samoan - healthed · nifo pepe a eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. e aliali mai o...
TRANSCRIPT
TELEFONI LE
0800 TALK TEETH(0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz
E FAIGO-FIE ONA PUIPUIA
LE ATA A LOU ‘A- IGA!
E LEAI SE TOTOGI,
E FAIGO- FIE, E MO ‘OE!
Sam
oan
02
03
Tatou te manana’o uma ‘ina ‘ia maua e tatou fanau se ‘amataga sili i le olaga.
Tatou te mana’o ina ina ola, tuputupu a’e ma lauolaola. ‘O nifo mälölöina e
iai lana tiute täua i le tuputupu a’e o le tamaitiiti, e fesoasoani i lana ‘ai ma ia
lelei le tautala. ‘O nifo lelei e täua mo lona lototele i taimi o i luma.
O lea e maua ni faamatalaga i totonu o lenei tusi faapea ma fautuaga i le
tausiga lelei o nifo o lau tama ma puipuia ai lana ataata mo le olaga atoa. O lea
faamolemole faaavanoa se lima minute o lou taimi e faitau ai faamatalaga nei
ina ia malamalama ai i le tausiga o nifo. Afai e iai ni au fesili pe manaomia se
fesoasoani, talanoa mai ia i matou i le 0800 talk teeth (0800 825 583).
‘O LE FAIGA E MAUA AI E LAU
TAMA SE ‘ATA’ATA MA-LO- LO- INA
MATAUPUAUAUNAGA MO OE
04
FULUORAITA (FLUORIDE) VA TOEGA MEAAI TOA (PLAQUE) 05
TAUSIGA O NIFO O LAU TAMA 06
O FAUTUAGA E LIMA MO LE TAUSIGA O NIFO MALOLOINA 07
O NIFO MAI LE PEPE SEIA OO INA MATUA 08
O MEAAI MALOLOINA. O NIFO MALOLOINA 09
04
‘ O LE TOE FA’ALELEI O NIFO‘O togafiti mäsani e leai se totogi ma e a’ofia ai:
•Siakieaofiaailesu’ega,siakionifopo’opalamava’ainifa’afitaulioaulamumagutu.
•Fa’aaogafa’ata‘ina‘iasa’iliaisenifouapalapo’oso’osefa’afitaulielemafaionava’aia.
•Togafitiefa’aaogaailefuluoraitaaualefesoasoaniilepitoilumaonifoepuipuiane’ipala.
• ‘Omeapuniavanoa(fissuresealants)‘onimeafa’atumunifopapa’e,evaliilenifo‘ua
lamatiaelema’ipalaonifo.
• ‘Olefa’amamaonifoe‘ave’eseaaitoegamea’aito’a(plaque),‘eleamaletämainifo.
• ‘Olefa’atumuonifoeaogalemonifo‘uaa’afiailema’iolenifopala.
•Lese’iinaonifo‘uamatuäa’afiailema’iolenifopala.
‘AU’AUNAGA MO ‘OE
FA’AMA- SANI I LE TAUSI FA’AMAMA
O OU NIFO E faigo-fie. E fai fua. Ma e le tuai fo’i pe’a fa’atonu lau tama.
‘O LENEI ‘AU’AUNAGA E LEAI SE TOTOGIEmauafuaetamaitiiNiuSila‘au’aunagataugutumaile0eo’oatu
ile17tausagalematua,se’iaaulialonaasofanau18tausaga.E
taualefa’auluvaveolautamailenei‘au’aunaga,‘ina‘iamafaiona
fuafualanasiakimuamua.‘Oleva’aigamuamuaalautamae
mäsanionailevaolonaasofanaumuamuamalelua.‘Ole’äta’u
atuele‘aufaigalueaalefoma’inifoletaimiolausiakipeama’ea
onafa’aulu.
