele³egie mes lees meeræ{er veer®es Glejveer nesleer nw~ JeneB ³en %eeveneslee veneR~ JeneB ³en ceeuetce neslee lees legce jepeeF& keÀj ve mekeÀes, ³ener ef®evlee ueie pee³es~ ... legceSsmes veneR keÀnWies efkeÀ efJeveeMe peuoer nes lees nce mJeie& ceW pee³eW keÌ³eeWefkeÀ ³en peerJeve yeæ[er ogue&Ye nw~“

mee.yeeyee 17.2.03 efjJee.’YeefJe<³e ÒeeueyOe lees nw efJeée keÀe jep³e uesefkeÀve Fme mece³e keÀer ÒeeueyOe nw - ’meoe mJe³eb meJe&Òeeefhle³eeW mes mechevve jnvee Deewj otmejeW keÀes mechevve yeveevee“~ Fme mece³e keÀer ÒeeueyOe meyemes Þesÿ

108

nw~ YeefJe<³e keÀer lees nw ner ieejvìer~ YeieJeeve keÀer ieejvìer keÀYeer yeoue veneR mekeÀleer~“ De.yeeheoeoe 31.12.89

peerJeve keÀer meJeexÊece Òeeefhle nw mJemLe ceve, mJemLe yegef× Deewj mel³e %eeve~efÜleer³e Òeeefhle nw mJemLe leve, mJemLe peve DeLee&led mecyevOe~le=leer³e Òeeefhle nw mJemLe Oeve SJeb meeOeve~FmekesÀ mecyevOe ceW efkeÀmeer Debûespeer kesÀ efJeÜeve ves keÀne nw -Wealth is lost nothing is lost, health is lost something is lost, butcharacter is lost all things is lost.

mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ Üeje Deelcee keÀes Deheves mJeªhe keÀe %eeve Òeehle nesves meskeÀce&Yeesie Deeefo nesles Yeer Fve meye Òeeefhle³eeB keÀer DevegYetefle nesleer nw~ mele³egie ceW Deewj lees meYeer yeeleWneWieer hejvleg DeYeer kesÀ meceeve ve ³eLeeLe& %eeve nesiee Deewj ve hejceelcee kesÀ mecyevOe keÀe DevegYeJe nesiee~’pees Yeer yeehe kesÀ iegCe nQ Gve iegCeeW keÀe mJe©he nesvee FmekeÀes keÀnles nQ - mJe -efmLeefle Jee DeveeefoefmLeefle~ ... efpeve ®eej yeeleeW kesÀ nesves mes Deveeefo efmLeefle DeeìescesefìkeÀueer jnleer nw ? megKe, Meeefvle,Deevevo, Òesce keÀer efmLeefle mJele: ner jnleer nw~ Jes ®eej yeeleW nQ - nsuLe, JesuLe, nwhheer Deewj nesueer~“


* DecejlJe keÀer Òeeefhle - DeYeer Deelcee ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve keÀer OeejCee mes ce=l³eg-Ye³e Deewjce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw hejvleg mele³egie ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle Deewjveececee$e kesÀ DeeeflcekeÀ %eeve kesÀ DeeOeej hej DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ mebiece³egie ceW F&éejer³eÒeeefhle³eeW ceW peervee Deewj ³eLee mece³e Meeefvle mes osn keÀe l³eeie keÀjvee Deewj OeejCe keÀjvee ner DecejlJekeÀe me®®ee DevegYeJe nw~ DeYeer keÀer F&éejer³e Òeeefhle³eeB ceneve nQ, FvekesÀ DeefmlelJe keÀes peevees, hen®eeveesDeewj DevegYeJe keÀjes, GvekeÀe megKe uees~* Deelcee keÀes ef$eueeskeÀerveeLe, ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer yeveves keÀe je]pe DeYeer mebiece hej ner helee he[leenw, efpemekeÀes peevekeÀj Deelcee ef$eueeskeÀerveeLe, ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer yeveleer nw~ mele³egieer osJeleeDeeW keÀesef$eueeskeÀerveeLe, ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer veneR keÀn mekeÀles nQ keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀes ve ef$eueeskeÀ keÀe %eeve nw Deewjve ef$ekeÀeue keÀe %eeve nw Deewj ve ner ³eLeeLe& jerefle mes Deelcee kesÀ leermejs ves$e keÀe %eeve nw~

mele³egie kesÀ megKeer peerJeve keÀe DeeOeej heb®e lelJeeW mes Òeehle meeOeve-mecheefÊe nw hejvlegmebie³egieer peerJeve kesÀ megKeeW keÀe DeeOeej F&éejer³e %eeve Deewj F&éej yeehe mes Òeehle %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeBnQ~ mele³egie keÀer meeOeve-mecheefÊe efJeveeMeer nw hejvleg mebiece³egie keÀer meeOeve-mecheefÊe DeefJeveeMeer nw,FmeefueS mele³egie ceW Òeehle nesves Jeeues megKe hej Ghe³eesefielee Ûeme efve³ece ueeiet nesiee hejvleg mebiece³egie

109

kesÀ megKe hej veneR~ mebiece³egie keÀe megKe lees GheYeesie keÀjves mes yeæ{lee nw DeLee&led ³eesie ceW efpelevee ienjepeeDees, Glevee Deevevo yeæ{lee nw~

mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW keÀes heekeÀj Deewj OeejCe keÀjkesÀ nce Thej hejceOeece Iej peeles nQhejvleg mele³egie keÀer Òeeefhle³eeW keÀes heekeÀj Deewj GheYeesie keÀjles ngS veer®es $eslee ceW Deewj efHeÀj Üehej-keÀefue³egie ceW Dee peeles nQ~

mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeb Deewj GheYeesie ncekeÀes YeefkeÌle kesÀ YeìkeÀves mes cegkeÌle keÀjleer nQ hejvlegmele³egie Deewj $eslee³egie keÀer Òeeefhle³eeb Deewj megKeeW keÀe GheYeesie YeefkeÌle ceeie& ceW ues peelee nw~’legce yesefHeÀkeÀj yeeoMeen yeve peeles nes~ ... efpevekeÀes keÀesF& Yeer efHeÀkeÀj nesiee, osJelee³eW Fme yesefHeÀkeÀjyeeoMeener keÀe cepee veneR ues mekeWÀies~ efJeée keÀer jepeeF& lees 20 pevce nesieer uesefkeÀve ³en yesefHeÀkeÀjyeeoMeener Deewj efoue-leKle Fme SkeÀ ner ³egie ceW SkeÀ pevce kesÀ efueS ner efceuelee nw~“


’osJeleeF& KegMeer Deewj ye´eïeCeeW keÀer KegMeer ceW Yeer HeÀke&À nw~ ³en ye´eïeCe peerJeve keÀer hejceelce KegMeerDeleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle osJeleeF& peerJeve ceW Yeer veneR nesieer~ ... otmejs Yeer DeehekeÀer KegMeer keÀerpeerJeve keÀes osKekeÀj ceve mes DevegYeJe peªj keÀjles nQ efkeÀ FvekeÀes kegÀí efceuee nw, pees Flevee KegMejnles nQ~“ De.yeeheoeoe 25.12.89 heeìea 1’³en mebiece³egie nw ner keÀu³eeCekeÀejer ³egie~ Fve pewmee Deewj keÀesF& ³egie neslee ner veneR, peyeefkeÀ yeeheDeeles nQ~ mele³egie keÀes keÀu³eeCekeÀejer veneR keÀnWies~ JeneB efkeÀmekeÀe keÀu³eeCe neslee veneR nw~ meyekeÀekeÀu³eeCe mebiece hej ner neslee nw~“ mee.yeeyee 12.8.06 efjJee.* osJeleeDeeW ceW ve YetlekeÀeue keÀe ef®evleve Deewj ve YeefJe<³e keÀer ef®evlee nesieer hejvleg GveceW ve MegYe-ef®evleve nesiee, ve MegYe-ef®evlekeÀ neWies, GveceW ve ÒeYeg-ef®evleve nesiee leLee GveceW KegMeer Òeeefhle keÀerDevegYetefle Yeer veneR nesieer~ GveceW mJeYeeefJekeÀ (Natural) Meeefvle keÀer MeefkeÌle nesieer, FmeefueS JesowefnkeÀ ef®evleve mes cegkeÌle, Meeefvle Deewj KegMeer ceW neWies~ JeneB meeOeve-mecheefÊe Òe®egj cee$ee ceW neWies,FmeefueS GvekeÀes efkeÀmeer yeele keÀe ef®evleve Deewj ef®evlee veneR nesieer hejvleg GveceW %eeve-ef®evleve mes peesMeeefvleOeece keÀer DevegYetefle, met#ceJeleve keÀer DevegYetefle, mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀ kesÀ DeJeueeskeÀve keÀerDevegYetefle veneR nesieer~’Fcleneve keÀer efjpeuì lees efJeveeMe kesÀ mece³e ner efvekeÀueleer nw~ SkeÀ lejHeÀ efjpeuì efvekeÀuesieer,otmejer lejHeÀ efJeveeMe Megª nesiee, efHeÀj lees nenekeÀej nes peelee nw~ FmeefueS efJeveeMe nesves kesÀ henues,ueæ[eF& nesves kesÀ henues lew³eej nesvee nw~ ... ³en meejer meHeÀeF& Yeer nesveer nw~ ... peye cenejepee-cenejeveer leKle hej yew"les nQ leye ve³ee mebJele Megª neslee nw~ peye lekeÀ ve³ee mebJele Megª nes leye

110

lekeÀ hegjevee peªj keÀe³ece jnsiee~ ... nce keÀnles ner nQ HeÀmì& efÒevme-efÒevmespe jeOes-ke=À<Ce, efHeÀj YeerGme mece³e mele³egie veneR keÀnWies~ peye lekeÀ ue#ceer-veeje³eCe leKle hej veneR yew"s nQ, leye lekeÀ kegÀíve kegÀí efKeìefheì nesleer jnsieer, Yeue jeOes-ke=À<Ce Dee peeles nQ~“

mee.yeeyee 3.7.02 efjJee.mebiece³egie Deewj owJeer iegCe

mebiece³egie hej efvejekeÀej hejceefhelee hejceelce efMeJe Deewj GvekesÀ meekeÀej ceeO³ece ye´ïee kesÀiegCe-keÀle&J³e DeLeJee efvejekeÀej yeehe kesÀ meekeÀej ceeO³ece kesÀ Üeje iegCe-keÀle&J³eeW keÀe DevegYeJe keÀjlesnQ Deewj GvekeÀes peerJeve ceW OeejCe keÀjves keÀe heg©<eeLe& keÀjles nQ~ Fve oesveeW ner iegCeeW kesÀ DeeOeej hejmele³egieer me=efä keÀe efvecee&Ce neslee nw~

efJeée-yevOeglJe keÀer YeeJevee mebiece³egie hej ner peeûele nesleer nw, peye Deelcee keÀes hejceefheleehejceelcee Üeje Deelcee-Deelcee YeeF&-YeeF& keÀe %eeve efceuelee nw Deewj Fme YeeJevee mes Deelcee keÀesefJeée-heefjJeej keÀe megKe DevegYeJe neslee nw, efpeme heeefjJeeefjkeÀ YeeJevee mes DeelceeDeeW ceW Dev³eDeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCe keÀjves keÀer YeeJevee yeueJeleer nesleer nw~ mele³egie ceW Yeue hejmhej DeieeOe h³eejnesiee hejvleg efJeée-yevOeglJe keÀer JeemleefJekeÀ YeeJevee peeûele nes veneR mekeÀleer~ keÌ³eeWefkeÀ heefjJeej ceW ceele-efhelee Deewj ye®®es nesles nQ, pees %eeve ncekeÀes DeYeer mebiece³egie ceW ner efceuelee nw~ mebiece³egie hej nerDeelceeDeeW ceW heeefjJeeefjkeÀ YeeJevee peeûele nesleer nw Deewj Gme YeeJevee kesÀ peeûele nesves mes pees megKeDevegYeJe neslee nw Jen Yeer DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw, mele³egie ceW Yeer ³es heeefjJeeefjkeÀ YeeJevee mesGlhevve megKe keÀer DevegYetefle veneR nesieer~’mLeeve Deewj mece³e keÀes mebK³ee ÒeceeCe ner ®eueevee heæ[siee~ ... efHeÀj Yeer yeehe kesÀ Iej pewmee efoue keÀeDeejece keÀneB efceue mekesÀiee! FmeefueS meoe nj neue ceW mevlegä jnvee, mebiece³egie kesÀ Jejoeveer YetefcekesÀ leerve hewj he=LJeer mele³egie kesÀ cenueeW mes Yeer Þesÿ nw~ Fleveer yew"ves keÀer peien efceueer nw, ³en Yeeryengle Þesÿ nw~ ³en efove Yeer efHeÀj ³eeo Dee³eWies~“ De.yeeheoeoe 29.4.84

’ke=À<Ce mes Yeer ye´ïee Tb®e nes ie³ee~ ... ke=À<Ce keÀer Deelcee mes Yeer ³en De®íer ngF& vee keÌ³eeWefkeÀ Fmemece³e mesJee keÀjles nQ~ ke=À<Ce keÀer Deelcee lees efmeHe&À ÒeeueyOe Yeesiesieer~... JeemleJe ceW nerjs pewmee pevcelees ³en nw keÌ³eeWefkeÀ ³eneB legcekeÀes Òeeefhle nesleer nw, JeneB Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ Òeeefhle nesleer nw~“

mee.yeeyee 19.06.03 efjJee.’JeneB mele³egie meJe& Òeeefhle nw uesefkeÀve Fme mebiece³egie keÀe Gmemes keÀce veneR nw~ DeYeer Yeer jepee nes vee!... Fme mece³e meye efoueleKleveMeerve, mJejep³e DeefOekeÀejer jepee ye®®ee nes~ Flevee ©neveer veMeejnlee nw vee! keÌ³eeWefkeÀ Fme mece³e®e kesÀ mJejep³e mes ner YeefJe<³e jep³e Òeehle neslee nw~ ³en mebiece³egie

111

yengle-yengle-yengle Decetu³e Deewj Þesÿ nw~“ De.yeeheoeoe 31.12.02

’³eneB lees efHeÀj mecePeles - yeehe kesÀ meeLe jnves ceW cepee nw~ h³eeuee (Dece=le keÀe) ner yeehe efheueeles nQ~yeehe kesÀ meeLe jnvee mJeie& mes Yeer De®íe nw~ efkeÀmekeÀer lekeÀoerj ceW ve nw lees leoJeerj Yeer keÌ³ee keÀjmekeÀles~“ mee.yeeyee 4.1.69 jeef$e keÌueeme’legcneje ³en peerJeve Decetu³e iee³ee ngDee nw~ osJeleeDeeW keÀe veneR, ceveg<³eeW keÀe Decetu³e peerJeve nw~keÀewve mes ceveg<³eeW keÀe? legce ye´eïeCeeW keÀe~ yeehe legcekeÀes ye®®ee yeveekeÀj efHeÀj efkeÀleveer cesnvele keÀj jnenw~“ mee.yeeyee 27.8.69 efjJee.Q. mele³egieer megKeeW Deewj mebiece³egieer megKeeW SJeb mele³egieer keÀceeX Deewj mebiece³egieer keÀceeX ceW keÌ³eeDevlej nw?mele³egie ceW YeeweflekeÀ megKe Yejhetj neWies, Deelcee owefnkeÀ Deewj ceeveefmekeÀ megKe mes mechevve nesieer hejvleg³eLeeLe& %eeve ve nesves mes mece³eevlej ceW Jen efmLeefle veer®es Dee³esieer lees GmekeÀer met#ce ceW HeÀereEueie DeJeM³enesieer~ Òeke=Àefle megKeoe³eer nw, pevemebK³ee keÀce nw, efpememes DeeJeM³ekeÀlee mes DeefOekeÀ meeOeve nQ,FmeefueS ef®evlee veneR nesleer~

mebiece³egie hej YeeweflekeÀ megKe nQ hejvleg mele³egie keÀer Dehes#eeke=Àle keÀce nQ~ ³eLeeLe& %eeve,hejceelcee keÀe meeLe nesves kesÀ keÀejCe ceeveefmekeÀ megKe Yejhetj nw hejvleg hetJe& keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªheowefnkeÀ efnmeeye-efkeÀleeye Yeer ®egkeÌlee nesles nQ FmeefueS owefnkeÀ megKe mele³egie Flevee veneR nw~ Òeke=ÀefleleceesÒeOeeve nesves kesÀ keÀejCe ogKe keÀe keÀejCe yeve peeleer nw~ ®eæ{leer keÀuee nesves kesÀ keÀejCe megKe-Meeefvle keÀer efmLeefle GÊejesÊej Je=ef× keÀes hee jner nw FmeefueS ef®evlee veneR nesleer~

mebiece³egie hej nce F&éejer³e mevleeve nQ, FmeefueS nceejs iegCe-keÀle&J³e Yeer F&éejer³e nQ hejvlegmele³egie ceW owJeer mevleeve nesles nQ FmeefueS iegCe-keÀle&J³e Yeer owJeer nesles nQ~ DeYeer ncekeÀes F&éejer³e iegCe-keÀle&J³eeW Deewj owJeer iegCe-keÀle&J³eeW keÀe %eeve nw hejvleg mele³egie ceW F&éejer³e iegCe-keÀle&J³eeW keÀe %eeve veneRneslee nw~’Deehe meyekesÀ efueS meoe ner ve³ee nw~ mebiece³egie keÀer ³en efJeMes<elee nw~ mebiece³egie keÀe nj keÀce&Gæ[leer keÀuee ceW peeves keÀe nw, Fme keÀejCe meoe ve³es les ve³ee nw~ ... mebiece³egie nw ner yeOeeF³eeW keÀe³egie~“ De.yeeheoeoe 1.01.86

Q. mebiece³egie hej %eeve mes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele neskeÀj hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjles Deewj mele³egie ceW meJe& megKe nesves kesÀ keÀejCe veäesceesnenesves kesÀ keÀejCe megKe keÀer meoe keÀeue DevegYetefle nesleer nw - oeWveeW ceW keÌ³ee Devlej Deewj keÀewvemee megKeÞesÿ nw?

112

osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle hejceevevoce³e nw, pees mebiece³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle nw, peeshejceelcee keÀe DeelceeDeeW keÀes Jejoeve Deewj Jemee& nw keÌ³eeWefkeÀ FmekesÀ efueS Deelcee, hejceelcee Deewjme=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee ner %eeve keÀe meeiej nw, Jener mebiece³egie hej ³es %eeveoslee nw~ pees Deelcee Fme mel³e keÀes mecePekeÀj ¢æ{lee mes FmekeÀe DeY³eeme keÀjlee nw, Jener Fme megj-ogue&Ye megKe keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~’JeneB legcnejs keÀce&, DekeÀce& nes pee³eWies~ keÀefue³egie ceW pees keÀce& nesles nQ, Jes efJekeÀce& nes peeles nQ~ DeYeermebiece³egie hej legcekeÀes meerKevee neslee nw, JeneB meerKeves keÀer yeele veneR~ ³eneB keÀer efMe#ee ner JeneB meeLe®euesieer~“ mee.yeeyee 16.7.04 efjJee.’meejs keÀuhe ceW Þesÿ Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e efmeHe&À ³ener mebiece³egie nw~ ... Fme ³egie Deewj FmepeerJeve keÀer efJeMes<elee nw efkeÀ Deye ner pees efpelevee pecee keÀjvee ®eens, Jen keÀj mekeÀles nQ~ ... Fmemece³e kesÀ Þesÿ keÀceeX keÀe, Þesÿ %eeve keÀe, Þesÿ mecyevOe keÀe, Þesÿ MeefkeÌle³eeW keÀe, Þesÿ iegCeeW keÀeKeelee pecee keÀjles nes~“ De.yeeheoeoe 06.01.86

’meejs keÀuhe ceW Þesÿ Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e efmeHe&À ³ener mebiece³egie nw~... Üehej mes YeefkeÌle mesDeuhekeÀeue keÀe DeYeer-DeYeer pecee efkeÀ³ee, DeYeer-DeYeer HeÀue hee³ee Deewj Kelce ngDee~ ... Fme ³egiekeÀes Jejoeveer ³egie keÀne peelee nw~ Fme ³egie ceW mvesn kesÀ keÀejCe yeehe Yeesues YeC[ejer yeve peeles nQ, peesSkeÀ keÀe heoceiegCee HeÀue oslee nw~“ De.yeeheoeoe 06.01.86

’³eneB ner HeÀue keÀes mJeerkeÀej keÀj efue³ee lees YeefJe<³e HeÀue keÀes Kelce keÀj ueWies~ ... keÀesF& Yeer keÀe³e&keÀjvee nw lees mebiece hej "nj keÀj pepecesvì keÀjvee nw keÌ³eeWefkeÀ Deehe meYeer mebiece³egieer keÀnueeles nes~... yeer®e (mebiece) keÀer DeJemLee nw yeerpe DeLee&led efyevoer~“


’peje Yeer hegjeveeheve nesiee lees Jen hegjeveer ogefve³ee keÀer lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀj uesiee Deewj Tb®es mebmeejmes veer®es kesÀ mebmeej ceW ®eues pee³eWies~ Tb®ee DeLee&led Þesÿ nesves kesÀ keÀejCe mJeie& keÀes Tb®ee efoKeeles nQDeewj veke&À keÀes veer®es efoKeeles nQ~ mebiece³egieer mJeie& mele³egieer mJeie& mes Yeer Tb®ee nw keÌ³eeWefkeÀ DeYeer oesveeWmebmeej kesÀ vee@uespeHegÀue yeves nes~“ De.yeeheoeoe 20.11.85

’mebiece³egie keÀcyeeFC[ jnves keÀe ³egie nw~ Ssmeer JeC[jHegÀue peesæ[er lees meejs keÀuhe ceW veneR efceuesieer~®eens ue#ceer-veeje³eCe Yeer yeve pee³eW uesefkeÀve Ssmeer peesæ[er lees veneR yeveWieer~... kegÀí Yeer ve nes efHeÀj YeermeccegKe efceueves keÀe ³en Yeei³e keÀce veneR nw~ FmeefueS efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer efJeMes<elee keÀes yeeheoeoeosKe ne|<ele nesles nQ~“ De.yeeheoeoe 24.3.85

’legce ye®®eeW keÀes yeehe ves mecePee³ee nw - ³en meye Kesue yevee ngDee nw~...Jen nw ìe@Jej DeeHeÀ vee@uespe~

113

... heefJe$elee-megKe-Meeefvle keÀe Jemee& legce Fme mece³e ner heeles nes~ yeefuenejer Fme heg©<eesÊece mebiece³egiekeÀer nw~ FmekeÀes keÀu³eeCekeÀejer ³egie keÀne peelee nw~ ... Deye legce mecePeles nes mele³egie ceW ³en %eevencekeÀes veneR nesiee~ pewmes ³eneB keÀejesyeej ®eueleer nw, Jewmes JeneB heefJe$e megKe keÀer jepeOeeveer ®eueleer nw~“

mee.yeeyee 23.1.04 efjJee.’legcneje Keeveheeve Yeer Meg× ®eeefnS~ owJeer iegCe Yeer ³eneB ner OeejCe keÀjves nQ~ ... ³eneB legce nesF&éejer³e mevleeve~ legcneje ³en meJeexÊece pevce nw~ osJeleeDeeW mes Yeer legce GÊece nes~ DeYeer legce DeewjeWkeÀes Yeer GÊece yeveeles nes~“ mee.yeeyee 30.6.06 efjJee.’efvemJeeLe& mesJee keÀer lees mesJee keÀe HeÀue efceuelee nw, mJeeLe& keÀe HeÀue veneR efceuelee nw~ ... YeefJe<³eHeÀue lees kegÀí veneR nw, DeYeer keÀe Òel³e#e HeÀue Deelcee keÀes Gæ[leer keÀuee keÀe yeue oslee nw~ ...yeeheoeoe kesÀ heeme meyekeÀe efjkeÀe[& nw~“ De.yeeheoeoe 6.4.95

’Deelce-h³eej (DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW mes h³eej) jep³e-Yeei³e ieBJeelee nw Deewj hejceelce-h³eejjep³e-Yeei³e efoueelee nw Deewj Fmeer pevce ceW~ Ssmes veneR efkeÀ efmeHe&À YeefJe<³e kesÀ DeeOeej hej ®eue jnsnes~ veneR, [e³ejskeÌì hejceelce Òeeefhle lees Deye nw~ Jele&ceeve kesÀ Deeies YeefJe<³e lees kegÀí Yeer veneR nw~... DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg yeéïeCeeW kesÀ Ke]peeves ceW~ osJeleeDeeW kesÀ Ke]peeves ceW veneR, yeéïeCeeW kesÀKe]peeves ceW~“ De.yeeheoeoe 22.12.95

’legce yeéïeCe nes F&éejer³e mevleeve~ mele³egie ceW F&éejer³e mevleeve veneR keÀnWies~ ... ³en nw legcnejeDeefle ogue&Ye Decetu³e peerJeve~ meyekeÀe lees nes veneR mekeÀlee~ ³en [êcee Ssmee ner yevee ngDee nw~ keÀuhehenues efpevneWves heæ{e nw, Jes Deye heæ{ jns nQ~“

mee.yeeyee 29.6.06 efjJee.’peerJevecegefkeÌle keÀe ce]pee lees DeYeer nw~ YeefJe<³e ceW peerJeve-cegkeÌle Deewj peerJeve-yevOe keÀe keÀvìêmì veneRnesiee~ ... hejceOeece ceW lees helee ner veneR heæ[siee efkeÀ cegefkeÌle keÌ³ee nw Deewj peerJeve-cegefkeÌle keÌ³ee nw~ oesveeWkeÀe DevegYeJe lees DeYeer neslee nw~ ... peerJevecegkeÌle, v³eeje Deewj h³eeje yeveves keÀer efJeefOe keÌ³ee nw?leKle-veMeerve yevees~“ De.yeeheoeoe 31.12.92 heeìea 3’mele³egie ceW ³en mecePeles nes efkeÀ ³en SkeÀ Mejerj íesæ[keÀj otmeje uesvee nw~ JeneB GvekeÀes ³en heleeveneR jnlee efkeÀ mele³egie kesÀ yeeo $eslee Dee³esiee, Üehej Dee³esiee, nce Glejles pee³eWies~ ³en %eeve keÀeryeele JeneB veneR jnleer nw~ ... JeneB DeelceeefYeceeveer jnles nQ, efHeÀj DeelceeefYeceeveer mes osneefYeceeveer yevepeeles nQ~ ³en vee@uespe efmeHe&À legce yeéïeCeeW keÀes ner nesleer nw~“

mee.yeeyee 1.5.06 efjJee.’DevOekeÀej-jesMeveer keÀe JeCe&ve mebiece hej ner efkeÀ³ee peelee nw~ DeYeer legce Ieesj ÒekeÀeMe ceW Dee³es nes~

114

mele³egie ceW legce ³en JeCe&ve veneR keÀj mekeWÀies~ JeneB ³en vee@uespe ner veneR jnleer nw~... DeYeer legcemeJeexÊece ye´eïeCe kegÀue kesÀ nes~ legce Tb®e mes Tb®e nes~ ³en F&éejer³e kegÀue nw~“

mee.yeeyee 16.5.06 efjJee.’vee@uespeHegÀue Deelcee keÀYeer Yeer cee³ee mes nej veneR Kee mekeÀleer~ ... efpemekesÀ Thej hejceelce neLe nwJen efJeIve efJeveeMekeÀ nesiee vee~ efpemekesÀ Thej ogDeeDeeW keÀe neLe nw, Jen meoe efveef½ele Deewj efveef½evlejnlee nw~ ... Fme mece³e pees DevegYeJe keÀjles nes, Jen meejs keÀuhe Deewj efkeÀmeer ³egie ceW veneR nw~mele³egie ceW yesefHeÀkeÀj neWies uesefkeÀve DeYeer DeehekeÀes %eeve nw efkeÀ efHeÀkeÀj keÌ³ee nw, yesefHeÀkeÀj keÌ³ee nw~JeneB ³en %eeve veneR nesiee~“ De.yeeheoeoe 18.1.94 heeìea 4’YeefJe<³e lees DeehekesÀ efueS efveef½ele nw ner, Jen lees nesvee ner nw uesefkeÀve Òel³e#e HeÀue efkeÀlevee h³eeje nw~... meyemes Þesÿ Òel³e#e HeÀue nw - meceerhelee keÀe DevegYeJe nesvee Deewj meceerhelee keÀer efveMeeveer nw -meceeve yevevee~“ De.yeeheoeoe 31.12.93 oeefo³eeW mes’Fme mece³e keÀer DeehekeÀer mechetCe& efmLeefle mele³egie keÀer 16 keÀuee mechetCe& ... efmLeefle keÀe DeeOeej nw~... ³eneB kesÀ meJe& Ke]peeveeW keÀer mechevvelee, %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb, meJe& Ke]peeves JeneB keÀer mechevvelee keÀeDeeOeej nQ~“ De.yeeheoeoe 15.3.88

’mele³egie ceW pees met³e&JebMeer osJelee³eW Les, GveceW keÀesF& %eeve veneR nw~ %eeve lees Òee³e: ueeshe nes pee³esiee~%eeve nw ner meÃefle kesÀ efueS~ ... DeYeer legcneje ³en pevce meyemes De®íe nw~ legce nes Òepeeefhelee ye´ïeecegKe JebMeeJeueer~ ³en nw meJeexÊece Oece&~ osJelee Oece& keÀes meJeexÊece Oece& veneR keÀnWies~“

mee.yeeyee 28.02.06 efjJee.’63 pevce cesnvele keÀj ®egkesÀ nes~ Deye SkeÀ pevce lees ceewpe ceW jnes~ 21 pevce lees YeefJe<³e keÀer yeelenw uesefkeÀve ³en SkeÀ pevce efJeMes<e nw~ DeYeer cesnvele Deewj ceewpe oesveeW keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlesnes~... cepee lees DeYeer nw~ otmejs cesnvele keÀj jns nQ Deewj Deehe ceewpe ceW nes~“


’mebiece³egie keÀes keÀu³eeCekeÀejer megneJevee mebiece³egie keÀne peelee nw~... legce peye mele³egie ceW Dee³eWieslees veF& jepeOeeveer nesieer, efHeÀj keÀuee keÀce nesleer peeleer nw~ ³es JeC[jHegÀue yeeleW keÀesF& keÀer Yeer yegef× ceWveneR nQ, pees yeehe mecePeeles nQ~... meYeer DeelceeDeeW kesÀ efueS ³en ³egie nw heg©<eesÊece yeveves keÀe~peerJevecegkeÌle keÀes heg©<eesÊece keÀne peelee nw~... yeehe DeekeÀj meyekeÀes peerJevecegkeÌle yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 10.8.06 efjJee.’F®íe cee$eced DeefJeÐee, ³en iee³eve efkeÀmekeÀe nw? osJeleeDeeW keÀe ³ee ye´eïeCeeW keÀe~ osJeleeF& peerJeve ceWlees F®íe Jee vee F®íe keÀe meJeeue ner veneR~ ... vee@uespe nesles ’F®íe cee$eced DeefJeÐee“, FmekeÀes ner

115

yeéïeCe peerJeve keÀne peelee nw~“ De.yeeheoeoe 13.12.89 heeìea’DeYeer ner veF& ogefve³ee Deewj hegjeveer ogefve³ee kesÀ yeer®e yeehe ³en %eeve osles nQ, efHeÀj ³en %eeve Òee³e:ueeshe nes peelee nw~ osJeleeDeeW keÀes ³en %eeve veneR neslee nw~ Deiej GvekeÀes ³en ®e¬eÀ %eeve nes lees jepeeF&ceW ce]pee ner ve Dee³es~ DeYeer Yeer legcekeÀes K³eeue neslee nw efkeÀ jep³e ueskeÀj efHeÀj nceejer ³en neuelenesieer~ hejvleg ³en lees [êcee yevee ngDee nw, ®e¬eÀ keÀes efHeÀjvee ner nw~“

mee.yeeyee 27.7.06 efjJee.’ keÀnles - ’YeefJe<³e efkeÀmeves osKee“ ... ³en nw Demel³e keÀer pepecesvì~ YeefJe<³e lees Jele&ceeve keÀerhejíeF& nw, efyevee Jele&ceeve kesÀ YeefJe<³e veneR yevelee~ ... DeuhekeÀeue kesÀ ceeve-Meeve Deewj veece keÀerceewpe cevee mekeÀles nQ uesefkeÀve meJee&lceeDeeW kesÀ efoue kesÀ mvesn keÀe, efoue keÀer ogDeeDeeW keÀe ceeve veneR heemekeÀles~“ De.yeeheoeoe 24.9.92

’mJejep³e mes ner efJeée kesÀ jep³e keÀe DeefOekeÀej Òeehle keÀjles nes~ Fme mece³e kesÀ mJejep³e keÀer ÒeeefhlekeÀe DevegYeJe YeefJe<³e efJeée kesÀ jep³e mes Yeer Deefle Þesÿ nw~“


’YeefJe<³e keÀe leepe Deewj leKle Fme leepe Deewj leKle kesÀ Deeies kegÀí Yeer veneR nw~ ... efJeée kesÀcenejepeve yeveves mes Yeer DeYeer keÀe leepe Deewj leKle Þesÿ nw~ Deiej mebiece³egie kesÀ jepee veneR yeves leesYeefJe<³e kesÀ Yeer veneR yeve mekeÀles~“ De.yeeheoeoe 6.6.73

’mele³egie ceW lees meYeer ne|<ele neWies lees ³en ne|<elecegKe nw, ³en Yeer keÀnsiee keÀewve? ³en lees DeYeer nerkeÀnWies vee! pees meoe ne|<ele veneR jnles, Jes ner JeCe&ve keÀjWies efkeÀ ³en ne|<elecegKe nw~“


’yeeyee ves ³en Yeer mecePee³ee nw - mele³egie ceW kesÀJeue 9 ueeKe ner neWies, Gvemes Je=ef× nesieer vee~ peesDe®íer jerefle Fcleneve heeme keÀjWies, Jes henues-henues Dee³eWies~ ... JeC[jHegÀue ueeFHeÀ ³en nw~ ³ennw ceesmì Jesu³egyegue, Decetu³e peerJeve~ ... Fme mece³e legce ner mee|Jeme keÀjles nes, ³en ue#ceer-veeje³eCekegÀí Yeer mee|Jeme veneR keÀjles nQ~“ mee.yeeyee 15.4.05

’Deeheves mele³egieer megKeeW keÀer Deewj keÀefue³egieer ogKeeW keÀer efuemì lees ueieeF& nw uesefkeÀve mebiece kesÀ megKeeWkeÀer efuemì yevee³eWies lees Fmemes Yeer oesiegCeer nes pee³esieer~ ... nj JekeÌle megKeeW keÀer efuemì, jlveeW keÀerefuemì yegef× ceW oewæ[eles jnes, megKeeW ªheer jlveeW mes Kesueles jnes lees keÀye Yeer [êcee kesÀ Kesue ceW nej venes~“ De.yeeheoeoe 17.5.69

’legce efkeÀlevee De®íer jerefle mecePeeles nes~ ìeFce ueielee nw, pees keÀuhe henues ueiee Lee, Jen ueiesiee~peuoer kegÀí Yeer keÀj veneR mekeÀles~ nerjs pewmee pevce legcneje ³en DeYeer keÀe nw~ osJeleeDeeW keÀe Yeer nerjs

116

pewmee pevce veneR keÀnWies~ ³en nw legcneje F&éejer³e pevce~“ mee.yeeyee 29.7.04 efjJee.

