salih İnci

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 183-206, November 2013

H i s t o r y S t u d i e s

Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler The Theses Written at Theology School of Chalki in Heybeliada

Yrd. Do. Dr. Salih nci

Krklareli niversitesi - Krklareli

z: Bu makale Heybeliada Ortodoks Ruhban Okulunda renciler tarafndan hazrlanan tezlerin genel bir deerlendirmesini yaparak, bu tezlerin hem kilise dili Katharevusa nn muhafaza edilmesine hem de Ortodoks Rum halkn ortak bir dini ve milli kimliinin olumasna katkda bulunduunu tespit etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Heybeliada Ruhban Okulu, Din Bilimi, Ortodoks Patrikhanesi, Trkiye

Abstract: This article examines the theses written by the students at the Orthodox Theology School of Chalki and argues that these theses contributed not only to the preservation of the church language Katharevusa but also helped to form a common religious and national identity for the orthodox Greek population.

Keywords: Theology School of Chalki, Orthodox Patriarchy, Theology, Turkey

A. Giri

Heybeliada Ruhban Okulu1 (HRO), ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan (1844),

yirminci yzyln son eyreine (1971) kadar, hem Osmanl mparatorluu hem de Trkiye Cumhuriyeti Dneminde Patrikhaneye bal olarak eitim retim faaliyeti yrtm olan dini bir eitim kurumudur. Okul, Patrikhaneye bal olarak daha st dzeyde bir teoloji eitimi vermek zere alr. Ondokuzuncu yzylda, Ortodokslarn din merkezi olan Fener Patrikhanesinden ayrlan bamsz kiliselerin ortaya k, Patrikhane iin byk bir darbe oluturur, cemaati azalan Patrikhane nfuzunu kaybetmeye balar. zellikle Yunan Krallnn Osmanl mparatorluundan ayrlarak siyasi bamszln ilan etmesinin ardndan, Atina Bapiskoposluunun da 1833de Patrikhaneden ayrlarak dini bamszln ilan etmesi Patrikhaneyi derinden etkiler. Bu nedenle Ruhban Okulunun ald yllarda da iki kilise arasnda souk rzgarlar esmektedir.

Ayn yllarda, 1836da, Atina niversitesine bal bir lahiyat Fakltesinin alm olmas da Patrikhaneyi tedirgin etmi olabilir ve bu nedenle Patrikhanenin, Atina niversitesi lahiyat Fakltesine kar Ruhban Okulunu aarak tedbir almaya altn syleyebiliriz. Patrikhane, ancak 1850de Yunanistan Kilisesinin bamszln tanr ve ilikiler normallemeye balar. lk nceleri bir nevi Yunanistana rakip olarak alan HROya, sonraki yllarda okul tarihinde en fazla renci Yunanistandan gnderilecektir.

Ayrca bu dnemlerde Katolik ve Protestan misyonerlerin Ortodoks cemaate ynelik artan din propaganda faaliyetleri de ayr bir sorun olmaya balar. Tm bu sorunlar arasnda Patrikhane, farkl uluslardan oluan Ortodokslar arasnda din birlii muhafaza etmek, yeni

1 Bundan sonra ksaca HRO diye bahsedilecektir.

Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 184



kopmalarn nne gemek, bu mmkn deilse bile en azndan Ortodoks teolojiye dair konularda otorite konumunu srdrmek ve Ortodoksluk kart propagandalarn nne gemek iin artk bir okul amann gerekli olduuna karar verimitir. Patrik IV. Germanos zamannda, Padiah Abdlmecitten okul ama izni alnr. Okul inaas srasnda Patrikhane ierisinde yaanan bir takm skntlara ramen bina sonunda Patrikhaneye bal kilise blgelerinden toplanan balarla tamamlanr. 1 Ekim 1844de Kayseri Metropoliti Pesiu tarafndan yaplan zel bir ayinle Aya Triada Manastrndaki Teoloji Okulunun al treni gerekletirilir ve 8 Ekim 1844de dersler balar.2

Okul, bamszlk dncesindeki Balkan kiliseleri nazarnda, baz istisnalar hari, pek itibar grmez ve Patrikhaneden kopular engelleyemez. Ancak, kuruluundan itibaren, kendine zg eitim anlay ve uygulamalaryla, Fener merkezli yazl ve szl Ortodoks din geleneinin muhafazasnda, gelitirilmesinde ve yirminci yzyla aktarlmasnda nemli bir rol stlenmitir. Okul, gerek teoloji anlay ve gerekse yetimi beyin gc ile daha sonra diasporada kurulacak dier Ortodoks teoloji kurumlarna da byk lde kaynaklk eder.