Efaigöfieonafa’aulu,na’onatelefonile0800TalkTeeth
(0800825583).‘Ole’ämatoufa’asinoiate‘oemalafoatupepasa’o
etefa’atumuina.‘Afaiolautamaea’oga‘amatapo’olea’ogalaity,
fa’atumupepamalafomaiilamatou‘au’aunagamomeataugutu
peasiasilewww.letstalkteeth.co.nz
‘Afaietausaga9po’olugaatulautama,emafaionaefilifiliase
foma’inifo.Na’onafa’atumuopepamaaveila’uofisaolefoma’i
nifouaefilifilia.
‘Afaieleaisekonekaratealaufoma’inifomaleFonofaufautuaale
SoifuaMälölöinaFa’aitumalo,telefonile0800TalkTeethmaolea
matoufesoasoaniatuilesa’iliinaosaufoma’inifoelatalataatuia
te‘oeefaia.
FA’ASINOGA MO TOGAFITI FA’AOPOOPO ‘Afaiemana’omiaelautamanitogafitifa’aopoopo,oleafa’asino‘oe
iseisi‘au’aunagaomeataugutu.‘Oleteleotogafitigaelease
totogi,‘aemana’omialoutotogiinaotogafitigaepeioorthodontics(e
aofiaaiuaeapa’ave(braces)ilugaonifo).Talanoailau‘au’aunagao
meataunifoeuigailetaufa’apealefaigaopeimeni.
FAI MA SIAKI‘Auaetefa’atalise’iafa’aletonunifo;faimaavelautamaesaki.
‘Ole’äta’uatuelefa’inifolagolagopo’olefoma’inifopefa’afiaona
avatulautama.‘Olesiakionifootamaitilaitiemauaaimeao
fa’aletonumatogafitivaveloa.Taumafaionafa’atonusetaimiao
malosilautama,maiatumauletalitonuinalealueva’ailefoma’i
nifo.Fa’aaogaupufa’amalos’auepeiole“tausileleiounifo”ma
“tausilau‘ata’atamanaia”.
TOEGA MEA’AI TO’A‘OToegamea’aiTo’a‘omeapi’ipi’ieto’ainifoiasota’itasi.‘Atu’ue
fa’aputuaipea,ei’uinapalaainifomamama’iai‘aulamu.‘O
siamanini’iitoegamea’aineielatoutetalepeinalesukaimea’ai
neimagaosiamaiaisevai’ona(acid)efa’amalepeaimineralei
nifo;maei’uinapuainifo.
Efa’asoloinatigapuonifomatupumaiailegäoimamana’omiaai
loaletogafitiaonifo.Efesoasoanilepulumuisemeafulunifo
fuluoraita,le‘aiomea’aimälölöina,siakiso’ooounifomaletausia
otogafitigafautuainaetu’uinamaiele‘aufa’inifomafoma’inifo,e
puipuiaaiounifomamea’aito’afa’apenamalepuonifo.
PUIPUIA O O TATOU NIFO‘Olefuluoraita‘osemeatautäuailetauaefa’asagaitoegamea’ai
to’ainifo.‘Olefuluoraita,‘ose‘elemeninaturaemauailesavili,
palapala,vaimamä,suasami,la’autotomaleteleomea’ai.‘Ole
teleolefuluoraitatatoute‘aiapeinuemauamailevai,mea’aima
lemeafulunifo.Epuipuiaelefuluoraitaemauaiatatoumea’ai,
meainumafäuaitaimi‘umaetafetafeaiIlugaootatounifo.
FULUORAITA PE’A FETO’AI MA TOEGA MEA’AI TO’A
E LUA ‘AUALA ALOA’IA E PUIPUIA AI E LE FULUORAITA
O TATOU NIFO MAI LE MA’I O
LE NIFO PALA:
• E FA’AMALOSIA AI LE TUPUTUPU O NIFO
• E FESOASOANI E FA’ALELEIA LE ‘AMATAGA LAVA O
LE MA’I O LE NIFO PALA.