’yeehe keÀnles nQ - Deye pepe keÀjes Meeðe jeFì nQ ³ee ceQ jeFì ntB?... Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀerkewÀmes efjheerì nesleer nw, meejer vee@uespe osles nQ~ ³en Deewj keÀesF& mecePee ve mekesÀ~... hejceelcee j®eleeDeewj GvekeÀer j®evee keÀes mele³egie ceW Yeer keÀesF& veneR peevelee~ Deiej JeneB Yeer ³en ceeuetce nes efkeÀ ncekeÀesefHeÀj efiejvee nw lees jepeeF& keÀer KegMeer ner ve jns~“

mee.yeeyee 11.9.06 efjJee.’mele³egie ceW Ssmes keÀYeer veneR keÀnWies efkeÀ ³en Kejeye nw, ³en Ssmee nw~ JeneB yegjs ue#eCe keÀesF& kesÀ neslesveneR~ JeneB meye nQ ner owJeer mecÒeoe³e~ neB, meentkeÀej Deewj iejerye nes mekeÀles nQ~ yeekeÀer De®ís Jee yegjsiegCeeW keÀer YeWì JeneB nesleer veneR~“ mee.yeeyee 12.9.06 efjJee.’legce peeveles nes yejesyej keÀuhe-keÀuhe ncekeÀes efJemce=efle nesleer nw, efHeÀj mce=efle ceW Deelee nw~ henueer-henueer SkeÀpe Yetue ngF&, pees j®elee Deewj j®evee keÀes Yetue ie³es~ DeYeer legce j®elee-j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeveles nes~ mele³egie ceW Yeer ³en vee@uespe veneR nesieer~“

mee.yeeyee 26.8.06 efjJee.’mele³egie ceW heefJe$elee kesÀ efueS keÀesF& heg©<eeLe& veneR nw~ ³eneB keÀe heg©<eeLe& ner JeneB ves®egjue nes peelee nwkeÌ³eeWefkeÀ JeneB DeheefJe$elee keÀe veece-efveMeeve veneR, helee ner veneR efkeÀ DeheefJe$elee Yeer nesleer nw~“


’Ssmeer DeueewefkeÀkeÀ pe³eefvle meejs keÀuhe ceW veneR nesleer nw~ ... Deelcee³eW hejce-Deelcee yeehe keÀer Deewjhejce-Deelcee yeehe ye®®eeW keÀer pe³eefvle ceveeles nQ~ mele³egie-$eslee ceW Yeer hej-Deelcee DeehekeÀer pe³eefvleveneR cevee³eWies Deewj Deehe hejceelcee keÀer pe³eefvle veneR cevee³eWies~ ... lees efkeÀlevee uekeÀer nes!“


mele³egie-$eslee kesÀ megKeeW Deewj Òeeefhle³eeW hej Ghe³eesefielee Ûeme efve³ece ueeiet neslee nw hejvlegmebiece kesÀ megKeeW, Òeeefhle³eeW SJeb DevegYeJeeW hej ³es efve³ece ueeiet veneR neslee nw yeefukeÀ Deewj ner GmekesÀefJehejerle Ghe³eesefielee efJekeÀeme neslee nw DeLee&led GmekesÀ Òeefle ©ef®e yeæ{leer peeleer nw~

mele³egie ceW owefnkeÀ h³eej ner nesiee hejvleg GmeceW efJekeÀejeW keÀer ogievOe veneR nesieer~ F&éejer³eh³eej, DeeeflcekeÀ h³eej mele³egie ceW veneR nesiee, ³es mebiece³egie hej ner F&éejer³e Jejoeve Deewj Jemee& nw~mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb, Deleerefvê³e megKe, KegMeer mebiece³egie keÀe Jemee& nw Deewj³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw, pees mele³egie-$eslee³egie ceW mecYeJe veneR nw~

117

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Üehej-keÀefue³egie keÀe %eeve leLee GmekeÀerÒeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀ DeO³e³eve

heg©<eesÊece mebiece³egieer megKe Deewj keÀefue³egieer megKeeW ceW Devlejhejceevevo Deewj efJe<e³eevevo

Üehej-keÀefue³egie ceW osJeleeDeeW kesÀ peæ[ ef®e$eeW keÀer ³eeo mes owJeer iegCeeW keÀer mce=efle lees nesleer nwhejvleg ³eLeeLe& %eeve ve nesves mes ³eLeeLe& jerefle OeejCee veneR nes mekeÀleer nw Deewj ef®e$e peæ[ nesves kesÀ keÀejCeÒeke=Àefle kesÀ efve³eceevegmeej mece³eevlej ceW yegef× ceW peæ[lee DeLee&led De%eevelee Deeleer peeleer nw, efpememesDeelcee keÀer melele Glejleer keÀuee nesleer nw~

YeefkeÌle ceW efvejekeÀj ªhe ceW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjves mes efvejekeÀej kesÀ iegCe - efveme¥keÀuhee-JemLee, ye´ïeueeskeÀ keÀer ³eeo lees nesleer nw ³ee KeeR®eleer nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve ve nesves mes ³eLeeLe& OeejCeeveneR nesleer, FmeefueS Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw~* hejceevevo Deewj efJe<e³eevevo keÀe Yeer iee³eve nw~ oesveeW keÀes Deevevo kesÀ ªhe ceW mecyeesefOele efkeÀ³eepeelee nw hejvleg oesveeW ceW Devlej keÌ³ee nw Deewj meceevelee³eW keÌ³ee nQ, Jen Yeer efJe®eejCeer³e nw~ mebiece³egiekeÀer hejceÒeeefhle nw hejceevevo Deewj keÀefue³egie keÀer cetue Òeeefhle nw efJe<e³eevevo DeLee&led mebiece³egieerye´eïeCeeW keÀe megKe hejceevevo-Deleerefvê³e megKe nw Deewj keÀefue³egieer ceveg<³eeW keÀe cegK³e megKe efJe<e³ee-vevo nw~ Deelcee keÀes hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe Deewj efJe<e³eevevo oesveeW ner mece³eevegmeejDeekeÀe|<ele keÀjles nQ Deewj oesveeW ner mece³eevegmeej SkeÀ otmejs hej efJepe³e Òeehle keÀjles nQ~ hejceevevoDeLee&led Deleerefvê³e megKe Deelcee keÀes mebiece ³egie hej ner Òeehle neslee nw, peye hejceelcee Üeje ³eLeeLe&%eeve efceuelee nw~ ³eLeeLe& %eeve Üeje mebiece³egie hej ner Deelcee hejceevevo Deewj efJe<e³eevevo kesÀ YesokeÀes peeveleer nw Deewj DevegYeJe keÀjleer nw leLee efJe<e³eevevo mes ceve-yegef× keÀes efvekeÀeuekeÀj hejceevevo kesÀefueS heg©<eeLe& keÀjleer nw Deewj GmekeÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjves DeewjGmekeÀer Ghe³eesefielee keÀes DevegYeJe keÀjves mes Deelcee efJe<e³eevevo mes efJecegKe neskeÀj hejceevevo keÀesmeoekeÀeue kesÀ efueS peerJeve ceW OeejCe keÀjves kesÀ efueS Òe³elve keÀjleer nw~ Deelcee keÀes hejceevevo keÀeDevegYeJe keÀjves Deewj mebiece³egie kesÀ ³eLeeLe& ueeYe keÀes G"eves kesÀ efueS Fve oesveeW keÀe Yeso Deewj GmekesÀÒeYeeJe keÀes mecePevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

efJe<e³eevevo V/S hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKecetue - De%eevelee peefvele osneefYeceeve cetue - ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve Deewj DeeeflcekeÀ efmLeeflemeeOeve - osn Deewj owefnkeÀ mecyevOe meeOeve - Deelcee-hejceelcee keÀe mecyevOe Deewj DeeeflcekeÀ

118

osneefYeceeve kesÀ keÀejCe owefnkeÀ ef®evleve %eeve SJeb DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe ef®evleve, hejceelceDeewjheefjCeecemJeªhe efJe<e³e ÒeJe=efÊe Deewj ef®evleve, Hejceelce-Òeeefhle³eeW keÀe ef®evleve, DeeeflcekeÀefJe<e³e megKe, efpemekesÀ heefjCeecemJeªhe ¢efä,DeelceeDeeW kesÀ ogKe mes êefJele neskeÀj DeelceeDeeW kesÀDeveskeÀ owefnkeÀ SJeb ceeveefmekeÀ J³eeefOe³eeB, keÀu³eeCeeLe& Òe³elve, heefjCeecemJeªhe Deleerefvê³e megKe,ce=l³eg-Ye³e, Devle ceW ce=l³eg-ogKe Deewj meJe& owefnkeÀ SJeb ceeefvemekeÀ J³eeefOe³eeW mes cegefkeÌle, ce=l³eg-YeefJe<³e ceW heeflele pevce~ Ye³e Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegefkeÌle, YeefJe<³e Þesÿ pevce,Jele&ceeve ceW peerJeveyevOe keÀe DevegYeJe~ Jele&ceeve peerJeve ceW ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce

megKe keÀe DevegYeJe~efJe<e³eevevo keÀefue³egieer veke&À kesÀ peerJeve hejceevevoce³e mebiece³egieer F&éejer³e peerJeve kesÀ megKe keÀekeÀe DevegYeJe~ DevegYeJe~efJe<e³eevevo nw jeJeCe keÀer mecheefÊe DeLee&led hejceevevo nw F&éej keÀer mecheefÊe Deewj F&éejer³e Jemee&~Jemee&~’yeehe DeekeÀj efJe<e³e meeiej mes #eerj meeiej ceW ues peeles nQ~ ³eneB kesÀ meentkeÀej ueesie mecePeles nQ ncelees mJeie& ceW nQ, pees iejerye nQ Jes vejkeÀ ceW nQ~ GvekeÀes ceeuetce veneR efkeÀ mJeie& efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw~“

mee.yeeyee 22.05.03 efjJee.DeeeflcekeÀ mJeªhe meled-ef®eled-Deevevo mJeªhe nw~ DeeeflcekeÀ efmLeefle Fleveer ienve nes pee³es

pees nceejer ¢efä-Je=efÊe-Jee³eyesMeve mes Dev³e Deelcee³eW Yeer GmekeÀer DevegYetefle keÀjW~ ³ener mebiece³egie hejnceeje DeYeerä ue#³e Deewj ³eLeeLe& heg©<eeLe& nw~’%eeve osves Jeeuee SkeÀ yeehe kesÀ efmeJeeS otmeje keÀesF& nw veneR~ %eeve mes ner meÃefle nesleer nw~ ... DeYeernce efJe<e³e Jeemevee kesÀ ogyeve ceW SkeÀoce HebÀme heæ[les nQ~ ... yeeyee keÀes Yeer [^ecee Devegmeej Deevee nerheæ[lee nw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ yebOee³eceeve ntB, Fve meyekeÀes ogyeve mes efvekeÀeueves kesÀ efueS~ FmekeÀes keÀnepeelee nw kegÀcYeer-heekeÀ veke&À~“ mee.yeeyee 23.10.04 efjJee.’ie©[ hegjeCe ceW Yeer efJe<e³e JewlejCeer veoer keÀe JeCe&ve nw vee~... heeflele nQ leye hegkeÀejles nQ efMeJeyeeyeencekeÀes Fme heeflele ogefve³ee mes ígæ[eDees~ DeYeer peye yeehe Dee³es nQ leye legcekeÀes mecePe heæ[er nw efkeÀ ³enefJekeÀej ceW peevee heeflele keÀece nw~ Deeies ³en veneR mecePeles Les~“

mee.yeeyee 4.11.04 efjJee.’yeehe mJeie& keÀe Jemee& osles nQ, cee³ee jeJeCe Þeehe osleer nw~ ³en Yeer Kesue yevee ngDee nw~ yeehe keÀnlesnQ [^ecee Devegmeej ceQ efMeJeeue³e mLeeheve keÀjlee ntB~ Yeejle efMeJeeue³e Lee, DeYeer JesM³eeue³e nw~efJe<e³e meeiej ceW ieeslee Keeles jnles nQ~ ... DeYeer Yeejle efkeÀlevee efYeKeejer yeve ie³ee nw~ Yeejle ner

119

efkeÀlevee meentkeÀej Lee, mJeie& ceW SkeÀ ner Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Lee~“mee.yeeyee 8.1.05 efjJee.

’ie=nmLe J³eJenej ceW jnles keÀceue HetÀue meceeve heefJe$e yevevee nw~ ... Fme cee³eeJeer efJe<e³e JewlejCeerveoer ceW jnles keÀceue HetÀue meceeve heefJe$e yevevee nw~“


Q. mele³egieer owJeer me=efä ceW efJe<e³e megKe Yeer veneR Deewj ³eLeeLe& hejceelce-%eeve ve nesves mes Deleerefvê³emegKe Yeer veneR~ lees JeneB keÀewvemee efJeMes<e megKe nesiee, efpemekesÀ keÀejCe meYeer mJeie& keÀes ³eeo keÀjles nQDeewj JeneB keÀer F®íe jKeles nQ?mele³egie ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesieer, efpemekesÀ keÀejCe kegÀí no lekeÀ DeeeflcekeÀ mce=efle nesieer, efpememesDeelcee ceW efJe<e³e Yeesie keÀer DeekeÀ<e&Ce veneR nesleer, FmeefueS Deelcee JeneB efJeÐeceeve YeeweflekeÀ megKeeW keÀe³eLeeLe& jerefle megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ Üehej mes peye osneefYeceeve kesÀ keÀejCe owefnkeÀ ¢efä nesieer,efpememes peerJeelcee ceW efJe<e³e-Yeesie keÀer ÒeJe=efÊe nesleer, efpemekesÀ heefjCeecemJeªhe DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀeÛeme neslee Deewj Deelcee ogKe DevegYeJe keÀjleer lees Gme mele³egieer megKe keÀes ³eeo keÀjleer nw~

³eLeeLe& Deleerefvê³e megKe DeYeer mebiece³egie hej ner neslee nw~ mele³egie ceW Fvêer³e megKe nerneWies hejvleg DeeeflcekeÀ MeefkeÌle ieghle ªhe ceW ÒeOeeve nesieer, efpememes owefnkeÀ h³eej nesles Yeer efJe<e³e ÒeJe=efÊeveneR nesieer~ JeneB keÀe owefnkeÀ h³eej ner hejceevevo kesÀ meceeve megKeoe³eer nesiee hejvleg JeneB veefJe<e³eevevo nesiee Deewj ve ner hejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe nesiee~

mebiece³egie hej ner efJe%eeve Üeje DeveskeÀ ÒekeÀej efJeOJebmekeÀejer DeðeeW-MeðeeW keÀe efvecee&Ce nesleenw, pees keÀefue³egieer efJeMeeue me=efä kesÀ efJeveeMe kesÀ efveefceÊe yeveles nQ~ pevemebK³ee Je=ef× kesÀ keÀejCeÒeeke=ÀeflekeÀ mecheoe keÀe oesnve neslee nw, GmekesÀ efueS DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ megKe-meeOeveeW keÀe efvecee&Ce nesleenw, Gmemes efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ Òeot<eCe nesles nQ, efpemekesÀ keÀejCe Òeke=Àefle ceW GLeue-hegLeue nesleer nw,Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Deeleer nQ, pees Yeer hegjeveer me=efä kesÀ YeeweflekeÀ efJeveeMe ceW efveefceÊe yeveleer nQ~

mebiece³egie hej ner Sìe@efcekeÀ ³eg× neslee nw, efpememes Yeer heb®e lelJeeW ceW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀerGLeue-hegLeue nesleer nw, efpememes Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Deeleer nQ Deewj me=efä keÀe yengle yeæ[e Yeeiepeueceive nes peelee nw~

hegjeveer me=efä kesÀ efJeveeMe keÀe otmeje he#e nw DeeO³eeeflcekeÀ - DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ hejmhejkesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Yeer ®egkeÌlee nesles nQ~ DeelceeDeeW kesÀ Deheves DeehekesÀ Òeke=Àefle kesÀ meeLe kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Yeer hetjs nesles nQ, efpemekesÀ efueS hejceelcee %eeve osles nQ Deewj ³eesie efmeKeueeles nQ~ pees Deelcee³eW

120

³eesieyeue mes Deheves hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee veneR keÀjles, GvekeÀes Devle mece³e Oece&je]pe kesÀ ÜejeYeesievee Yeesie keÀj hegjevee Keelee Yemce keÀjvee neslee nw~ ³es meeje keÀe³e& mebiece³egie hej ner neslee nw~’ye®®es mecePeles nQ efkeÀ Flevee Tb®e les Tb®e osJelee (MebkeÀj) efJeveeMe lees keÀj veneR mekeÀlee nw~ uee@ kesÀefJe©× nw~ hejvleg ef®e$eeW hej mecePeevee neslee nw~ ef®e$e legce efoKeeles nes lees Gme hej mecePeevee nw~mebiece³egie hej efJeveeMe lees peªj neslee ner nw~ hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe nesvee ner nw~ ÒesjkeÀ De#ejYeer jeBie nw~“ mee.yeeyee 26.8.69 efjJee.’³en pees ceneYeejle ueæ[eF& nw, FvekeÀer Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ ³en Yeer DeYeer efvekeÀues nQ, Deeies Leesæ[snerLes~ meew Je<e& kesÀ Devoj meYeer nes peeles nQ~ mebiece³egie kesÀ keÀce mes keÀce meew Je<e& ®eeefnS vee~ meejerogefve³ee veF& yeveveer nw~“ mee.yeeyee 30.10.69 efjJee.’Devle ceW efHeÀj Jes Deeefo Jeeues efove efjheerì neWies~ mee#eelkeÀej Yeer meye yengle efJeef®e$e keÀjles jnWies~yengleeW keÀer F®íe nw vee efkeÀ SkeÀ yeej mee#eelkeÀej nes pee³es~ ueemì lekeÀ pees hekeÌkesÀ neWies, GvneWkeÀesmee#eelkeÀej neWies~ efHeÀj Jener mebie"ve keÀer Yeùer nesieer, mesJee hetjer nes pee³esieer~ DeYeer mesJee kesÀ keÀejCepeneB-leneB efJeKej ie³es nes, efHeÀj veefo³eeb meye meeiej ceW mecee pee³eWieer~ uesefkeÀve mece³e veepegkeÀ nesiee,meeOeve nesles ngS Yeer keÀece veneR keÀjWies~ FmeefueS yegef× keÀer ueeFve yeæ[er keÌueer³ej ®eeefnS, pees mece³ehej ì®e nes pee³es efkeÀ DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw~ SkeÀ meskesÀC[ Yeer osjer keÀer lees ie³es~ ... Ssmes Devle ceWYeer yeehe keÀe DeeJee]pe hengB®esiee~ pewmes meekeÀej ceW meYeer ye®®eeW keÀes yeguee³ee, Ssmes DeekeÀej ªhe ceW Yeerye®®eeW keÀe DeeJeeÚ keÀjWies~“ De.yeeheoeoe 6.3.85

’YeefJe<³e keÀer yeele lees íesæ[es uesefkeÀve Jele&ceeve mel³elee Deewj Demel³elee keÀer Òeeefhle ceW efkeÀlevee Devlejnw? ... yeehe keÀnles nQ - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmee vecyejJeej ner peeveles nQ~ Ssmes ner Demel³e kesÀjep³e-DeefOekeÀejer jeJeCe keÀes Yeer pees nw, pewmee nw, Jewmee meoe veneR peeveles~“


mele³egie-$eslee kesÀ megKeeW Deewj Òeeefhle³eeW hej Ghe³eesefielee Ûeme efve³ece ueeiet neslee nw hejvlegmebiece kesÀ megKeeW, Òeeefhle³eeW SJeb DevegYeJeeW hej ³es efve³ece ueeiet veneR neslee nw yeefukeÀ Deewj ner GmekesÀefJehejerle Ghe³eesefielee efJekeÀeme neslee nw DeLee&led GmekesÀ Òeefle ©ef®e yeæ{leer peeleer nw~

mele³egie ceW owefnkeÀ h³eej ner nesiee hejvleg GmeceW efJekeÀejeW keÀer ogievOe veneR nesieer~ F&éejer³eh³eej, DeeeflcekeÀ h³eej mele³egie ceW veneR nesiee, ³es mebiece³egie hej ner F&éejer³e Jejoeve Deewj Jemee& nw~mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb, Deleerefvê³e megKe, KegMeer mebiece³egie keÀe Jemee& nw Deewj³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw, pees mele³egie-$eslee³egie ceW mecYeJe veneR nw~

³eÐeefhe keÀefue³egie ceW no kesÀ mev³eeme keÀer ceefncee nesleer nw hejvleg yesno keÀe Yeer keÀesF&

121

mev³eeme neslee nw, FmekeÀe %eeve veneR neslee nw~ no kesÀ mev³eeme Deewj yesno kesÀ mev³eeme keÀe %eeve DeewjoesveeW keÀer YeWì mebiece³egie hej ner keÀer pee mekeÀleer nw~

heg©<eesÊece mebiece³egieer, mele³egieer-$eslee³egieer Deewj Üehej-keÀefue³egieerÒeeefhle³eeW keÀe legueveelcekeÀ DeO³e³eve

leerveeW mece³e keÀer Òeeefhle³eeW keÌ³ee Devlej nw Deewj keÌ³ee meceevelee nw, Jen %eeve Deewj DevegYeJeDeYeer ner Deelcee keÀes neslee nw~’yeehe ye®®eeW keÀes oes]pekeÀ mes efvekeÀeue yeefnMle ceW ues peeles nQ~ GmekeÀes iee[&ve DeeHeÀ Deuueen keÀnlesnQ~ ³en nw keÀeBìeW keÀe pebieue, mebiece³egie nw HetÀueeW keÀe yeieer®ee~ ... legcnejer yegef× Thej mes veer®es lekeÀ®ekeÌkeÀj ueieeleer jnleer nw~ legce nes ueeFì neGme, meyekeÀes jemlee yeleeves Jeeues~“

mee.yeeyee 21.1.04 efjJee.* meejs keÀuhe Fefvê³e-megKeeW Deewj efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle peerJeve ceW ner Deelcee keÀer DeekeÀ<e&Ce jnleernw~ mele³egie-$eslee ceW Yeer peerJeelcee³eW efvee|JekeÀejer Fvêer³e megKeeW ceW ner peerles nQ Deewj Üehej-keÀefue³egieceW efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle Fvêer³e megKeeW ceW ner peerles nQ, GmekesÀ keÀejCe ner GvekeÀer peerJeve ceW DeefYe©ef®ejnleer nw hejvleg mebiece³egie hej Deelcee keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle ceW, hejceelcee kesÀ Òesce DeewjGmekeÀer ³eeo ceW, Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer DeÓglelee keÀes DeJeueeskeÀve ceW efJeMes<e Deevevo keÀer DevegYeteflenesleer nw, efpemekesÀ keÀejCe Deelcee keÀes Fme mebiece³egieer peerJeve ceW DeekeÀ<e&Ce nw~* mebiece³egie nw meejs keÀuhe kesÀ efueS keÀuhe kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjkesÀ ÒeeueyOe pecee keÀjves keÀe ³egieDeLee&led DeYeer pees nce heg©<eeLe& keÀjles nQ, GmekeÀe HeÀue DeYeer Yeer DevegYeJe neslee nw Deewj meejs keÀuheYeer efceuelee nw~ mele³egie-$eslee³egie ceW DeYeer kesÀ heg©<eeLe& keÀer ÒeeueyOe keÀe GheYeesie keÀjles nQ~ Üehej-keÀefue³egie ceW DeYeer pecee keÀer ngF& DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej De®ís-yegjs keÀce& keÀjkesÀ GmekeÀeDe®íe-yegje HeÀue heeles nQ~* yeeyee ves Yeer keÀne nw - mele³egie keÀe peerJeve meesves legu³e, $eslee³egie keÀe peerJeve ®eeboer kesÀ meceeve DeewjkeÀefue³egie keÀe peerJeve ueesns kesÀ meceeve ³ee keÀewæ[er legu³e nw hejvleg mebiece³egieer peerJeve nerjs legu³e nwkeÌ³eeWefkeÀ DeYeer legce hejceelcee yeehe Üeje keÀewæ[er mes nerjs pewmee yeveles nes~ Fme peerJeve keÀer leguevee yeeyeeves heejme mes Yeer keÀer nw, pees ueesns keÀes Yeer meesvee yevee oslee nw~* mebiece³egie hej nce Tb®e mes Tb®e yeéïeCe ®eesìer nQ, mele³egie-$eslee³egie ceW osJelee nesles nQ DeewjÜehej-keÀefue³egie ceW Deemegjer peerJeve neslee nw~ mebiece³egie hej Demegj mes yeéïeCe Deewj yeéïeCe mes

122

HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee yeveles nQ~* mebiece³egie hej hejceelcee mes ³eLeeLe& %eeve efceuelee nw, efpemekesÀ ÒekeÀeMe ceW ncekeÀes leerveeW keÀeueeW DeewjleerveeW ueeskeÀeW, keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deeefo keÀe meye %eeve mheä neslee nw~ mele³egie-$eslee ceW %eeve keÀerÒeeueyOe nesleer nw, %eeve keÀer JeneB DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW DeYeer kesÀ %eeve kesÀDeeOeej hej mce=efle peeûele nesleer nw hejvleg Jen mce=efle mheä veneR nesleer, kesÀJeue DeYeer kesÀ %eeve keÀeDebMecee$e ner nesleer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej hejceelcee keÀes ³eeo keÀjles nQ~* mebiece³egie hej DeveskeÀ Oece&-ce"-hebLe, efJeefYeuve cele-celeevlej nesles, ogKe-DeMeeefvle keÀe JeeleeJe-jCe nesles, Jen meye osKeles ngS Yeer mebiece³egieer Deelcee³eW F&éejer³e %eeve kesÀ DeeOeej hej Deleerefvê³emegKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ mele³egie-$eslee³egie ceW SkeÀ Oece&, SkeÀ cele, SkeÀ Yee<ee nesleer nw DeewjDeelcee³eW megKe keÀe GheYeesie keÀjleer nQ~ Üehej-keÀefue³egie ceW DeveskeÀ Oece&-ce"-hebLe, cele-celeevlejnesles nQ Deewj Deelcee³eW keÀcee&vegmeej megKe-ogKe oesveeW keÀes DevegYeJe keÀjles nQ~

mele³egie ceW pevemebK³ee keÀce, keÀefue³egie ceW pevemebK³ee keÀer leerJe´lee mes Je=ef×, mebiece³egie ceWpevemebK³ee Je=ef× ®ejcemeercee hej Deewj efJeveeMe, efJeveeMe kesÀ yeeo pevemegK³ee keÀer v³egvelece meercee~keÀefue³egie kesÀ yeeo mebiece³egie hej efJeveeMe, mele³egie kesÀ yeeo efJeveeMe veneR neslee nw~ efJeée keÀer kegÀuepevemebK³ee keÀe 3/4 Deelcee³eW mebiece³egie hej Fme Oeje hej DeeF& nQ~ hejceelcee kesÀ DeJelejCe meshenues efJeée keÀer kegÀue pevemebK³ee 175 keÀjesæ[ kesÀ ueieYeie ner Leer~

mebiece³egie hej DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, YeeweflekeÀ %eeve DeLee&led efJe%eeve (Science andTechnology) Deheves ®ejceeslkeÀ<e& hej nesieer~ mebiece³egie kesÀ Deefvlece ®ejCe ceW DeLee&led mele³egiekesÀ Deeefo ceW DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Òee³e: ueeshe nes peelee nw~ meeFvme SC[ ìskeÌvee@uee@peer mes mele³egie keÀeefvecee&Ce neslee nw, GmekesÀ yeeo Jen %eeve Yeer Òee³e: ueeshe neslee peelee nw Deewj $eslee kesÀ Devle lekeÀ hetjener ueeshe nes peelee nw, efHeÀj Üehej mes mece³e Deewj DeeJeM³ekeÀlee Devegmeej ve³es DeefJe<keÀej DeejcYenesles nQ Deewj yeæ{les-yeæ{les keÀefue³egie kesÀ Devle ceW mebiece³egie hej Deheves ®ejceeslkeÀ<e& hej hengB®eles nQ~osJeleeDeeW keÀes ve efkeÀmeer ®eerpe kesÀ DeefJe<keÀej keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw Deewj ve Jes keÀesF& DeefJeMe-<keÀej keÀjles nQ keÌ³eeWefkeÀ GveceW mebiece³egie hej Dee|pele DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, efpemekesÀ HeÀuemJeªheÒeke=Àefle GvekeÀes ceveJeebef®íle HeÀue osleer nw

mele³egie-$eslee ceW meeFvme SC[ ìskeÌvee@uee@peer keÀe efvejvlej Ûeme neslee nw Deewj owJeer SJebDeeO³eeeflcekeÀ iegCeeW ceW Yeer Ûeme neslee nw hejvleg mebiece³egie hej ³es leerveeW ceW Je=ef× nesleer nw~ keÀefue³egie ceWowJeer SJeb F&éejer³e cetu³eeW keÀe efvejvlej Ûeme neslee nw hejvleg meeFvme SC[ ìskeÌvee@uee@peer keÀe efvejvlejefJekeÀeme neslee nw~ meeLe-meeLe Deemegjer iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀer Yeer Je=ef× nesleer nw~

123

mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ Òeehle DeeO³eeeflcekeÀ %eeve mes F&éejer³e, owJeer iegCeeW-MeefkeÌle³eeWkeÀe efJekeÀeme neslee nw lees meeLe-meeLe meeFvme SC[ ìskeÌvee@uee@peer keÀe Yeer efJekeÀeme neslee nw~

mele³egie-$eslee³egie ceW ve YeefkeÌle nesleer nw Deewj ve ner %eeve neslee nw yeefukeÀ %eeve keÀer ÒeeueyOenesleer nw~ Üehej keÀefue³egie ceW ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw hejvleg %eeve keÀer Keespe nesleer nw Deewj YeefkeÌle-YeeJevee ÒeOeeve nesleer nw~ mebiece³egie hej hejceelce mes %eeve efceuelee nw, efpememes YeefkeÌle keÀe Devle nespeelee nw~ YeeweflekeÀ meeOeve keÀce nesles nQ hejvleg %eeve mes Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle DeefOekeÀ nesleernw, pees efkeÀmeer Dev³e ³egie ceW mecYeJe veneR nesleer~

mebiece³egie hej DeueewefkeÀkeÀ pevce DeLee&led hejceelcee kesÀ ieeso kesÀ ye®®es yeveles DeLee&led efÜpepevce neslee nw, mele³egie-$eslee³egie ceW ³eesieyeue mes pevce Deewj Üehej ceW Yeesieyeue mes pevce neslee nw~

mebiece³egie hej heefJe$elee-DeheefJe$elee oesveeW keÀe %eeve neslee, FmeefueS DeheefJe$elee keÀes cegkeÌleneskeÀj heefJe$elee keÀe heg©<eeLe& keÀjles~ mele³egie-$eslee ceW heefJe$elee nesleer, DeheefJe$elee keÀe veece-efveMeeveveneR neslee, FmeefueS heefJe$elee Deewj DeheefJe$elee keÀe Devlej Yeer GvekeÀes helee veneR neslee (De.yeeheoeoe22-2-96)~ keÀefue³egie ceW DeheefJe$elee nesleer, heefJe$elee ve kesÀ yejeyej nesleer DeLee&led heefJe$elee veececee$ener nesleer, GmekeÀe %eeve Yeer veececee$e ner neslee~

mebiece³egie hej DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe pecee keÀe Keelee hueme-ceeFveme neskeÀj hueme neslee,mele³egie-$eslee ceW ceeFveme neslee, hueme keÀe ÒeÍe>> ner veneR neslee, Üehej-keÀefue³egie ceW hueme-ceeFvemeneskeÀj ceeFveme ner neslee nw~ meejs keÀuhe ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle pecee keÀe mece³e mebiece³egie ner nw~* mebiece³egie keÀuhe keÀe meJe&Þesÿ ³egie nw, efpemeceW keÀuhe keÀer meJee&efOekeÀ Dee½e³e&pevekeÀ Ieìvee³eW Ieefìlenesleer nQ~ mele³egie nw YeeweflekeÀ megKe-meeOeveeW kesÀ ®ejceeslkeÀ<e& keÀe ³egie, hejvleg mebiece³egie nw Dee½e³e&pe-vekeÀ IeìveeDeeW keÀe ³egie, ®eæ{leer keÀuee keÀe ³egie, DeeeflcekeÀ megKe kesÀ ®ejceeslkeÀ<e& keÀe ³egie, DeeO³ee-eflcekeÀ %eeve, YeeweflekeÀ %eeve kesÀ ®ejceeslkeÀ<e& keÀe ³egie~ ³en yeele Yeer O³eeve ceW jKevee Deefle DeeJeM³ekeÀnw efkeÀ meJee&efOekeÀ Ie=efCele keÀceeX keÀe mece³e Yeer ³ener nw, peneB mes jewjJe vejkeÀ keÀe Devle Deewj mJee|Cece³egie keÀer Deeefo nesleer nw hejvleg Ssmes Ie=efCele keÀce& keÀjves JeeueeW kesÀ efueS ³es mebiece³egie veneR nw, GvekesÀefueS lees ³en keÀefue³egie keÀe mece³e nw~ mebiece³egie keÀe MegYeejcYe hejceefhelee hejceelcee kesÀ DeJelejCemes DeejcYe neslee nw Deewj meceeefhle ue#ceer-veeje³eCe kesÀ eEmenemeveeªæ{ nesves hej nesleer nw~* me=efä-®e¬eÀ kesÀ ef®e$e keÀes osKeW Deewj efJe®eej keÀjW lees mheä neslee nw - heemì veer®es, mebiece yeer®e ceWDeewj HeÌ³eg®ej Thej vekeÌMes kesÀ ªhe ceW Deewj ®e¬eÀ kesÀ ªhe ceW keÀefue³egie heerís Deewj mele³egie DeeiesDeewj mebiece yeer®e ceW Thej efoKee³ee ie³ee nw~* ³en ye´eïeCe peerJeve meJe& Òeeefhle³eeW mechevve peerJeve nw~ ³en mebiece³egieer peerJeve efJeée-veeìkeÀ ªheer

124

leje]pet keÀe cegùe nw, efpemekesÀ efve³ev$eCe ceW leje]pet kesÀ oesvees heueæ[s nQ DeLee&led oesveeW keÀe %eeve nw~ ³esmebiece³egieer peerJeve SJejsmì keÀer ®eesìer nw, peneB mes meejs efJeée kesÀ leerveeW keÀeueeW Deewj leerveeW ueeskeÀeW keÀeoMe&ve neslee nw~’cegK³e nw ner mebiece³egie keÀer yeele~... ³en ®e¬eÀ efHeÀjlee jnlee nw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ keÀuhe-keÀuhe, keÀuhe kesÀ mebiece³egie hej Deelee ntB~ ³en De#ej peªj [eueves nesles nQ~ [êcee kesÀ huee@veDevegmeej Deelee ntB~ [êcee De#ej Yeer efueKevee heæ[s, lees ceveg<³eeW keÀes helee heæ[s efkeÀ ³en 5000 Je<e& keÀe[êcee nw~... peye mebiece³egie ³eeo Dee³es leye mecePeW efkeÀ Deye mele³egie ceW peeles nQ~ mebiece nw lees yeeyeeYeer peªj nesiee~ Jen Fme ogefve³ee keÀes yeoueves Jeeuee nw~... ³en ue#ceer-veeje³eCe ves keÀneB Ssmes keÀce&meerKes? mebiece hej~ yeehe keÀnles nQ ceQ mebiece hej ner DeekeÀj legcekeÀes veF& ogefve³ee kesÀ efueS heæ{eF&heæ{elee ntB~... ÒeoMe&veer ceW mebiece³egie De#ej peªj efueKevee nw~“

mee.yeeyee 24.11.01 efjJee.’ceQ mebiece³egie hej ner Deelee ntB~ ceQ ve mele³egie ceW Deelee Deewj ve keÀefue³egie ceW Deelee ntB~ oesveeW kesÀyeer®e ceW Deelee ntB~ ... yeehe ves me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe oer nw~ ³en me=efä-®e¬eÀ kewÀmesefHeÀjlee nw~ ... ³en yesno keÀer vee@uespe lees peªj yegef× ceW nesveer ®eeefnS~“

mee.yeeyee 16.8.06 efjJee.’legcneje heeì& Tb®e les Tb®e nw~ keÀewæ[er Deewj nerjs ceW lees yengle HeÀke&À nw~ Yeue keÀesF& efkeÀleves YeerueKeheefle Jee keÀjesæ[heefle neW hejvleg legce peeveles nes efkeÀ 6-7 meeue ceW efJeveeMe nes pee³esiee~ legceDeelcee³eW OeveJeeve yeveleer peeleer nes, yeekeÀer meye efoJeeues ceW peeles nQ~“

mee.yeeyee 30.8.69 efjJee.’DeYeer legcekeÀes ®eejes JeCeeX keÀe %eeve nw, FmeefueS yeéïeCe JeCe& meyemes Tb®e nw~ hejvleg ceefncee Je hetpeeosJeleeDeeW keÀer nesleer nw~ ... legcneje ³en yeéïeCe pevce meyemes GÊece nw~ ³en keÀu³eeCekeÀejer pevcenw~ osJeleeDeeW keÀe pevce ³ee MetêeW keÀe pevce keÀu³eeCekeÀejer veneR nw~ legcneje ³en pevce yenglekeÀu³eeCekeÀejer nw keÌ³eeWefkeÀ yeehe keÀe ceooieej yeve me=efä hej h³eesefjìer, heerme mLeeheve keÀjles nes~ ...Deye pees yeehe kesÀ ceooieej yeveWies, GvekeÀes ner DeeOeekeÀuhe kesÀ efueS heerme, Òeemehesefjìer keÀer ÒeeF]peefceuesieer~ yeeyee ceooieej GvekeÀes keÀnles nQ, pees DeMejerjer neskeÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ, mJeoMe&ve®e¬eÀ efHeÀjeles nQ~“ mee.yeeyee 29.12.03 efjJee.’efpelevee ner ³eneB iee³eve nesiee lees Jen Glevee ner JeneB hetpeveer³e nesiee~ pewmes ueewefkeÀkeÀ jerefle ceW Yeerye®®ee yeehe keÀer hetpee veneR keÀjlee, uesefkeÀve yeehe keÀes hetpeveer³e lees keÀnlee nw vee! Fmeer ÒekeÀej peesmele³egie ceW Òepee nesieer Jen hetpee lees veneR keÀjsieer uesefkeÀve hetpeveer³e lees keÀnsieer DeLee&led efjiee[& lees

125

osieer~“ De.yeeheoeoe 24.6.74

’mele³egie kesÀ osJeer-osJelee³eW nQ efJe<Ceg mecÒeoe³e kesÀ~ JeneB ®elegYeg&pe keÀer Òeeflecee jnleer nw, efpememesceeuetce heæ[lee nw efkeÀ ³en efJe<Ceg mecÒeoe³e nQ~“

mee.yeeyee 20.6.05 efjJee.’DeYeer legce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nes~ DeYeer nce ueewì jns nQ, FmeefueS yeehe keÀnles nQ Fme hegjeveerogefve³ee, hegjeveer osn keÀes Yeer íesæ[vee nw~ ... hegjeveer ogefve³ee ceW pees kegÀí osKeles nes Jen keÀefye´mleevenesvee nw~ DeYeer heefjmleeve mLeeheve nes jne nw~ legce mebiece³egie hej nes~ DeYeer legce keÀefue³egie keÀer lejHeÀYeer osKe mekeÀles nes lees mele³egie keÀer lejHeÀ Yeer osKe mekeÀles nes~ legce mebiece³egie hej mee#eer neskeÀjosKeles nes~“ mee.yeeyee 30.6.04 efjJee.’yeehe me®e yeesueves Jeeuee, me®e KeC[ mLeeheve keÀjves Jeeuee nw~ Yeejle me®e KeC[ Lee, JeneB meyeosJeer-osJelee efveJeeme keÀjles Les~ ... jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw heg©<eesÊece mebiece³egie hej~ jepeOeeveerve lees mele³egie ceW mLeeheve nes mekeÀleer nw Deewj ve ner keÀefue³egie ceW keÌ³eeWefkeÀ yeehe mele³egie ³ee keÀefue³egieceW veneR Deeles nQ~ Fme ³egie keÀes keÀne peelee nw keÀu³eeCekeÀejer heg©<eesÊece mebiece³egie~“

mee.yeeyee 3.7.04 efjJee.’DeYeer legce nes mebiece³egie hej~ ³en Yeer keÀesF& veneR peeveles efkeÀ ³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw~ ... yeeheÞeercele osles nQ - ye®®es, cegPes ³eeo keÀjes~ ³en nw yeehe keÀe yeæ[e HeÀjceeve~ hegje efve½e³e nes leye lees yeehekesÀ HeÀjceeve hej ®eueW vee~ ... osJeleeDeeW keÀer efJekeÀejer ¢efä keÀYeer nes veneR mekeÀleer~ %eeve mes efHeÀj¢efä yeoue peeleer nw~ mele³egie ceW Ssmes Leesæ[sner h³eej keÀjWies, [ebme keÀjWies~ JeneB h³eej keÀjWies hejvlegefJekeÀej keÀer yeebme veneR nesieer~ ... osn keÀer lejHeÀ efyeukegÀue ¢efä ve jns~ Jen keÀcee&leerle DeJemLeeDeYeer yeveeveer nw~ DeYeer lekeÀ Ssmee veneR nw efkeÀ efmeHe&À Deelcee keÀes ner osKeles nQ~... efpevekeÀes hetjeefve½e³e veneR, Jes hetje heæ{ Yeer ve mekeWÀ~ heefJe$e yeve ve mekeWÀ~“

mee.yeeyee 17.6.04 efjJee.’³en Yeer [^ecee yevee ngDee nw~ vee@uespe mecePeves ceW yengle menpe nw hejvleg vecyejJeej ner mecePeles nQkeÌ³eeWefkeÀ jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~ ... Fme mece³e yeehe legcekeÀes keÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀer ieefleyew" mecePeeles nQ~ jeJeCe jep³e ceW keÀce& efJekeÀce& yeve peeles nQ, mele³egie ceW keÀce& DekeÀce& nes peeles nQ~... ³en efkeÀlevee JeC[jHegÀue [^ecee nw~ ... DeYeer legce mebiece³egie hej yew"s nes, legcnejer cee³ee kesÀ meeLe³eg× nw~“ mee.yeeyee 16.6.04 efjJee.’legce Fme mece³e ner M³eece-megvoj yeveles nes~ mele³egie ceW legce megvoj Les, keÀefue³egie ceW nes M³eece~Fme mece³e nes M³eece-megvoj~“ (M³eece mes megvoj yeve jns nes)