Heybeliada Ruhban Okulunun Ortodoks cemaatler zerindeki etkisi, Fener Patrikhanesinin, Ortodoks dnyasndaki nfuz ve etkisiyle paralellik arz eder. Bu anlamda HROnun ald yllardan itibaren bamsz Ortodoks Kiliselerin yava yava Fenerden ayrlmasyla birlikte, Patrikhanenin nfuzu Osmanl corafyasndaki Rum cemaatle snrl hale gelmeye balar. Bu bakmdan okul tarihi boyunca HROya Yunanistan Kilisesi hari, Balkanlardaki ayrlk kiliselerin, snrl sayda gelen renciler dnda, pek fazla itibar etmedikleri grlr. Trkiye Cumhuriyeti dneminde ise okula ABDde ve Avrupadaki diasporada yaayan Rum cemaatinden gelenler olur. Bunlara, Girit ve On iki Adalar Kilisesi ile Bamsz Kbrs Kilisesini de ilave etmek gerekir. Bunlarn dnda saylar olduka az olmakla birlikte, zaman zaman dier Ortodoks ve Dou Kiliselerinden de renci gelmitir.3

Okul, zellikle Anadoluda ve Balkanlardaki Ortodoks Rum cemaate kar Katolik ve Protestanlarca yrtlen misyonerlik hareketlerinin ve Batda ortaya kp cemaati etkileyen din kart fikirlerin etkisini de en aza indirmeye alm ve yetitirdii din adamlar ile bu menfi propagandalarn nne gemeye almtr.4 Ayrca Patrikhanenin en st din eitim kurumu olan HRO, din kimliin yansra, zellikle on dokuzuncu yzyln ikinci eyreinden itibaren Ortodokslar arasnda, Rum, Srp, Bulgar, Makedon vb etnik kkene dayal ayrmalarn balad yllarda Ortodoks Rum kimliinin olumasnda da etkili olmutur. Bu konuda en ilgin rnek 1870li yllarda Patrikhaneden ayrlan Bulgar Eksarhl ile Patrikhane arasnda yaanan ve Bulgarlarn aforoz edilmesi ile sonulanan tartmalarda Ruhban Okulu mezunu din adamlarnn n saflarda yer almasdr.5

Yine bunun son rneini Birinci Dnya Sava ve zellikle savatan sonraki yllarda (1918-1922) Patrikhanede Osmanl mparatorluu ve Milli Mcadele aleyhine siyasi

2Arhimandritu Yermanu Grigora, en Halki Theologiki Sholi (1844-1898), Tipografion K.A. Faku,

skenderiye 1907, s.,38-41; Vasiliu Stavridu, era Theologiki Sholi tis Halkis, (Bundan sonra ksaca Halki) Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, Selanik, 1988, s. 43,45. Salih nci, Heybeliada Ruhban Okulu, Yedirenk Yay., stanbul, 2010, s. 92-93. 3 rencilerin geldikleri blgeler iin bkz. Apostolos Meksi, en Halki era Theologiki Sholi I , y.y.

stanbul 1933, s. 198 252; Meksi, en Halki II, y.y. st., 1953, s. 20 27, 49-52; Meksi, en Halki III, y.y. st., 1957, s. 81-85. 4 Patrikhanenin misyonerlerle mcadelesi iin bkz. Kiriaki Mamoni, Agones tu kumeniku Patriarhiu

kata ton Missionarion, Minimosini, Atina, 1980-1981, s. 179-211. 5 nci, a.g.e., s. 104-106.

185 Salih nci



faaliyetleri ile n plana kan Ruhban Okulu mezunu Metropolitler de grmekteyiz.6 Bu nedenledir ki bu gn Trk kamuoyunda Patrikhane ve kurumlarna, dolaysyla HROya kar menfi bakn tarihsel arka zemininde bu dnemlerden miras kalan toplumsal hafzann nemli etkileri vardr. Ancak buradan hareketle bu gnk Patrikhane mensuplarn yarglamak ne kadar adil deilse, ayn ekilde yazl ve grsel medyada ska ifade edildii ekliyle szkonu okuldan mezun olan tek bir kiinin bile menfi bir eylemde bulunmadn iddia etmek adil deildir. Eer bu, bilinli yaplyorsa kamuoyunu yanltmak ve gereekleri gizlemektir ki bu da bilimsel ahlaka aykr olduu kadar tarihe de bir saygszlktr.

Okulu, Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki eitim kalitesi asndan mukayese ve deerlendirme yapacak olursak, Cumhuriyet dneminin daha baarl ve daha retken olduunu syleyebiliriz. Zira Osmanl idaresinin son zamanlarna rastlayan dnemde Patrikhanenin ve dolayl olarak da okulun ulusuluk eksenli bir dizi gelime ve mcadelelerin arasnda kald gze arpar. Zira dnemin artlarna gre Patrikhane ierisinde yaanan nfuz mcadelesinin etkileri zaman zaman Okul zerinde de grnmtr. Bu kaos ortamnn ardndan gelen Cumhuriyet yllarndaki sakinlikle birlikte Patrikhane, tm enerjisini okuldaki eitim ve retimin daha kaliteli hale getirilmesi iin sarf etmitir.