05
06
FUFULUINA O NIFO‘Aosoloanifoolautama,etatauloaonapulumu.Na’osinameala’itiitilavaolemeafulunifofuluoraita,
masetama’ipulumufulunifovaivaimoletamaitiitieilalooleonotausagalematuamasemeafulunifo
peisefatupilelapo’amotamaitieonomasilia’efo’itausagalematutua.‘Atonuefaigataonapulumu
nifoolautamafa’ato’asavali,‘aetaumafaipea‘auäetäua‘auaonifomälölöinaetäuatelemoleatina’e
tuputupua’eolautamafa’apenafo’imolesoifuamälölöinaoonanifoilelumana’i.‘Atonuefaigöfiepe’a
‘etuituaolautamama‘o’omimaliemaiilugalonaulu‘a’opulumuonanifo.
TOTONU MA FAFO Pulumufa’ata’amilolepitoitotonumafafoonifo,mavaegaefeso’ota’iainifoma‘aulamu,fa’apenafo’i
malugaonifo.Ilumaonifo,fa’ata’amilola’itiitilepulumu‘ina‘iaaofiaumaaivaegaifafoonifo.
LUAI, ‘AUA LE P-UP-U‘Laa’oa’oleleilautamaeluaimaiifafope’a‘umaonapulumu.‘Aualepüpüinaisevai,‘auäeaogäse
fuluoraitaetotoeilugaonifoapuipuiaaiilatou.
‘-AMATA ONA FOLOSI‘Olefolosienatefufulu‘eseatoegamea’aiepi’ipi’imauivainifomalaloifoo‘aulamu.Eauivaegaele
auiailepulumufulunifo.Etatauona‘amataonafolosiletamaitiitipe’apipi’inifoelua.Emäsaniona
tupuleneimeape’afeosoinifopitoitua(gao).E‘amatae‘oeonaa’o‘aefa’asoloinailoamafaialoaele
tamaitiitilavaia.Folosifa’atasiileaso.‘Afai‘eteleiloafolosi,fesiliilefoma’inifoefa’asinoaneiate‘oe
petelefonimaifo’iile0800Talkteeth(0800825583).
SIAKIINA O NIFOSusu’emalielelaugutualugaolautamaesiakitotonuolonagutufa’atasiilemäsina.‘Ose‘aualavave
esa’iliaipe‘ua‘amataonapalanifo,‘osetaimiefaigöfieonatogafitiaai.Va’avava’ileleivaegaetogitogi
papa’ei‘aulamu‘aemaisilavainifoilugailuma.Tilotiloleleifo’imonivaega‘ualanuvaivaipo’oninifo
fo’i‘uata’einipito.Siakilelei‘aulamupo’omälölöinalelei‘aeleolefufulapetafetotoi.Va’ailaufoma’i
nifope’aiainipopolega.Telefonile(0800825583)pe’afai‘eteleiloalemeaetatauonafai.
‘Olepulumuso’oefesoasoaniefoligaleleiaimalagonainaailelelei,mafesoasoanifo’iepuipuiaaimailema’iolenifopalamale
ma’io‘aulamu.‘Aosoloalenifoolautama,‘amataloaonapulumu.Fa’amäsanilautamaea’oa’o‘ina‘iafa’aluaonapulumunifoile
aso–pe’amae’alemea’aioletaeaomaletaimi‘uasauna‘ole’amoeilepo.‘Amafailoaona‘u’usepenitalaeletamaitiitima‘amata
onatusitusi(iletusamalelimatausagalematua),‘uamafailoaonapulumueiaonaianifo.Emana’omialoulagolagoolonafufuluina
oonanifose’iao’oina‘uavaluobatausaga.
VA’AVA’IGA O NIFO O LAU TAMA
12345
O FAUTUAGA E LIMA MO LE TAUSIGA O NIFO MALOLOINA
FUFULU FAALUA I ASO TAITASI NIFO E
FAAAOGA AI LE MEAFULUNIFO FULUORAITA
TOAGA E ALU E SIAKI OU NIFO
SUSUE LE LAUGUTU O LAU TAMA I MASINA
TAITASI E SIAKI ONA NIFO
FILIFILI MEAAI E MAUA AI LE
NIFO MALOLOINA
INU VAI PO O SE SUSU
IA FAAMALOSIAU
Aua nei galo ona faaviivii i lau tama mo le fufuluina o ona nifo aua le maloloina ma
maua ai le ataata lelei
07
08
INU VAIInu se ipu vai pe’a
‘uma ona inu sau mea suamalie – tusa fo’i pe’a- ‘o se meainu le-
fa’asukaina.