126

mee.yeeyee 27.5.04 efjJee.mele³egie-$eslee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle ÒeYeeJeMeeueer nesleer nw, Üehej-keÀefue³egie ceW DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle #eerCe nesves kesÀ keÀejCe owefnkeÀ MeefkeÌle³eeB ÒeYeeJeMeeueer nes peeleer nQ, mebiece³egie hej F&éejer³eMeefkeÌle³eeb Deewj F&éejer³e %eeve ÒeYeeJeMeeueer neslee nw~ F&éejer³e MeefkeÌle³eeW Deewj F&éejer³e %eeve DeLee&led³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ %eeve kesÀ ÒeYeeJe mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw, efpememes DeelceeosneefYeceeve Deewj owefnkeÀ MeefkeÌle³eeW keÀe ÒeYeeJe meceehle keÀjkesÀ Deheveer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe ÒeYeeJemLeeefhele keÀjleer nw,efpemekesÀ ÒeYeeJe mes efJeée-heefjJele&ve neslee nw DeLee&led efJeée vejkeÀ mes mJeie& yeve peeleenw~’ye´eïeCe yevevee DeLee&led Keelee pecee keÀjvee keÌ³eeWefkeÀ Fme SkeÀ pevce kesÀ pecee efkeÀ³es ngS Keeles kesÀÒeceeCe 21 pevce ÒeeueyOe heeles jnWieW~ ve efmeHe&À 21 pevce ÒeeueyOe Òeehle keÀjWies uesefkeÀve efpelevee hetp³eyeveles nes DeLee&led jepeheo kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nes, Gmeer efnmeeye Devegmeej DeeOee keÀuhe YeefkeÌle ceeie&ceW hetpee Yeer nesleer nw~ ... pees Deäyeveles nQ, Jes ner Fä Yeer Fleves ner ceneve yeveles nQ~ ... ³en pevceJee peerJeve Jee ³egie meejs keÀuhe kesÀ Keeles keÀes pecee keÀjves keÀe ³egie Jee peerJeve nw~ ’Deye veneR lees keÀyeveneR“ ... ye´ïee yeehe kesÀ vecyejJeve peeves keÀer efJeMes<elee keÌ³ee osKeer? keÀye veneR, uesefkeÀve Deye keÀjveenw~ ’legjle oeve cenehegC³e“ keÀne peelee nw~“ De.yeeheoeoe 24.3.85

’Fme mece³e keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes efvekeÀeuees lees DeveskeÀeveskeÀ efJeMes<elee³eW efoKeeF& oWieer~ ... mece³ekeÀer Þesÿlee keÌ³ee nw, pees Deewj keÀesF& mece³e keÀer veneR nes mekeÀleer? Fme mebiece³egie keÀer efJeMes<elee ³ennw efkeÀ mebiece³egie keÀe nj meskesÀC[ ceOegj cesuee nw~ ... ³en yeehe mes ceOegj cesues keÀer efJeMes<elee Deewj keÀesF&Yeer ³egie ceW veneR nw~“ De.yeeheoeoe 11.7.72

’³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw, pees SkeÀ ner yeej Deelee nw~ heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe DeLe& Yeer veneRmecePeles nQ lees ³en Yeer efueKevee nw - keÀefue³egie Devle Deewj mele³egie Deeefo keÀe mebiece~ lees mebiece³egiemeyemes megneJevee, keÀu³eeCekeÀejer nes peelee nw~ yeehe Yeer keÀnles nQ - ceQ heg©<eesÊece mebiece³egie hej nerDeelee ntB~“ mee.yeeyee 10.9.04 efjJee.’DeYeer nce Þeercele hej Þesÿe®eejer, mele³egieer mJejep³e hee jns nQ~... ³eneB ueeFì keÀe leepe efkeÀmekeÀesos veneR mekeÀles~ Fve ef®e$eeW ceW peneB legce lehem³ee ceW yew"s nes, JeneB ueeFì keÀe leepe veneR osvee ®eeefnS~legcekeÀes [yeueefmejleepe YeefJe<³e ceW yevevee nw~“ (Deelcee Deewj Mejerj oesveeW heeJeve neW, leye ner ueeFìkeÀe leepe os mekeÀles nQ) mee.yeeyee 12.9.06 efjJee.

mebiece³egie hejce megKe keÀe mece³e nw, pevce-pevceevlej kesÀ efueS keÀceeF& keÀe mece³e nw~mele³egie ceW Yeer ncekeÀes Jener efceuesiee, efpeleveer ³eneB keÀceeF& keÀer nesieer~ FmeefueS mele³egie kesÀ efueS

127

GleeJeuee nesves mes Yeer keÀesF& HeÀe³eoe veneR nw~ ³es Jele&ceeve mebiece³egie ner 63 pevceeW kesÀ efkeÀ³es ie³esefJekeÀceeX keÀe Keelee Yemce keÀjves Deewj YeefJe<³e DeeOee keÀuhe kesÀ pevce-pevceevlej keÀe Keelee peceekeÀjves keÀe mece³e nw~ mebiece³egie hej hejceelcee lees jemlee yelee jne nw hejvleg efJeée-veeìkeÀ kesÀDeveeefo-DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej ’pees keÀjsiee mees hee³esiee“~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer KegefMe³eeB Deewj GvekeÀe DeeOeej’Fme %eeve keÀer KegMeer ceW legcnejs iece, ogKe Deeefo meye cepe& nes peeles nQ~ ... KegMeer keÀer ogefve³ee ³eeojnves mes iece-ogKe Deeefo meye Yetue peeves ®eeefnS~ ... keÀce&Yeesie keÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet nesvee nw~KegMeer ceW ³en meye cepe& keÀjles peeDees~“ mee.yeeyee 24.8.06 efjJee.’Ssmeer ceewpe keÀer peerJeve, efpemeceW keÀesF& ef®evlee veneR uesefkeÀve MegYeef®evlekeÀ nQ, MegYeef®evleve nw~ Ssmeerceewpe keÀer meejs efJeée ceW ®ekeÌkeÀj ueieeDees, Deiej keÀesF& efceues lees ueskeÀj DeeDees~“

De.yeeheoeoe 6.3.85

’legce ye®®eeW keÀes yeæ[e veMee jnvee ®eeefnS efkeÀ nce meensyepeeos nQ, meensye keÀer cele hej efHeÀj mes Deheveejep³e-Yeei³e mLeeheve keÀj jns nQ~ cegjueer megveves mes legcnejs jesceeb®e Keæ[s nes peeves ®eeefnS~ ... keÀesF&®eerpe ve efceueer lees yeme ª" heæ[Wies~ yeeyee keÀes lees JeC[j ueielee nw ye®®eeW keÀer DeJemLee hej~ cee³eekeÀer pebpeerjeW ceW HebÀme heæ[les nQ~ legcneje ceeve, legcnejer keÀejesyeej, legcnejer KegMeer JeC[jHegÀue nesveer®eeefnS~ pees efce$e-mecyeefvOe³eeW keÀes veneR Yetueles nQ, Jes keÀYeer yeehe keÀes ³eeo keÀj veneR mekeWÀies~ efHeÀjkeÌ³ee heo hee³eWies!“ mee.yeeyee 3.6.04 efjJee.’pees mesJee ceW efveefceÊe yeveles nQ, GvnW KegMeer Deewj MeefkeÌle keÀer Òeeefhle mJele: nesleer nw~ mesJee keÀe Yeei³ekeÀesìeW ceW keÀesF& keÀes ner efceuelee nw~ ... mebiece³egie nw ner ceewpeeW keÀe ³egie~“

De.yeeheoeoe 9.12.85 kegÀceeefj³eeW mes’JeemleJe ceW legcemes keÀesF& hetí veneR mekeÀlee efkeÀ legce KegMe-jepeer nes ... legce keÀnWies- nce F&éej kesÀye®®es nQ, ncemes KegMe-MewjeefHeÀ³ele keÌ³ee hetíles nes~ hejJeen Leer heej-ye´ïe ceW jnves Jeeues yeehe, Jenefceue ie³ee, efHeÀj efkeÀmekeÀer hejJeen! ncesMee ³eeo jnvee ®eeefnS - nce efkeÀmekesÀ ye®®es nQ~ ... legcemJeie& mes Yeer peemleer ³eneB KegMe-jepeer nes~“ mee.yeeyee 10.01.06 efjJee.

KegMeer peerJeelcee keÀer cetueYetle h³eeme nw, GmekeÀe DeeOeej keÀesF& ve keÀesF& Òeeefhle nw~ DeelceekeÀer ³es KegMeer meoe keÀeue efmLej jns, GmekesÀ efueS Deelcee meoe ner Òeeefhle³eeW kesÀ efueS Òe³elveMeeruejnleer nw~ mebiece³egie hej hejceelcee Üeje Deelcee keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer Òeeefhle³eeB nesleer nQ, efpevemes

128

Deelcee keÀes efJeMes<e KegMeer keÀe DevegYeJe neslee nw, pees meejs keÀuhe ceW veneR neslee nw~ mebiece³egie keÀer kegÀíefJeMes<e KegefMe³eeW keÀe ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ~hejceefhelee hejceelcee kesÀ efceueve keÀer KegMeer³eesieevevo kesÀ DevegYeJe keÀer KegMeerhejceelcee kesÀ meeLe-meeLe heeì& yepeeves keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ ceW Þesÿ Deewj Deeefo mes Devle lekeÀ heeì& yepeeves keÀer KegMeerhejceefhelee hejceelcee mes Jemee& heeves keÀer KegMeerkeÀuhe-keÀuhe yeehe mes Jemee& heeves keÀer KegMeerefoueejece yeehe kesÀ efoue-leKle hej yew"ves keÀer KegMeercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe keÀer KegMeerl³eeie-lehem³ee mes Yeei³e DevegYeJe keÀjves keÀer KegMeer%eeve-Oeve keÀer Òeeefhle keÀer KegMeer Deelce-%eeve hejceelce-%eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve Òeehle keÀjves keÀer KegMeeref$eueeskeÀerveeLe Deewj ef$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ keÀes Kesue kesÀ ªhe ceW DeJeueeskeÀve keÀjves keÀer KegMeerhejceOeece Iej peeves keÀer KegMeermJeie& keÀer mLeehevee Deewj mJeie& ceW peeves keÀer KegMeerce=l³egueeskeÀ mes DecejueeskeÀ ceW peeves keÀer KegMeermJeie& keÀer jepeeF& mLeeheve keÀjves Deewj heeves keÀer KegMeerF&éejer³e heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeerefJeée-heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeerhejceelce-heeuevee keÀer KegMeerhejceelce heæ{eF& keÀer KegMeeref$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeer%eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee pecee keÀjves keÀer KegMeerefJeée-mesJee keÀer KegMeerT®e mes Tb®e ye´eïeCe yeveves keÀer KegMeerhetp³e jep³e DeefOekeÀejer Deewj hetp³eveer³e yeveves keÀer KegMeercee³ee mes ³eg× keÀjves Deewj ³eg× ceW peerle heeves keÀer KegMeer

129

mJejep³e DeefOekeÀejer mees efJeée-jep³e DeefOekeÀejer heve keÀer KegMeerYeejle Yetefce ceW pevce uesves keÀer KegMeerhejceefhelee hejceelcee kesÀ efceueve keÀer KegMeer³eesieevevo kesÀ DevegYeJe keÀer KegMeer

mebiece³egie hej ner nce DeelceeDeeW keÀe hejceelcee mes ³eLeeLe& jerefle DevegYeJe ³egkeÌle efceueveneslee nw~ ³eÐeefhe hejceOeece ceW nce Deelcee³eW hejceelcee kesÀ meeLe jnleer nQ hejvleg JeneB DeelceeDeeW keÀesosn lees nesleer veneR nw, FmeefueS JeneB ve mebkeÀuhe nw Deewj ve ner efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer DevegYetefle~ ³eLeeLe&DevegYetefle Fme meekeÀej ueeskeÀ ceW ner nesleer nw~ DeYeer mebiece³egie hej peye hejceelcee Deeles nQ lees GvemesefceuekeÀj DeelceeDeeW keÀes pees megKe Deewj KegMeer keÀer DevegYetefle nesleer nw, GmekesÀ keÀejCe ner Deelcee³eWogKe kesÀ mece³e hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nQ~

efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle hejceevevoce³e efmLeefle nw, ³es mebiece³egie keÀe mece³eGmekeÀes DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS ner efceuee nw~ jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, Fvêer³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce kesÀJeMeerYetle J³eLe& ef®evleve ceW Fme MegYe mece³e keÀes J³eLe& cele ieBJee osvee~ hejceelcee keÀe Jejoeveer neLelegcnejs efmej hej nw, FmeefueS efveef½evle neskeÀj Fme Deevevo keÀe DevegYeJe keÀjes, GpJeue YeefJe<³eDeehekeÀer Òeleer#ee keÀj jne nw~’yeæ[s mes yeæ[s efove mebiece³egie kesÀ efove nQ~ yegjs efove Kelce nes KegMeer kesÀ Glmeen ceW jnves kesÀ GlmeJekesÀ efove mebiece³egie nw~ ... meejs keÀuhe ceW ceewpe ceveeves keÀe efove Jee ceeQpeeW keÀe ³egie mebiece³egie nw~“


mebiece³egie Fvêer³e megKeeW keÀe ³egie veneR nw, Jes lees meejs keÀuhe ceW Yeesieles Dee³es nQ~ mebiece³egie nwhejceelce efceueve DeLee&led ³eesieevevo, %eeve-ef®evleve keÀe megKe, meJe& DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjkesÀ yeehekeÀe ceooieej yeve meJe& keÀer ogDeeDeeW keÀe megKe uesves keÀe ³egie~ ogDee³eW Deelcee keÀer KegMeer keÀe DeeOeejnQ~’[yeue Òeeefhle keÀewvemeer nw? Deleerefvê³e megKe Òeeefhle, GmeceW Meeefvle Deewj KegMeer meceeF& ngF& nw~ ³enngDee mebiece³egie keÀe Jemee&~ DeYeer pees Òeeefhle nw, Jen efHeÀj meejs keÀuhe ceW keÀye Yeer Òeehle veneR nesmekeÀlee~ lees [yeue Òeeefhle nw - yeehe Deewj Jemee&~ yeehe DeYeer Òeehle nw Deewj yeehe Üeje Jemee& Yeer DeYeerefceuelee nw, efHeÀj keÀye veneR efceuesiee~“ De.yeeheoeoe 20.8.71

’³en mebiece³egie keÀe megneJevee mece³e efpelevee p³eeoe nes, Glevee De®íe nw keÌ³eeWefkeÀ mecePeles nes meejskeÀuhe ceW ³en yeehe Deewj ye®®eeW keÀe efceueve efHeÀj veneR nesiee~ ... meowJe ³ener ue#³e jKees efkeÀ SJej-js[er jnW~ yeekeÀer ³en Deleerefvê³e megKe keÀe Jemee& efvejvlej DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS jns ngS nQ ve efkeÀ

130

Deheveer keÀcepeesefj³eeW kesÀ efueS~“ De.yeeheoeoe 28.7.71

’FmekeÀes ner ³eesie Deefive keÀne peelee nw~ ³en Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie nw, pees yeehe ner nj 5npeej Je<e& kesÀ yeeo DeekeÀj efmeKeueeles nQ~ yesno keÀe yeehe ner Yeejle ceW, Fme meeOeejCe leve ceWDeekeÀj legce ye®®eeW keÀes ³en ³eesie efmeKeueeles nQ~ Fme ³eeo mes ner legcnejs pevce-pevceevlej kesÀ heehekeÀì pee³eWies~“ mee.yeeyee 28.9.04 efjJee.’KegMeer keÀe oerhekeÀ meowJe peiee jns, GmekesÀ efueS oes yeeleW O³eeve ceW jKeveer nw~ SkeÀ %eeve-Ie=le Deewjotmeje ³eesie keÀer yeÊeer~ Deiej ³es oesveeW yeeleW "erkeÀ nQ lees KegMeer keÀe oerhekeÀ DeefJeveeMeer jnsiee, keÀYeeryegPesiee veneR~“ De.yeeheoeoe 23.1.70

’yejesyej yeehe nceejs Üeje mLeehevee keÀje jns nQ, efHeÀj nce ner jep³e keÀjWies~... ³en Yeer [êcee ceWvetBOe nw~ ceQ Yeer Fme [êcee kesÀ Devoj heeì&Oeejer ntB~ [êcee ceW meyekeÀe heeì& vetBOee ngDee nw~ efMeJeyeeyee keÀeYeer heeì& nw, nceeje Yeer heeì& nw~ LeQkeÌme osves keÀer yeele veneR~“ mee.yeeyee 2.11.04 efjJee.’pewmes DeYeer Fme mece³e mekeÀej ªhe ceW yeehe kesÀ meeLe Gcebie-Glmeen Deewj KegMeer ceW Petce jns nes,Ssmes ner ve³es Je<e& ceW meoe DeJ³ekeÌle ªhe ceW meeLeer mecePevee, DevegYeJe keÀjvee~ ³en meeLe keÀe DevegYeJeyengle h³eeje nw~“ De.yeeheoeoe 31.12.96

hejceelcee kesÀ meeLe-meeLe heeì& yepeeves keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ ceW Þesÿ Deewj Deeefo mes Devle lekeÀ heeì& yepeeves keÀer KegMeer

DeYeer mebiece³egie hej nceeje hejceelcee kesÀ meeLe-meeLe heeì& nw, ³en mce=efle Yeer Deelcee keÀeshejce megKe osves Jeeueer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe leLee GmekeÀer KegMeer Yeer DeYeer mebiece³egiehej ner nce DeelceeDeeW keÀes nesleer nw Deewj lees meejs keÀuhe ve hejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve nesiee Deewj vener GmekesÀ meeLe heeì& nesiee~’Jele&ceeve mece³e Deehe yeehe kesÀ meeLe efkeÀlevee Þesÿ heeì& yepee jns nes~ meejs keÀuhe ceW meyemes yeæ[s lesyeæ[e efJeMes<e heeì& Fme mece³e yepee jns nes~ ... meJe& keÀer F®íeDeeW keÀes hetCe& keÀjves Jeeues yeehe meceeve’keÀeceOesveg“ nes, keÀecevee³eW hetCe& keÀjves Jeeues nes~“ De.yeeheoeoe 15.3.88

’Fme %eeve mes legcnejer Deelcee Yejhetj jnleer nw, efHeÀj Keeueer nes peeleer nw~ mele³egie, $eslee, Üehej,keÀefue³egie, efHeÀj Deeles nQ Fme mJeerì mebiece hej~ FvekeÀes mJeerì keÀnWies~ MeeefvleOeece keÀesF& mJeerì veneRnw~ meyemes mJeerì nw heg©<eesÊece keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie~ [êcee ceW legcneje Yeer De®ís les De®íe heeì&nw~ legce efkeÀleves uekeÀer nes pees yesno kesÀ yeehe kesÀ legce yeveles nes~“


131

hejceefhelee hejceelcee mes Jemee& heeves keÀer KegMeerkeÀuhe-keÀuhe yeehe mes Jemee& heeves keÀer KegMeer

hejceelcee nceeje DeefJeveeMeer efhelee nw lees Gmemes pees Jemee& efceuelee nw, Jen Yeer DeefJeveeMeerneslee nw~ mebiece³egie hej ner hejceelcee keÀe %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe Jemee& efceuelee nw, pees meejs keÀuhekesÀ megKe keÀe DeeOeej nw~’legcekeÀes veMee nesvee ®eeefnS ieghle ceW yeehe mes nce Jemee& ues jns nQ~ keÀesF& ef®e$e Deeefo keÀes nce ³eeo veneRkeÀjles nQ~ HeÀesìes kesÀ efueS keÀnles nQ~ ceQ mecePelee ntB hetje %eeve veneR G"e³ee nw leye HeÀesìes ceebielesnQ~... keÀesF& Yeer ef®e$e keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ efMeJe yeeyee keÀe HeÀjceeve nw ceeceskeÀce ³eeokeÀjes~...ceeB keÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[ves mes ogie&efle keÀes hee³eWies~“

mee.yeeyee 17.7.72 efjJee.’DeYeer legcekeÀes Deleerefvê³e megKe Yeemelee nw, peye nceves legcekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw~ S[e@hMeve leesDeveskeÀ efkeÀmce keÀer nesleer nw~ heg©<e Yeer keÀv³ee keÀes S[e@hì keÀjles nQ~... yeehe ye®®es keÀes S[e@hì keÀjlesnQ~“ mee.yeeyee 12.9.06 efjJee.

efoueejece yeehe kesÀ efoueleKle hej yew"ves keÀer KegMeer’legce ye®®eeW keÀes KegMeer keÀe heeje ®eæ{e jnvee ®eeefnS~ legce pewmee KegMevemeerye Jee meewYeei³eMeeueer leeskeÀesF& veneR nw~ ogefve³ee ceW efmeJeeS yeéïeCe kegÀue kesÀ Deewj keÀesF& Yeer meewYeei³eMeeueer nes veneR mekeÀlee~efJe<Ceg-kegÀue meskeÀC[ vecyej ceW nes ie³ee~ Jen owJeer ieeso nes peeleer nw, DeYeer F&éejer³e ieeso nw~ ³en leesTb®e "njs vee~ osueJeeæ[e ceefvoj F&éejer³e ieeso keÀe ceefvoj nw~ ³en osueJeeæ[e ceefvoj mebiece³egie keÀemee#eelkeÀej keÀjelee nw~“ mee.yeeyee 18.12.03 jeef$e keÌueeme efjJee.’mebiece³egieer yeéïeCe peerJeve efoueejece yeehe keÀer efoue hej Deejece keÀjves keÀe mece³e nw~ efoue hejDeejece mes jnes~ ye´ïee Yeespeve KeeDees, %eeveece=le efhe³ees, MeefkeÌleMeeueer mesJee keÀjes Deewj Deejece ceewpemes efoueleKle hej jnes~... keÀce& kesÀ Kesue keÀe henuee hetj yeéïeCe mees osJeleeDeeW keÀes efceuelee nw Deewjotmeje hetj #eef$e³eeW keÀes efceuelee nw~“ De.yeeheoeoe 3.5.84

’mce=efle mJeªhe mees meceLe& mJeªhe nw, mees®evee mJeªhe meceLe& mJeªhe veneR nw~ ... pees mce=efle mJeªhejnles nQ Jes efvejvlej ves®egjue mJeªhe jnles nQ Deewj pees mees®elee mJeªhe jnles nQ GvnW cesnvele keÀjveerheæ[leer nw~ ³en mebiece³egie cesnvele keÀe ³egie veneR nw, meJe& Òeeefhle³eeW keÀe ³egie DeLee&led mece³e nw~ 63

pevce cesnvele keÀer uesefkeÀve Deye cesnvele keÀe HeÀue Òeehle keÀjves keÀe ³egie DeLee&led mece³e nw~“ De.yeeheoeoe 17.03.03

132

’l³eesnej Deeefo meye Fme mece³e kesÀ nQ~ ue#ceer-veeje³eCe Deeefo keÀe keÀesF& l³eesnej veneR, Jes keÌ³eemee|Jeme keÀjles nQ~ legce ye´eïeCe yengle mee|Jeme keÀjles nes~ ... ye®®eeW keÀes cegjueer De®íer lejn 5-6

yeej heæ{vee Jee megvevee ®eeefnS leye ner yegef× ceW yew"sieer Deewj KegMeer keÀe heeje ®eæ{siee~“ mee.yeeyee 18.08.03 efjJee.

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe keÀer KegMeermebiece hej hejceelcee kesÀ Üeje Òeehle efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes efveme¥keÀuhe

Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle menpe yeve peeleer nw, efpeme efveme¥keÀuhe efmLeefle mes cegefkeÌle Deewj efvee|JekeÀuheefmLeefle mes peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe menpe neslee nw, pees DevegYeJe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe&DevegYeJe nw, efpememes Deelcee efJeMes<e KegMeer keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, pees KegMeer GmekesÀ ®esnjs Deewj®eueve mes PeuekeÀleer nw Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer Gme KegMeer keÀe DeeYeeme keÀjeleer nw~

kegÀí Yeer Keeves mes, efkeÀlevee Yeer YeeweflekeÀ %eeve Òeehle keÀj uesves mes, efkeÀleves Yeer meeOeve-mecheefÊe kesÀ mebûen mes ceveg<³e cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ³ee meoe keÀeue keÀer megKe-Meeefvle-mechevvelee keÀesveneR hee mekeÀlee, peye lekeÀ Jen efJekeÀcee&peerle-keÀcee&leerle veneR yevelee~ keÀcee&leerle-efJekeÀcee&peerle yeveveskeÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw F&éejer³e %eeve-³eesie Deewj GmekeÀe ¢æ{ DeY³eeme, pees mebiece³egie hej F&éejer³eJejoeve nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj GmekeÀe DeY³eeme keÀjves Jeeuee ner peerJeve keÀe me®®ee megKe heemekeÀlee nw~ megKe-Meeefvle-mechevvelee keÀe mevlegueve ner Deelcee keÀer KegMeer keÀe cetueeOeej nw~ FmeefueSyeeyee keÀnles nQ Deelcee keÀes Meeefvle kesÀ meeLe megKe Yeer ®eeefnS~ DeYeer hejceelcee kesÀ Üeje megKe-MeeefvleDeLee&le cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oesveeW keÀe DevegYeJe neslee nw~

l³eeie-lehem³ee mes Yeei³e DevegYeJe keÀjves keÀer KegMeeriee³eve nw - ueIeglee mes ÒeYeglee efceues... neLeer kesÀ efmej Oetue~ mebiece kesÀ cenlJe keÀes peeve,

meeOeve, mecheefÊe, heo kesÀ ÒeueesYeve ceW ve peekeÀj l³eeie-lehem³ee kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj GmekesÀ megKekeÀes uesvee ner mebiece³egieer peerJeve keÀer meHeÀuelee nw~ mebiece³egie hej heg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe nw DeLee&ledheg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe kesÀ meceeve hejce megKeoe³eer nw~ mebiece³egie keÀe heg©<eeLe& ner mele³egieer ÒeeueyOe keÀeDeeOeej nw~ l³eeie ner Yeei³e nw DeLee&led l³eeie Yeer Yeei³e keÀe DevegYeJe keÀjelee nw~’ye´eïeCe ye®®eeW kesÀ efueS meeje mebiece³egie ner ceveeves keÀe ³egie nw~ lees jespe vee®ees, ieeDees, KegMeerceveeDees~ keÀuhe kesÀ efnmeeye mes lees mebiece³egie Leesæ[s efoveeW kesÀ meceeve nw vee! FmeefueS mebiece³egie keÀe njefove yeæ[e nw~“ De.yeeheoeoe 26.12.84

133

’ye´eïeCeeW keÀer pevcehe$eer ceW leerveeW ner keÀeue De®ís les De®eís nQ~ pees ngDee Jen De®íe, pees nes jne nwJen Deewj De®íe Deewj pees nesves Jeeuee nw Jen yengle-yengle-yengle De®íe~ ... yengle Yeei³eJeeve nespees Yeei³eefJeOeelee ves DeehekesÀ Yeei³e keÀer jsKee Þesÿ yevee oer~ Yeei³eefJeOeelee keÀes Dehevee yeveeefue³ee~“ De.yeeheoeoe 31.12.93 heeìea 4

%eeve-Oeve kesÀ Òeeefhle keÀer KegMeerDeelce-%eeve kesÀ Òeeefhle keÀer KegMeerhejceelce-%eeve kesÀ Òeeefhle keÀer KegMeerefJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve Òeehle keÀjves keÀer KegMeer

Deelcee ceW Deelce-%eeve keÀes Òeeefhle keÀer leerJe´ F®íe jnleer nw hejvleg Jen F®íe keÌ³eeW nesleernw, Fme mel³e keÀe DevegYeJe DeYeer Deelcee keÀes neslee nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw~ peyeDeelcee keÀes ³eLeeLe& Deelce-%eeve efceuelee nw lees Deelcee keÀes Gme efmLeefle ceW efmLele nesves mes peesDeueewefkeÀkeÀ megKe keÀe DevegYeJe neslee nw, Jen megKe Deelcee kesÀ Devoj mce=efle ªhe ceW veerefnle jnlee nwDeewj Deelcee keÀes Gme Deelce-%eeve keÀer Deesj DeekeÀe|<ele keÀjlee nw~ DeYeer Deelcee keÀes GmekeÀer KegMeerDevegYeJe nesleer nw, FmeerefueS yeeyee yeej-yeej ³eeo efoueeles nQ nQ efkeÀ ye®®es meoe DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele jnes lees legce Deheej KegMeer ceW jnWies~’menpe heg©<eeLeea nj keÀoce ceW he¨eeW mes Yeer p³eeoe keÀceeF& keÀe DevegYeJe keÀjWies~ Ssmee mJe³eb keÀes meoemebiece³egieer mecePeves Jeeues meoe meJe& Ke]peeves mes, %eeve kesÀ efkeÀmeer Yeer hJeeFvì kesÀ Ke]peeves mes, KegMeer mes,veMes mes keÀYeer Keeueer veneR neWies~ Keeueer nesvee efiejves keÀe meeOeve nw~“


³es efJeée-veeìkeÀ hejceevevoce³e nw~ pees Deelcee FmekesÀ mel³e jnm³e keÀes mecePekeÀj FmekeÀesosKelee nw, Jen FmekesÀ hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjlee nw~ ogefve³ee ceW %eeve Oeve keÀes meyemes Þesÿ Oeveceevee ie³ee nw, GmeceW ³en DeO³eeeflcekeÀ %eeve keÀer lees yeele ner keÌ³ee nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ ³eLeeLe& %eevekeÀe ef®evleve DeLee&led FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe ef®evleve, FmekeÀer DeÓglelee keÀe ef®evleve, FmekeÀer efoJ³eleekeÀe ef®evleve, FmekesÀ iegCe-OeceeX keÀe ef®evleve Deelcee keÀes hejceevevo keÀes osves Jeeuee nw~ efove yeerleW, jeleyeerleW, Je<e& yeerleW, peerJeve yeerle pee³es lees FmekeÀe hejceevevo keÀe DevegYeJe Kegìves Jeeuee veneR nw~ FmeefueSyeeyee meowJe keÀnles nQ - ye®®es, %eeve keÀe ceLeve-ef®evleve keÀjles jnes lees legcekeÀes DeueewefkeÀkeÀ KegMeerDevegYeJe nesieer, legce Deheej KegMeer ceW jnWies~

³es efJeée-veeìkeÀ Yeer SkeÀ Kesue nw, efpemekeÀes Kesue keÀer lejn osKeWies lees nce Deheej KegMeer

134

keÀe DevegYeJe keÀjWies~ osn mes v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee, met#ce mJeªhe OeejCe keÀjyeehe kesÀ meeLe keÀe DevegYeJe Deewj [êcee keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peeve mee#eer neskeÀj Fmes osKeves Deewj heeì&yepeeves ceW Deelcee keÀes hejceevevo Deewj hejce megKe keÀe DevegYeJe neslee nw, pees Fme mebiece³egie hej nermecYeJe nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj FmekeÀe DevegYeJe keÀjves Jeeues hejce Yeei³eJeeve nQ~ Fme Yeei³e keÀeDevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee ner Fme yeéïeCe peerJeve keÀe keÀle&J³e nw, mebiece³egie hej KegMeer keÀeDeeOeej nw~

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes peevekeÀj mee#eer neskeÀj FmekesÀ DeJeueeskeÀve keÀehejce megKe DevegYeJe keÀjves keÀe ³egie ³es mebiece³egie nw~ Oeerj-Jeerj, efveYe&³e, %eeveer heg©<e ner Fme megKeDeewj KegMeer keÀes hee mekeÀles nQ, DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ FmeerefueS iee³eve nw - efpeve Keespee efleveheeF³eeb ienjs heeveer hew", ceQ yehegje yetæ{ve [je jne efkeÀveejs yew"~’³en Yeer [êcee ceW vetBOe nw~ keÌ³eeW keÀe meJeeue veneR G"lee~ ³en lees yevee-yevee³ee Kesue nw~ legce ye®®eeWkeÀes yeehe mecePeeles nQ efkeÀ Ssmes-Ssmes neslee nw~ ... cesje heeì& ner mebiece³egie hej nw, mees Yeer SkeÌ³etjsìmece³e hej Deelee ntB~ ... [êcee ceW meye DeelceeDeeW keÀes Dehevee-Dehevee heeì& efceuee ngDee nw~ ³en yengleieg¿e yeeleW nQ~ ... ³en Deveeefo-DeefJeveeMeer yevee-yevee³ee [êcee nw, keÀye Megª ngDee, keÀn veneRmekeÀles~ ®e¬eÀ efHeÀjlee ner jnlee nw~ mebiece³egie hej yeehe DeekeÀj yeleueeles nQ - ³en [êcee 5000 Je<e&keÀe nw~“ mee.yeeyee 22.3.04 efjJee.

ef$eueeskeÀerveeLe Deewj ef$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeer’keÀYeer mees®ee Lee efkeÀ Flevee efJeMes<e heeì& Fme [êcee ceW nceeje vetBOee ngDee nw! ... peye ef$ekeÀeueoMeeaefmLeefle ceW efmLele nesles nes lees efkeÀlevee ce]pee Deelee nw ... ³en mebiece³egie ìe@he hJeeFvì nw~ lees Fme hejKeæ[s neskeÀj osKees lees ce]pee Dee³esiee~“ De.yeeheoeoe 18.11.93 heeìea 6

efJeée-veeìkeÀ keÀes Kesue kesÀ ªhe ceW DeJeueeskeÀve keÀjves keÀer KegMeer³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer Kesue nw, hejceelcee mes ³es %eeve heekeÀj Deewj

DevegYeJe keÀjkesÀ nce Fmes Kesue kesÀ ªhe ceW DeJeueeskeÀve keÀjves ceW meceLe& yeves nQ Deewj Fme Kesue keÀesKesue kesÀ ªhe ceW osKeves mes Deelcee keÀes Deefle KegMeer keÀe DevegYeJe neslee nw Deewj heg©<eeLe& keÀjles nQ efkeÀmce=efle meoe yeveer jns, efpememes ³es KegMeer Yeer mLeeF& jns~’³en yengle cepes keÀe Kesue nw~ Kesue ncesMee cepes keÀe ner neslee nw~ megKe Yeer neslee nw lees ogKe Yeer

135

neslee nw~ Fme yesno kesÀ Kesue keÀes legce ye®®es ner peeveles nes~ FmeceW jesves-heerìves Deeefo keÀer yeele ner veneRnw~ ... nce Deelcee³eW FmekesÀ SkeÌìme& nQ~ ... legce ye®®es peeveles nes - ³en [^ecee kewÀmes efHeÀjlee nw~FmekesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe Yeer yeehe ner mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 22.12.04 efjJee.’’cesuee Deewj Kesuee“ ... cesuee Deewj Kesuee, ³en oes Meyo meoe ³eeo jKees~ ... cesuee Meyo ³eeoDeeves mebmkeÀejeW keÀe efceueve, yeehe Deewj ye®®eeW keÀe efceueve Deewj meJe& mecyevOeeW mes meoe Òeeefhle keÀeefceueve meYeer Fme cesues ceW Dee peeles nQ~ ³en me=efä SkeÀ Kesue nw, ³en lees cegK³e yeele nw~“

De.yeeheoeoe 8.7.73

’³en me=efä SkeÀ Kesue nw~... Deiej FmekeÀes Kesue mecePees lees Kesue ceW keÀYeer hejsMeeve veneR neWies,nBmeles jnWies~ lees hejer#ee³eW Yeer SkeÀ Kesue nQ~... Gve heeì&Oeeefj³eeW keÀe Fme yesno kesÀ Kesue ceW ³enheeì& DeLee&led Kesue vetBOee ngDee nw, ³en mce=efle Deeves mes keÀYeer Yeer DeJemLee [ieceie veneR nesieer~“

De.yeeheoeoe 8.7.73

’legcekeÀes veMee nw efkeÀ nce efHeÀj mes Deheveer jepeOeeveer mLeeheve keÀjWies, pewmes keÀuhe henues keÀer Leer~ ...legce JeneB pee³eWies lees Dee@ìescesefìkeÀ legce Jen cekeÀeve Deeefo yeveeves ueie heæ[Wies keÌ³eeWefkeÀ Jen mebmkeÀejDeelcee ceW Yeje ngDee nw~ ...Deelcee ceW meye henues mes ner vetBOe nw~ ...veF&-veF& hJeeFvìdme efvekeÀueleer nw,Jen Yeer [^ecee ceW vetBOe nQ~ ...³en Yeer Kesue nw vee~ Kesue ceW ncesMee KegMeer nesleer nw~“


hejceOeece Iej peeves keÀer KegMeeriee³eve nw - peveveer pevceYetefce mJeiee&oefhe iejer³eMeer DeLee&led njskeÀ keÀes Dehevee Iej meyemes

DeefOekeÀ h³eeje neslee nw~ hejceOeece nce DeelceeDeeW keÀe Iej nw, FmeefueS nj Deelcee keÀes Iej peeves keÀerDeekeÀ<e&Ce mJeYeeefJekeÀ nesleer nw, FmeefueS ner nj Deelcee MeeefvleOeece Iej peeves kesÀ efueS Òe³elve keÀjleernw~’hegjeveer ogefve³ee mes legcneje cecelJe efpelevee efvekeÀuelee pee³esiee lees KegMeer Yeer nesieer~ legce efjìve& peveeahej nes ... efHeÀj ³es hegjevee Mejerj íesæ[ oWies, efHeÀj ve³ee ueWies ... yeeleW lees yengle menpe nQ~ jele keÀesmeesves mece³e Ssmes Ssmes megefcejve keÀjes lees yengle KegMeer jnsieer - nce ³es yeve jns nQ~ meejs efove ceW keÀesF&Mewleeveer lees veneR keÀer, 5 efJekeÀejeW mes keÀesF& efJekeÀej lees ncekeÀes veneR meleelee, ueesYe lees veneR Deelee ..Ssmes peeB®e keÀjveer nw~“ mee.yeeyee 12.12.68

136

mJeie& keÀer mLeehevee Deewj mJeie& ceW peeves keÀer KegMeerce=l³egueeskeÀ mes DecejueeskeÀ ceW peeves keÀer KegMeer

ceveg<³e mJeie& keÀes yengle ³eeo keÀjles nQ~ Òee³e: meJe& OeceeX ceW mJeie& keÀe JeCe&ve efceuelee nwhejvleg mJeie& keÀer mLeehevee keÀye nesleer nw Deewj mJeie& ceW kewÀmes pee mekeÀles nQ, mJeie& kesÀ megKe kewÀmes neWies,Gvemes Deelcee keÀes kewÀmeer KegMeer keÀer DevegYetefle nesleer nw - FmekeÀe ³eLeeLe& %eeve Deewj DevegYeJe efkeÀmeer keÀesYeer veneR nw~ Deelcee ves mJeie& keÀe pees DevegYeJe efkeÀ³ee nw, Jen mce=efle ceW DeebefMekeÀ ªhe ceW veerefnle jnleenw, FmeefueS DeelceeDeeW keÀes GmekeÀer ³eeo Deeleer nw Deewj JeCe&ve keÀjles nQ~ DeYeer hejceelcee nceDeelceeDeeW keÀes mJeie& keÀe ve kesÀJeue %eeve osles nQ Jejved nceejs Üeje mJeie& keÀer mLeehevee keÀjeles nQ DeewjncekeÀes mJeie& ceW peeves keÀe jemlee yeleeles nQ~ DeYeer ncekeÀes pees KegMeer nw, Jen mJeie& ceW Yeer veneR nesieer~FmeefueS DeYeer mebiece³egie keÀer KegMeer mJeie& mes Yeer Deefle Þesÿ nw keÌ³eeWefkeÀ DeYeer ncekeÀes mJeie& Deewjveke&À oesveeW keÀe %eeve nw~

mJeie& keÀer jepeeF& mLeeheve keÀjves Deewj heeves keÀer KegMeerhejceefhelee hejceelcee DeekeÀj owJeer jepeOeeveer mLeeheve keÀjles nQ Deewj ncekeÀes GmekeÀe

ceeefuekeÀ yeveeles nQ, Gme jepeeF& keÀes mLeeheve keÀjves keÀe %eeve osles nQ, jepeeF& mLeeheve ceW ceooieejyeveeles nQ, peye Deelcee Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀjleer nw lees Deelcee keÀes Deheej KegMeer nesleer nw~’iee³eve nw - Deelcee-hejceelcee Deueie jns yengkeÀeue... cetueJeleve ceW Deueie veneR jnles nQ~ JeneB leesmeye FkeÀùs jnles nQ~ Deelcee³eW JeneB mes efyeígæ[leer nQ, ³eneB DeekeÀj Dehevee-Dehevee heeì& yepeeleernQ~... yeehe Yeer 5000 Je<e& kesÀ yeeo Deeles nQ~“

mee.yeeyee 31.10.04 efjJee.’meejs keÀuhe ceW jepee yeveves keÀer heæ{eF& keÀesF& veneR heæ{lee~ ... DeYeer mJejep³e efceuee nw, efHeÀj efJeéekeÀe jep³e efceuesiee~ ... mele³egie ceW Òepee keÀe Òepee hej jep³e veneR nesiee, jepee keÀe jep³e nesiee~³en lees ®e¬eÀ kesÀ Devle ceW Òepee keÀe Òepee hej jep³e nw~“

De.yeeheoeoe 6.1.90 heeìea 2’efJeée kesÀ ceeefuekeÀ lees YeefJe<³e ceW yeveWies uesefkeÀve yeehe kesÀ meJe& Ke]peeveeW kesÀ ceeefuekeÀ DeYeer nes~ efJeéejep³e-DeefOekeÀejer lees YeefJe<³e ceW yeveWies uesefkeÀve mJejep³e DeefOekeÀejer DeYeer nes~ FmeefueS yeeuekeÀ Yeernes Deewj ceeefuekeÀ Yeer nes~“

De.yeeheoeoe 9.1.96

137

F&éejer³e heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeerefJeée-heefjJeej kesÀ efceueve keÀer KegMeer

hejceefhelee hejceelcee ves ncekeÀes keÀuhe-Je=#e keÀe %eeve oskeÀj pees efJeée-heefjJeej keÀe ³eLeeLe&%eeve keÀje³ee nw, Jen Yeer Deelcee keÀes DeefÜleer³e KegMeer osves Jeeuee nw~ F&éej keÀe heefjJeej keÌ³ee nesleenw, GmekeÀe %eeve Deewj DevegYeJe Yeer DeYeer ner ncekeÀes nw efkeÀ F&éej nceeje Deveeefo-DeefJeveeMeer efhelee nw,SkeÀ efhelee kesÀ ye®®es nce meye YeeF&-YeeF& nQ, nce meye Deelcee³eW SkeÀ ner F&éejer³e heefjJeej kesÀ nQ, ³eneBlees heeì& yepeeves kesÀ efueS Dee³es nQ, Fme mel³e keÀes peeveves mes ner Deelcee keÀes Gme heefjJeej kesÀ %eeve Deewjefceueve keÀer KegMeer keÀe DevegYeJe Yeer DeYeer ner neslee nw~

JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀer DeefYeOeejCee Yeejleer meY³elee keÀe ÒeeCe nw hejvleg JemegOee heefjJeejkewÀmes nQ, GmekeÀe ³eLeeLe& %eeve Deewj DevegYeJe ncekeÀes DeYeer ner neslee nw~ ye´ïee me=efä keÀe Deeefo efhelee nw,GvekesÀ ye®®es nce YeeF&-yenve nQ, SkeÀ ner efJeée-heefjJeej kesÀ nQ~ peye meeje efJeée nceeje heefjJeej neslees Gmemes keÌ³ee KegMeer nesieer, GmekeÀe DevegYeJe Yeer DeYeer ncekeÀes neslee nw~ Fme heeefjJeeefjkeÀ YeeJevee mesner nce efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjles nQ, efpememes meJe& Deelcee³eW Gme megKe Deewj KegMeerkeÀe DevegYeJe keÀjW~

efJeée-heefjJeej keÀe %eeve nesves mes meJe& peerJeelceeDeeW kesÀ Òeefle nceeje Òesce peeûele neslee nw,efpemekesÀ ÒeefleHeÀue mJeªhe efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW keÀe nceejs Òeefle Yeer Òesce peeûele neslee nw, efpemekeÀeDevegYeJe Deelcee keÀes Deheej KegMeer oslee nw~

³eLeeLe& ye´eïeCelJe kesÀ iegCeOeejer Deelcee ceW ve kesÀJeue ceveg<³eelceeDeeW kesÀ Òeefle yeefukeÀÒeeCeercee$e kesÀ Òeefle GmekeÀe Òesce neslee nw Deewj Gve ÒeeefCe³eeW keÀe Yeer GmekesÀ Òeefle Òesce neslee nw~ Fmemel³e kesÀ efueS ner efkeÀmeer keÀefJe ves keÀne nw - efnle-Deveefnle heMeg-heef#eG peeves~ FmekesÀ efJe<e³e ceW efJeéeceW DeveskeÀeveskeÀ GoenjCe nQ~ Fme DevegYeJe keÀer KegMeer Yeer mebiece³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle nw~’DeYeer legce ye®®es F&éejer³e ogefve³ee ceW yew"s nes, Deewj meye nQ Deemegjer ogefve³ee ceW~ ³en yengle íesìemebiece³egie nw~ legce mecePeles nes DeYeer nce ve owJeer mebmeej ceW nQ Deewj ve Deemegjer mebmeej ceW nQ~ DeYeernce F&éejer³e mebmeej ceW nQ~“ mee.yeeyee 29.9.04 efjJee.’Deepe Yeejle Ssmee nw, keÀue Yeejle Ssmee yeveWiee~ lees ye®®eeW keÀes efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~ keÀuence jeJeCejep³e ceW Les lees veekeÀ ceW oce Lee, Deepe nce hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe jns ngS nQ~ Deyence F&éejer³e heefjJeej kesÀ nQ, mJe³eb YeieJeeve ncekeÀes heæ{e jns nQ~“

mee.yeeyee 26.11.04 efjJee.’³en mebiece³egie yengle-yengle-yengle Decetu³e Deewj Þesÿ nw~ ³eneB mebiece pewmeer ceewpe meejs keÀuhe ceW

138

veneR nw~ keÀejCe? hejceelce efceueve keÀer ceewpe meejs keÀuhe ceW Deye ner efceueleer nw~ ceewpe nw, cetBPeles leesveneR nes vee! nj efove GlmeJe nw keÌ³eeWefkeÀ Glmeen nw~ Gcebie nw, Glmeen nw efkeÀ Deheves meJe& YeeF& yenveeWkeÀes hejceelcee efhelee keÀe yevee³eW~“ De.yeeheoeoe 31.12.02

’Fme mebiece³egie hej yeéïeCe peerJeve ceW hejceelce-DeeMeerJee&o Deewj yeéïeCe heefjJeej keÀer DeeMeerJee&oÒeehle nesleer nw~ ... Fme mebiece³egie keÀes efJeMes<e yueseEmeie keÀe ³egie keÀn mekeÀles nQ, FmeefueS ner Fme ³egiekeÀes ceneve ³egie keÀnles nQ~ ... uesefkeÀve ³en meJe& DeeMeerJee&o uesves keÀe DeeOeej ³eeo Deewj mesJee keÀeyewuesvme nw~“ De.yeeheoeoe 6.11.87

’peye mJe³eb KegMe nes leye otmejs keÀes ®ewuesvpe keÀj mekeÀles nes~ veneR lees ®ewuesvpe veneR keÀj mekeÀles~Deheves keÀes osKekeÀj DeewjeW kesÀ Thej jnce Deelee nw keÌ³eeWefkeÀ Dehevee heefjJeej nw vee~ ®eens kewÀmeer YeerDeelcee³eW nQ uesefkeÀve nQ lees SkeÀ ner heefjJeej kesÀ~ efkeÀmekeÀes Yeer osKeWies lees cenmetme keÀjWies efkeÀ ³ennceeje ner YeeF& nw~... yeéïeCe Deelcee keÀes keÀYeer Yeer efkeÀmeer Deelcee kesÀ Òeefle Ie=Cee veneR Dee mekeÀleer~“

De.yeeheoeoe 6.1.90 heeìeahejceelce-heeuevee keÀer KegMeer

meejs keÀuhe ceW hejceelce heeuevee keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw~ Fme hejceelce-heeuevee keÀeDevegYeJe Deefle DeueewefkeÀkeÀ Deewj peerJeve ceW me®®eer KegMeer keÀes osves Jeeuee nw~’Deepe yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es kesÀ cemlekeÀ ceW leerve Yeei³e kesÀ efmeleejs ®ecekeÀles ngS osKe jns nQ~SkeÀ hejceelce heeuevee keÀe Yeei³e, hejceelce heæ{eF& keÀe Yeei³e, hejceelce JejoeveeW keÀe Yeei³e~ Ssmesleerve efmeleejs meYeer kesÀ cemlekeÀ yeer®e osKe jns nQ~ ... yeeheoeoe keÀe h³eej meJe& DeelceeDeeW kesÀ ÒeefleSkeÀ meceeve ner nw Deewj meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle jnce Yeer nw~ yeeheoeoe keÀe h³eej nj SkeÀ ye®®es mesSkeÀ-oes mes p³eeoe nw Deewj ³en hejceelce h³eej ner meye ye®®eeW keÀer efJeMes<e heeuevee keÀe DeeOeej nw~“


hejceelce heæ{eF& keÀer KegMeeriee³eve nw - Student life is the best. hejvleg DeYeer hejceelcee ves ncekeÀes yelee³ee nw

Deewj DevegYeJe keÀje³ee nw efkeÀ ³es F&éejer³e heæ{eF& nw Deewj legce F&éej nceeje efMe#ekeÀ nw lees Fme iee@[ueermìt[sCì ueeFHeÀ keÀer KegMeer lees heoceiegCee yeæ{ peeleer nw~ heæ{eF& Yeer jepeeDeeW keÀe jepee yeveves keÀer nwheæ{eves Jeeuee Yeer hejce-Deelcee nw, ³es mce=efle Yeer Deelcee keÀes Deheej KegMeer osves Jeeueer nw~ osn Deewjosn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj $ewueeskeÌ³e keÀe heefjYeÏceCe Deewjef$ekeÀeueeW kesÀ DeJeueeskeÀve keÀjkesÀ osKeW lees Ssmeer KegMeer keÀneB Yeer veneR efceue mekeÀleer, ³es mebiece³egie hejner nesleer nw~

139

’³eneB Devoj Deeves mes ner Sce SC[ DeeypeskeÌì meeceves osKeles nQ lees pe©j KegMeer nesleer nesieer ... ³ennw Sce SC[ DeeypeskeÌì (otmejs pevce keÀer) Ssmee keÀesF& mketÀue keÀneB Yeer veneR nesiee, peneB otmejs pevcekeÀer Sce SC[ DeeypeskeÌì keÀes osKe mekeWÀ, legce osKe jns nes~“

mee.yeeyee 17.1.69

’efMeJeyeeyee ye´ïee Üeje Fve ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeW keÀes yew" heæ{eles nQ~ ³es mebiece³egie nw ye´eïeCeeW keÀerhegjer, efHeÀj ©ê hegjer ceW peekeÀj efJe<Ceghegjer ceW Deeles nQ~ henues2 ©ê-ceeuee ceW Jes Dee³eWies, pees efvejvlej³eeo keÀjWies~“ mee.yeeyee 1.08.03 efjJee.’©neveer yeehe ©neveer ye®®eeW keÀes mecePeeles nQ, heæ{eles nQ lees ye®®eeW keÀes efkeÀlevee HeÀKegj nesvee ®eeefnS~... legce Deheves keÀes Flevee Tb®e veneR mecePeles nes, efpelevee yeehe legcekeÀes Tb®e mecePeles nQ~ legce ye®e®eeWkeÀes yengle veMee jnvee ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ legce yengle Tb®e kegÀue kesÀ nes~“

mee.yeeyee 19.8.04 efjJee.ef$ekeÀeueoMeea yeveves keÀer KegMeer

DeYeer ncekeÀes leerveeW keÀeueeW keÀe Deewj leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eeve nw, ³en %eeve Yeer Deelcee keÀesDeheej KegMeer osves Jeeuee nw~ Jele&ceeve ceW YetlekeÀeue kesÀ he½eeleehe Deewj YeefJe<³e keÀer ef®evlee ceW Dehevesmece³e, mebkeÀuhe, MeefkeÌle keÀes J³eLe& keÀjkesÀ nce Deheves Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e oesveeW keÀes ner ieBJeeles nQ~Jele&ceeve keÀe ³eesie ner Jele&ceeve ceW mJemLe ceve, KegMeer, heefJe$elee Deewj YeefJe<³e ceW megvoj mJeemL³e,mJemLe ceve, megKe keÀe DeeOeej nw Deewj Jele&ceeve keÀer KegMeer ner YeefJe<³e keÀer KegMeer keÀe DeeOeej nw~³eesie kesÀJeue heg©<eeLe& ner veneR uesefkeÀve Òeeefhle Yeer nw~ ³eefo Jele&ceeve ceW mener heg©<eeLe& veneR keÀjles leesJele&ceeve Deewj YeefJe<³e oesveeW ner Òeeefhle³eeW mes Jebef®ele jn peeles nQ~ Jele&ceeve ceW nce pees jepe³eesie keÀeDeY³eeme keÀjles nQ, Jen peerJeve ceW hejce-megKe keÀes osves Jeeuee nw, DeefJeveeMeer KegMeer keÀes osves Jeeuee nw~

Jele&ceeve keÀe %eeve Oeve, GmekeÀer KegMeer, Þesÿ keÀce&, mesJee ner YeefJe<³e ceW mLetue Oeve, DeewjmeJe& kesÀ men³eesie keÀe DeeOeej nw~ Jele&ceeve ceW owJeeriegCeeW keÀer OeejCee ner Jele&ceeve ceW Þesÿ mecyevOe,KegMeer, mesJee keÀe DeeOeej nw Deewj YeefJe<³e ceW Þesÿ mecyevOeeW keÀe Yeer DeeOeej nw~’efmeHe&À megveves Jeeues ³ee megveeves Jeeues lees veneR, mJeceeve Jeeues yeves nes? megveves-megveeves Jeeues leesDeveskeÀeveskeÀ nQ hejvleg mJeceeve Jeeues keÀesìeW ceW keÀesF& nQ~ Deehe keÀewve nes~ ... DeYeer Yeei³eJeeve veneR yeveslees keÀye yeveWies? Fme Þesÿ Òeeefhle kesÀ mebiece³egie hej nj keÀoce ³en mueesieve meoe ³eeo jKees efkeÀ’Deye veneR lees keÀye veneR“, mecePee~“ De.yeeheoeoe 24.4.84

%eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee pecee keÀjves keÀer KegMeer

140

peye Deelcee keÀe %eeve-iegCe KegMeer keÀe Kepeevee pecee neslee nw lees Yeer Deelcee keÀes yengleKegMeer nesleer nw~ FmekesÀ efJe<e³e ceW DeJ³ekeÌle yeeheoeoe ves Yeer keÀne nw - meejs keÀuhe kesÀ efueS Keeleepecee keÀjves keÀer yeQkeÀ mebiece³egie hej ner Kegueleer nw~ mele³egie ceW Yeer ³es yeQkeÀ veneR nesieer DeLee&led mele³egience keÀesF& Keelee pecee veneR keÀj mekeÀles, kesÀJeue pecee efkeÀ³ee Keelee Keeles ner nQ~’yeeheoeoe hetílee nw - meJe& yevOeveeW mes cegkeÌle, peerJevecegkeÌle keÀer mìspe mebiece hej ner nesveer nw ³eemele³egie ceW nesveer nw~ ... mechevve lees ³eneB ner yevevee nw vee, mechetCe& Yeer ³eneB ner yevevee nw~ mebiece³egiekesÀ mece³e keÀe Yeer meyemes yeæ[s les yeæ[e Ke]peevee nw~ lees Dehevee Keelee ®eskeÀ keÀjes~“


efJeée-mesJee keÀer KegMeermebiece³egie hej Þeercele hej Deelcee³eW, DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjleer nQ Deewj ³eLeeLe& mesJee

keÀjkesÀ YeefJe<³e kesÀ Dehevee Keelee pecee keÀjleer nQ~ FmeefueS hejceelcee kesÀ ceneJeekeÌ³e nQ - mesJee leescesJee nw DeLee&led cesJee kesÀ meceeve megKe osves Jeeueer Deewj mJemLe yeveeves Jeeueer nw~ mesJee mes ner Dev³eDeelcee³eW keÀer ogDee³eW efceueleer nQ, pees ogDee³eW Yeer Deelcee keÀes KegMeer osleer nQ~

peye nce Deheves YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeW kesÀ Òeefle Deeéemle neWies Deewj efve½e³e nesiee leye nerF&éejer³e mesJee ceW ueieve nesieer, heg©<eeLe& ceW ueieve nesieer Deewj F&éejer³e mesJee mes pees megKe keÀer DevegYeteflenesleer nw, Jen DevegYeJe nesieer Deewj Deelcee keÀes KegMeer nesleer nw~ ³es DevegYetefle Deelcee keÀes mebiece³egie hejner nesleer nw~’YeefJe<³e kesÀ jep³e DeefOekeÀejer mes Yeer Deye keÀe mesJeeOeejer peerJeve Þesÿ nw keÌ³eeWefkeÀ DeYeer yeehe Deewjye®®eeW keÀe meeLe nw~ ... ³egefkeÌle³egkeÌle mesJee keÀjles nes lees efkeÀleveer KegMeer nesleer nw~ ... mesJee ceW ³esnue®eue ner heefjhekeÌJe yeveeleer nw, DevegYeJeer yeveeleer nw~“


’Deelcee kesÀ efueS ³en ceewpeeW keÀe mece³e nw uesefkeÀve Mejerj mes menve Yeer keÀjvee heæ[lee nw~ ... DeYeer³en mesJee pevce-pevceevlej keÀer mesJee mes cegkeÌle keÀj osleer nw~ Fme mesJee kesÀ HeÀuemJeªhe Òeke=Àefle Deewj®eslev³e mesJeeOeejer DeehekesÀ ®eejes Deesj Ietceles jnWies~“ De.yeeheoeoe 19.5.83

’mebiece³egie keÀe Demeueer mebmkeÀej nw pees meoe vee@uespe oslee Deewj ueslee jnlee nw, GmekeÀes meoe %eevemce=efle ceW jnsiee Deewj Jen meoe ne|<ele jnsiee~ ... Deheves pevce Deewj mece³e kesÀ cenlJe keÀes peevees leyener ceneve keÀle&J³e keÀj mekeWÀies~“ De.yeeheoeoe 16.6.72

’Fme mece³e legcnejer meye ceveeskeÀecevee³eW hetjer nesleer nQ~ ... Fme mece³e legcnejs ceW leekeÀle nw, pees legcemeye keÀecevee³eW hetjer keÀj mekeÀleer nes~“ mee.yeeyee 25.10.03 efjJee.

141

’mesJee ceW KegMeer Yeer efceueleer nw, MeefkeÌle Yeer efceueleer nw Deewj Òel³e#e HeÀue Yeer efceuelee nw uesefkeÀve yesnokeÀe Jewjei³e Kelce Yeer mesJee ceW ner neslee nw~ ... ®eens efkeÀleves Yeer meeOeve Òeehle nQ Deewj meeOeve leesDeehekeÀes efove Òeefleefove p³eeoe ner efceueves nQ uesefkeÀve yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe keÀer meeOevee cepe& veneR nes,Fcepe& nes~ meeOeve Deewj meeOevee keÀe yewuesvme nes~“ De.yeeheoeoe 3.4.96

T®e mes Tb®e yeéïeCe yeveves keÀer KegMeerogefve³ee ceW Yeer ceveg<³e keÀes kegÀue Deewj peeefle keÀe Yeer veMee jnlee ner nw~ yeeyee ves Yeer ncekeÀes

efÜpe pevce oskeÀj Tb®e mes Tb®e yeéïeCe yevee³ee nw~ efpevekeÀes Deheves Fme kegÀue, JebMe, peeefle-Oece& keÀermce=efle jnleer nw, Jen Yeer Deelcee keÀes KegMeer Òeoeve keÀjleer nw~

mebiece³egieer yeéïeCe Yeer oes ÒekeÀej kesÀ nQ~ SkeÀ nQ Òel³e#e yeéïeCe, pees yeehe keÀes hen®eeve-keÀj, Òel³e#e ceW %eeve ueskeÀj yeeyee kesÀ yeveles nQ Deewj otmejs nQ DeÒel³e#e yeéïeCe pees S[Jeevme heeìeaceW ie³es nQ keÌ³eeWefkeÀ Jes osJelee lees yeves veneR nQ Deewj GvekeÀes Metê Yeer keÀn veneR mekeÀles, FmeefueS Jes YeeryeéïeCe ner nQ~ DeÒel³e#e yeéïeCeeW keÀe mecyevOe Yeer DeJ³ekeÌle yeeheoeoe mes nw Deewj GvekeÀer Yeer heeueveeGvekesÀ Üeje ner nesleer nw, GvekeÀes Yeer DeJ³ekeÌle yeeheoeoe mes efoMee-efveoxMe efceuelee nw~’iee³ee peelee nw - Deelcee-hejceelcee Deueie jns ... oueeue~ peye JeneB MeeefvleOeece ceW nQ lees Gmeefceueve ceW keÀesF& HeÀe³eoe veneR neslee nw~ Jen lees efmeHe&À heefJe$elee Deewj Meeefvle keÀe mLeeve nw~ ³eneB legcepeerJe Deelcee³eW nes, hejceelcee Yeer Mejerj ceW ÒeJesMe keÀj ye®®eeW keÀes heæ{eles nQ~ ... DeYeer legce mebiecehej Keæ[s nes, yeehe mele³egie keÀer mLeehevee keÀj jns nQ~ ... ue#ceer-veeje³eCe keÀer pees ef[vee³emìer®eueleer nw, Jen yeehe ves mebiece hej DeYeer mLeeheve keÀer nw~ Fme mece³e nce F&éejer³e mecÒeoe³e DeewjÒepeeefhelee ye´ïee keÀer cegKe JebMeeJeueer YeeF&-yenve nQ~“

mee.yeeyee 29.5.04 efjJee.’Deheves Fme Þesÿ yeéïeCe mebmeej keÀes meoe mce=efle ceW jKees~ Fme mebmeej kesÀ Fme peerJeve keÀerefJeMesMeleeDeeW keÀes meoe mce=efle ceW jKe meceLe& yevees, mce=efle mJeªhe yevees lees veäesceesne mJele: ner yevepee³eWies~ ... meoe Devlej mheä Fcepe& ªhe ceW jKees efkeÀ Jen hegjevee mebmeej keÌ³ee Deewj ³enmebiece³egieer mebmeej keÌ³ee!“ De.yeeheoeoe 20.11.85

’yeeyee keÀe jeef$e keÀes K³eeue ®euee efkeÀ ceveg<³e 21 pevce keÀnles nQ, iee³eve Yeer keÀjles nQ~ DeYeer ³enF&éejer³e pevce SkeÀ Deueie nw~ Dee" pevce mele³egie ceW, 12 pevce $eslee ceW, 21 pevce Üehej ceW, 42

pevce keÀefue³egie ceW~ ³en legcneje F&éejer³e pevce meyemes Tb®e pevce nw, pees S[e@hìs[ pevce nw~ legceyeéïeCeeW keÀe ner ³en meewYeei³eMeeueer pevce nw~“ mee.yeeyee 11.11.03 efjJee.

142

’Ssmes meJe& Ke]peeveeW mes meoe mechevve nes, nj yeéïeCe Deelcee mJe³eb keÀes meJe& Ke]peeveeW mes Yejhetj meoeDevegYeJe keÀjles nes? Ke]peeves Yeer DeefJeveeMeer nQ Deewj osves Jeeuee Yeer DeefJeveeMeer nw lees KegMe jnvee YeerDeefJeveeMeer ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ Deehe pewmeer DeueewefkeÀkeÀ KegMeer meejs keÀuhe ceW efmeJeeS Deehe yeéïeCeeW kesÀefkeÀmekeÀes Yeer Òeehle veneR nesleer~ ... KegMe jnles nes uesefkeÀve hejmesvìspe ceW Devlej Dee peelee nw, meoeSkeÀjme veneR jnlee~“ De.yeeheoeoe 15.11.03

’pees keÀneJele nw efkeÀ osJeleeDeeW kesÀ Kepeeves ceW DeÒeehle keÀesF& Yeer Jemleg veneR nesleer nw - keÀneJeleyeénceCeeW keÀer ieeF& ngF& nw ³ee osJeleeDeeW keÀer? meJe& mebmkeÀej yeénceCe peerJeve ceW ner DevegYeJe keÀjles neskeÌ³eeWefkeÀ DeYeer meJe& mebmekeÀej Deheves ceW Yej jns nes~“ De.yeeheoeoe 2.5.74

’meowJe SkeÀ ner mebkeÀuhe mce=efle ceW jnlee nw efkeÀ ‘heevee Lee mees hee efue³ee, heeves kesÀ efue³es Deye kegÀíveneR jne~ Ssmes mebkeÀuhe ceW efmLele jnves Jeeues keÀer,... efveMeeveer keÌ³ee nesieer? meoe ne|<ele jnves Jeeueeceve, JeeCeer Deewj keÀce& mes meJe& DeelceeDeeW keÀes meoe KegMeer keÀe oeve oslee jnsiee~“


’DeYeer nce yeéïeCe kegÀue kesÀ nQ, ³en Yeer ³eeo jns lees veMee ®eæ{s~ Yetue peeles nQ lees ³en veMee veneR®eæ{lee nw~... YeefkeÌle ceeie& ceW pees Yeer ¢äevle Deeefo nQ, Jes meye Fme mece³e kesÀ nQ~“

mee.yeeyee 26.3.04 efjJee.’yeéïeCe peerJeve efkeÀleveer Þesÿ Deewj efkeÀleveer h³eejer nw~ Deiej yeéïeCe peerJeve veneR lees hejsMeeveer keÀerpeerJeve ueiesieer~ lees h³eejer peerJeve nw ³ee LekeÀ peeles nes? mees®eles nes - mebiece keÀye lekeÀ ®euesiee...³en mebiece keÀer peerJeve meJe& pevceeW mes Þesÿ peerJeve nw, Òeeefhle keÀer peerJeve nw~ Deewj lees meye keÀce nesveskeÀer peerJeve nQ~“ De.yeeheoeoe 15.11.89 efouueer ûeghe’³en DeueewefkeÀkeÀ, DeJ³eefkeÌle efceueve YeefJe<³e mJeCe& ³egie ceW Yeer veneR nes mekeÀlee~ efmeHe&À Fme mece³eFme efJeMes<e ³egie keÀes Jejoeve nw yeehe Deewj ye®®eeW kesÀ efceueves keÀe~ FmeefueS Fme ³egie keÀe veece ner nwmebiece³egie~ ... yeeheoeoe Yeer Ssmes keÀesìeW ceW keÀesF& Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀes osKe ne|<ele nesles nQDeewj mce=efle efoueeles nQ~“ De.yeeheoeoe 14.10.87

’³en SkeÀ ner yeéïeCe pevce nw pees hejceefhelee hejceelcee Üeje [e³ejskeÌì neslee nw~ osJelee pevce YeerÞesÿ DeelceeDeeW kesÀ Üeje ner neslee nw~ ... pees yeehe kesÀ iegCe nQ, Jes ner yeéïeCe DeelceeDeeW kesÀ iegCe nesves®eeefnS~ ... pewmes Fme yeéïeCe peerJeve ceW ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer, %eeve mJeªhe yeveles nes Jewmes DeewjefkeÀmeer pevce ceW yeveWies keÌ³ee?“ De.yeeheoeoe 13.6.73

’megÒeerce keÀne peelee nw mechetCe& heefJe$e keÀes~ Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ meyeceW h³eesefjìer nw~ nce DeYeer Fmemebiece³egie hej h³eesefjìer meerKeles nQ~ legce lees heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ efveJeemeer nes~ ... keÀefue³egie Deewj

143

mele³egie kesÀ yeer®e keÀes keÀne peelee nw mebiece³egie~ ... legcnejer yegef× ceW ³en veMee nesvee ®eeefnS efkeÀ nceheg©<eesÊece mebiece³egieer ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeB nQ~“ mee.yeeyee 7.8.04 efjJee.’yeeheoeoe oesveeW yeeleW ®eskeÀ keÀj jns Les heefJe$elee keÀneB lekeÀ OeejCe keÀer nw~ ... Deewj ©neveer KegMeer,DeefJeveeMeer KegMeer, DeevleefjkeÀ KegMeer keÀneB lekeÀ jnleer nw~ yeéïeCe peerJeve OeejCe keÀjves keÀe ue#³e nernw meoe KegMe jnvee~ ... ©neveer DeevleefjkeÀ KegMeer Jee Deleerefvê³e megKe meejs keÀuhe ceW Òeehle veneR nesmekeÀlee nw, Jen Òeehle keÀjves kesÀ efueS yeéïeCe yeves nes~... Deuhe keÀeue keÀer Òeeefhle Üeje KegMeer leesogefve³ee JeeueeW kesÀ heeme Yeer nw~ ... KegefMe³eeW kesÀ meeiej kesÀ yeves nes lees nj mebkeÀuhe ceW, nj meskesÀC[KegMeer keÀer uenjeW ceW uenjeves Jeeues nes~“ De.yeeheoeoe 13.1.86

’Deehe meYeer Yeer nj keÀe³e& ceW pewmee mece³e, Gmeer ÒeceeCe ®eueles jnWies lees DeehekesÀ men³eesie keÀe HeÀueDeewj yeéïeCeeW keÀes Yeer efceuelee jnsiee~ ... keÀF& mLeeveeW mes efHeÀj Yeer Deehe ueesieeW keÀes yengle Deejece nwDeewj DeY³eeme Yeer nes jne nw~ FmeefueS jepe³egkeÌle yevekeÀj nj heefjefmLeefle ceW jepeer jnves keÀeDeY³eeme yeæ{eles ®euees~“ De.yeeheoeoe 6.11.87

’yeéïeCeeW keÀe ner meJeexÊece kegÀue nw~ henuee vecyej kegÀue keÀnWies yeéïeCeeW keÀe~ yeéïeCe kegÀue DeLee&ledF&éejer³e kegÀue~ ... legce yeéïeCe Deeheme ceW YeeF&-yenve nes~ ... efMeJeJebMeer lees meye nQ hejvleg peyemeekeÀej ceW Deeles nQ lees Òepeeefhelee keÀe veece nesves kesÀ keÀejCe YeeF&-yenve nes peeles nQ~“

mee.yeeyee 13.9.06 efjJee.’yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀes Gmeer ve]pej mes osKeles nQ efkeÀ ³en nj SkeÀ jlve Fme yeéïeCe heefjJeej keÀeÞe=bieej nw~... YeieJeeve Deewj YeieJeeve kesÀ Iej keÀe Þe=bieej yevevee keÀce yeele nw keÌ³ee!“

De.yeeheoeoe 3.4.96

’yeéïeCe peerJeve keÀe MJeebme KegMeer nw~ KegMeer veneR lees yeéïeCe peerJeve veneR~ ... meoe KegMeer ceW jnvesJeeues heeme efJeod Dee@vej Deewj keÀYeer-keÀYeer KegMeer ceW jnves JeeueeW keÀes Oece&jepe hegjer heeme keÀjveerheæ[sieer~ heeme efJeod Dee@vej Jeeues SkeÀ meskesÀC[ ceW yeehe kesÀ meeLe pee³eWies, ©keWÀies veneR~“

De.yeeheoeoe 3.4.96

’peneB ©neveer HeÀKegj nesiee, JeneB efJeIve veneR nes mekeÀlee~... Fme F&éejer³e Yeei³e kesÀ Deeies Oeve leeskegÀí Yeer veneR nw~ Jen lees heerís-heerís Dee³esiee~... meoe Fmeer veMes ceW jnes~ yeéïeCe peerJeve nw nerKegMeer keÀer peerJeve~“ De.yeeheoeoe 2.1.90 heeìea 2

hetp³e jep³e DeefOekeÀejer Deewj hetp³eveer³e yeveves keÀer KegMeernce ner hetp³e Deewj nce ner hegpeejer leLee nce ner hetp³e osJeer-osJelee yeveles, efpevekesÀ peæ[

144

ef®e$eeW kesÀ ceefvoj yeveekeÀj YekeÌle hetpee keÀjles nQ~ ³es %eeve Deewj mce=efle Yeer Deelcee keÀes yengle KegMeerÒeoeve keÀjleer nw~’DeefJeveeMeer yeehe kesÀ meeLe DeefJeveeMeer Òeerefle efveYeeves Jeeues ye®®eeW Òeefle mebiece³egie keÀer nj Ieæ[er peerJeveceW veJeervelee ueeves Jeeueer nw~ ... meejs keÀuhe keÀer ceewpeW Fme peerJeve ceW DevegYeJe keÀjles nes~ ...hetp³eheve keÀer ceewpe Deewj jep³e keÀjves keÀer ceewpe, oesveeW keÀer vee@uespe DeYeer nw, FmeefueS DeYeer ceewpenw~“ De.yeeheoeoe 31.12.90

’³en KegMeer ye®®eeW keÀes Devoj jns lees keÀYeer keÀesF& yeele ceW jesvee veneR Dee³es~ legce mecePeles nes vee efkeÀnce efÒevme-efÒevmespe yeveWies lees legcekeÀes keÌ³eeW veneR Devoj ceW KegMeer nesveer ®eeefnS~“

mee.yeeyee 7.9.06 efjJee.’leve keÀer mJe®ílee DeLee&led meoe Fme leve keÀes Deelcee keÀe ceefvoj mecePe, Gme mce=efle mes mJe®íjKevee~ efpeleveer cete|le Þesÿ nesleer nw, Glevee ner ceefvoj Yeer Þesÿ neslee nw~ yeéïeCe Deelcee³eW meejskeÀuhe ceW vecyejJeve Þesÿ Deelcee³eW nQ~ yeéïeCeeW kesÀ Deeies osJelee³eW Yeer meesves legu³e nQ, yeéïeCe nerjslegu³e nQ~“ De.yeeheoeoe 6.1.90

cee³ee mes ³eg× keÀjves Deewj ³eg× ceW peerle heeves keÀer KegMeer³ees×eDeeW kesÀ mecyevOe ceW SkeÀ Jeerj jme kesÀ keÀefJe kesÀ Meyo nw - efpeme efove ceefj pee³eW

ceeefnue ceecee Kegefì³ee hej ìbieer jns leueJeej~ YeeJeeLe& ³ener nw ³ees×eDeeW keÀes ³eg× keÀjves ceW ner KegMeernesleer nw~ yeeyee ves Yeer ncekeÀes cee³ee mes ³eg× keÀjvee efmeKee³ee nw Deewj keÀne nw - ³ees×eDeeW keÀe ue#³e³eg× keÀjvee Deewj ³eg× ceW peerle heevee ner neslee nw~ nceejs efueS lees yeeyee ves YeefJe<³e JeeCeer Yeer keÀj oernw efkeÀ heeC[JeeW keÀer peerle efveef½ele nw, efpemekeÀes keÀesF& ìeue veneR mekeÀlee~ lees efJe®eejCeer³e nw nce Deheveerpeerle kesÀ Òeefle Deeéemle neW lees ncekeÀes efkeÀleveer KegMeer nesieer Deewj ³eg× keÀjves ceW efkeÀleveer ©ef®e nesieer~JeemleJe ceW mebiece³egie hej heg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe nw DeLee&led heg©<eeLe& Yeer KegMeer-KegMeer neslee nw, KegMeerÒeoeve keÀjlee nw~

nceejs Thej yeehe keÀe neLe nw Deewj GmekesÀ meeLe kesÀ keÀejCe nce cee³ee mes ³eg× keÀjles ngSKegMeer keÀe DevegYeJe keÀjles nQ hejvleg Devle lekeÀ heg©<eeLe& keÀjles jnvee nw keÌ³eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀmelele heefjJele&veMeerue nw~ keÀye Yeer cee³ee keÀe ÒeYeeJe nes mekeÀlee Deewj ³es efmLeefle heefjJele&ve nes mekeÀleernw~ FmeefueS Deheves Fme mebiece³egieer peerJeve keÀer j#ee kesÀ efueS O³eeve jKevee nj Deelcee keÀe hejcekeÀle&J³e nw~’cenejLeer DeLee&led Fme jLe hej meJeej, Deheves keÀes jLeer mecePes~ ... pewmes ³ees×s meJe& J³eefkeÌle³eeW, meJe&

145

JewYeJeeW keÀe efkeÀveeje keÀj ’³eg× Deewj efJepe³e“ - Fve oes yeeleeW keÀes efmeHe&À yegef× ceW jKeles ngS Dehevesue#³e keÀes hetCe& keÀjves ceW ueies ngS nesles nQ~... Ssmes ³ees×s yeves nes?... ³ees×s keÀYeer Yeer Deeuem³e DeewjDeueyesuesheve keÀer efmLeefle ceW veneR jnles~ keÀYeer MeðeeW kesÀ efyevee jneR jnles~... Ye³e kesÀ JeMeerYetle veneRnesles nQ~“ De.yeeheoeoe 13.6.73

’mebiece³egie hej ³eg× keÀj cee³ee mes efJepe³e Òeehle keÀjvee Yeer SkeÀ Kesue mecePeles nes, cesnvele veneR~...Kesue ueielee nw~ ... peye ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer mìspe hej efmLele nesles nes lees Kesue ueiesiee~“

De.yeeheoeoe 27.12.87 heeìea’DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS Deeefo mes ueskeÀj SkeÀ mueesieve megveeles Deeles nQ, DeiejJen ³eeo jns lees keÀye Yeer keÀesF& cee³ee kesÀ efJeIveeW ceW nej veneR nes mekeÀleer nw~ ’mJeie& keÀe mJejep³enceeje pevceefme× DeefOekeÀej nw Deewj mebiece kesÀ mece³e yeehe keÀe Ke]peevee pevceefme× DeefOekeÀejnw~“... DeefOekeÀejer mecePeWies lees keÀye cee³ee kesÀ DeOeerve veneR neWies~“


mJejep³e DeefOekeÀejer mees efJeée-jep³e DeefOekeÀejer heve keÀer KegMeer’meyemes yeæ[s mes yeæ[e jep³e-DeefOekeÀej keÀe DevegYeJe Deye mebiece hej ner mJejep³e keÀe neslee nw~ ce]peelees mJejep³e DeefOekeÀejer keÀe DeYeer DevegYeJe keÀj jns nes~... Òepee keÀe DeLe& nw DeOeerve jnvee Deewjjepee keÀe DeLe& nw DeefOekeÀejer~“

De.yeeheoeoe 18.2.94 heeìea 4iee@[&ve Dee@HeÀ Deuueen keÀe %eeve Deewj Gme iee@[&ve keÀe HetÀue yeveves keÀer KegMeerjecejep³e keÀer mLeehevee Deewj jeJeCe jep³e kesÀ efJeveeMe keÀer KegMeerme=efä keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀes peeveves keÀer KegMeerYeejle Yetefce ceW pevce uesves keÀer KegMeer