TAIMI O LE MOE
Fa’amoe le pepe i se tala, ‘ae le- o se fagususu. ‘A moe
ma se fagususu i le gutu ‘ave’ese.
NIFO PEPE‘Afeosoiloanifoiletaimilenae‘amataloaonapulumuai.Ealialimainifopetusamale
onomasina,mailetoluotausaga,‘evaaiaailoanifomuamuaolautama–e20nifo
‘pepe’.Etäualeva’aialeleionifonei‘auäoavanoaneiofeösoimaiainifootagata
mätutua,mata’ita’iinaaileaonifoneiiolatoutülagatonu.
‘Olepalaoulua’inifoeonotïgämaei’uaiinaa’afiale‘aimaletuputupua’eolautama.
‘Olepalaleneiemäsanilavaonafaimafa’ailoolepalaonifoileolagamatuaole
tagata.‘Olefufuluinafa’aluaonifoileasoilemeafulunifofuluoraita,ile‘umaole
mea’aioletaeaomaletaimi‘ole’asauniaiemoe,‘olemeapitoleleilena‘etefaiae
puipuiailepalaoounifo.
FAGU MA MATA-SUSU‘Olesuka‘olo’oitotonuomeasuamalie,faguinusuamalie,vaisuamaliepo’osesususuamalieeafainaai
nifooletamaitiiti,aemaiselavailetaimi‘ole’amoeai.Ei’uinapupunifootamaitiilesusu‘umiifagususu
‘olo’outuivaisuamaliepo’olemoefo’i‘a’oiailefagususuilonagutu.‘Amoesepepemasefagususuile
gutuefa’aitiitiaailemauaolefäuaenatefufulu’eseinaaile‘äseta(acid)emäfuamaiailepalaonifo.
Taumafaiefa’aaogäseiputï‘aelëosefagu.Esiliatulevaipo‘olesusu.‘Auane’ifufuialematäsusua
pepeisevaisuamalie‘auäei’uinapalaainifo.Etataulavaonamamämaleainivaiesuamalieeto’aile
matäsusulea,ma‘iasaogalëmü,ma‘auane’ifa’aaaogäinafo’ieseisipepe.
NIFO O TAGATA MA-TUTUA‘Iletusamaleonotausagalematuaosetamaitiiti,e‘amataloaonaosoona
nifolonalua.Efa’asolosololavaleneisuigase’iao’oina14tausagalematua
(‘aevaganaainifoituapo’ogao).Etatauonafa’amalosiapeatamaitiefufulu
fa’aluanifoileasomafa’amamailefolofi.
‘O LE TAIMI O TALAVOUEtelefesuia’igailevaitaimi‘a’otalavou–e‘amatamaiiä’ogamaualuluga,
‘ämataonafaigäluega,tu’uale‘äiga’aenofoto’atasimaletuputupua’e.
Etäuatelefo’iletausiamaleva’aialeleionifoilematualea.‘Iafa’amanatuilau
fanautalavouesiakinifo,efaifuaelefoma’ifa’inifose’ia‘atoale18tausagalematua.
‘O MEA PUIPUI NIFO MA GUTUEtatauonafaiasepuipuigutualetamaitiitipe’ata’aloiseta’aloga‘ina‘iapuipuiaaionanifomaonagao.‘A
leagasounifopepa’ü‘esealusa’oeva’aisefoma’ifa’inifo.‘Amafa’i‘esesounifotoetaumafaiefaapipi’iilona
tulagape’amafai.‘Alemafai,tu’uitotonui‘autafaolona‘alafau,po’ototonuoseipususu.‘Avevavelautama
ilefoma’ifa’inifo–‘atonuemafaionasefeinaelaufoma’ilonanifo.