³es Yeejle Yetefce Deefle ceneve nw, peneB mJe³eb hejceelcee DeJeleefjle neskeÀj efJeée keÀe keÀu³eeCekeÀjles nQ~ ³es Yeejle Yetefce Deveeefo-DeefJeveeMeer Yetefce nw~ ³es meJe& Oece& JeeueeW keÀe leerLe& nw keÌ³eeWefkeÀhejceelcee ³eneB DeekeÀj ner meJee&lceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& osles nQ~ YeieJeeve mJe³ebkeÀnles nQ - pewmes hejceelcee keÀer ceefncee DehejceDeheej nw, Jewmes Fme Yeejle Yetefce keÀer ceefncee YeerDehejceDeheej nw~ keÀuhe kesÀ Fme mebiece³egie hej Ssmeer hejce Yeei³eMeeueer Yetefce pevce uesvee Yeer hejce-Yeei³e nw, Fme Yeei³e keÀer mce=efle Yeer Deelcee keÀes DeevleefjkeÀ KegMeer Òeoeve keÀjleer nw~’legce ye®®eeW kesÀ meeLe-meeLe Yeejle KeC[ Yeer meyemes meewYeei³eMeeueer nw~ Fve pewmee meewYeei³eMeeueer

146

otmeje keÀesF& KeC[ veneR nw~ ³eneB yeehe Deeles nQ~ Yeejle ner nsefJeve Lee, efpemekeÀes iee[&j Dee@HeÀDeuueen keÀnles nQ~ yeehe DeYeer efHeÀj mes Yeejle keÀes HetÀueeW keÀe yeieer®ee yevee jns nQ~“

mee.yeeyee 17.5.05 efjJee.’Yeejle yeehe keÀer DeJelejCe Yetefce nw Deewj Yeejle Òel³e#elee keÀe DeeJeepe yeguevo keÀjves kesÀ efveefceÊeYetefce nw~ Deeefo mes Devle lekeÀ Yeejle ceW ner heeì& nw~ efJeosMe keÀe men³eesie Yeejle ceW Òel³e#eleekeÀje³esiee Deewj Yeejle keÀer Òel³e#elee keÀe DeeJeepe efJeosMe lekeÀ hengB®esiee~... YeejleJeemeer ye®®eeW kesÀYeei³e keÀe meYeer iee³eve keÀjles nQ~“ De.yeeheoeoe 10.11.87

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heg©<eeLe&heg©<eeLe& keÀe mener DeLe& keÌ³ee nw, heg©<eeLe& keÀye Deewj kewÀmes efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, heg©<eeLe& keÀe

keÌ³ee HeÀue neslee nw, ³es meye je]pe hejceelcee mebiece³egie hej ner DeekeÀj yeleeles nw, efpeme %eeve keÀesheekeÀj ner Deelcee³eW ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjves ceW meceLe& nesleer nQ~ JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ ³es meejeefJeée-veeìkeÀ ner heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe hej yevee ngDee nw~ heg©<eeLe& keÀjvee Deelcee keÀe efvepeer mJeYeeJenw hejvleg DeeO³eeeflcekeÀ Yee<ee ceW heg©<eeLe& Meyo keÀe Òe³eesie heg©<eDeLee&led Deelcee kesÀ keÀu³eeCeeLe& efkeÀ³esie³es Òe³elve kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~* mebiece³egie hej heg©<eeLe& ner ÒeeueyOe nw DeLee&led mebiece³egie hej heg©<eeLe& Yeer Deelcee keÀes hejcemegKeoe³eer DevegYeJe neslee nw keÌ³eeWefkeÀ mebiece³egie hej hejceelcee meeLe neslee nw, FmeefueS GvekesÀ meeLe keÀerngF& cesnvele, cesnvele veneR ueieleer Kesue ueielee nw, FmeefueS Fme heg©<eeLeea peerJeve mes keÀesF& Tyelee veneRnw~

heg©<eeLe& ner peerJeve nw Deewj heg©<eeLe&nervelee ner ce=l³eg nw DeLee&led nj ÒeeCeer Deheves peerJeve keÀermegKe-Meeefvle kesÀ efueS Òe³elveMeerue nw Deewj GmekeÀe ³es Òe³elve ner GmekesÀ peerJeve kesÀ DeefmlelJe keÀesefme× keÀjlee nw~ hejvleg heg©<eeLe& Meyo keÀe mebefOe-efJe®íso Deewj DeLe& keÀes osKeW lees Jen nw - heg©<e +DeLe& DeLee&led pees keÀe³e& Deelcee kesÀ keÀu³eeCeeLe& efkeÀ³ee peelee nw, Gmes heg©<eeLe& keÀnles nQ~ mebiece³egie nerDeelce-keÀu³eeCe keÀe ³egie nw keÌ³eeWefkeÀ mebiece ³egie hej hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀer OeejCee, ³eesie kesÀ DeY³eeme Deewj mesJee mes ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~Deewj lees meejs keÀuhe ceW Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ FmeefueS mebiece³egie ner ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀe ³egienw~* DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle hejce Meeefvlece³e nw, hejceelcee keÀer í$eíe³ee meJe& DeelceeDeeW hejnw, ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer Deewj hejce megKece³e nw~ FmeceW nj Deelcee keÀce&

147

keÀjves kesÀ efueS mJelev$e nw Deewj GmekesÀ Devegmeej GmekeÀes HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ FmeceW efkeÀmeer YeerDeelcee keÀe efkeÀmekesÀ yeer®e keÀesF& nmle#eshe mecYeJe veneR nw~ heg©<eeLe& keÀjkesÀ [^ecee kesÀ Fme mel³e keÀespeevevee Deewj GmekeÀer mel³elee keÀes peevekeÀj DevegYeJe keÀjvee hejce megKeoe³eer nw~ ³es heg©<eeLe& DeewjÒeeueyOe keÀe %eeve mebiece³egie hej neslee nw~* ³es F&éejer³e %eeve hejceefhelee hejceelcee keÀe mebiece³egie hej DeelceeDeeW keÀes hejce Jejoeve nw Deewjhejce-megKe keÀe DeeOeej nw~ efpemekeÀer yegef× ceW ³es %eeve peeûele nw, GmekesÀ peerJeve ceW nervelee-DenbkeÀej,Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, jeie-Üs<e Dee veneR mekeÀlee~ ³es mebiece³egie keÀer hejce Òeeefhle nw~ Fmemel³e keÀes peevekeÀj hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀesmecePevee Deewj DevegYeJe keÀjvee nj Deelcee keÀe hejce keÀle&J³e nw~ Fme mel³e keÀes peeveves Deewj Gme hejefve½e³e Jeeues keÀe GmekesÀ efueS heg©<eeLe& DeJeM³e ®euelee nw, Yeues ner GmeceW keÀesF& leerJe´ heg©<eeLe& keÀjleenw, keÀesF& ceO³ece Deewj keÀesF& keÀefveä keÀjlee nw hejvleg keÀjlee DeJeM³e nw~ pees pewmee heg©<eeLe& keÀjleenw, Jen Gme Devegmeej Fme mebiece³egie keÀe hejce-megKe DevegYeJe keÀjlee nw Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS megKekeÀe ceeie& ÒeMemle keÀjlee nw DeLee&led megKe keÀe Keelee mebef®ele keÀjlee nw~

mel³elee lees ³es nw efkeÀ efpeme Deelcee keÀes mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW Deewj megKeeW keÀe %eeve nespeelee nw, Jen heg©<eeLe& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀlee~ FmeerefueS yeeyee ves keÀne nw - efve½e³eyegef×efJepe³eefvle DeLee&led efpemekeÀes mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW keÀe %eeve, GvekeÀe DevegYeJe Deewj Gve hej efve½e³enes ie³ee, Jen heg©<eeLe& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀlee~ GmekeÀer lees veeRo ner Yeeie pee³esieer~ ye´ïee yeeyee vesFmekesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ yeej DevegYeJe megvee³ee nw efkeÀ kewÀmes mebiece³egie keÀer F&éejer³e Òeeefhle³eeW keÀer mce=efleDeeles ner veeRo ner efHeÀì peeleer nw Deewj GmekesÀ ef®evleve ceW Deelcee MeefkeÌle keÀer DevegYetefle nesleer nw~’Fme mece³e kesÀ heg©<eeLe& keÀer Jen (mele³egie) ÒeeueyOe nw~ lees efkeÀlevee heg©<eeLe& keÀjvee ®eeefnS, efpememes21 pevce keÀer ÒeeueyOe yeveleer nw~ JeneB heg©<eeLe&-ÒeeueyOe keÀer yeele nesleer veneR nw~ JeneB lees DeÒeehleJemleg ner veneR, efpemekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee heæ[s~“

mee.yeeyee 18.07.03 efjJee.* Deelce-keÀu³eeCe keÀjvee ceeveJe peerJeve keÀe hejce keÀle&J³e nw~ Deelce-ef®evleve, osn Deewj osn keÀerogefve³ee mes v³eejs nesves keÀe DeY³eeme, ÒeYeg-ef®evleve Deewj ÒeYeg-h³eej ceW Kees peevee, efJeée-veeìkeÀ keÀer³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj, GmekeÀer DeÓglelee keÀes DevegYeJe keÀjvee, mee#eer neskeÀj Fmes osKevee Deewj meJe&DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& heg©<eeLe& keÀjvee ner Deelce-keÀu³eeCe Deewj hejceeLe& keÀe SkeÀcee$e meeOeveDeewj meeOevee nw~ ³en ye´eïeCe peerJeve, ³en mebiece keÀe megneJevee mece³e Deelce-keÀu³eeCe Deewj efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS ner efceuee nw~ Deheves keÀes osKees keÀneB owefnkeÀ megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW YeìkeÀ lees veneR

148

jns nes~ ³es owefnkeÀ megKe, Fvêer³e megKe Deewj megKeeW keÀer DeekeÀ<e&Ce Deelcee kesÀ heleve kesÀ keÀejCe nwDeewj heefjCeecele: ogKe osves Jeeues nQ~ FmekeÀer mel³elee keÀes peeveves Jeeues ner DeYeerä heg©<eeLe& keÀjmekeÀles nQ~* keÀneJele nw ’Deece kesÀ Deece, ieg"efue³eeW kesÀ oece“ DeLee&led Fme mebiece³egie hej efkeÀ³es ie³es heg©<eeLe&mes YeefJe<³e ÒeeueyOe lees yeveleer ner nw hejvleg mebiece³egie hej heg©<eeLe& Yeer ÒeeueyOe kesÀ meceeve megKeoe³eerneslee nw~ mebiece³egie hej ³eesie mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe pees Deevevo, Deleerefvê³e megKe Deelcee keÀesÒeehle neslee nw, Jen keÀuhe keÀe Deewj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe meJeexÊece megKe nw~ pees Fme megKe ceW efJeYeesjnes peelee nw, Gmes YeefJe<³e mele³egieer-$eslee³egieer megKe keÀer ÒeeueyOe Yeer yeesveme (Bonus) ceW efceueleer nernw~ pees Jele&ceeve ceW DeYeerä heg©<eeLe& ve keÀjkesÀ YeefJe<³e keÀer ef®evlee ceW jnlee nw Jen Fme mebiece kesÀmeJeexÊece megKe mes Yeer Jebef®ele jn peelee nw lees YeefJe<³e ÒeeueyOe mes Yeer Jebef®ele jn peelee nw~ FmeefueSiee³eve nw - letves efoJeme iebJee³ee Kee³es kesÀ, jele iebJeeF& mees³e kesÀ, nerje pevce Deceesue nw, keÀewæ[er yeouespee³es~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ Fme peerJeve keÀes meHeÀue keÀjves Jeeues ner me®®esmebiece³egieer ye´eïeCe nQ~* hejceefhelee hejceelcee ves legcekeÀes keÌ³ee efo³ee nw, Fme mel³e hej efJe®eej keÀjes - yeehe ves pees efo³eenw, Jen hejceevevo keÀes osves Jeeuee nw, FmeefueS osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes Ghejece neskeÀj Deheves mJemJeªhe ceW efmLele neskeÀj peerJeve kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjes Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS DevevlemegKe keÀes mebef®ele keÀjes~ pees J³eLe& yeeleeW, J³eLe& Keeve-heeve, J³eLe& ef®evleve, J³eLe& mebie, J³eLe&JeeleeJejCe, Fvêer³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW Fme hejce megKe keÀes ieBJee osles nQ, Jes Jele&ceeve Deewj YeefJe<³eoesveeW megKeeW mes Jebef®ele nes peeles nQ keÌ³eeWefkeÀ Jele&ceeve mebiece³egie keÀe Deleervêer³e megKe ner YeefJe<³e kesÀmele³egieer mLetue megKe keÀe DeeOeej nw~ DeeOeej ner veneR lees cebefpeue keÀneB Keæ[er nesieer - Fme mel³e keÀesDevegYeJe keÀjkesÀ DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ Fme peerJeve keÀes meHeÀue keÀjes~* ³en mebiece³egieer peerJeve efkeÀlevee hejceevevoce³e nw! FmekeÀe DevegYeJe Jener keÀj mekeÀlee nw, peesDeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nw Deewj Fme efmLeefle kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& Yeer Jener keÀj mekeÀlee nw,pees osn Deewj osn kesÀ mecyevOeeW keÀer veéejlee keÀes DevegYeJe keÀjlee nw Deewj ³en DevegYeJe Yeer ³eLeeLe&jerefle Jener keÀj mekeÀlee nw, efpemekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve nw~ Fme me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeveDeYeer mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelcee kesÀ Üeje ner Òeehle neslee nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&leekeÀes peevekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ peerJeve keÀe me®®ee megKe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjeveemebiece³egieer ye´eïeCe DeelceeDeeW keÀe hejce keÀle&J³e nw~* mebiece³egie Deleerefvê³e megKe keÀe ³egie nw~ pees mebiece³egie hej DeekeÀj Yeer YeeweflekeÀ Òeeefhle³eeW kesÀ

149

DeekeÀ<e&Ce Deewj Fvêer³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW jnlee nw, Jen ve Iej keÀe jnlee Deewj ve Ieeì keÀeDeLee&led Jen oesveeW megKeeW mes Jebef®ele nes peelee nw~ pees Fvêer³e megKeeW Deewj YeeweflekeÀ Òeeefhle³eeW mes GhejeceneskeÀj Deleervêer³e megKe kesÀ efueS meoe Òe³elveMeerue jnlee nw, Jen Fme peerJeve kesÀ hejce megKe keÀes YeerDevegYeJe keÀjlee nw Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS megKe keÀe Keelee Yeer mebef®ele keÀjlee nw~ pees Ssmee heg©<eeLe&keÀjlee nw, GmekeÀe ner peerJeve Oev³e-Oev³e nw~ ³ener ceeveJe peerJeve keÀe me®®ee heg©<eeLe& nw~’efmeHe&À megveves Jeeues ³ee megveeves Jeeues lees veneR, mJeceeve Jeeues yeves nes? megveves-megveeves Jeeues leesDeveskeÀeveskeÀ nQ hejvleg mJeceeve Jeeues keÀesìeW ceW keÀesF& nQ~ Deehe keÀewve nes~ ... DeYeer Yeei³eJeeve veneR yeveslees keÀye yeveWies? Fme Þesÿ Òeeefhle kesÀ mebiece³egie hej nj keÀoce ³en mueesieve meoe ³eeo jKees efkeÀ’Deye veneR lees keÀye veneR“, mecePee~“ De.yeeheoeoe 24.4.84

* pees otmejeW mes ceeve-mecceeve, ceefncee keÀer DeeMe jKelee nw, Jen ceeve-Meeve, ceefncee keÀe efYeKeejernw Deewj efYeKeejer keÀer keÌ³ee ceefncee nesieer, ³en nce mJe³eb ner mecePe mekeÀles nQ~ ³es mebiece³egie nw DehevesYeei³e keÀer mJe³eb ceefncee DevegYeJe keÀjves keÀe ³egie~ FmeceW MeyoeW keÀer yeele veneR, ³en DevegYeJe keÀer yeelenw~ pees mJeceeve ceW jn Deheves Yeei³e keÀer mJe³eb ceefncee DevegYeJe keÀjlee nw, GmeceW efmLele jnlee nw,GmekeÀer ceefncee mJele: nesleer nw~ Fme mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj pees DeYeerä heg©<eeLe&keÀjlee nw, GmekeÀer YeieJeeve Yeer ceefncee keÀjlee nw~ YeieJeeve Yeer GmekesÀ iegCeeW keÀe iegCe-ieeve keÀjles nQ~’84 pevceeW kesÀ mebmkeÀej Òeyeue nQ ³ee Fme megneJeves mebiece³egie kesÀ SkeÀ meskeÀC[ ceW DeMejerjer, JeeCeermes hejs Deheveer Deveeefo mìspe keÀe DevegYeJe Òeyeue nw? keÌ³ee mecePeles nes? ... p³eeoe DeekeÀ<e&Ce keÀewvekeÀjlee nw, JeeCeer ceW Deeves keÀe mebmkeÀej ³ee JeeCeer mes hejs nesves keÀe DevegYeJe? JeemleJe ceW ³en SkeÀmeskesÀC[ keÀe DevegYeJe yengle mece³e kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw~ ... Þeercele nw - SkeÀ meskesÀC[ ceWmee#eer DeJemLee ceW efmLele nes peeDees~ ... SkeÀ meskeÀC[ ceW Deheves keÀes efmLele keÀjves kesÀ Fme heg©<eeLe&keÀes ner leerJe´ heg©<eeLe& keÀne peelee nw~“ De.yeeheoeoe 4.5.73

heg©<eesÊece mebiece³egie SJeb peæ[-pebiece Òeke=Àeflehejceelcee heeflele heeJeve nw~ Jen mebiece³egie hej DeekeÀj peæ[-pebiece SJeb ®esleve leerveeW keÀes

heeJeve yeveelee nw DeLee&led heb®e lelJeeW meefnle meJee&lceeDeeW keÀes heeJeve yeveelee nw, efpememes mele³egie ceWDeelceeDeeW kesÀ efueS Òeke=Àefle Yeer megKeoe³eer yeve peeleer nw~ hejceelcee DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveves keÀe%eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeueeles nQ, efpemekeÀe ÒeYeeJe peæ[-pebiece Òeke=Àefle hej Yeer neslee nw Deewjpeæ[-pebiece Òeke=Àefle Yeer heeJeve yeve peeleer nw~

150

* peye Deewj pewmes Deelcee Fme peæ[ Òeke=Àefle kesÀ lelJeeW ³ee Gvemes efvee|cele Òeke=Àefle kesÀ mecheke&À ceW Deeleernw lees Deelcee keÀer efmLeefle keÀe peæ[ lelJeeW DeLee&led Òeke=Àefle hej Deewj peæ[ Òeke=Àefle keÀe Deelcee hejGmekeÀer efmLeefle kesÀ Devegmeej ÒeYeeJe DeJeM³e heæ[lee nw~ mele³egie ceW Yeer ³es efme×evle ÒeYeeefJele neslee nwlees keÀefue³egie ceW Yeer neslee nw~ ³ener Deelcee kesÀ megKe Deewj ogKe keÀe keÀejCe yevelee nw~ mebiece hejhejceefhelee hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ lees Deelcee Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejer neskeÀjhejceefhelee hejceelcee Deewj hejceOeece mes yegef×³eesie ueieeleer nw lees GmekeÀe ÒeYeeJe peæ[ Òeke=Àefle hej Yeerheæ[lee nw Deewj GmekesÀ ÒeYeeJe mes peæ[ lelJe Yeer heeJeve yeveles nQ Deewj Deelcee keÀe yegef×³eesie hejceelceekesÀ meeLe nesves kesÀ keÀejCe leLee Deelcee kesÀ mJeefmLeefle DeLee&led cetue mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ keÀejCeDeelcee hej peæ[ Òeke=Àefle keÀe ÒeYeeJe efve<ÒeYeeJeer neslee nw Deewj Deelcee keÀe ÒeYeeJe peæ[ Òeke=Àefle hejÒeYeeefJele neslee nw~ keÀcee&leerle Deelcee keÀes peæ[ lelJeeW keÀe ÒeYeeJe ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw~ peyeDeelcee Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesleer nw, Jener Fme peiele ceW GmekeÀer keÀcee&leerle efmLeefle nw~DeelceeDeeW kesÀ Üeje Òeke=Àefle keÀes heeflele mes heeJeve ceW heefjJele&ve keÀjves keÀer ³es Òeef¬eÀ³ee keÀuhe kesÀmebiece³egie hej ner nesleer nw, FmeefueS efJeée-veeìkeÀ ceW ³es mebiece keÀe mece³e hejceevevoce³e Deewj hejcekeÀu³eeCekeÀejer nw~ mebiece³egie kesÀ Fme ieg¿e jnm³e keÀes peevekeÀj heeJeve yevevee, DeelceeDeeW DeewjÒeke=Àefle keÀes heeJeve yeveevee mebiece³egieer yeéïeCeeW keÀe hejce keÀle&J³e nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie, efJeefOe-efJeOeeve Deewj efJeOeeleemeejs keÀuhe kesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW, efve³ece-ce³ee&oeDeeW kesÀ yeerpe yeesves keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner

nw~ mebiece³egie hej ner efJeOeelee yeehe efJeée-veeìkeÀ kesÀ meejs efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe %eeve oslee nw~ Gve efJeefOe-efJeOeeveeW kesÀ Devegmeej pees efpelevee ®euelee nw, Jen Glevee ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe megKe heelee nw, ceneveyevelee nw~ mebiece³egie kesÀ Fve efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe Yeer ncekeÀes efpelevee ³eLeeLe& Deewj mheä %eeve nesiee,Glevee ner ncekeÀes GvekesÀ heeueve keÀjves ceW ©ef®e nesieer, heeueve keÀjvee menpe nesiee Deewj Gme Devegmeejner nce HeÀue hee³eWies~ iee³eve nw - efve½e³eyegef× efJepe³eefvle~

hejceelcee ves DeveskeÀ yeej Deheves ceneJeekeÌ³eeW ceW Fme mel³e keÀe %eeve efo³ee nw efkeÀ legceefJeOeelee Yeer nes DeLee&led DeYeer legce pees Yeer keÀe³e& keÀjles nes, Jen meejs keÀuhe kesÀ efueS efJeOeeve yeve peeleenw~ pewmes ye´ïee yeeyee ves pees Yeer keÀce& efkeÀ³es, Jes yeéïeCe heefjJeej kesÀ efueS efJeOeeve, efve³ece-meb³ece yeveie³es Deewj DeYeer pees yeéïeCe keÀce& keÀjles nQ, Jes Dev³e DeelceeDeeW kesÀ efueS efJeefOe-efJeOeeve yeve peeles nQ~

151

le=leer³e DeO³ee³e (IIIrd Chapter)heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mLeehevee SJeb efJeveeMe keÀe efoJ³e keÀle&J³eheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mele³egieer jepeJebMe keÀer mLeeheveeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj meHeÀue keÀj meHeÀuelee keÀe efme×evleheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heehe-hegC³e keÀe %eeve SJeb heehe-hegC³e keÀe Keeleeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj ye=nmheefle keÀer oMee

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeée-keÀu³eeCe DeLee&led efJeée-Meeefvleheg©<eesÊece mebiece³egie, Þeercele Deewj efJeée-keÀu³eeCeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeefYevve Oece&, Oece&-Meeðe, Oece& keÀer ceev³elee³eWheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj YeefkeÌle ceeie& SJeb YeefkeÌle kesÀ keÀce&-keÀeC[, l³eesnej Deeefoheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Deelcee kesÀ efnmeeye-efkeÀleeyeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj DeelceeDeeW kesÀ hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeyeheg©<eesÊece mebiece³egie keÀe SsefleneefmekeÀ SJeb YeewieesefuekeÀ cenlJeheg©<eesÊece mebiece³egie - hejceelcee efhelee keÀe Jemee&

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Yeejle osMeheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mLeehevee SJeb efJeveeMe keÀe efoJ³e keÀle&J³eheg©<eesÊece mebiece³egie Deewj mele³egieer jepeJebMe keÀer mLeehevee

³es me=efä SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw DeLee&led FmekeÀer ve keÀYeer mLeehevee ngF& nw Deewjve keÀYeer efJeveeMe nesves Jeeuee nw hejvleg FmekeÀer ieefle-efJeefOe³eeW keÀes osKeW lees ³es efvel³e ve³ee Òeleerle nesleenw keÌ³eeWefkeÀ ³en Deveeefo-DeefJeveeMeer nesles Yeer melele heefjJele&veMeerue nw, FmeefueS FmeceW Deeves Jeeuee nj#eCe ve³ee DevegYeJe neslee nw~ ³en meye nesles Yeer meleesÒeOeevelee keÀer ®ejce meercee Deewj leceesÒeOeevelee keÀer®ejce meercee keÀe mebiece hegjeves ®e¬eÀ kesÀ Devle Deewj ve³es ®e¬eÀ kesÀ Deeefo keÀe mevosMe oslee nw~ Fmemel³e keÀe %eeve Yeer peye mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj ®e¬eÀ keÀe %eeve osles nQ leye nerhelee ®euelee nw~ hejceelcee ner mebiece³egie hej DeekeÀj osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjkesÀ ve³es ®e¬eÀkeÀer keÀuece ueieeles nQ Deewj hegjeves ®e¬eÀ keÀe efJeveeMe [^ecee Devegmeej Deheves mece³e hej neslee nw~ ³es

152

mLeehevee Deewj efJeveeMe keÀe Fefleneme yeæ[e jes®ekeÀ Deewj Deevevooe³ekeÀ nw, efpemekeÀe DevegYeJe DeYeermebiece³egie hej nce Deelcee³eW keÀjles nQ~

hegjeveer ogefve³ee ceW Òepeelev$e mes mele³egieer ogefve³ee kesÀ jepeJebMe keÀer mLeehevee keÀe keÀe³e& Yeerhejceelcee mebiece³egie hej ner keÀjles nQ Deewj yeéïeCe ye®®eeW mes keÀjeles nQ~’³en nw heg©<eesÊece mebiece³egie, peye yeehe DeekeÀj %eeve mes legcekeÀes GÊece heg©<e yeveeles nQ~ ... pees ³eneBkeÀe nesiee, GvekeÀes ³en %eeve yengle De®íe ueiesiee~... YeieJeevegkee®e - legce efkeÀleves ceneve Yeei³eMeeueernes, FmeefueS legcneje nerjs pewmee pevce DeYeer nw~ ... legce ye®®eeW keÀes 16 keÀuee mechetCe& ³eneB yeveveenw~ ... yeeyee heg©<eesÊece mebiece³egie hej DeekeÀj ³en [erìer ef[vee³emìer mLeeheve keÀjles nQ~“

mee.yeeyee 22.3.04 efjJee.’mebiece³egie keÀer jepeveerefle DeLee&led nj SkeÀ yeéïeCe Deelcee mJe keÀe jep³e DeefOekeÀejer yevelee nw~ ...ve efmeHe&À ³en mLetue Mejerj keÀer meJe& keÀcexefvê³eeb uesefkeÀve ceve-yegef×-mebmkeÀej Yeer Deehe jep³e-DeefOekeÀejer Deelcee kesÀ [e³ejskeÌMeve ÒeceeCe ®eueles nQ~ ... ®eens Òepee nw, ®eens je@³eue HewÀefceueer nwuesefkeÀve Òepee, Òepee veneR uesefkeÀve Òepee Yeer SkeÀ heefjJeej nw~ heefjJeej keÀer veerefle - ³en nw mele³egie-$esleekeÀer jepeveerefle~“ De.yeeheoeoe 12.11.92

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj meHeÀue keÀj meHeÀueleecetle& yeveves keÀe efme×evlemebiece³egie hej ner hejceelcee DeekeÀj Dehevee leve-ceve-Oeve meye meHeÀue keÀj peerJeve ceW

meHeÀuelee Òeehle keÀjves keÀer Þeercele osles nQ Deewj pees GvekeÀer Þeercele hej ®euekeÀj Dehevee leve-ceve-OevemeHeÀue keÀjles nQ, Jes meejs keÀuhe kesÀ efueS meHeÀuelee Òeehle keÀjles nQ DeLee&led GmekeÀe HeÀue meejs keÀuhekesÀ efueS efceuelee nw~ ye´ïee yeeyee ves Fme #es$e ceW meyemes DeûeCeer heeì& yepee³ee Deewj meYeer ves GvekeÀesHeÀe@uees keÀjkesÀ Dehevee leve-ceve-Oeve meHeÀue efkeÀ³ee~’mebiece³egie meceLe& ³egie nw, meHeÀuelee keÀe ³egie nw, J³eLe& keÀe veneR nw~ ... Deiej mece³e meHeÀue keÀjWieslees YeefJe<³e ceW Yeer DeeOee keÀuhe keÀe hetje mece³e jep³e DeefOekeÀejer yeveWies~ Deiej keÀYeer-keÀYeer meHeÀuekeÀjWies lees jep³e DeefOekeÀejer Yeer keÀYeer-keÀYeer yeveWies~ mece³e meHeÀue keÀer ÒeeueyOe ³en nw~ mJeebmemeHeÀue keÀj jns nes lees 21 pevce ner mJemLe jnWies~ ®eueles-®eueles neì&HesÀue veneR nesieer~ ... %eeve kesÀKe]peeves keÀes Yeer meHeÀue keÀjes lees %eeve keÀe DeLe& nw - mecePe~ JeneB Fleves mecePeoej yeve pee³eWies peeskeÀesF& ceefv$e³eeW keÀer peªjle veneR nesieer~“ De.yeeheoeoe 31.12.02

’SkeÀoce meye-kegÀí Yetue peeDees DeLeJee pees kegÀí nw keÀece ceW ueiee oes, leye ner ³eeo efìkesÀieer~Mejerj Yeer ³eeo ve jns~ DeMejerjer Dee³es Les, DeMejerjer neskeÀj peevee nw~ ... [êcee keÀes ve peeveves kesÀ

153

keÀejCe kegÀí Yeer mecePeles veneR nQ~ ... Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ mele³egie ceW legce osner-DeefYeceeveer jnlesnes~ ³en lees Deye yeehe efmeKeueeles nQ - Ssmes osner-DeefYeceeveer yevees~ ... [^ecee efkeÀlevee JeC[jHegÀue nw,efpemekeÀes legce ner vecyejJeej peeveles nes~“ mee.yeeyee 11.3.04 efjJee.’DeehekeÀer %eeve³egkeÌle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee keÀe HeÀue efJeée keÀer DeelceeDeeW keÀes heefjJele&ve keÀj jne nwDeewj Deeies ®euekeÀj Òeke=Àefle meefnle heefjJele&ve nes pee³esiee~ ... Flevee Deehe Deheveer MegYe YeeJevee keÀecenlJe peeveles nes?... DeehekeÀer MegYe YeeJevee kesÀJeue MegYe veneR uesefkeÀve MeefkeÌleMeeueer Yeer nw keÌ³eeWefkeÀDeehe mebiece³egieer Þesÿ Deelcee³eW nes Deewj mebiece³egie keÀes [^ecee Devegmeej Òel³e#e HeÀue Òeehle nesves keÀeJejoeve nw~“ De.yeeheoeoe 27.11.89

’Fme hee"Meeuee keÀe ìer®ej efMeJeyeeyee nw, Þeerke=À<Ce veneR~ efMeJeyeeyee ner owJeer Oece& keÀer mLeehevee keÀjlesnQ~ ... nce hejceelcee mes lekeÀoerj yeveeves Dee³es nQ~... ieerlee %eeve mes ner lekeÀoerj yeveleer nw~ ...mebiece hej efpevneWves Dehevee leve-ceve-Oeve meye meHeÀue efkeÀ³ee Jee keÀj jns nQ, Jes nQ lekeÀoerjJeeve~“

mee.yeeyee 21.1.05 efjJee.’mece³e, mebkeÀuhe, mecheefÊe meye ’meHeÀue keÀjes meHeÀuelee heeDees“... meHeÀue keÀjvee nw yeerpe DeewjmeHeÀuelee nw HeÀue~ Deiej yeerpe De®íe nw lees HeÀue veneR efceues, ³en nes veneR mekeÀlee~ yeerpe ceW kegÀíkeÀceer nw leye meHeÀuelee keÀe HeÀue veneR efceuelee~“ De.yeeheoeoe 22.3.96

’DeehekeÀer ceve-yegef× DeYeer SkeÀ yeehe ceW SkeÀeûe nes ie³eer, FmeefueS DeYeer DeehekeÀer yegef× pees efveCe&³ekeÀjsieer, Jen yengle ³eLeeLe& keÀjsieer~ efpeme mece³e efpemekeÀes pees keÀjvee ®eeefnS, Jen ì®e nesiee~ ...efceefvemìj keÀer meerì hej veneR uesefkeÀve efJeée-keÀu³eeCe keÀer meerì hej - Fme Je=efÊe-¢efä mes kegÀí mece³emesJee keÀjkesÀ osKees~ yengle De®ís DevegYeJe keÀjWies~“

De.yeeheoeoe 10.3.96 heeìea’meHeÀuelee nceeje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw ... efve½e³eyegef× efJepe³eer . ³en DeehekeÀe mueesievenw vee! ³en mueesieve DeYeer keÀe nw, YeefJe<³e keÀe veneR~ Jele&ceeve keÀe nw ... ³en yeLe&jeFì, hejceelceyeLe&jeFì nw~ FmekeÀes keÀesF& íerve veneR mekeÀlee~ Ssmee efve½e³eyegef× meoe Òemevveef®eÊe menpe Deewj mJele:jnsiee~“ De.yeeheoeoe 22.3.96

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj heehe-hegC³e keÀe %eeve SJeb heehe-hegC³e keÀeKeelee

heehe-hegC³e keÀe %eeve Deewj efJeefOe-efJeOeeve Yeer hejceelcee mebiece³egie hej ner DeekeÀj yeleeles nQ,

154

leye ner Deelcee³eW %eeve-³eesie Deewj Þesÿ keÀceeX mes heehe keÀe Keelee Kelce keÀj, hegC³e keÀe Keelee peceekeÀjves ceW meceLe& nesleer nw~ heehe keÀce& lees Deelcee Üehej mes osneefYeceeve kesÀ JeMe keÀjleer ner Deeleer nwhejvleg hegC³e keÀe ³egie mebiece³egie ner nw, peye Deelcee³eW hejceelcee kesÀ mebie Deewj hejceelcee kesÀ %eeve mesmJe³eb Yeer heeJeve yeveleer nw Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveves keÀe jemlee yeleeleer nQ, hegC³eelceeyeveves ceW men³eesieer yeveleer nw~ mele³egie-$eslee ceW lees heehe-hegC³e keÀe ÒeÍe>> ner veneR G"lee nw keÌ³eeWefkeÀ JeneBve keÀesF& ogKeer neslee nw Deewj ve efJekeÀej nesles nQ, pees heehe kesÀ cetue keÀejCe nQ~ Üehej-keÀefue³egie ceWDeelcee³eW heehe-hegC³e oesveeW keÀjleer nQ hejvleg JeneB hegC³e veececee$e ner neslee nw~ JeemleJe ceW JeneB YeerhegC³e keÀe keÀesF& keÀe³e& neslee veneR nw keÌ³eeWefkeÀ osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle Deelcee ceW hegC³e keÀce& keÀjves keÀerMeefkeÌle ner veneR nesleer, efpememes ®eenles Yeer hegC³e keÀce& veneR keÀj heeleer nw~ DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀer keÀceerkesÀ keÀejCe Deelcee pees Yeer keÀce& keÀjleer, Gmemes heehe ner neslee nw~ heehe-hegC³e keÀe ³eLeeLe& jnm³e vepeeveves kesÀ keÀejCe efpemekeÀes Jes hegC³e mecePekeÀj keÀjles nQ, Jen Yeer heehe keÀce& ner nes peelee nw~ FmeefueS³eLeeLe& jerefle meejs keÀuhe ceW hegC³e keÀe ³egie mebiece³egie ner nw~

DeeOes keÀuhe mes osneefYeceeve kesÀ JeMe nesves Deewj osneefYeceeve kesÀ JeMe heehe keÀce& keÀjves mesDeelcee hej DeveskeÀ pevceeW lekeÀ efkeÀ³es ie³es heehe-keÀceeX keÀe yeesPee ®eæ{e ngDee nw, DeveskeÀ pevceeW kesÀDeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ meeLe kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye nQ, Jen meye Kelce keÀjkesÀ keÀcee&leerle yeveves keÀe mece³eYeer ³es mebiece³egie ner nw~ ³eLeeLe& %eeve kesÀ ef®evleve leLee osner-DeefYeceeveer efmLeefle kesÀ melele DeY³eeme mesDeelcee keÀe DeveskeÀ pevceeW keÀe yeesPee Glejves Deewj osner-DeefYeceeveer neskeÀj hegC³e keÀce& keÀjves Deewj mesYeefJe<³e kesÀ efueS hegC³e keÀe Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw~ mebiece³egieer peerJeve keÀer³es Òeef¬eÀ³ee hejce megKeoe³eer nw~ ³eLeeLe& jerefle Fme mel³e keÀes osKees Deewj DevegYeJe keÀjes~

osneefYeceeve DeveskeÀ efJekeÀceeX keÀes keÀjelee nw, efpememes DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe yegje Keelee yevelee nw Deewj osner-DeefYeceeveer efmLeefle keÀe DeY³eeme DeveskeÀ efJekeÀceeX mesye®eelee nw Deewj hetJe& pevceeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye mes cegkeÌle keÀjlee nw~

³es mebiece³egieer peerJeve mece³e keÀeìves kesÀ efueS veneR nw, kesÀJeue [^ecee keÀe heeì& yepeeves cee$eveneR nw~ ³es peerJeve hejceevevoce³e nw, hejce megKeoe³eer nw~ ³es mebiece³egie meejs keÀuhe kesÀ efueS meJe&ÒekeÀej kesÀ yeerpe yeesves keÀe mece³e nw~ osner-DeefYeceeveer yevekeÀj ³ee osneefYeceeve kesÀ JeMe nce pewmes heehe-hegC³e kesÀ keÀce& keÀjles nQ, mJeYeeJe-mebmkeÀej OeejCe keÀjles, DeelceeDeeW kesÀ meeLe pewmes J³eJenej keÀjlesJewmee yeerpe Deelcee ceW heæ[lee nw Deewj Jener YeefJe<³e meejs keÀuhe ceW HeÀefuele neslee nw~’Deiej DeefJe$elee keÀe keÀesF& keÀe³e& neslee nw lees ³en yeæ[e heehe nw~ Fme heehe keÀer mepee yengle keÀæ[er nw~... nes ie³ee, Ssmes ítìWies veneR~ FmeceW Deueyesues veneR yevees~ keÀesF& Yeer ye´eïeCe ®eens mejsC[j nw, ®eens

155

mesJeeOeejer nw, ®eens ÒeJe=efÊe Jeeuee nw~ Fme yeele ceW Oece&jepe Yeer veneR íesæ[siee, ye´ïee yeehe Yeer Oece&jepekeÀes meeLe osiee~ FmeefueS kegÀceej kegÀceeefj³eeb keÀneB Yeer nes, ceOegJeve ceW nes, mesvìj hej nes uesefkeÀveFmekeÀer ®eesì, mebkeÀuhe cee$e keÀer ®eesì yengle yeæ[er ®eesì nw~ ... yeeheoeoe Dee@HeÀerefMe³eue FMeeje osjne nw~ FmeceW veneR ye®e mekeWÀies~ FmekeÀe efnmeeye De®íer lejn mes ueWies~ keÀesF& Yeer nes~ FmeefueSmeeJeOeeve, DeìsvMeve! oesveeW keÀeve Keesue keÀj megvevee~ Je=efÊe ceW Yeer ìeE®eie veneR nes~ ¢efMì ceW Yeer ìeE®eieveneR~ mebkeÀuhe ceW veneR lees Je=efÊe-¢efä keÌ³ee nw! mechevvelee keÀe mece³e meceerhe Dee jne nw, efyeukegÀueh³eesj yeveves keÀe~ GmeceW ³en ®eerpe lees hetje ner meHesÀo keÀeiepe hej keÀeuee oeie nw~ De®íe~“


heefJe$elee peerJeve keÀer ceneve Òeeefhle nw~ Jeer³e& SkeÀ Decetu³e MeefkeÌle nw, pees Fme osn keÀesDeveskeÀ jesieeW mes cegkeÌle keÀjlee nw, keÀe³e& keÀjves keÀer MeefkeÌle Òeoeve keÀjlee nw~ heefJe$elee keÀer OeejCee mesnce pees F&éejer³e mesJee keÀjles, Jen ncekeÀes DeYeer Yeer megKe osleer Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS Yeer megKeoe³eerKeelee pecee keÀjleer~ osneefYeceeve kesÀ JeMe DeheefJe$elee mes Jeer³e& veeMe neslee, pees peerJeve ceW DeveskeÀ jesieeWkeÀes pevce oslee, mece³e Deewj mebkeÀuhe keÀes veä keÀjlee, keÀe³e& #ecelee keÀes keÀce keÀjlee, F&éejer³e mesJeeceW yeeOekeÀ yevelee, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe Deelcee Þesÿ heo mes Jebef®ele nes peelee nw Deewj ³esheefjCeece Deelcee kesÀ meeceves Devle mece³e he½eeleehe kesÀ ªhe Òeieì neskeÀj ogKeoe³eer yevelee nw keÌ³eeWefkeÀGme mece³e Deelcee keÀes meYeer yeeleW ³eeo Deeleer nQ~’mece³e hej MeefkeÌlenerve keÌ³eeW nes peeles? yeeheoeoe ves osKee efkeÀ cewpeeefjìer ye®®eeW keÀer ueerkesÀpe nw~ ...mebkeÀuhe Deewj mece³e Jesmì peelee nw~ ... yegje veneR efkeÀ³ee uesefkeÀve De®íe keÌ³ee efkeÀ³ee ... DeMeevleveneR efkeÀ³ee uesefkeÀve Meeefvle keÀe Jee³eyesMeve efkeÀlevee HewÀuee³ee ... pecee keÀjves keÀe Leesæ[e mee mece³e ³enkeÀu³eeCekeÀejer heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³e nw~ ’Deye veneR lees keÀye veneR“~ ye´ïee yeeyee keÀe ³enerleerJe´ieefle keÀe heg©<eeLe& jne leye vecyejJeve cebefpeue hej hengB®ee~“


’pecee kesÀ Keeles keÀer lejHeÀ efJeMes<e DeìsvMeve oes keÌ³eeWefkeÀ Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀe pecee keÀjves keÀemece³e Fme íesìs mes pevce kesÀ efmeJeeS meejs keÀuhe ceW keÀesF& mece³e veneR nw~ Deewj DeelceeDeeW keÀe efnmeeyeDeueie nw~“ De.yeeheoeoe 11.11.89

’heg©<eesÊece ceeme ceW oeve-hegC³e yengle keÀjles nQ~ ... JeemleJe ceW Fme heg©<eesÊece ³egie keÀe yengle ceevenw~ legcekeÀes efkeÀleveer KegMeer Deewj veMee nesvee ®eeefnS~ Deye legce mes keÀesF& heehe keÀce& veneR nesvee ®eeefnSkeÌ³eeWefkeÀ legce heg©<eesÊece yeve jns nes~“ mee.yeeyee 10.8.06 efjJee.’yeehe lees Dehevee nw uesefkeÀve yeehe keÀer Òee@heìea Yeer Deheveer nw ³ee efmeHe&À yeehe keÀes hee efue³ee - "erkeÀ nw?

156

... yeehe keÀer Òee@heìea nw meJe& MeefkeÌle³eeb~ ... efpemekesÀ heeme mìe@keÀ pecee nesiee leye ner otmejeW keÀes osmekeWÀies~ ... mebiece hej pecee keÀjves keÀe ner keÀece efceuee nw~ meejs keÀuhe ceW Deewj keÀesF& ³egie veneR nw,efpemeceW ³es pecee keÀj mekeÀes~ efHeÀj lees Ke®e& ner keÀjvee nw~“

De.yeeheoeoe 14.1.90 heeìea 1’mece³e Deewj mebkeÀuhe Dehevee Yeer ye®eeDees Deewj otmejeW keÀe Yeer ye®eeDees~ ye®ele keÀe Keelee peceekeÀjes~ ... Deheves efve½e³e Deewj pevceefme× DeefOekeÀej keÀer Meeve ceW jnes lees hejsMeeve veneR neWies~“


’mel³elee keÀe HeÀeGC[sMeve heefJe$elee nw Deewj mel³elee keÀe ÒewefkeÌìkeÀue ÒeceeCe ®esnjs hej Deewj ®eueve ceWefoJ³elee nesieer~ ... heefJe$elee veneR lees meoe mel³elee jn veneR mekeÀleer nw~ ... mel³elee efmeHe&À me®eyeesueves, me®e keÀjves keÀes veneR keÀne peelee nw ... henues yeele Deheves mel³e mJeªhe keÀes peevee efkeÀ ceQDeelcee ntB ... efHeÀj yeehe kesÀ mel³e heefj®e³e keÀes peevee ... Deewj leermejer yeele - Fme me=efä-®e¬eÀ keÀesYeer mel³e mJeªhe mes peevee~ ... meyemes De®íe heeì& mebiece³egie keÀe keÀnWies~“


heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeée-keÀu³eeCe DeLee&led efJeée-Meeefvleheg©<eesÊece mebiece³egie, Þeercele Deewj efJeée-keÀu³eeCe

mebiece³egie hej ner hejceelcee DeekeÀj efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³e keÀjles nQ Deewj nceDeelceeDeeW keÀes Yeer Gme keÀle&J³e ceW men³eesieer yeveeles nQ DeLeJee Ssmes keÀnW efkeÀ hejceelcee nce DeelceeDeeWkesÀ Üeje efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³e keÀjeles nQ keÌ³eeWefkeÀ meejs keÀuhe ceW DeelceeDeeW kesÀ ner hejmhejefnmeeye efkeÀleeye keÀe Keelee ®euelee nw~ FmeefueS efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee Fme F&éejer³e peerJeve keÀeSkeÀ cegK³e Debie nw~

mebiece³egie hej ner hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes Þeercele osles nw, efpememes peæ[ Òeke=Àeflemeefnle meJee&lceeDeeW keÀe keÀu³eeCe neslee nw Deewj efJeée ve³ee megKeoe³eer yeve peelee nw~’ìêvmeHeÀj Thej Jeeues keÌueeme ceW neWies, veer®es Jeeues keÌueeme ceW veneR~ DeYeer ogefve³ee keÀer ìêvmeHeÀj veer®esnes jner nw Deewj legcnejer ìêvmeHeÀj Thej nes jner nw~ keÀefue³egieer ceveg<³e meeræ[er veer®es Glejles nQ Deewjlegce mebiece³egieer meeræ[er Thej ®eæ{les nes~“ mee.yeeyee 13.5.69 efjJee.

mebiece³egie hej %eeve meeiej hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ efpememes Fme efJeée keÀe veJeefvecee&Ceneslee nw, Deelcee³eW heeJeve yeveleer nQ~ hejceelcee kesÀ Fme efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW Dev³e Deelcee³eW

157

Yeer ceooieej yeveleer nw, pees Deheves leve-ceve-Oeve keÀes F&éejer³e mesJee ceW ueieekeÀj efJeée keÀe keÀu³eeCekeÀjleer nQ~’legce lees yeæ[s les yeæ[s mev³eeefme³eeW, yeæ[s-yeæ[s cele&Jes JeeueeW keÀes efnueeles nes keÌ³eeWefkeÀ legcneje nw F&éejer³ecele&Jee~ GvneW keÀe cele&yee keÌ³ee kegÀí Yeer veneR nw~ pees De®íer jerefle mecePeles nQ Jen Dehevee Yeer DeewjotmejeW keÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjles nQ~ pees Dehevee ner veneR lees otmejeW keÀe keÌ³ee keÀjWies ... keÀesF& keÀekeÀu³eeCe veneR keÀjles lees Deheve keÀes keÀu³eeCekeÀejer yeehe keÀe ye®®ee keÌ³eeW keÀnueevee ®eeefnS~“

mee.yeeyee 7.2.69 efjJee.’[êcee ceW vetBOe nw~ FmeefueS mebMe³e keÀer FmeceW keÀesF& yeele ner veneR~ [êcee Devegmeej SkeÌ³etjsì ner®euelee nw~ [êcee keÀer efjheerìerMeve keÀe %eeve nw lees kegÀí Yeer mebMe³e veneR nesiee~ keÀesF& Yeer ®eues pee³eW,mebMe³e veneR~ keÀuhe henues Yeer ³ener heeì& yepee Lee~ [êcee nw vee~ pees kegÀí neslee nw, [êcee Devegmeejner neslee nw~ peeveles nQ nj yeele ceW keÀu³eeCe ner nw~ ³en nw ner keÀu³eeCekeÀejer ³egie, pees kegÀí nesleenw keÀu³eeCe kesÀ efueS ner neslee nw~“ mee.yeeyee 25.4.69 efjJee.

efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw, efpemekeÀe cetueeOeej ye´ïe®eejerpeerJeve nw~ mebiece³egie hej efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee yeéïeCe Deelcee³eW leerve ÒekeÀej mes keÀjleer nQ~1. Deheves iegCeeW Deewj OeejCeeDeeW kesÀ Üeje mesJee

efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀe ³egie ³en mebiece³egie ner nw~ DeYeer ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee YeerSkeÀ Þesÿ mesJee nw~ ye´ïe®e³e& yeéïeCe peerJeve keÀe Þe=bieej nw Deewj mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelceekeÀe hejce Jejoeve nw~ ye´ïe®e³e& ceeveJe peerJeve keÀer meJeexlke=Àä cenevelee nw Deewj efJeée-keÀu³eeCe keÀermesJee keÀe cetueeOeej nw~ ye´ïe®eejer peerJeve mJele: mesJee keÀjlee nw~ Ssmes ner Dev³e iegCeeW keÀer OeejCeeDeeWmes Yeer mesJee nesleer nw~

Fme yeéïeCe peerJeve keÀer KegMeer Yeer mJele: ner mesJee keÀjleer nw - Deelcee keÀes pees DeevleefjkeÀKegMeer nesleer nw, GmekeÀer PeuekeÀ ®esnjs Deewj ®eueve ceW Òeefleefyeefcyele nesleer nw, efpemekeÀes osKekeÀjDeelcee³eW mJele: hejceelcee Deewj Fme F&éejer³e %eeve Deewj Fme ³eesieer peerJeve keÀer Deesj Deeke=Àä nesleernQ Deewj DeelceeDeeW keÀer mJele: mesJee nesleer nw~ KegMeer mebiece³egieer yeéïeCe peerJeve keÀer yengcetu³e mecheefÊenw~2. %eeve Deewj Deheves DevegYeJeeW keÀe JeCe&ve

%eeve Deewj DevegYeJeeW keÀe JeCe&ve leerve ÒekeÀej mes neslee nw~ SkeÀ nw cegKe mes JeCe&ve Deewjotmeje nw keÀuece mes JeCe&ve Deewj leermeje keÀce& mes JeCe&ve~3. ³e%e keÀer mLetue mesJee

158

mebiece³egie hej hejceelcee ves Fme %eeve-³e%e keÀer mLeehevee keÀer nw, efpemekeÀer yeéïeCe leve-ceve-Oeve, cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee mesJee keÀjleer nQ~ efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS j®es ie³es Fme ©ê-³e%e keÀermLetue ªhe mes mesJee keÀer ngF& mesJee Yeer yengle cenlJehetCe& nw~’³en ©neveer cenefHeÀue, ©neveer efceueve meejs keÀuhe ceW DeYeer ner keÀj mekeÀles nes~ DeelceeDeeW mes hejce-Deelcee keÀe efceueve, ³en Þesÿ efceueve mele³egieer me=efä ceW Yeer veneR nesiee~ FmeerefueS Fme ³egie keÀes ceneve³egie, cene-efceueve keÀe ³egie, meJe& Òeeefhle³eeW keÀe ³egie, DemecYeJe keÀes mecYeJe nesves keÀe ³egie, menpe DeewjÞesÿ DevegYetefle³eeW keÀe ³egie, efJeMes<e heefjJele&ve keÀe ³egie, efJeée-keÀu³eeCe keÀe ³egie, menpe JejoeveeW keÀe³egie keÀne peelee nw~“ De.yeeheoeoe 17.12.84

* mebiece³egie hej yeéïeCeeW kesÀ efueS Keevee nw peerves kesÀ efueS Deewj peervee nw F&éejer³e mesJee DeLee&ledefJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS~ ogefve³ee ceW peerJeelcee³eW Keeles nQ mJeeo kesÀ efueS Deewj peerles nQ Fvêer³e megKeeWkesÀ GheYeesie kesÀ efueS~ Fvêer³e megKeeW ceW efuehle Deewj mJeeLe&hejlee mes heefjhetCe& Deelcee keÀYeer Yeer efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee ceW men³eesieer veneR yeve mekeÀleer nw keÌ³eeWefkeÀ efpemekeÀe mJe³eb keÀe ner hesì Keeueer nw, JenotmejeW keÀe hesì keÌ³ee Yej mekesÀiee~

Jele&ceeve mece³e ceW meYeer Deelcee³eW Meeefvle ®eenleer nQ Deewj efJeefYevve Deelcee³eW, mebie"ve,osMeeW keÀer jepe-meÊee³eW, Oece&-meÊee³eW efJeée ceW Meeefvle kesÀ efueS Òe³elveMeerue nQ hejvleg GvekeÀes helee veneRefkeÀ efJeée ceW Meeefvle keÀye Leer, kewÀmeer Leer Deewj Jen keÀye Deewj kewÀmes mLeeheve nesieer, Fme mel³e keÀeefkeÀmekeÀes Yeer helee veneR nw~ efJeée-Meeefvle keÀer mLeehevee keÀe je]pe Yeer hejceelcee ner mebiece³egie hejDeekeÀj yeleeles nQ Deewj %eeve oskeÀj ³eesie efmeKeueekeÀj efJeée ceW Meeefvle keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ efpememesefHeÀj DeeOee keÀuhe lekeÀ efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer DeMeeefvle efJeée ceW veneR nesieer~’legce nes heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ ³eesieer~ ... legce yeehe kesÀ meeLe ³eesie ueieeves mes heefJe$e yeveles nes~ ...Deye nce nQ mebiece³egieer yeéïeCe kegÀue kesÀ~ ³en heg©<eesÊece mebiece³egie ner keÀu³eeCekeÀejer ³egie nw~ Deiejmebiece³egie ³eeo nw lees mecePeWies Deye nce veF& ogefve³ee kesÀ efueS yeoue jns nQ~“

mee.yeeyee 23.3.04 efjJee.’keÀu³eeCekeÀejer yeehe kesÀ ye®®es nesves kesÀ keÀejCe mebiece³egie keÀe nj meskeÀC[ keÀu³eeCekeÀejer nw~ ...yeéïeCeeW keÀe DeekeÌ³ethesMeve ner nw efJeée-heefjJele&keÀ, efJeée-keÀu³eeCekeÀejer~ Ssmes efve½e³eyegef× Deelcee kesÀefueS nj Ieæ[er efveef½ele keÀu³eeCekeÀejer nw~“ De.yeeheoeoe 18.12.87

’keÀu³eeCekeÀejer yeehe kesÀ ye®®es nesves kesÀ keÀejCe mebiece³egie keÀe nj meskeÀC[ keÀu³eeCekeÀejer nw~ ...yeéïeCeeW keÀe DeekeÌ³ethesMeve ner nw efJeée-heefjJele&keÀ, efJeée-keÀu³eeCekeÀejer~ Ssmes efve½e³eyegef× Deelcee kesÀefueS nj Ieæ[er efveef½ele keÀu³eeCekeÀejer nw~“ De.yeeheoeoe 18.12.87

159

’yegef× ceW meowJe ³ener jnvee ®eeefnS efkeÀ kewÀmes yengleeW keÀe keÀu³eeCe keÀjW~ yeenj Jeeues Òepee ceW oeme-oemeer yeveWies, ³eneB Jeeues efHeÀj jepeeDeeW kesÀ oeme-oemeer yeveWies~... yeehe jnceefoue, ogKe nlee& megKekeÀlee& nw lees ye®®eeW keÀes Yeer yevevee nw~ meyekeÀes yeehe keÀe heefj®e³e osvee nw~“

mee.yeeyee 12.9.06 efjJee.’³en nw keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie, peyeefkeÀ heeflele ogefve³ee heeJeve nesleer nw~ FmeefueS FmekeÀes heg©<eesÊecemebiece³egie keÀne peelee nw~ ... yeehe keÀu³eeCekeÀejer nw lees ye®®eeW keÀes Yeer yevee³eWies~... Deye legceheg©<eesÊece yeve jns nes~ meyekeÀes nkeÀ nw heg©<eesÊece yeveves keÀe~“

mee.yeeyee 4.9.06 efjJee.heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj ye=nmheefle keÀer oMee

ye=nmheefle keÀer oMee meyemes Þesÿ ceeveer peeleer nw Deewj ye=nmheefle keÀes osJeleeDeeW kesÀ ieg© kesÀªhe ceW peevee peelee nw~ ye=nmheefle osJeleeDeeW kesÀ kewÀmes ieg© nQ Deewj ye=nmheefle oMee keÌ³eeW Deewj kewÀmesÞesÿ nw, ³en %eeve Yeer ye=nmheefle hejceelcee ner mebiece³egie hej DeekeÀj osles nQ Deewj pees Deelcee³eW GvekesÀyeveles nQ, Gve hej ye=nmheefle keÀer oMee yew"leer nw, efpemekesÀ ÒeYeeJe kesÀ keÀejCe Jes Deelcee³eW mele³egie ceWpeekeÀj osJeer osJelee yeveves keÀe Þesÿ Yeei³e Òeehle keÀjles nQ~’ye®®eeW kesÀ efueS mebiece³egie ner ye=nmheefle keÀer kesuee nw, nj Ieæ[er mebiece³egie keÀer ye=nmheefle DeLee&ledYeei³eJeeve nw~ FmeefueS Yeei³eJeeve nes, YeieJeeve kesÀ nes, Yeei³e yeveeves Jeeues nes~ Yeei³eJeeve ogefve³ee kesÀDeefOekeÀejer nes~“ De.yeeheoeoe 08.01.86 Dece=leJesuee efJeoeF& kesÀ mece³e’legce ye®®es ³eneB Deeles nes heg©<eesÊece yeveves~ Tb®e les Tb®e ye=nmheefle keÀer oMee nesleer nw~ ye=nmheefle keÀeroMee yew"ves mes legce heg©<eesÊece yeveles nes~... heg©<eesÊece ceeme keÀer yeæ[er ceefncee megveeles nQ~ lees Fmeheg©<eesÊece ³egie keÀer Yeer yeæ[er ceefncee nw~“ mee.yeeyee 22.9.06 efjJee.

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efJeefYevve Oece&, Oece&-Meeðe, Oece& keÀer ceev³elee³eWmebiece³egie hej ner %eeve-meeiej, ceveg<³e me=efä kesÀ yeerpe ªhe, meJee&lceeDeeW kesÀ hejce efhelee

hejceelce DeekeÀj meJe& OeceeX kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve osles nQ keÌ³eeWefkeÀ keÀefue³egie kesÀ Devle ceW meYeer Oece&JebMe keÀer Deelcee³eW heeflele nes peeleer nQ Deewj meJee&lceeDeeW kesÀ ieefle-meÃefleoelee heeflele-heeJeve hejceelceeDeekeÀj meJee&lceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& %eeve osles nQ, efpeme %eeve keÀes ueskeÀj Jes Deheves Oece&-JebMe keÀerDeelceeDeeW keÀes %eeve osles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hej Jes Deelcee³eW cegefkeÌle ceW peeleer nQ Deewj Oece&-mLeeheveekesÀ Gve mebmkeÀejeW keÀes ueskeÀj hejceOeece peeleer nQ Deewj Gve mebmkeÀejeW kesÀ DeeOeej hej ner meYeer

160

Oece&efhelee³eW Üehej-keÀefue³egie ceW DeekeÀj Deheves Oece&JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hejyeeo ceW njskeÀ Oece& keÀe Oece&Meeðe yevelee nw~ Fme mecyevOe ceW yeeyee ves meekeÀej cegjefue³eeW ceW Yeer keÀnenw efkeÀ mebiece hej yeeyee mes efueS ngS hewieece kesÀ DeeOeej mes ner meYeer Oece&-mLeehekeÀ Üehej-keÀefue³egie ceWDeekeÀj Deheves-Deheves Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ meye ÒekeÀej keÀe hewieece uesves keÀe mece³e ³esmebiece³egie ner nw~

Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee mJe³eb hejceefhelee hejceelcee ye´ïee leve kesÀÜeje keÀjles nQ keÌ³eeWefkeÀ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& nw meJe& OeceeX keÀe cetue Deewj levee keÌ³eeWefkeÀnjskeÀ Oece&JebMe keÀer keÀuece Fme Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer DeelceeDeeW kesÀ ceeO³ece mes nerueieleer nw~ ³es %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej ner efo³ee nw, efpememes meJe& Oece&JebMe keÀerDeelceeDeeW kesÀ Òeefle nceejer DehevelJe keÀer YeeJevee nes ieF& nw Deewj meJee&lceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& heg©<eeLe&neslee nw~ ye´eïeCe Oece& ³ee kegÀue nw meJe& OeceeX ªheer Peeæ[ keÀer peæ[, efpemekesÀ Üeje meYeer Oece&JebMe keÀerDeelceeDeeW keÀes %eeve ªheer Keeo-peue Òeehle neslee nw~ ieerlee keÀes meJe& MeeðeeW keÀe ceeF&-yeehe keÀnepeelee nw~ ieerlee keÀe ³eLeeLe& %eeve lees hejceelcee DeYeer mebiece³egie hej ner osles nQ~

meYeer Jeso, Meeðe, hegjeCeeW Deewj Oece&JebMe kesÀ MeeðeeW ceW mebiece³egie keÀer ner ieeLee nw,mebiece³egie keÀer ner ceefncee nw Deewj mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW keÀe ner JeCe&ve nw~’pewmes ³en osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjves Jeeuee Òepeeefhelee ye´ïee nw, DeYeer Peeæ[ kesÀ SC[(end) ceW ceW Keæ[e nw~ ¬eÀeFmì Yeer ef¬eÀef½e³eve Oece& keÀe Òepeeefhelee nw vee~ pewmes ³en Òepeeefhelee ye´ïeenw Jewmes Jen Òepeeefhelee ¬eÀeFmì, Òepeeefhelee yeg× ... ³en meye Oece& keÀer mLeehevee keÀjves Jeeues nQ~ ...Devle ceW ³en Yeer DeekeÀj mecePeWies~ efheíeæ[er ceW meueece keÀjves Dee³eWies peªj~ GvneW keÀes Yeer keÀnWiesyesno kesÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ yesno keÀe yeehe meyekesÀ efueS keÀnles nQ - osn meefnle osn kesÀ meye OeceeXkeÀes íesæ[ Deheves keÀes DeMejerjer mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~“

mee.yeeyee 25.12.03 efjJee.’YeieJeeve lees meyekeÀe meÃefle oelee nw FmeefueS ieerlee meye Oece& JeeueeW kesÀ efueS Oece&-Meeðe nw~ meyekeÀesFmes ceevevee heæ[s meÃefle keÀe Meeðe Deewj keÀesF& nw veneR~ meÃefle osves Jeeuee nw ner SkeÀ, GvekeÀer ner ieerleenw~“ mee.yeeyee 30.12.03 efjJee.

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj YeefkeÌle ceeie& SJeb YeefkeÌle kesÀ jerefle-efjJee]pe,keÀce&keÀeC[, l³eesnej Deeefo

161

mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj peye %eeve osles nQ lees %eeve ceeie& keÀe MegYeejcYe neslee nwDeewj YeefkeÌle ceeie& keÀe Devle neslee nw hejvleg YeefkeÌle ceeie& ceW pees Yeer keÀce&-keÀeC[ nesles nQ, l³eesnejDeeefo cevee³es peeles nQ, Jes mebiece³egie hej nesves Jeeueer IeìveeDeeW kesÀ ner ³eeoieej ªhe nesles nQ~ hejceelceeYeer YeefkeÌle keÀe HeÀue %eeve osves kesÀ efueS mebiece³egie hej ner Deeles nQ~ JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀmebiece³egie meejs keÀuhe ceW nesves Jeeueer IeìveeDeeW keÀe yeerpeªhe DeLee&led yeerpe yeesves keÀe mece³e nw~’³eeoJe, keÀewjJe, heeC[Je Les, peªj mebiece hej ner neWies~ mebiece³egie keÀer efnmì^er yew" yeveeF& nw~l³eesnej Yeer meYeer mebiece³egie kesÀ nQ~... jeKeer Deeefo keÀe Yeer DeYeer HewÀMeve heæ[ ie³ee nw~ JeemleJe ceW³en nw heefJe$elee keÀer yeele~“ mee.yeeyee 15.8.06 efjJee.’nesueer DeLee&led heefJe$elee keÀer Òel³e#e efveMeeveer nw nwheer DeLee&led KegMeer~ KegMeer meoe Òel³e#e ªhe ceWefoKeeF& osieer~ Deiej KegMeer veneR nw lees nesueer Yeer veneR ... heg©<eesÊece ceeme Yeer neslee nw~ legcneje nwheg©<eesÊece ³egie~ heg©<eesÊece ceeme ceW oeve-hegC³e Deeefo keÀjles nQ~ legce Fme heg©<eesÊece ³egie ceW meJe&mJemJeene keÀj uesles nes~ ... ogefve³ee keÀe meJe&mJe mJeene nesves kesÀ henues nce Deheves keÀes keÌ³eeW ve mJeenekeÀjW~ GmekeÀe legcekeÀes efkeÀlevee ve hegC³e efceuesiee! ... heg©<eesÊece ceeme ceW Je´le-efve³ece Yeer jKeles nQ~legcneje lees yeæ[e Yeejer Je´le nw~ ... efoue mes cecelJe efceì ie³ee nw~ Deehe cegS cej ieF& ogefve³ee~“

mee.yeeyee 29.8.01 efjJee.’mee#eelkeÀej Deeefo kewÀmes nesles nQ, FmeceW mebMe³eyegef× veneR nesvee nw~ ³en jmce-efjJeepe nw~ efMeJeyeeyeekeÀe YeC[eje nw lees GvekeÀes ³eeo keÀj Yeesie ueieevee ®eeefnS~ ³eesie ceW jnvee lees De®íe ner nw, yeeyeekeÀer ³eeo jnsieer~“ mee.yeeyee 9.12.04 efjJee.’leerve ÒekeÀej mes Meeoer keÀer jmceW nQ - SkeÀ ye´eïeCeeW kesÀ Üeje, otmeje keÀesì& kesÀ Üeje leermejer ceefvojeWDeewj ieg©DeeW kesÀ Üeje~ Fve leerveeW jmceeW keÀe efkeÀme ve efkeÀme ªhe ceW ³eneB yeerpe heæ[lee nw~ ... leerveeWner jmceW Fme mebiece hej DeueewefkeÀkeÀ ªhe mes nesleer nQ~“


’mebiece³egie mes ner ³en meYeer jmce-efjJeepe DeejcYe nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ mebiece³egie nw meJe& yeeleeW keÀe yeerpe[eueves keÀe mece³e~ ... yeerpeªhe Üeje meJe& yeeleeW keÀe yeerpe heæ[lee nw~“


’ceOegJeve efveJeemeer ner ceOegJeve kesÀ cenlJe keÀes yeæ{e mekeÀles nQ~ ... menveMeeruelee keÀe yeue Deheves ceWOeejCe keÀjvee, keÌ³eeW keÀer keÌ³et keÀes Kelce keÀjvee Deewj Deemegjer mebmkeÀejeW hej henje osvee nw~ Fve leerveÒeefle%eeDeeW keÀe yesue-he$e ®eæ{evee nw~ ... henues ye®®es ner %eeve meefnle keÀjles nQ, efHeÀj YekeÌle GmekeÀeskeÀeheer keÀjles nQ~“ De.yeeheoeoe 5.3.70

162

’Fme %eeve ceeie& ceW Yeer ®eueles-®eueles Deiej efJekeÀej ceW efiej heæ[s lees %eeve yen pee³esiee~ ... %eeveefkeÀlevee Tb®e nw, Deeies lees kegÀí veneR peeveles Les~“

mee.yeeyee 25.10.04 efjJee.’keÀesF& Yeer ceveg<³e keÀes ³eeo ve keÀjes~ YeefkeÌle ceeie& keÀer pees jmce nw, Jen %eeve ceeie& ceW nes veneRmekeÀleer~... Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~... mee#eelkeÀej ve %eeve nw Deewj ve³eesie nw~ ... KeeDees-efhe³ees yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees Devle celeer mees ieefle nes pee³esieer~“

mee.yeeyee 27.10.04 efjJee.’Deepe yeeyee kesÀ heeme mebosMeer Yeesie ueskeÀj DeeF& lees yeeyee ves keÀne efkeÀ ye®®es lees ³eneB hej yew"s nerefÒevme yeve ie³es nQ, yeeyee keÀer yesiejer ìesueer Yetue ieF& nw~ JewYeJe lees JeneB efceueves nQ, mebiece hej lees yesiejerìesueer ³eeo heæ[leer nw, Jen ner yeehe keÀes h³eejer ueieleer nw~ yeehe kesÀ efueS megoecee kesÀ ®eeJeueeW keÀer Jesu³etnw vee~“ De.yeeheoeoe 27.8.69

’DeYeer heg©<eesÊece ceeme Dee³ee lees heg©<eesÊece ³egie hej Yeer mecePeeveer osles jnles nQ~ ... DeYeer legcnejeheg©<eesÊece ³egie ®eue jne nw~ YekeÌleeW keÀe heg©<eesÊece ceeme ®euee ie³ee~“

mee.yeeyee 2.9.06 efjJee.heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Deelcee kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye

ceveg<³e kegÀí Ssmes keÀce& keÀjlee nw, efpevemes Dev³e Deelcee³eW ÒeYeeefJele nesleer nQ, efpememes GvekesÀmeeLe efnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw hejvleg DeveskeÀ keÀce& Ssmes nesles nQ, efpevekeÀe mecyevOe mJe³eb mes ner nesleenw DeLeJee ³eeW keÀnW efkeÀ kegÀí keÀce& Ssmes nesles nQ, pees peæ[ Òeke=Àefle keÀes ÒeYeeefJele keÀjles nQ, efpemekesÀkeÀejCe Deelcee keÀe GvekesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw Deewj Òeke=Àefle Gme Deelcee keÀes megKe ³eeogKe osleer nw~ mebiece³egie hej Fme lejn kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Yeer hetjs nesles nQ~* mebiece³egie Þesÿ Yeei³e keÀe Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e nw~ Meg× mebkeÀuhe, keÀce&, ¢efä-Je=efÊe,Meyo mes hegC³e keÀe Keelee pecee neslee nw, peye ³es DeMeg× nesles nQ lees Keelee vee (minus) neslee nwDeLee&led ogKeoe³eer nes peelee nw~ nceejer ¢efä-Je=efÊe, mebkeÀuhe keÀe ÒeYeeJe Yeer peæ[ lelJeeW keÀes ÒeYeeefJelekeÀjlee nw~ hejceefhelee hejceelcee mes Òeehle %eeve keÀer OeejCee Deewj GvekeÀer ³eeo ner Meg× ¢efä-Je=efÊe,mebkeÀuhe Deewj keÀce& keÀe DeeOeej nw~ Fme lejn kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Yeer mebiece³egie hej hetjs nesles nQ~’DeYeer yeehe jnceefoue nw, efHeÀj efnmeeye-efkeÀleeye Megª nesiee~ Fme mece³e lees ceeHeÀ Yeer keÀj osles nQ~keÀæ[er Yetue keÀes Yeer ceeHeÀ keÀj Deewj ner ceooieej yeve Deeies Gæ[eles nQ~ efmeHe&À efoue mes cenmetme keÀjveeDeLee&led ceeHeÀ nesvee~ cenmetmelee keÀer efJeefOe ner ceeHeÀer nw~ lees efoue mes cenmetme keÀjvee~“


163

’yeehe kesÀ ªhe ceW nj mece³e, nj heefjefmLeefle ceW meeLeer nw uesefkeÀve Leesæ[s mece³e kesÀ yeeo meeLeer kesÀyepee³es mee#eer neskeÀj osKeves keÀe heeì& ®euesiee~ ... Òeeefhle ceW keÀYeer Deueyesues veneR yevevee~ DeYeer FlevesJe<e& heæ[s nQ~ me=efä-heefjJele&ve kesÀ mece³e Deewj Òeeefhle kesÀ mece³e oesveeW keÀes efceueeDees cele~... FmeefueSefmeHe&À oes Meyo ³eeo jKees - YeieJeeve Deewj Yeei³e~“


heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj DeelceeDeeW kesÀ hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeyemebiece³egie hej ner meJe& DeelceeDeeW kesÀ meejs keÀuhe kesÀ hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye hetjs nesles

nQ Deewj ve³es keÀuhe kesÀ efueS ve³es efnmeeye-efkeÀleeye keÀe yeerpe heæ[lee nw, FmeefueS ner Fme ³egie keÀesmebiece³egie keÀne peelee nw~

Fme [êcee keÀe jnm³e Deefle ieg¿e nw~ [êcee Deewj keÀceeX kesÀ ieg¿e jnm³e keÀes peevekeÀj njIeìvee keÀes mee#eer neskeÀj osKevee, efvevoe-mlegefle mes otj Deheves heg©<eeLe& ceW jnves Jeeues ner mebiece kesÀ³eLeeLe& megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeW, mecyevOeeW, mebmkeÀejeW keÀer veeRJe ³eneRmes heæ[leer nw, FmeefueS efkeÀmeer Ieìvee, efkeÀmeer kesÀ mecyevOeeW ceW keÀye Dee½e³e& veneR Keevee nw, [êcee kesÀ³eLeeLe& je]pe keÀes peeve nj Ieìvee Deewj nj Deelcee kesÀ heeì& keÀes mee#eer neskeÀj osKevee nw keÌ³eeWefkeÀ ³esmebiece keÀe mece³e DeelceeDeeW kesÀ 63 pevceeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye hetjs nesves keÀe mece³e nw~ hejmhej kesÀmeYeer hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye hetjs keÀjves kesÀ yeeo ner Deelcee Iej Jeeheme pee mekesÀieer~’legce mebiece³egieer yeéïeCeeW keÀes ³en ceeuetce nw efkeÀ DeYeer nce ve JesM³eeue³e ceW nQ Deewj ve efMeJeeue³e ceWnQ~ nce efMeJeeue³e ceW pee jns nQ~ DeYeer JesM³eeue³e, efJekeÀejer mecyevOeeW mes nceeje cecelJe efvekeÀueie³ee nw~ DeYeer nw nceeje YeefJe<³e kesÀ mecyevOeeW mes cecelJe~ nce DeYeer jepe³eesieer nQ, Jen nQ Yeesieer~Gvemes nceeje keÌ³ee keÀveskeÌMeve nw~“ mee.yeeyee 24.11.01 efjJee.

mebiece³egieer F&éejer³e peerJeve Deewj mebiece³egieer ]keÀ³eecele keÀe mece³e, efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌleekeÀjves Deewj ve³es MegYe mecyevOeeW keÀe yeerpe yeesves keÀe mece³e nw~ efyevee hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ keÀesF&Yeer Deelcee (Yetle-Òesle, ogä) ncekeÀes ogKe veneR os mekeÀleer nw hejvleg DeYeer mebiece³egie hej nj DeelceekeÀes hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjvee ner neWies~ mebiece³egie hej meYeer hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌleenesles nQ, FmeefueS keÀesF& Yetle-Òesle Deelcee efkeÀmekeÀes ogKe os Yeer mekeÀleer nw hejvleg GvekeÀes oes<e osves DeewjDeewj GvekesÀ Òeefle DeMegYe mees®eves mes lees Deewj ner ogKeoe³eer efnmeeye-efkeÀleeye yeæ{lee nw~ FmeefueS keÀce&keÀer ieg¿e ieefle keÀes peevekeÀj efveYe&³e neskeÀj njskeÀ kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee jKe ³eesie keÀe oeve osves mes ³esefnmeeye efkeÀleeye menpe ®egkeÌlee nes mekeÀles nQ~ FmeefueS efkeÀvner Yetle-Òesle DeelceeDeeW mes [jvee, efkeÀmekeÀesoes<e osves kesÀ yepee³es Deheves mJeeefYeceeve ceW jn nj Deelcee kesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee Deewj MegYe-keÀecevee

164

jKevee ner Gve efnmeeye-efkeÀleeye keÀes ®egkeÌlee keÀjves keÀe ³eLeeLe& efJeefOe-efJeOeeve nw Deewj ³ener nceejs efueSkeÀu³eeCekeÀejer nw~ hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej ³es efJeefOe-efJeOeeve yelee³ee nw, Fme %eeve keÀer³eLeeLe&lee keÀes mecePekeÀj efkeÀmeer Yeer neuele ceW Deheveer cevmee keÀes keÀcepeesj veneR keÀjvee ®eeefnS, efkeÀmeerkesÀ Òeefle F&<³ee-Ie=Cee keÀer YeeJevee peeie=le veneR nesves osvee nw~

mebiece³egie nw MegYe Deewj Meg× keÀce& keÀjkesÀ mele³egie-$eslee³egie kesÀ efueS ve³es megKeoe³eerefnmeeye-efkeÀleeye yeveeves keÀe mece³e, mebiece³egie kesÀ DeefleefjkeÌle Üehej-keÀefue³egie kesÀ mece³e ceW MegYeeMegYeoesveeW ÒekeÀej kesÀ keÀce& nesles nQ Deewj DeelceeDeeW kesÀ meeLe oesveeW ner ÒekeÀej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye yevelesDeewj ®egkeÌlee nesles jnles nQ~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe SsefleneefmekeÀ SJeb YeewieesefuekeÀ cenlJemebiece³egie efJeée ceW meY³elee kesÀ meJeex®®e GlLeeve Deewj meyemes DeefOekeÀ heleve kesÀ mebiece keÀe

³egie nw~ mebiece³egie hej efJeée ceW meyemes DeefOekeÀ Oece& SJeb Devle ceW meyemes keÀce (SkeÀ) Oece& jnlee nw~efJeée-Fefleneme keÀer meyemes efveke=Àä Deewj meyemes Þesÿ IeìveeDeeW kesÀ mebiece keÀe mece³e nw~ mebiece hejmeyemes yeæ[er ceneYeejer ceneYeejle ueæ[eF& nesleer nw lees mebiece kesÀ Devle mece³e hej ner efJeée ceW meyemesDeefOekeÀ Meeefvle Yeer nesleer nw~ efJeée keÀer Òee³e: meYeer Jele&ceeve meY³elee³eW efJeueerve nes peeleer nQ Deewj SkeÀowJeer meY³elee DeefmlelJe ceW Deeleer nw~

YeewieesefuekeÀ ¢efä mes Yeer keÀuhe ceW meyemes DeefOekeÀ osMe DeLee&led DeeJeemeer³e Yetefce mebiece hejner nesleer nw Deewj meeje efJeée efceuekeÀj SkeÀ osMe Yeer mebiece hej ner neslee nw~ keÀuhe ceW meyemes DeefOekeÀKejeye ceewmece Deewj mece³e mebiece³egie hej ner neslee nw lees meyemes Þesÿ MeeefvlehetCe& meoeyenej ceewmeceYeer mebiece hej ner neslee nw~

mebiece³egie hej DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer GLeue-hegLeue Fme YetceC[ue hej nesleer nw, efpememes he=LJeerDeheveer hetJe& efmLeefle ceW Deeleer nw~ DeveskeÀ Jele&ceeve YetYeeie peue-ceive nes peeles nQ Deewj ve³es YetYeeieDeefmlelJe ceW Deeles nQ~’Deeies $e+ef<e-cegefve Deeefo me®e yeesueles Les, Gme mece³e jpeesiegCeer Les~ Gme mece³e Pet"er ogefve³ee veneRkeÀnWies~ Pet"er ogefve³ee veke&À, keÀefue³egie Devle keÀes keÀnles nQ~ mebiece hej keÀnWies - ³en veke&À nw, JenmJeie& nw~ Ssmes veneR efkeÀ Üehej keÀes veke&À keÀnWies~ Gme mece³e efHeÀj Yeer jpeesÒeOeeve yegef× nQ~ DeYeer nQleceesÒeOeeve~ lees ³en nsue Deewj nsefJeve mebiece hej efueKeWies~“


165

’21 pevceeW keÀe Jemee& mebiece hej ner efceuelee nw~ ³en mebiece³egie nw yeéïeCeeW keÀe~ yeéïeCe nQ ®eesìer,efHeÀj nw osJeleeDeeW keÀe ³egie~... DeYeer legce De®ís keÀce& keÀj jns nes, efpemekeÀer efHeÀj mele³egie ceWÒeeueyOe heeDeesies~“ mee.yeeyee 4.11.03 efjJee.heg©<eesÊece mebiece³egie - hejceelcee efhelee keÀe Jemee&

yeeyee ves keÀne nw efkeÀ yeehe DeYeer mebiece³egie hej efceuee nw lees yeehe keÀe Jemee& Yeer DeYeer nerefceuevee ®eeefnS~ FmeefueS yeehe keÀe ³eLeeLe& Jemee& nw - %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb, yeehe mes Òeehle mJeceeve-Jejoeve-ìeFefìue~yeeyee ves keÀne nw - ye®®ee pevceles ner yeehe kesÀ Jemex keÀe DeefOekeÀejer yeve peelee nw~ ³eesi³e ye®®ee keÀyeSsmee veneR keÀn mekeÀlee efkeÀ yeehe cejs lees nce yeehe kesÀ Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveW~ veneR, Jen yeehe kesÀ neslesner yeehe kesÀ Jemex keÀe DeefOekeÀejer neslee nw, GmekeÀe megKe GheYeesie keÀjlee nw~ Deewj ner ye®®es keÀes yeehekesÀ nesles yeehe keÀer í$eíe³ee ceW efveef½evlee keÀe DevegYeJe neslee nw~ ceeb-yeehe keÀe h³eej Yeer ye®®es kesÀ efueSGvekeÀe Jemee& ner nw~ DeYeer yeeyee ves ncekeÀes pees %eeve efo³ee nw Deewj men³eesie os jne nw, h³eej os jnenw, Jen mele³egie kesÀ Jemex mes heëeheë iegCee Þesÿ nw~ FmekesÀ efueS SkeÀ YekeÌle keÀefJe ves keÀne nw -

kebÀ®eve ntb keÀueIeewle kesÀ Oeece keÀjerue kesÀ kegÀvpeve Thej JeejeW~ DeLee&led GmekeÀes kebÀ®eve DeewjkeÀueOeewle kesÀ cenueeW keÀe megKe veneR ®eeefnS, GmekeÀes lees Þeerke=À<Ce, efpemekeÀes Jen hejceelcee mecePelee nw,GvekeÀe meeLe keÀe megKe ®eeefnS~

lees DeYeer ncekeÀes hejceelcee keÀe pees meeLe nw, Jen mele³egie ceW veneR nesiee~Q. hejceelcee efhelee keÀe Jemee& keÌ³ee nw Deewj Jen keÀneB efceuesiee DeLee&led GmekeÀe megKeo DevegYeJe keÀneBnesiee? mJeie& keÀer jepeeF& hejceelcee keÀe Jemee& nw ³ee mebiece hej Òeehle %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeB, Deleerefvê³emegKe ... hejceelcee keÀe Jemee& nw???