TUPULAGA TALAVOU SE’I O’O INA MATUA
MEA’AI MA-LO-LO- INA NIFO MA- LO-LO-INAFA’ASUSU E LE TINA-
Fa’asusuiate‘oelaupepese’imana’omiamamafaiona‘aimea’ai
malö–tusalenämaleonomäsinalematua.‘A‘uao’oinamafaiona
‘aimea’aitalafeagai,fafagaailoa‘aefa’aauaupealefa’asusuia‘oe
se’itasiletasuagalematua.
MEA’AI E LELEI MO NIFO ‘Oletausigaonifoelëna’olepulumuina.‘Oitü’aigamea’aitatoute
‘a’aiaiea’afiaailemaualugaole‘äsetaiotatougutumaeonotupu
maiailepalaonifo.‘Oleteleomea’aisuamalieepeio-lolema
faguinusuamaliee‘aimainuailautama‘olefa’ateleinafo’ilenaole
lamatiainailepupuoolatounifo.
‘Afaie‘avenimea’aimameainusuamalieilautama,eleleionafai
fa’aeteete(pefa’atasiilevaiaso)itaimiomea’ai.‘Ofäua‘ole
‘au’upegasililenaetete’eaiilepalaonifo–natesuiamineralema
fufulu’esefo’ile‘äsetamainifo.‘Ina‘iatu’uavanoaifäuaefaiana
gäluegaefautuainalefa’aitiitiaona‘aiso’oolautamaileaso.‘Atolu
vai’aigamamea’ailamulamueluaetu’uiaiileaso,epitosililena.
Tu’uavanoainifo‘ina‘iamälölömailesuka,mataumafaie‘aveiaini
mea’aimämämälölöinaivai’aiga.
MEA’AI MA-MA- LELEI MO NIFO
FALAOA
SISIFUA-LA-’AU ‘AINA MATA
SAGA PA-PA- LE- FA’ASUKAINA PE FA’AMA-SIMAINA
FUAMALO- O LA-’AU (NUTS)
IOKETI
SE IPUVAI O SE MEAINUFa’ainuseipuvaiaulialautamape’a‘umaonainusanameainu
suamalie.Tusapeleaisesukaisemeainusuamalie(dietdrink)‘ae
iaile‘aseta,peioledietcola,maemafuamaiailepalaonifo.‘O
meainusilimolautama‘olevaimalesusu.‘Oleteleomeainueiai
lesuka,euiinaiainisimeainu‘olesukanaturaesuamalieaiepeio
lesuasuamalieofuäla’au.Inumeainusuamalieitaimiomea’ai‘ae
fa’aaogaaimeamitivai(straw).Fa’amalosi’auilautamaeto’agaeinu
vai–efelesitoetaugofie!
DRINK SUGAR CONTENT
VAI LEAI SE SUKA
VAI FA’ASUAMALIE 2.5 TSP
SUSU LEAI SE SUKA
KATUNI SUSU FA’ALANU (1 CUP/250ML) 3 TSP
KATUNI SUA SUAMALIE (1 CUP/250ML) 7 TSP
MEAINU TULUI MALOSI (1 CUP/250ML) 6 ½ TSP
MEAINU MO TA’ALOGA (FAGU 600ML) 10 TSP
MEAINI SUAMLIE ‘A’AVA (1 ‘APA / 355 ML) 10 TSP
E FIA LE SUKA E MANA’OMIA
09
10
‘OLO’O IAI SE ‘AU’AUNAGA SOIFUA
MA- LO- LO- INA FAIFUA I LOU PITONU’U
E L-E TOTOGIINA,
E FAIG-OFIE,
E MO ‘OE !
11
TELEFONI LE
0800 TALK TEETH(0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz
ISBN 978-0-478-33946-8 (print)ISBN 978-0-478-33945-1 (online)
Samoan. Code HE2260This resource is available from www.healthed.govt.nz or the Authorised Provider at your DHB.