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj Yeejle osMe / heg©<eesÊece mebiece³egie DeewjYeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie

Yeejle osMe keÀer ceefncee ceneve, peneB Deeles efMeJe YeieJeeve~mebiece³egie hej %eeve meeiej hejceelcee DeekeÀj Yeejle kesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ jnm³ece³e yeeleeW

keÀe jnm³eesodIeeìve keÀjles nQ Deewj YeejleJeeefme³eeW keÀes Yeejle kesÀ Òee®eerve GlkeÀ<e& keÀer ³eeo efoueekeÀjGvekesÀ mJeceeve keÀes peeie=le keÀjkesÀ Yeejle keÀes efHeÀj mes mJeie& yeveeles nQ~ Yeejle keÀes ueeFì neGme keÀnepeelee nw~Yeejle ner DeeO³eeeflcekeÀlee keÀe GÃce mLeeve nw Deewj DeeO³eeeflcekeÀlee kesÀ cetue ñeesle

166

hejceelcee keÀer DeJelejCe Yetefce nw, keÀle&J³e Yetefce nw, pees meJe& DeelceeDeeW kesÀ hejceefhelee nQ DeewjmeJee&lceeDeeW kesÀ Deeefo efhelee ye´ïee yeeyee keÀer keÀle&J³e Yetefce nw, pees meJe& OeceeX kesÀ Deeefo efhelee efheleecennQ~

mebiece³egie hej ceneYeejer ceneYeejle ueæ[eF& nesleer nw, efpemekesÀ yeeo Yeejle ceneve yevelee nw~mebiece³egie hej ner Meeefvle Deewj heefJe$elee keÀe mevosMe meejs efJeée ceW Yeejle osMe mes ner peelee nw, efpememesmeejs efJeée keÀer Deelcee³eW heeJeve yevekeÀj Deheves Iej hejceOeece peeleer nQ~

Yeejle kesÀ Òee®eerve jepe³eesie keÀer meejs efJeée ceW ceefncee nw Deewj meejs efJeée kesÀ ueesie YeejlekeÀe Òee®eerve jepe³eesie meerKeves kesÀ efueS F®ígkeÀ jnles nQ~ ³es jepe³eesie hejceefhelee hejceelcee vesmebiece³egie hej DeekeÀj efmeKee³ee Lee, efpememes meejs efJeée keÀer Deelcee³eW Deewj lelJe heeJeve yeves Les Deewjve³es efJeée keÀe veJe-efvecee&Ce ngDee Lee Deewj Yeejle Yeer ceneve yevelee nw~ Yeejle kesÀ Fme Òee®eervejepe³eesie keÀe ceeveJe peerJeve kesÀ GlLeeve Deewj efJeée kesÀ veJeefvecee&Ce ceW efJeMes<e ³eesie oeve nw~ meYeerDeelceeDeeW ceW Jen mebiece³egie keÀe mebmkeÀej veerefnle jnlee nw, efpememes mece³eevegmeej DeelceeDeeW ceW JenmebkeÀuhe peeûele neslee nw Deewj hegve: mebiece³egie hej GvekeÀe Jen mebkeÀuhe hetje neslee nw~ hejceefheleehejceelcee ³eesie keÀer efJeefOe DeLee&led %eeve Deewj ³eesie keÀer efmeef× DeLee&led SkeÀeûelee, Deleerefvê³e megKemebiece³egie hej DeelceeDeeW keÀes Jejoeve ªhe ceW efceueleer nw~

Yeejle kesÀ efJe<e³e ceW hejceelcee ves DeveskeÀ yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw, efpemeceW kegÀí keÀemebef#ehle JeCe&ve ³eneB keÀjles nQ:-Yeejle keÀe ³eLeeLe& %eeveYeejle Deewj YeieJeeve keÀe mecyevOe keÀe %eeveYeejle Deewj mJeie&-veke&À keÀe %eeveYeejle KeC[ keÀer DeefJeveeM³elee keÀe %eeveYeejle kesÀ GlLeeve-heleve Deewj GmekesÀ efJeée kesÀ GlLeeve-heleve mes mecyevOe keÀe %eeveYeejle keÀer meerceeDeeW Deewj Yeejle keÀer meerceeDeeW kesÀ efJemleej Deewj mebkegÀ®eve keÀe %eeve’Deeyet leerLe& ceneve“ keÀe %eeveYeejle Deewj efJeée-heefjJele&ve keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe %eeveYeejle Deewj Ketves veenskeÀ Kesue keÀe %eeve’Yeejle keÀer ceefncee keÀer peeleer nw efkeÀ Yeejle DeefJeveeMeer leerLe& nw~ kewÀmes? leerLe& lees YeefkeÌle ceeie& ceW neslesnQ lees FvekeÀes DeefJeveeMeer leerLe& kewÀmes keÀn mekeÀles nQ? ... mele³egie-$eslee ceW Yeer leerLe& nw, peneB ®ewlev³eosJeer-osJelee jnles nQ~ ... Yeejle nw DeefJeveeMeer KeC[~ yeekeÀer meye KeC[ efJeveeMe nes peeles nQ~ ...

167

efMeJeyeeyee DeYeer nw~ DeYeer keÀer ner meejer ceefncee nw~ efMeJeyeeyee keÀe ³en yeLe&-huesme nw~ ye´ïee keÀe YeeryeLe&-huesme nes ie³ee~“ mee.yeeyee 3.11.03 efjJee.’me®e yeehe me®e megveeles nQ, efpememes legce ye®®es me®e yeve peeles nes Deewj me®e KeC[ Yeer yeve peelee nw~Yeejle me®eKeC[ Lee~ vecyejJeve Tb®e leW Tb®e leerLe& Yeer ³en nw keÌ³eeWefkeÀ meJe& keÀer meÃefle keÀjves Jeeueeyeehe Yeejle ceW ner Deeles nQ~ ... %eeve, YeefkeÌle Deewj Jewjei³e~ %eeve nw efove, YeefkeÌle nw jele~ Jewjei³enw jele keÀe~ ... Jen nw no keÀe Jewjei³e, legcekeÀes lees meejer yesno keÀer ogefve³ee mes Jewjei³e nw~ mebiecehej ner yeehe DeekeÀj legcnW yesno keÀer yeeleW mecePeeles nQ~“

mee.yeeyee 2.9.04 efjJee.Yeejle osMe ceneve nw~ SsefleneefmekeÀ ¢efä mes osKeW lees meyemes DeefOekeÀ Oece&-efheleeDeeW keÀe

pevce Yeejle ceW ner ngDee Deewj GvneWves Deheves-Deheves Oece& keÀer mLeehevee Yeejle ceW ner keÀer nw~ pewmesefMeJeyeeyee ves Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀer, yeg× ves yeewOe Oece& keÀer mLeehevee keÀer,MebkeÀje®ee³e& ves mev³eeme Oece& keÀer mLeehevee keÀer, veevekeÀ meenye ves efmeKe Oece& keÀer mLeehevee keÀer DeeefoDeeefo~ Fme ÒekeÀej Yeejle Oece& keÀe cetue mLeeve jne nw~ Òee³e: meYeer OeceeX ves Yeejle Yetefce hej jep³eYeer efkeÀ³ee nw Deewj Yeejle mes efJehegue Oeve-mecheoe uetìkeÀj Deheves osMeeW ceW ues ie³es~ [^ecee kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efme×evle kesÀ Devegmeej nj ®eerpe keÀes Deheves cetue mLeeve hej Deevee ner nw, FmeefueS pees Oeve-mecheoe Yeejle mes uetìkeÀj ues ie³es, Jen Jeeheme Yeejle ceW Deeveer ner nw~ Yeejle kesÀ mecyevOe ceW Fve meyejnm³eeW keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej ner efo³ee nw~’Fme mece³e F&éej Deewj cee³ee keÀer ®eÆeyesìer nw~ ³en Yeer YeejleJeeefme³eeW keÀes mecePeevee heæ[s~ DeYeerDepegve yengle ogKe Deeves Jeeues nQ~ DeLeen ogKe Deeves Jeeues nQ~ ... heg©<eesÊece mebiece³egie efkeÀmekeÀeskeÀne peelee nw, ³en Yeer yeehe mecePeeles nQ~ %eeve nw efove, YeefkeÌle nw jele~ ... legce nes heg©<eesÊecemebiece³egieer ye´eïeCe~... Yeejle meleesÒeOeeve Lee, efpemekeÀes ner mJeie& keÀne peelee nw~ lees peªj DeYeerveke&À nw~“ mee.yeeyee 23.7.04 efjJee.’Yeejle ceW ner jecejep³e Deewj jeJeCe jep³e ceMentj nw~ ... ³en nw heg©<eesÊece mebiece³egie~ FmeYeejle keÀes heg©<eesÊece yeveekeÀj ner íesæ[vee nw~ ... Yeejle ner ve³ee Deewj Yeejle ner hegjevee neslee nw~Deewj keÀesF& KeC[ keÀes ve³ee KeC[ veneR keÀnWies~“

mee.yeeyee 22.9.06 efjJee.’³en meeje Kesue ner Yeejle hej yevee ngDee nw~ efMeJe pe³eefvle Yeer ³eneB ceveeles nQ~ yeehe keÀnles nQ -ceQ Dee³ee ntB, keÀuhe yeeo efHeÀj DeeTbiee~ Yeejle ner hewje[eF]pe Lee~ keÀnles Yeer nQ ¬eÀeFmì mes FlevesJe<e& henues hewje[eF]pe Lee~“ mee.yeeyee 21.9.06 efjJee.

168

’³en meejer keÀneveer Yeejle keÀer ner nw~ mele³egie-$eslee ceW YeejleJeemeer jepee³eW Les~ ... FmeceW [jves keÀeryeele veneR, keÀneveer KegMeer mes megveeF& peeleer nw~ Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer kewÀmes efjheerì nesleer nw~“

mee.yeeyee 7.9.06 efjJee.’³eneB {sj ceveg<³e nQ lees peerJe-pevleg Yeer {sj nQ~ JeneB ceveg<³e Leesæ[s nesles nQ lees peerJe-pevleg Yeer Leesæ[snesles nQ~ ... henues-henues SkeÀ Deeefo-meveeleve osJeer-osJelee Oece& nesiee~ pecegvee kesÀ keÀC"s hej GvneWkeÀe jep³e nesiee~ ³es meye yeeleW legcnejer yegef× ceW yew"veer ®eeefnS, KegMeer jnveer ®eeefnS~“

mee.yeeyee 1.9.06 efjJee.’ceQ Yeejle ceW ner Deelee ntB~ Dehevee pevce-osMe meyekeÀes h³eeje ueielee nw vee~ yeehe keÀes lees meye h³eejsueieles nQ~ efHeÀj Yeer ceQ Deheves Yeejle osMe ceW ner Deelee ntB~ ... legce heeC[Je Yeejle keÀes mJeie& yeveeveskeÀer mesJee keÀj jns nes~ DeeefKej efJepe³e lees heeC[JeeW keÀer ner nesveer nw~“

mee.yeeyee 21.8.06 efjJee.’Yeejle ceW osJeer-osJelee³eW neskeÀj ie³es nQ, FmeefueS Yeejle ceW GvekesÀ ceefvoj yengle nQ~ ... yeehe kesÀmeeLe nce Yeer Yeejle keÀes mJeie& yevee jns nQ~ ... osnueer ceW efyeæ[uee ceefvoj ceW efueKee ngDee nw- Yeejleheefjmleeve Lee, pees Oece&jepe ves mLeeheve efkeÀ³ee Lee~“

mee.yeeyee 24.8.06 efjJee.’efJeosMe keÀes Yeer Yeejle ceW ner mecee peevee nw~ efJeée SkeÀ nes pee³esieer~... Yeejle JeeueeW keÀes Yeer KegMeernesleer nw Deewj Deehe ueesieeW keÀes Yeer KegMeer nesleer nw~ ... mLeehevee keÀer mesJee Yeer efouueer ceW pecegvee Ieeìhej ngF& Deewj jep³e Yeer pecegvee Ieeì hej keÀjvee nw~“ De.yeeheoeoe 9.1.96

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj DenbkeÀej-nervelee, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee,F&<³ee&-Ie=Cee, ogKe-DeMeeefvle

DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee ves pees %eeve ÒekeÀeMe efo³ee nw DeLee&led Deelcee, hejceelceeDeewj me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw, GmekesÀ ÒekeÀeMe ceW osKeW lees ye´eïeCe peerJeve ceW DenbkeÀej-nervelee, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, F&<³ee&-Ie=Cee, ogKe-DeMeeefvle Deeefo keÀe keÀesF& mLeeve veneR nw~ Fmemel³e keÀe DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner ngDee nw, leye ner mel³e %eeve keÀes OeejCe keÀj Fvemes cegkeÌlenesles nQ~ FmeefueS Fme mebiece³egie keÀer mele³egie mes Yeer DeefOekeÀ ceefncee nw~ pees Deelcee Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePe uesleer nw, Jen menpe Fvemes cegkeÌle nes peeleer nw Deewj mebiece³egie hejFme efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~

³es efJeefJeOeleehetCe& efJeée-veeìkeÀ nw, nj Deelcee keÀe heeì& Dehevee nw Deewj GmekesÀ Devegmeej

169

GmekeÀer Òeeefhle³eeb Deewj MeefkeÌle³eeb Yeer Deheveer nQ, FmeefueS efkeÀmekeÀer Òeeefhle³eeW mes Deheveer Òeeefhle³eeW keÀerleguevee keÀjkesÀ Deheves Devoj DenbkeÀej-nervelee, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, F&<³ee&-Ie=Cee keÀer YeeJevee keÀespeeûele keÀjves keÀe keÀesF& Deewef®el³e veneR nw~ nj Deelcee keÀes Deheveer Òeeefhle³eeW keÀe megKe uesves keÀe nerDeefOekeÀej nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie hej hejceelcee Üeje efo³es ie³es mJeceeve Deewj Jejoevehejceelcee %eeve keÀe meeiej nw Deewj Jes ner meJe& DeelceeDeeW kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer

keÀneveer keÀes peeveles nQ, FmeefueS yeeyee nceejs Devoj meesF& ngF& MeefkeÌle³eeW keÀes peieeves, mees³es ngSmebmkeÀejeW keÀes peeûele keÀjves, Deheves keÀle&J³e kesÀ Òeefle efveÿe peeûele keÀjves kesÀ efueS mece³e-mece³e hejefJeefYevve mJeceeveeW keÀe JeCe&ve keÀjles nQ, ³eeo efoueeles nQ Deewj efJeefYevve JejoeveeW keÀes nceejs ÒeefleG®®eejCe keÀjles nQ, efpememes nce GvekeÀes DevegYeJe keÀjkesÀ, Gve hej efve½e³e keÀjkesÀ Deheves keÀle&J³e-heLehej Deûemej neW Deewj Deheves DeYeerä ue#³e keÀes Òeehle keÀj mekeWÀ~ hejceelcee ³es keÀle&J³e mebiece³egie hejner keÀjles nQ Deewj mebiece³egie hej ner nce Gve mJeceeveeW keÀes OeejCe keÀj mJeceeveOeejer yeveles nQ, efpememesmeejs efJeée keÀer DeelceeDeeW mes mecceeve heeles nQ~

mJeceeveeW keÀe efpelevee %eeve nesiee, Gve hej efpelevee efve½e³e nesiee, GvekeÀer mce=efle nesieer GmeDevegmeej ner ncekeÀes veMee nesiee Deewj nceejs keÀce& neWies, efpemekesÀ HeÀue mJeªhe nceeje Jele&ceeve DeewjYeefJe<³e peerJeve meHeÀue nesiee~ Gve hej efve½e³e kesÀ Devegmeej ner nce Deheves GÊejoeef³elJe keÀes DevegYeJekeÀjWies Deewj Gme Devegmeej keÀce& keÀjWies~ peye keÀce& Þesÿ neWies lees keÀce&-HeÀue Yeer DeJeM³e ner Þesÿnesiee Deewj Þesÿ keÀce&-HeÀue ner ceeveJe peerJeve keÀer me®®eer hetBpeer nw, me®®eer efJepe³e nw keÌ³eeWefkeÀ ÞesÿkeÀce&-HeÀue ner Deelcee keÀe me®®ee meeLeer nw, pees meoe-meJe&oe meeLe oslee nw~’³en DeueewefkeÀkeÀ, DeJ³eefkeÌle efceueve YeefJe<³e mJeCe& ³egie ceW Yeer veneR nes mekeÀlee~ efmeHe&À Fme mece³eFme efJeMes<e ³egie keÀes Jejoeve nw yeehe Deewj ye®®eeW kesÀ efceueves keÀe~ FmeefueS Fme ³egie keÀe veece ner nwmebiece³egie~... yeeheoeoe Yeer Ssmes keÀesìeW ceW keÀesF& Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀes osKe ne|<ele nesles nQDeewj mce=efle efoueeles nQ~“ De.yeeheoeoe 14.10.87

hejceelcee ves DeelceeDeeW kesÀ Òeefle DeYeer mebiece³egie hej pees ceneJeekeÌ³e G®®eejs, pees Jejoeveefo³es, efpeve GheeefOe³eeW mes mecyeesefOele efkeÀ³ee Jes kesÀJeue ceefncee cee$e, Deeéeemeve cee$e ³ee kesÀJeueGlmeeefnle keÀjves kesÀ efueS veneR nQ yeefukeÀ Mele ÒeefleMele mel³e nQ Yeues ner DeYeer nce GvekeÀes DevegYeJeve keÀjW hejvleg mece³e Dee³esiee peye GvekeÀer ncekeÀes DevegYetefle nesieer~ pees mece³e mes henues GvekeÀesDevegYeJe keÀjkesÀ, Gve hej efve½e³e keÀjkesÀ, GvekeÀe ueeYe G"e ueWies, GvekeÀes peerJeve keÀer me®®eer

170

meHeÀuelee keÀer DeYeer Yeer DevegYeJe nesieer Deewj YeefJe<³e Yeer meHeÀue nesiee~ pewmes -legce ye®®es yeehe meceeve ceemìj %eeve kesÀ meeiej nes,legce ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nes~legce ye®®es efJeée kesÀ keÀu³eeCekeÀejer nes~legce peiele kesÀ efueS ueeFìneGme-ceeFì neGme nes~legce mJejep³e DeefOekeÀejer mees efJeée kesÀ jep³e DeefOekeÀejer nes~’ye´eïeCe peerJeve keÀer ³es efJeMes<elee nw efkeÀ Oece& meÊee Deewj mJejep³e meÊee oesveeW nj SkeÀ keÀes Òeehlenesleer nQ~ Oece& meÊee DeLee&led mel³elee, heefJe$elee kesÀ OeejCee mJeªhe Deewj mJejep³e meÊee DeLee&ledDeefOekeÀejer yeve meJe& keÀceXefvê³eeW keÀes Deheves DeefOekeÀej mes Dee[&j ceW ®eueevee~“

De.yeeheoeoe 7.3.95

’mJejep³e DeefOekeÀejer efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle, Òeke=Àefle Deewj cee³ee kesÀ efkeÀmeer Yeer ªhe ceW DeOeerve veneRyeveWies, meoe DeefOekeÀejer jnWies~ ... Oece& meÊee keÀer efveMeeveer nw - ueeFì keÀe leepe Deewj jep³e meÊeekeÀer efveMeeveer nw jlve peefæ[le leepe~ ³es oesveeW meÊee³eW Fme mece³e OeejCe keÀjles nes~“

De.yeeheoeoe 7.3.95

legce efJeée kesÀ menejs oelee nes~legce meJe& DeelceeDeeW kesÀ hetJe&pe nes~legce uekeÀer efmeleejs nes, legce peiele keÀes jesMeve keÀjles nes, legcnejs jesMeve nesves mes peiele jesMeve nesleenw~legce yesno mev³eemeer nes~ (mev³eemeer keÀe keÌ³ee keÀle&J³e neslee nw - meeOevee, efve³ece-meb³ece, SkeÀhejceelcee kesÀ Òeefle mecehe&Cece³elee, ye´ïe®e³e&)legce ³ees×e nes, ©neveer mesvee nes, efJepe³e legcneje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~(³ees×e keÀe keÀle&J³e keÌ³ee neslee nw - ³eg× Deewj efJepe³e, efve³ece-meb³ece keÌ³ee nesles nQ - mesvee kesÀ efve³ecekeÌ³ee nesles nQ - keÀceeC[j keÀer Dee%ee keÀe heeueve, keÀceeC[j keÀewve neslee nw - nceeje megÒeerce keÀceeC[jhejceelcee ner nw Deewj efpemekeÀes Gmeves efveefceÊe yevee³ee~ mesvee ceW keÀceeC[j keÀer DevegheefmLeefle ³ee cejveskesÀ yeeo pees meerefve³ej neslee nw, Jen mJele: keÀceeC[ nesu[ keÀjlee nw Deewj meye ceeveles nQ~ DevegMeemevemesvee keÀe cetue efme×evle neslee nw, efpememes efJepe³e keÀer Òeeefhle menpe nesleer nw)’³es mce=efle jns efkeÀ nce ³eg× kesÀ cewoeve hej GheefmLele ³ees×s nQ~ ³ees×s keÀYeer Yeer Deejece hemevo veneRnesles, Deeuem³e Deewj Deueyesuesheve keÀer efmLeefle ceW veneR jnles~ ³ees×s keÀYeer Yeer MeðeeW kesÀ efyevee veneRjnles, ³ees×s keÀYeer Ye³e kesÀ JeMeerYetle veneR nesles, efveYe&³e nesles nQ~“ De.yeeheoeoe 13.6.73

171

’©neveer mesvee kesÀ efueS cegK³e uee@ ³ener nw efkeÀ keÀYeer Yeer Deheveer osn keÀes Jee Dev³e osnOeejer keÀer lejHeÀveneR osKevee nw~“ De.yeeheoeoe 5.7.74

legce mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer, yeéïeCe kegÀue Yet<eCe nes~legce ye®®es ner ef$eves$eer, ef$ekeÀeueoMeea nes~legce meJe&Þesÿ mel³e %eeve keÀer DeLee@ìea nes~legce heg©<eesÊece ³egieer meJeexÊece yeéïeCe nes~legce peiele kesÀ DeeOeejcetle& Deewj G×ejcetle& nes~legce Fme peiele kesÀ peieceieeles efmeleejs nes, legcnejs Deelce-ÒekeÀeMe mes peiele ÒekeÀeefMele neslee nw~’legce Fme peiele kesÀ DeeOeej nes~ legcnejer ®eæ{leer keÀuee lees peiele keÀer ®eæ{leer keÀuee nw Deewj legcnejerGlejleer keÀuee lees peiele keÀer Glejleer keÀuee nes peeleer nw~ [êcee kesÀ jnm³e Devegmeej Deehe yeéïeCepeies lees meye peies~ yeéïeCe peies lees efove, jesMeveer nes peeleer nw Deewj yeéïeCeeW keÀer p³eesefle yegPeer leesefJeée ceW DevOekeÀej, jele nes peeleer nw~... Fleveer efpeccesJeejer nj SkeÀ hej nw~“


legce Fme yeéïeCe kegÀue kesÀ oerhekeÀ nes~legce hejceelce keÀer Dee@Kees kesÀ leejs nes~hejceefhelee hejceelcee legcneje meJe& mecyevOeer nw~Kegoe legcneje oesmle nw~legce hejceelcee kesÀ yeieer®es kesÀ KegMeyetoej HetÀue nes,’ceOegJeve keÀes ceneve Yetefce keÀne peelee nw lees ceneve Yetefce hej jnves Jeeueer Deelcee³eW Yeer ceneve Deelcee³eWneWieer~ lees nce ceneve Deelcee³eW nQ - Fme ©neveer veMes ceW jnles nes?“

21.4.73 De.yeeheoeoelegce Fme ©ê %eeve ³e%e kesÀ j#ekeÀ nes~ legcneje pevce ³e%e Jesoer mes ngDee nw~legce YekeÌleeW kesÀ FäosJe nes, YekeÌle legcekeÀes ner hegkeÀej jns nQ~’meYeer Deheves keÀes Ssmes Fä osJe-Deelcee mecePeles nes? Ssmes hejce heefJe$e, meJe& Òeefle jnceefoue, meJe&Òeefle ceemìj Jejoelee, meJe& Òeefle ceemìj ©neveer mvesn kesÀ meeiej, meJe& Òeefle MegYe-YeeJeveeDeeW kesÀmeeiej, Ssmes hetp³e Fä osJe Deelcee nes~“ De.yeeheoeoe 10.1.82

legce hejceelcee kesÀ [e³ejskeÌì ye®®es nes~legce iee@[ HeÀeojueer mìt[sCì nes~legce heC[s nes, meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe jemlee yeleeves Jeeues nes~

172

legce hewiecyej nes, yeehe keÀe hewieece meyekeÀes osvee nw~legce F&éejer³e kegÀue kesÀ nes~, legce me®®es me®®es Jew<CeJe nes~, legce mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer nes~legce ner ieesheer JeuueYe kesÀ ieeshe-ieesefhe³eeB nes~ yeehe kesÀ meeLeer nes~legce heeC[Je nes, hejceelcee mes Òeerle yegef× nes~ heeC[JeeW keÀer efJepe³e efveef½ele nw~legce efJepe³eceeuee kesÀ ceCekesÀ nes, efJepe³e legcneje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~legce hejceelcee kesÀ ve³eveeW kesÀ vetj nes~legce hejceelcee kesÀ MeeskesÀMe kesÀ Mees-heerme nes~’®eueles-efHeÀjles ceve ³eeo ceW ³ee mesJee ceW efyepeer jns~ mJeceeve keÀes keÀYeer veneR íesæ[es~ ®eens Peeæ[t ueieejns nes uesefkeÀve mJeceeve keÌ³ee nw? efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW ceW Þesÿ Deelcee ntB~“

De.yeeheoeoe 08-10-2002 mesJeeOeeefj³eeW kesÀ meeLe’meJe& MeefkeÌle³eeB yeehe keÀe Jemee& Deewj Jejoelee keÀe Jejoeve nQ~ yeehe Deewj Jejoelee - Fme [yeuemecyevOe mes njskeÀ ye®®es keÀes ³en Þesÿ Òeeefhle pevce mes ner nesleer nw~ ... meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ ÜejeSkeÀ pewmee ner [yeue DeefOekeÀej efceuelee nw uesefkeÀve OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle vecyejJeej yevee osleernw~“ De.yeeheoeoe 29.10.87

%eeve meeiej hejceefhelee hejceelcee ves ye´eïeCe peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Deewj nceejermegmeghle MeefkeÌle³eeW keÀes peeûele keÀjves kesÀ efueS DeveskeÀeveskeÀ mJeceeveeW keÀer mce=efle efoueeF& nw Deewj mece³e-mece³e hej efJeefYevve Jejoeve efo³es ie³es nQ, pees nceejs Fme peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS hejceGhe³eesieer nQ, FmeefueS GvekeÀer mce=efle jKevee nceejs peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Deefle DeeJeM³ekeÀnw~

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj efve½e³eyegef×hejceelcee ves efJeée-veeìkeÀ, keÀce&-efme×evle Deeefo kesÀ pees je]pe Deewj efJeefOe-efJeOeeve yelee³es

nQ, mebiece³egie keÀe pees cenlJe yelee³ee nw, pees mJeceeveeW keÀer mce=efle efoueeF& nw Deewj pees Jejoeve efo³es nQ,Gve hej hetje efve½e³e efpelevee ¢æ{ nesiee, Glevee ner nceeje heg©<eeLe& leerJe´ ieefle keÀe nesiee Deewj Gleveer nerpeerJeve kesÀ nj #es$e ceW meHeÀuelee DevegYeJe nesieer~ ³eLee mece³e, mebkeÀuhe, MeefkeÌle keÀe megoghe³eesie, ³eesiekeÀe megKe, %eeve keÀe megKe pees DeYeer nw, Jen mele³egie kesÀ megKeeW mes keÀF& iegCee Þesÿ nw~ keÀce& Deewj HeÀuekeÀe pees efJeefOe-efJeOeeve hejceelcee ves yelee³ee nw, Gme Devegmeej mebiece³egie kesÀ keÀce& keÀe HeÀue Dev³emece³e kesÀ HeÀue mes keÀF& iegCee DeefOekeÀ neslee nw~

173

®elegLe& DeO³ee³e (IV Chapter)ÒeÍe>>eJeueerQ. ³es peerJeve hejce Òeeefhle mJeªhe nw, FmekeÀer DevegYetefle keÌ³ee nw Deewj kewÀmeer nw?Q. mebiece³egie keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe kewÀmes DevegYeJe nes? ®eenles ngS Yeer ³eLeeLe&jerefle veneR keÀj heeles, keÌ³eeW?³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw~ De%eevelee peefvele osneefYeceeve kesÀkeÀejCe Fvêer³e megKeeW keÀer DeekeÀ<e&Ce Deewj Deeole Gme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe ®eenles YeerpeerJeelcee DevegYeJe veneR keÀj heeleer~ Deelcee keÀer Jen DeekeÀ<e&Ce Deewj Deeole melele Deewj ¢æ{DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ DeY³eeme mes ner efceìsieer~Q. meJe& Òeeefhle³eeW keÀe ³egie mebiece³egie nw ³ee mele³egie? keÌ³ee mele³egie ceW meJe& Òeeefhle³eeb neWieer?Q. heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj mele³egie-keÀefue³egie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve ceW keÌ³ee Devlejnw?Q. peerJeve keÀer meJe&Þesÿ Òeeefhle ³ee Òeeefhle³eeb keÌ³ee nQ?ceeveJe peerJeve ceW meJe&Þesÿ Òeeefhle nw cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nwhejceefhelee hejceelcee~ hejceelcee DeYeer nw lees Òeeefhle Yeer DeYeer ner nw~ peye hejceefhelee hejceelceemele³egie ceW veneR nesiee lees JeneB cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe kewÀmes nes mekeÀlee nw?Q. %eeve Oeve meJeexÊece Oeve nw, lees keÌ³ee mele³egie ceW ³eLeeLe& %eeve nesiee?mele³egie meJe& YeeweflekeÀ Òeeefhle³eeW Deewj YeeweflekeÀ megKeeW kesÀ DevegYeJe keÀe ³egie nw hejvleg meJe& Òeeefhle³eeW keÀe³egie mebiece³egie nw~ ³eefo Deelcee ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nw leesDeYeer ner Jen meJe& megKeeW keÀe DevegYeJe keÀjsieer~ mel³elee ³es nw efkeÀ Gmes mele³egie keÀer Yeer DeekeÀ<e&Ce veneRnesieer DeLee&led Jen mele³egie kesÀ efueS GleeJeueer veneR neWieer~Q. mele³egie keÀer Deeefo Þeerke=À<Ce kesÀ pevceefove mes ³ee ue#ceer-veeje³eCe kesÀ ieÎer hej yew"ves kesÀ efovemes?’³en mebiece³egie nw ner heg©<eesÊece yeveves keÀe ³egie~ heg©<eesÊece Þeerke=À<Ce Lee~ mJe³ebJej kesÀ yeeo GvekeÀeref[ûeer kegÀí keÀce nes peeleer nw, FmeefueS Þeerke=À<Ce keÀer ceefncee yengle nw~“

mee.yeeyee 9.9.06 efjJee.Q. mebiece³egie SkeÀ keÀe meewiegCee HeÀue Òeehle keÀjves keÀe ³egie nw - keÌ³eeW Deewj kewÀmes?mebiece³egie hej Deelcee³eW pees ³e%e keÀer mesJee keÀjleer nQ ³ee pees hejceelcee kesÀ ³e%e ceW osleer nQ, Jen

174

DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& Òe³eesie neslee nw, FmeefueS GmekeÀe meewiegCee HeÀue efceuelee nw Deewj pees keÀesF&ieuele keÀe³e& keÀjles nQ lees GmekeÀes osKekeÀj Dev³e Yeer keÀjles nQ, lees GvekeÀe Deefnle neslee nw, DeveskeÀDeelceeDeeW hej yevOeve Dee peeles nQ, hejceefhelee hejceelcee keÀer efvevoe nesleer nw, FmeefueS Deelcee keÀesDeheves Ssmes keÀceeX keÀer meewiegCee mepee Yeesievee heæ[leer nw~

DeYeer keÀce& Deewj HeÀue keÀe ³eLeeLe& %eeve nw~ peevekeÀj pees keÀce& efkeÀ³ee peelee nw, GmekeÀeHeÀue Devpeeve ceW efkeÀ³es ie³es keÀce& mes DeefOekeÀ neslee nw~ ³es efJeefOe-efJeOeeve %eeve ceeie& Deewj ueewefkeÀkeÀogefve³ee oesveeW ceW ÒeYeeefJele neslee nw~Deleerefvê³e megKe Deewj Fefvê³e megKe ceW keÀewvemee megKe Þesÿ nw? mele³egie ceW Fefvê³e megKe nesiee ³eeDeleerefvê³e megKe? oesveeW ÒekeÀej kesÀ megKeeW ceW cetueYetle Devlej keÌ³ee nw?

Deleerefvê³e megKe Yeesieves mes GmekeÀer Ghe³eesefielee yeæ{leer nw Deewj Fvêer³e megKe Yeesieves mesGmekeÀer Ghe³eesefielee keÀce nesleer peeleer nw~ Fefvê³e megKeeW keÀes Yeesieves keÀe meeOeve Fefvê³eeB nQ DeewjDeleerefvê³e megKe mLetue Fefvê³eeW mes hejs ceve-yegef× kesÀ DeeOeej hej DevegYeJe keÀjles nQ~ Fefvê³e megKeeWkeÀer DevegYetefle efkeÀmeer ve efkeÀmeer mLetue meeOeve kesÀ DeeOeej hej nesleer nw, Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYeteflehejceelcee Deewj hejceelcee-ÒeoÊe %eeve kesÀ DeeOeej hej nesleer nw~ Fefvo³e megKe lees meejs keÀuhe YeesielesnQ hejvleg Deleerefvê³e megKe DevegYeJe keÀjves keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw~Q. keÌ³ee mebiece³egie hej Deleerefvê³e megKe Deewj Fefvê³e megKe ceW mevlegueve neslee nw? keÌ³ee mele³egie ceWFefvê³e megKe Deewj Deleerefvê³e megKe ceW keÀesF& mevlegueve nesiee?Q. peerJeve keÌ³ee nw Deewj efkeÀmeefueS nw?Q. efJe®eej keÀjes yeeyee ves ncekeÀes keÌ³ee efo³ee nw, nceejs heeme keÌ³ee nw Deewj Deye nceeje keÀle&J³e keÌ³eenw? nce keÌ³ee keÀj mekeÀles nQ Deewj ncekeÀes keÌ³ee keÀjvee ®eeefnS? mece³e keÀer hegkeÀej keÌ³ee nw?Q. ³es efJeée-veeìkeÀ keÌ³ee nw, FmekeÀer ³eLeeLe&lee keÀes peeveles ngS nceeje keÀle&J³e keÌ³ee nw? keÌ³ee nceejsneLeeW ceW nw?Q. keÌ³ee ³es peerJeve Fvêer³e megKe-meeOeveeW keÀer Òeeefhle, GvekesÀ GheYeesie, GvekeÀer Òeeefhle keÀer KegMeerceveeves kesÀ efueS nw? keÌ³ee GvekeÀer Òeeefhle keÀer KegMeer ncekeÀes Deefvlece ue#³e keÀer Òeeefhle keÀje³esieer?Fve mel³eeW hej efJe®eej keÀjkesÀ DeYeerä ue#³e keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS DeYeerä keÀle&J³e keÀjes~Deheveer Òeeefhle³eeW Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes osKeles ngS nceeje keÀle&J³e nw efkeÀ nce yeehemeceeve Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeW Deewj ì^mìer neskeÀj heeì&yepee³eW~ ³ener nceejs neLeeW ceW nw~ Events can’t be changed but we can changeour attitude towards events. ³es efJeée-veeìkeÀ hejce keÀu³eeCece³e nw, osn mes v³eeje

175

DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw, Fme mJeªhe keÀe efpelevee ienve DeY³eeme nesiee, Glevee nerhejceevevo keÀe DevegYeJe nesiee~Q. mJes®íe mes osn l³eeie keÀer Òeef¬eÀ³ee keÌ³ee nw?mJes®íe mes osn-l³eeie keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe %eeve mebiece³egie hej ner hejceelcee Üeje efceuelee nw Deewj efpeme%eeve keÀes heekeÀj Deewj GmekesÀ Devegªhe DeY³eeme keÀjkesÀ nce DeYeer Yeer mJes®íe mes osn keÀe l³eeie keÀjmekeÀles nQ Deewj YeefJe<³e mele³egie Deewj $eslee³egie ceW Decej heo heeles nQ DeLee&led JeneB Yeer mJes®íe mes osnkeÀe l³eeie keÀjles nQ Deewj ce=l³eg-Ye³e SJeb ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle jnles nQ~ Fme Òeef¬eÀ³ee keÀe cetueeOeejnw ³eLeeLe& Deelce-%eeve nw, pees mebiece³egie hej ner hejceelcee osles nQ Deewj efpemekeÀe heg©<eeLe& keÀjkesÀ nceDeelceeefYeceeveer yeveles nQ~ osn ceW jnles osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme ner FmekesÀ efueS DeYeeräheg©<eeLe& nw~

pewmes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe iegupeej oeoer kesÀ leve ceW Deeles nQ, cegjueer ®eueeles nQ, ye®®eeW mesefceueles nQ Deewj ®eues peeles nQ~ keÀle&J³e keÀjles nQ hejvleg efkeÀmemes ceesn veneR nw~ veäesceesne, mce=eflemJeªhe mee#eer efmLeefle ner mJes®íe mes osn l³eeie kesÀ efueS cetueYetle DeeOeej nw~ Fme efmLeefle ceW efmLelejnves keÀe uecyes mece³e mes Deewj ienve ªhe keÀe DeY³eeme nes~ meskeÀC[ ceW osn ceW Deeves Deewj osn mesv³eejs nesves keÀe melele DeY³eeme nes, leye ner nce Devle mece³e ceW mJes®íe mes osn keÀe l³eeie keÀjkesÀce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nes mekeÀles nQ~

ce=l³eg-ogKe ceneve ogKe nw, osneefYeceeve ce=l³eg-ogKe keÀe cetue keÀejCe nw~ mel³e DeeeflcekeÀ%eeve keÀer OeejCee Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ ¢æ{ DeY³eeme mes osneefYeceeve keÀes meceehle keÀj ce=l³eg hejefJepe³e Òeehle keÀj mekeÀles nQ~ peerJeve SkeÀ Kesue nw, ce=l³e Deewj pevce FmeceW efYevve-efYevve heeì& yepeeveskesÀ efueS SkeÀ Jeðe yeouevee nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀj Fme ogKe mes cegkeÌle nesmekeÀles nQ~’legce ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeb nQ meyekeÀes ÒeeCe oeve osves Jeeues, GvekesÀ ÒeeCeeW keÀes keÀYeer keÀeue DeekeÀjyeskeÀe³eos, DekeÀeues veneR ues pee³eWies~ JeneB DekeÀeues ce=l³eg nesvee DemecYeJe nw~... peye peæ[peæ[erYetleMejerj neslee nw lees efHeÀj SkeÀ Mejerj íesæ[keÀj otmeje ues uesles nQ~ ³en ÒewefkeÌìme ³eneB ner keÀer peeleernw~“ mee.yeeyee 5.12.03 efjJee.

176

efJeefJeOe efyevogvej Deewj ceeoe DeLee&le ðeer Deewj heg©<e Fme me=efä kesÀ meceeve cenlJehetCe& Debie nQ Deewj

hejceelcee leLee Òeke=Àefle Üeje oesveeW keÀes meceeve DeefOekeÀej efceues ngS nQ Deewj oesveeW kesÀ meceeve keÀle&J³enQ~ hejvleg Fme me=efä kesÀ Kesue ceW mece³eevlej ceW ³es mevlegueve Demevlegefuele nes peelee nw, efpemekeÀesDeekeÀj hejceelcee efHeÀj mevlegefuele keÀjles nQ~ mebiece³egie hej ner %eeve meeiej hejceefhelee hejceelceeDeekeÀj efJeée-veeìkeÀ kesÀ, keÀce& kesÀ, efJeefYevve YeeweflekeÀ je]peeW, efve³ece-efme×evleeW keÀes yeleeles nQ Deewjmebiece hej ner heg©<e-ÒeOeeve me=efä keÀes mevlegefuele keÀjves kesÀ efueS veejer-ÒeOeeve efJeefOe-efJeOeeve keÀesDeheveeles nQ DeLee&led %eeve-keÀue<e ceeleeDeeW-yenveeW kesÀ efmej hej jKeles nQ~ hejceefhelee hejceelcee kesÀÜeje jef®ele mele³egie-$eslee keÀer me=efä ceW ðeer-heg©<e kesÀ DeefOekeÀej meceeve jnles nQ, Üehej mes osneefYeceevekesÀ keÀejCe me=efä heg©<e-ÒeOeeve yeveleer peeleer nw, pees Demevlegueve keÀefue³egie kesÀ Devle ceW Deefle ceW nespeelee nw, Gme Demevlegueve keÀes mevlegefuele keÀjves kesÀ efueS mebiece³egie hej %eeve meeiej hejceelcee keÀeDeJelejCe neslee nw Deewj hejceelcee %eeve keÀue<e ceeleeDeeW kesÀ efmej hej jKekeÀj, GvekeÀe ceeve-cele&yeeyeæ{ekeÀj Gme Demevlegueve keÀes efceìeles nQ~

³es Yeer me=efä keÀe efJeOeeve nw efkeÀ %eeve mes efnmeeye-efkeÀleeye yevelee Yeer DeefOekeÀ nw lees ®egkeÌlee Yeerpeuoer neslee nw~ keÀe³e& Yeer menpe neslee nw~ ðeer-heg©<e kesÀ DeefOekeÀejeW kesÀ 2500 meeue kesÀ DemevleguevekeÀes %eeve kesÀ DeeOeej hej hejceelcee mebiece³egie kesÀ 100 meeue ceW ner mevlegefuele keÀj osles nQ

meb#eshe ceW osKeW lees ³es me=efä - mele³egie-$eslee ceW mevlegefuele, Üehej-keÀefue³egie ceW heg©<e ÒeOeeveDeLee&led Demevlegefuele nesleer nw~ mebiece³egie hej mevlegefuele keÀjves kesÀ efueS hejceelcee Fmes veejer-ÒeOeeveyeveeles nQ DeLee&led %eeve-keÀue<e ceeleeDeeW kesÀ efmej hej jKeles nQ~ me=efä keÀes mevlegefuele keÀjves kesÀ efueSner efMeJeyeeyee ves %eeve keÀue<e ceeleeDeeW kesÀ efmej hej jKee Deewj meekeÀej yeeyee ves Yeer ceeleeDeeW-yenveeWkeÀes ceeve-mecceeve oskeÀj Deeies yeæ{e³ee Deewj YeeF³eeW keÀes Yeer keÀne efkeÀ ceeleeDeeW keÀes Deeies jKevee®eeefnS~* ³es mebiece³egie hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& nw~ mel³e DeeeflcekeÀ mJeªhe megKe-ogKe, DenbkeÀej-nervelee, Òeeefhle-DeÒeeefhle ... meyekeÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle nw~ ³eLeeLe& jerefle hejceelcee keÀe meeLeDenbkeÀej-nervelee, ogKe-DeMeeefvle, Ye³e-ef®evlee, Deheves-heje³es keÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle, peerJevecegkeÌlehejceevevoce³e nw~ ³eLeeLe& %eeve³egkeÌle peerJeve mee#eer efmLeefle Yeer DenbkeÀej-nervelee, pe³e-hejepe³e,ogKe-DeMeeefvle, Ye³e-ef®evlee, Deheves-heje³es keÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle, peerJevecegkeÌle Òeeefhle-mJeªhe, hejcemegKece³e nw~ Ssmes Fme mebiece³egieer peerJeve keÀe megKe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees, ³ener Fmemebiece³egieer peerJeve keÀer meHeÀuelee nw, yeehe meceeve efmLeefle nw~

177

meekeÀej ye´ïee yeehe meceeve heg©<eeLe& keÀj Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe keÀjes~pewmes ye´ïee yeeyee ves Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe keÀj ³eLeeLe& heg©<eeLe& kesÀ Üeje Deeefo mesDevle lekeÀ efvejvlej ®eæ{leer keÀuee ie³es, ve ye´ïee yeeyee kesÀ heg©<eeLe& ceW keÀye Deewj keÀneB Gleej Dee³eeDeewj ve Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle³eeW keÀer HeÀereEueie ceW Gleej Dee³ee~ efvejvlej ®eæ{leer keÀuee jner~Ssmes Fme peerJeve kesÀ cenlJe keÀes DevegYeJe keÀj ®eæ{leer keÀuee keÀe heg©<eeLe& keÀj mebiece³egie keÀer ³eLeeLe&cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes~’keÀjkesÀ heerís mees®evee DeLee&le he½eeleehe keÀe ªhe Deewj henues mees®evee efHeÀj keÀjvee ³es nw %eeveer letDeelcee keÀe iegCe ... mebiece³egie hej he½eeleehe keÀjvee DeLee&led %eeveer let Deelcee veneR nQ~“


’efHeÀj neslee nw mebiece³egie~ ... lees peªj henues keÀefue³egie keÀe efJeveeMe nesiee Deewj efJeveeMe kesÀ henuesmLeehevee nesieer~ mele³egie ceW lees mele³egie keÀer mLeehevee veneR nesieer~ ... hejceefhelee hejceelcee peªj veF&ogefve³ee keÀer mLeehevee Deewj hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe kesÀ efueS ner Dee³esiee~“

mee.yeeyee 23.9.06 efjJee.’³en yevee-yevee³ee Kesue nw~ efpevekeÀe efheíeæ[er ceW heeì& nw, 2-4 pevce uesles nQ lees yeekeÀer mece³eMeeefvleOeece ceW jnWies~ yeekeÀer Kesue mes keÀesF& efvekeÀue pee³es, ³en nes veneR mekeÀlee~ ... Deelcee heeì&Oeejernw~ keÀesF& keÀe Tb®ee heeì& nw, keÀesF& keÀe keÀce~ ... F&éej ner DeekeÀj j®elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe jepe yeleeles nQ~ ... De®íer jerefle mecePeves kesÀ efueS meele jespe Yeùer ceW jnvee heæ[s~YeeieJele Yeer meele jespe jKeles nQ~“ mee.yeeyee 23.9.06 efjJee.’legcekeÀes mecePeevee nw efkeÀ ³en Jener ceneYeejle ueæ[eF& nw~ ... legce peeveles nes Deeie lees ueieveer ner nw~yeehe Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ ... keÀefue³egie kesÀ efJeveeMe kesÀ efueS ³enceneYeejer ceneYeejle ueæ[eF& nw~ ³es meye yeeleW De®íer jerefle OeejCe keÀj mecePeevee nw~“

mee.yeeyee 23.9.06 efjJee.’Þeerke=À<Ce keÀes ³eeo keÀjves mes efJekeÀce& efJeveeMe veneR neWies~ Jen lees efÒevme Lee, Gmeves ÒeeueyOe Yeesieer,GvekeÀer ceefncee keÀer ojkeÀej veneR nw~ osJeleeDeeW keÀer keÌ³ee ceefncee keÀjWies~... yeekeÀer GvneWves keÌ³eeefkeÀ³ee, meeræ{er lees Glejles ner Deeles nQ~“ mee.yeeyee 23.9.06 efjJee.’³en yesno keÀe DeefvOe³eeje Deewj meJesje keÀuhe kesÀ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej neslee nw~ DeYeerDe%eeve DeefvOe³eeje otj neslee nw~ ieeles nQ - %eeve met³e& Òeieìe De%eeve DevOesje efJeveeMe~ ... YeefkeÌle keÀesDeefvOe³eeje, %eeve keÀes jesMeveer keÀne peelee nw~... hejceefhelee hejceelcee Deeles ner nw mebiece hej~ ...FmekeÀes keÀnWies keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie~“ mee.yeeyee 25.9.06 efjJee.

178

’mele³egie ceW lees efHeÀj Yeer meeræ{er Oeerjs-Oeerjs Glejles nQ~ ... DeYeer legce peeveles nes nceejer ®eæ{leer keÀuee®eheìer ceW nes peeleer nw~ ieeles nQ pevekeÀ keÀes meskeÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle efceueer~“ (Q. yeehe mes meskeÀC[ceW peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw ³ee efceueves ceW mece³e ueielee nw? ³es mebiece³egieer peerJeve yeehe keÀepeerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& nw ³ee veneR? hejceelcee yeehe keÀe ³eLeeLe& Jemee& keÌ³ee nw?)

mee.yeeyee 25.9.06 efjJee.’YeieJeeve ves DeekeÀj ye´ïee Üeje JesoeW-MeeðeeW keÀe meej mecePee³ee nw~ ... legce nes ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeb~ yeéïeCe JeCe& nw Tb®e les Tb®e~ DeYeer legce F&éejer³e mevleeve nes~ ... Decej keÀLee, mel³eveeje³eCe keÀer keÀLee yeehe neR megveeles nQ, efpememes legce meskeÀC[ ceW vej mes veeje³eCe yeveles nes~“

mee.yeeyee 25.9.06 efjJee.’MeeðeeW ceW ye´ïee keÀer Dee³eg 100 Je<e& efoKeeF& nw~ ³en pees ye´ïee nw, efpemeceW yeehe yew" Jemee& osles nQ,FvekeÀe Yeer ³en Mejerj ítì pee³esiee~“ mee.yeeyee 27.9.06 efjJee.’yeeheoeoe mvesn keÀe efjìve& efJeMes<e Jejoeve os jns nQ - ’meoe meceerhe YeJe, meceeve meceLe& YeJe, meoemechevve-mevlegä YeJe“~ meyekesÀ efoue keÀe mvesn DeehekesÀ efoue ceW mebkeÀuhe G"les ner yeeheoeoe kesÀ heemeDeefle leerJeíeefle mes hengB®e peelee nw~“ De.yeeheoeoe 18.1.90

’Deepe kesÀ efove ye´ïee yeehe ves ye®®eeW keÀes meJe&MeefkeÌle³eeW keÀer efJeue keÀer ... ye´ïee yeehe Òel³e#e ªhe ceWkeÀjeJevenej yeehe kesÀ meeLeer yeveW, keÀjvenej efveefceÊe ye®®eeW keÀes yevee³ee Deewj keÀjeJevenej ceele-efheleemeeLeer yeveW~ Deepe kesÀ efove ye´ïee yeehe ves Deheveer mesJee keÀer jerefle Deewj ieefle heefjJele&ve keÀer~ ...HeÀefjMlee mJeªhe OeejCe keÀj Tb®es Jeleve, met#ceJeleve efveJeemeer yeveW~ ... Flevee Þesÿ cenlJe keÀe ³enefoJeme nw~“ De.yeeheoeoe 18.1.90

’Deheves keÀes nj keÀoce ceW heëeW keÀer keÀceeF& keÀjves Jeeues heëeheë Yeei³eJeeve mecePeles nes ? ...mebiece³egie yeæ[s-les-yeæ[er keÀceeF& kesÀ meer]peve keÀe ³egie nw~... pees mece³e kesÀ cenlJe keÀes peeveles nQ, JesmJele: ner ceneve yeveles nQ~ mJe³eb keÀes Yeer peevevee nw Deewj mece³e keÀes Yeer peevevee nw~“

De.yeeheoeoe 18.1.90 heeìea’efoue mes mevlegä neWies, Glevee ner hetp³e yeveWies~ ... meejs keÀuhe keÀer ÒeejyOe DeYeer yeveeveer nw~ efmeHe&ÀDeeOee keÀuhe jep³e keÀer ÒeejyOe veneR uesefkeÀve hetp³e keÀer ÒeejyOe Yeer DeYeer ner yeveleer nw~“


’Deehe pewmeer KegMevemeerye Deelcee³eW meejs keÀuhe ceW keÀesF& veneR nQ~ Flevee veMee ®esnjs Deewj ®eueve mesDevegYeJe keÀjeDees~ ... Goeme nesvee DeLee&led cee³ee kesÀ oeme~ ... DeehekeÀer keÀcepeesjer efYevve-efYevvecee³ee kesÀ ªhe yeve peeleer nw~ ... yeeheoeoe meoe nj SkeÀ ye®®es keÀes KegMevemeerye kesÀ veMes ceW,

179

KegMevegcee ®esnjs ceW Deewj KegMeer keÀer KegjekeÀ mes levog©mle Deewj meoe KegMeer kesÀ Ke]peeveeW mes mechevveosKeves ®eenles nQ~ ... DeehekeÀe KegMeer keÀe Kepeevee efpelevee Ke®eex Glevee yeæ{lee nw~“


’mee#eerheve keÀe leKle keÀYeer íesæ[es veneR~... mee#eerheve keÀe leKle Ssmee nw, efpemeceW nj keÀe³e& keÀjlesYeer leKleveMeerve jn mekeÀles nes~... mee#eerheve kesÀ leKleveMeerve Deelcee keÀYeer Yeer keÀesF& mecem³ee ceWhejsMeeve veneR nes mekeÀleer~“ De.yeeheoeoe 23.2.97

’mee#eerheve keÀe leKle keÀYeer íesæ[es veneR~ ... peye leKleveMeerve jnves kesÀ mebmkeÀej Deye mes ner [eueWiesleye ner efJeée kesÀ leKle hej Yeer yew"Wies~ ... mebmkeÀej meye DeYeer Yejves nQ, efHeÀj Jener Yejs ngS mebmkeÀejmele³egie ceW keÀe³e& keÀjWies~ je@³euìer kesÀ mebmkeÀej DeYeer mes Yejves nQ~“


heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj ef®evleve-Oeejemel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve kesÀ ef®eveleve, Deelce-ef®evleve, hejceelce-ef®evleve mes DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle yeæ{leer nw, Deelcee Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjleer Deewj Deheves hejce-ue#³e hejceMeeefvle keÀes ÒeehlekeÀjleer nw~ hej-ef®evleve, J³eLe& ef®evleve mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe veeMe neslee nw, Deelcee DeMeeefvle keÀeDevegYeJe keÀjleer nw Deewj Deelcee DeYeerä ue#ce³e hejceMeeefvle mes otj nesleer peeleer nw~ mel³e %eevemebiece³egie hej %eeve meeiej hejceelcee ner DeekeÀj osles nQ, Deewj lees meejs keÀuhe ceW Deelcee³eW De%eeveleepeefvele osn-Yeeve Deewj osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle YeeweflekeÀ heoeLeeX keÀe ner ef®evleve keÀjlee nw, efpememesJen DeMeeefvle keÀer Deesj ner Deûemej jnlee nw~ Yeues mele³egie ceW Deelcee keÀes DeMeeefvle keÀer DevegYetefleveneR nesleer nw hejvleg JeneB Yeer mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve kesÀ ve nesves kesÀ keÀejCe Deelcee³eW osn-Yeeve kesÀkeÀejCe YeeweflekeÀ heoeLeeX keÀe ner peeves-Devpeeves ef®evleve keÀjles nQ, GvekeÀer yegef× ceW Jes ner jnles nQ~’Ieæ[er-Ieæ[er ³en ef®evleve keÀjves keÀmes ye®®eeW keÀes KegMeer jnsieer Deewj heg©<eeLe& Yeer keÀjWies~ ... meejeefove yegef× ceW efJe®eej meeiej cevLeve ®euevee ®eeefnS~ pewmes iee³e Keevee KeekeÀj Gieejleer jnleer nw, SsmesGieejvee nw~ ye®®eeW keÀes DeefJeveeMeer Ke]peevee efceuelee nw~ ³en nw DeelceeDeeW kesÀ efueS Yeespeve~“

mee.yeeyee 4.9.06 efjJee.’iee³ee peelee nw vee - meeLe Deewj neLe~ lees meeLe nw yegefÜ keÀer ueieve Deewj meoe Deheves meeLe Þeercele©heer neLe DevegYeJe keÀjWies~... legcekeÀes yesiecehegj kesÀ yeeoMeen keÀnles Les vee~ ³en Fme mece³e keÀer mìspenw peyeefkeÀ iece keÀer ogefve³ee meeceves nw~ iece Deewj yes-iece keÀer DeYeer vee@uespe nw~ FmekesÀ nesles ngS GmeefmLeefle ceW meoe efveJeeme keÀjles, Fmeefue³es yesiecehegj keÀe yeeoMeen keÀne peelee nQ~“


180

mebiece³egie hej legce veF&-veF& yeeleW megveles nes lees GmekeÀe ef®evleve ®euevee ®eeefnS, efpemekeÀes efJe®eej meeiejcebLeve keÀne peelee nw~ ... Deiej Deheves keÀes mebiece³egieer yeéïeCe mecePeW lees mele³egie kesÀ Peeæ[ osKeves ceWDee³eW Deewj DeLeen KegMeer jns~“ mee.yeeyee 11.1.05 efjJee.Devoj efJe®eej ®euevee ®eeefnS - DeYeer mebiece³egie hej nQ, heeJeve yeve jns nQ, yeehe mes mJeie& keÀe Jemee&ues jns nQ~ ³en Ieæ[er-Ieæ[er megefcejCe keÀjvee nw~ ... legce F&éejer³e efceMeve nes vee~ F&éejer³e efceMeve keÀekeÀece nw henues lees Metê mes yeéïeCe Deewj yeéïeCe mes osJelee yeveevee~ ... legcekeÀes meJe& DeelceeDeeW keÀekeÀu³eeCe keÀjves keÀe MeewkeÀ nesvee ®eeefnS~“ mee.yeeyee 11.1.05 efjJee.’Fme cegjueer ceW %eeve keÀe peeot nw~ ... Fme %eeve keÀe efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee ®eeefnS~mìt[sCìdme efJe®eej meeiej cebLeve keÀj %eeve keÀes Gvveefle ceW ueeles nQ~ legcekeÀes ³en %eeve efceuelee nw, Gmehej Dehevee efJe®eej meeiej cebLeve keÀjves mes Dece=le efvekeÀuesiee~ Deiej %eeve keÀe efJe®eej meeiej cebLeveveneR nesiee lees keÌ³ee cebLeve nesiee? Deemegjer efJe®eej cebLeve~“

mee.yeeyee 3.12.04 efjJee.’oeve-hegC³e Deeefo Yeer ³eneB efkeÀ³ee peelee nw, mele³egie ceW veneR~ ... meeje ceoej keÀceeX hej nw~ ...Fme ®e¬eÀ keÀe legcekeÀes ner helee nw~ pees efJe®eej meeiej cebLeve keÀjles jnWies, GvekeÀes ner OeejCee nesieer~cegjueer ®eueeves Jeeues keÀe efJe®eej meeiej cebLeve De®íe ®euelee jnsiee~“


mebiece³egieer yeéïeCe DeelceeDeeW keÀe efJeMes<e keÀle&J³emebiece³egieer yeéïeCe DeelceeDeeW keÀe efJeMes<e keÀle&J³e nw ner l³eeie, lehem³ee Deewj mesJee~

F&éejer³e heæ{eF& heæ{vee Deewj heæ{evee, heefJe$e yevevee Deewj yeveevee~ pees Deelcee³eW Fme keÀle&J³e ceW meoeueies jnles nQ, GvekeÀes ³es mebiece³egieer F&éejer³e peerJeve meoe megKece³e DevegYeJe neslee nw~’peye lekeÀ Deehe efveefceÊe DeelceeDeeW ceW yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe veneR nw lees Dev³e DeelceeDeeW ceW YeerJewjei³e Je=efÊe veneR Dee mekeÀleer Deewj peye lekeÀ Jewjei³e Je=efÊe veneR nesieer leye lekeÀ pees ®eenles nes efkeÀyeehe keÀe heefj®e³e meyekeÀes efceues, Jen veneR efceue mekeÀlee~ Jele&ceeve mece³e FmekeÀe efJeMes<e DeìsvMeve®eeefnS~“ De.yeeheoeoe 3.4.96

mebiece³egie hej hejceelcee efhelee Üeje efo³es ie³es %eeve kesÀ ieg¿e jepe, mJeceeve, Jejoeve,ìeFefìue, efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve yegef× ceW jnW lees ³es mebiece³egieer yeéïeCe peerJeve hejceevevoce³eDevegYeJe nesieer, Jen keÀYeer Fme peerJeve mes Tye veneR mekeÀlee~

181

meejeBMeosn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle keÀe DevegYeJe hejceevevoce³e nw~ mebiece³egie hej ner

hejceefhelee hejceelcee Üeje efo³es ie³es Fme mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe meyemes yeæ[er efJeMes<elee nw Deewjpees FmekeÀe DevegYeJe keÀjles, Jen GvekesÀ peerJeve keÀer meJe&Þesÿ GheueefyOe nw~ hejceelcee ner DeelceeDeeWkeÀes mebiece³egie hej Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ Deewj GmekeÀes ef®ej-mLeeF& yeveeveepeerJeve keÀe hejce heg©<eeLe& nw SJeb GmekeÀe otmejeW keÀes Yeer %eeve osvee Deewj DevegYeJe keÀjevee peerJeve keÀehejce keÀle&J³e nw~ ³es mebiece³egieer peerJeve hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& hejceevevoce³e nw~ jeie-Üs<e,F&<³ee&-Ie=Cee, YeeweflekeÀ megKe-meeOeveeW keÀer De®íe, DeÒeeefhle keÀer DevegYetefle Fme hejce meceKe keÀes DevegYeJekeÀjves veneR osleer nw~ F&éejer³e %eeve keÀes mecePekeÀj FvekeÀer veéejlee, GvekesÀ ogKeo heefjCeece keÀesmecePekeÀj, Gvemes efJejkeÌle neskeÀj Fme megKeo efmLeefle kesÀ efueS melele DeY³eeme keÀjves Jeeues FmekesÀef®ej-mLeeF& DevegYeJe keÀes keÀjves ceW meHeÀue nesles nQ~

³es me=efä-®e¬eÀ ®eej meceeve YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw~ Fve ®eej ³egieeW kesÀ DeefleefjkeÌle heeb®eJee³egie mebiece³egie nw, pees heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ veece mes peevee peelee nw, efpemekeÀer ³eeoieej heg©<eesÊececeeme nw~ YekeÌleeW keÀer ceev³elee nw heg©<eesÊece ceeme Oecee&T ceeme nw DeLee&led Gme ceeme ceW oeve-hegC³e,leerLe&-Je´le keÀe efJeMes<e HeÀue neslee nw~ FmekeÀe keÀejCe nw efkeÀ %eeve-meeiej hejceefhelee hejceelceemebiece³egie hej ner DeekeÀj mel³e %eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀes heeflele mes heeJeve yeveeles nQ, veF& mele³egieerogefve³ee keÀer mLeehevee keÀjles nQ~

%eeve-³eesie-OeejCee-mesJee keÀe Dehevee efJeMes<e megKe nw, efpemekeÀes Deleerefvê³e megKe ³eeDeevevo kesÀ veece mes peevee peelee nw, pees Deelcee keÀes mebiece³egie hej ner Òeehle neslee nw Deewj Jenmele³egieer megKe keÀe DeeOeej nw~ YeeweflekeÀ megKe lees meejs keÀuhe ceW Òeehle nesles nQ Deewj DeYeer Yeer DeveskeÀDeelceeDeeW keÀes Òe®egj cee$ee ceW Òeehle nQ efHeÀj Yeer Jes hejceelcee keÀes hegkeÀejles jnles nQ~ Jele&ceevemebiece³egieer peerJeve kesÀ me®®es megKe keÀes YetuekeÀj YeefJe<³e megKe keÀer ueeuemee ceW peervee Yeer De%eevelee-peefvele YeÏce ner nw~ pees Deelcee Jele&ceeve kesÀ megKe keÀes DevegYeJe keÀjlee nw Deewj Gme Devegmeej DeYeeräheg©<eeLe& keÀjlee nw, GmekesÀ efueS YeefJe<³e megKe lees efveef½ele ner nw~ Jen lees Fme mebiece³egieer peerJeve keÀerhejíeF& cee$e nw~

ÒeeueyOe heg©<eeLe& mes efceueleer nw, ueeuemee, F®íe ³ee ceebieves mes veneR~ mele³egie keÀer ÒeeueyOeYeer DeelceeDeeW keÀes Deheves heg©<eeLe& mes ner efceuesieer~ DeYeer pees efpelevee leve-ceve-Oeve, cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee mes mJeie& keÀer mLeehevee ceW men³eesie keÀjlee nw, Gme Devegmeej ner JeneB Òeeefhle nesleer nw~ FmeefueS

182

GmekeÀer ueeuemee ceW ve peerkeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjvee nj Deelcee keÀe hejce keÀle&J³e nw~ DeYeer keÀe%eeve³egkeÌle-³eesie³egkeÌle peerJeve keÀe megKe meejs keÀuhe ceW meJe&Þesÿ nw~ DeYeer keÀe F&éejer³e mebie, F&éejer³eheefjJeej keÀe mebie, efJeée-yevOeglJe keÀe megKe DeefÜleer³e nw~

mebiece³egie ner ³eLeeLe& jerefle mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe mece³e nw, pees DeelceeDeeWkeÀes F&éejer³e Jemee& nw Deewj DeelceeDeeW keÀer cetueYetle h³eeme nw~ mebiece³egie hej ³eLeeLe& %eeve kesÀ meeLecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~

iee³eve nw - Student life is the best life. mìt[sCì ueeFHeÀ lees De®íer nesleerner nw hejvleg ³es mebiece³egieer F&éejer³e mìt[sCì ueeFHeÀ ner meJe&Þesÿ ueeFHeÀ nw~ Fme megj-ogue&Yemebiece³egieer peerJeve keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjves keÀe DeeOeej nw - ³eLeeLe& mel³e keÀes peevekeÀj osnDeewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceefhelee hejceelcee kesÀmeeLe Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes mee#eer neskeÀj osKevee Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeevee~

mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³ece yeleeles nQ -efpeve efve³ece-efme×evleeW keÀes mecePekeÀj, DevegYeJe keÀjkesÀ efve½e³eyegef× neskeÀj Þesÿ keÀce& keÀjves ceW meceLe&nesleer nw, pees Þesÿ keÀce& ner YeefJe<³e veF& ogefve³ee kesÀ DeeOeej nQ~ YeefJe<³e megKe keÀe yeerpe yeesves keÀemece³e DeYeer ³es mebiece³egie ner nw, peye nce me=efä kesÀ yeerpeªhe hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe nQ~ HeÀueleye ner efvekeÀuesiee, peye yeerpe yees³eWies~ meejs keÀuhe kesÀ efueS Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e ³esmebiece³egie ner nw~ ®eæ{leer keÀuee keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw Deewj lees meejs keÀuhe Deelcee keÀerGlejleer keÀuee ner nesleer nw~

mebiece³egie hej heg©<eeLe& ner ÒeeueyOe nw DeLee&led mel³e %eeve Deewj mel³e hejceelcee keÀe meeLenesves kesÀ keÀejCe heg©<eeLe& cesnvele ve ueiekeÀj ÒeeueyOe kesÀ meceeve megKeoe³eer ueielee nw, FmeerefueSmebiece³egie kesÀ pevce keÀes Yeer peerJevecegefkeÌle keÀe pevce ceevee ie³ee nw~ pees ³eLeeLe& jerefle heg©<eeLe& keÀjleenw, Gmes ner ³es peerJeve megKeoe³eer DevegYeJe neslee nw~ mel³elee lees ³es nw efkeÀ mele³egie kesÀ megKe mes Yeer FmepeerJeve keÀe megKe DeefOekeÀ nw Deewj cenlJehetCe& nw~ mele³egie keÀe megKe lees Fme megKe keÀer hejíeF& cee$enw~’yeeheoeoe ves pecee keÀe Keelee yengle menpe yeæ{eves keÀer ieesu[ve ®eeyeer ye®®eeW keÀes oer nw~ ... lees ®eskeÀkeÀjes - keÌ³ee pecee ngDee, efkeÀlevee pecee ngDee? keÌ³eeWefkeÀ ³en mebiece³egie ner pecee keÀjves keÀe ³egie nw,efHeÀj lees meeje keÀuhe pecee keÀer ÒeeueyOe nw~“ De.yeeheoeoe 31.12.03

’Þeercele lees SkeÀ ner nw, efpememes legce Þesÿ yeveles nes~ ceeveJe cele mes Þesÿ kewÀmes yeveWies~ ³en F&éejer³ecele legcekeÀes SkeÀ ner yeej mebiece hej efceueleer nw~... legcekeÀes veMee jnvee ®eeefnS efkeÀ nce efkeÀmekesÀ

183

ye®®es nQ, YeieJeeve ncekeÀes heæ{eles nQ~“ mee.yeeyee 14.1.04 efjJee.

’Ssmes-Ssmes efJe®eej-meeiej cebLeve keÀjvee nw~ pees keÀjWies mees hee³eWies~ KegMeer ceW Yeer Jes ner Dee³eWies DeewjotmejeW keÀes Yeer KegMeer ceW Jes ner uee³eWies~... legce ye®®es peeveles nes, ³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw~ ³enYeer keÀesF& keÀes ³eeo jnlee nw, keÀesF& keÀes veneR~ Yetue peelee nw~ ³en Yeer ³eeo jns lees KegMeer keÀe heeje®eæ{e jns~ ... pees yengleeW keÀes jemlee yeleeles nQ, GvekeÀes KegMeer yengle nesleer nw~“

mee.yeeyee 15.1.04 efjJee.hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw Deewj Deelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw~ Deelcee osn Deewj

osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes pee³es lees Deelcee keÀes DeYeer nerhejce Meeefvle Deewj hejce megKe keÀer DevegYetefle nesieer~ pewmes ye´ïee yeeyee keÀes meoe ner jner~

mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeB%eeve...iegCe ...MeefkeÌle³eeb ...efJeefJeOe ÒekeÀej kesÀ efoJ³e DevegYeJeefJeefJeOe ÒekeÀej mes Òeehle KegefMe³eeBmJeceeve - Jejoeve - ìeFefìue

mele³egie keÀer Òeeefhle³eeBÒeke=Àefle keÀe meleesÒeOeeve megKeefvejesieer keÀe³eemegvoj megmeefppele cenuemJeeefoä Keeve-heeve,efveYe&³e-efveef½evle peerJevemegceOegj mecyevOeheeefjJeeefjkeÀ megKe

185

Dece=le-Oeeje%eeve kesÀ ohe&Ce ceW osKees lees efJeée-veeìkeÀ keÀe ³en Deìue mel³e nw efkeÀ pees ngDee Jen ìue veneR

mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee Jen nes veneR mekeÀlee hejvleg Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeJeM³e jns efkeÀ pees ngDeeJen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee keÌ³eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj meoe keÀu³eeCekeÀejer nw~ heefJe$elee ner peerJeve nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀmJeªhe ceW efmLeefle, DeeeflcekeÀ mce=efle, DeeeflcekeÀ ¢efä Deewj DeeeflcekeÀ Je=efÊe~ peneB heefJe$elee nw, JeneB meJe&Òeeefhle³eeb, meJe& megKe mJele: nesles nQ, F®íecee$eced DeefJeÐee nesleer nw~ meJe& mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesleer nw,ye´ïe®e³e& keÀer mJeYeeefJekeÀ OeejCee nesleer nw~ GmekesÀ peerJeve ceW jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle,F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#ee keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw~ heefJe$e Deelcee ceW mece³e hej ke=Àl³e keÀemebkeÀuhe mJele: peeûele neslee nw, GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®e mJele: nesleer nw,FmeefueS Jen meoe efveme¥keÀuhe nesleer nw~ meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle GmekeÀer MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee nesleernw, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe meJe& keÀer GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee DeJeM³e nesleer nw~

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee nw, ve keÀesF& Dehevee efce$e nw Deewj vekeÀesF& Dehevee Me$eg nw~ mel³elee lees ³es nw efkeÀ pees Deepe Dehevee nw, Jen keÀue heje³ee nesiee Deewj heje³ee Deheveenesiee~ ve keÀesF& ncekeÀes kegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve keÀesF& nceeje kegÀí ues mekeÀlee nw~ ve efkeÀmeer ves ncekeÀes kegÀíefo³ee nw Deewj ve ner nceeje efkeÀmeer ves kegÀí efue³ee nw~ nj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jnernw Deewj Deheves keÀceeX Devegmeej megKe ³ee ogKe keÀes hee jner nw~ FmeefueS efkeÀmemes jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee keÀekeÀesF& ÒeÍe>> ner veneR~

oelee SkeÀ hejceelcee nw, Gmeves ncekeÀes pees efo³ee nw, Jener nceejs efueS efnlekeÀj nw~ YeieJeeveesJee®³e-ye®®es, legce Deelce nes, hejceOeece kesÀ jnves Jeeues nes, Fme me=efä hej heeì& yepeeves Dee³es nes, DeYeer legcekeÀesJeeheme Iej ®euevee nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer Fme mel³elee keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejsneskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejce-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjes, yeehe kesÀ meeLe efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀj hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKees leLeeì^mìer neskeÀj heeì& yepeeles ngS hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ ³ener megKe-Meeefvlece³e peerJeve keÀe megiece heLenw~``pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve ieeF& nw, Jewmes heefJe$elee keÀer heefjYee<ee Yeer Deefle ieg¿e nw~ heefJe$elee cee³ee kesÀDeveskeÀ efJeIveeW mes ye®eves keÀer í$eíe³ee nw~ heefJe$elee keÀes ner megKe-Meeefvle keÀer peveveer keÀne peelee nw~...efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes ogKe keÀe ]peje Yeer DevegYeJe neslee nw lees mechetCe& heefJe$elee keÀer keÀceer nw~''


186

DeefOekeÀ peevekeÀejer kesÀ efueS mecHeke&À keÀjsbë-mHeeke&À ö DeeO³eeeflcekeÀ DevegHe´³eesie DevegmevOeeve kesÀvê

(SpARC – Spiritual Applications Research Centre),yesnlej efJeMJe efvecee&Ce DekeÀeoceer,

%eeve mejesJej, Deeyet HeJe&le - 307501jepemLeeve, Yeejle

ceesyeeF&ueë 9414 15 1879, 9414 00 3497,9414 08 2607

HewÀkeÌme ö 02974-238951 F&-cesue ö [email protected],

[email protected]

sangamyug purushottam a5 book - bkdrluhar.com. books/02. spark books/01... · 3 Òemleejevee...

Documents