Ancak 1965ten itibaren itibaren Yunanistanla Kbrs meselesi yznden yaanan siyas gerginlik okula da yansm ve dardan renci alm durdurulmutur. 1971de de ncelikle Trkiyenin kendi eitim kurumlarna ynelik yapt bir kanuni dzenlemenin HROyu da iine almas, okulun teoloji ksmnn kapanmasna neden olmu, 1985te ise renci yokluu sebebi ile Patrikhanenin kendisi okulun lise ksmn da kapatmtr. Bugn Patrikhane asndan en ncelikli ve hayati sorun, HROnun yeniden almas konusudur. Bu nedenle de Patrikhane her trl platformlarda okulun tekrar almas iin mcadele vermektedir.

7

B. Okulda Hazrlanan Tezler

Tezler konusuna gemeden nce almaya dair birka konuyu hatrlamakta yarar vardr. Bunlardan ilki teolojinin bilimsel bir aratrma konusu olup olamayaca meselesidir. Bazlar teolojinin bilimsel aratrmalara konu olacan sylerken bir ksm onun dogmatik zellikleri sebebiyle bilimsel olamayacan iddia etmilerdir, bu iki gr uzlatrmaya alan ara grler de bulunmaktadr.8 Bu tartma, aratrma konumuzun dnda kalmaktadr. Ayrca aratrma konusu, sadece tez balklar zerinden gidilerek yapld iin, tezlerin akademik yeterlilikleri de inceleme alanmz dnda kalacaktr. Ancak burada unu vurgulamk gerekir ki, akademik almalarn en nemli arac dildir. Bu nedenle Ruhban Okulunda dil derslerine olduka nem verilmitir. Okulda okutulan dil dersleri arasnda

6 Bu dnemlerde siyasi faaliyetleri ile dnemin en aktif Heybeliada Ruhban Okulu mezunu papazlar

unlardr: Bursa Metropoliti ve Patrik Vekili Dorotheos (mez. 1884), zmir Metropoliti Hirisostomos (mez. 1891), Trabzon Metropoliti Hrisanthos (mez. 1904), Amasya Metropoliti Yermanos Karavangelis

(1888), Tokat Metropoliti Yervasios Smelidis (1905 mez.), yine Tokat Metropoliti Lavrentios Papadopulos(1894 mez.), ebinkarahisar Metropoliti Sofronios Nistopulos (1878 mez.), Maka Metropoliti Yervasios Sarasitis (1893 mez.), bir baka Maka Metropoliti Leontios Huturiotis Papadopulos (1878 mez.), Niksar Metropoliti Polikarpos Psomiadis (1892 mez.). Daha geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s. 305-324. 7 Geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s. 133-164.

8.Bkz. Vasiliu D. Fanurgaki, sagogi sti Theologia, Selanik 1984. s.36-40.




bata Yunanca ve Trke (Osmanlca) olmak zere; branice, Latince, Slavca, Franszca, Bulgarca, Rusa gibi dersler yer almaktadr.9

kinci konu Ortodoks almalarn dierleri (Katolik-Protestan) ierisindeki konumu ile ilgilidir. ncelikle unu belirtmek gerekir ki gnmzde teoloji eitim modellerinde arlkla Katolik ve Protestan metotlar etkilidir. Ortodoks teoloji okullar da on dokuzuncu yzyln ikinci eyreinde bir niversite iinde yerleerek teolojinin bilimsel disiplin olabilecei iddias ile kurulmutur. Teolojinin blmlerine dair yaplan ayrmlar da ncelikli olarak Bat Avrupada ortaya km, Ruhban Okulunda da buna benzer mfredatlar oluturulmutur. Dolaysyla Ortodoks teoloji eitiminin bir bakma Bat paradigmalarna bal olarak ekillendii sylenebilir. Ortodoks aratrmaclar bunu bir ka nedene balamaktadrlar. Bunlardan birisi, geen yz yllar iinde dnyann geri kalanlar zerinde batl glerin byk aptaki entellektel kltrel basknlnn kanlmaz bir neticesidir.10 Bir dier sebep olarak da Fenerin hakim olduu Ortodoks evrenin bir baka kltrn hakimiyeti altnda (Osmanl) bulunmu olmasn gstermektedirler. Bir dier unsur da, Ortodokslukta gelenee balln, baka trl dnme ve almlara imkan vermedii eklindeki bak asdr. Son olarak da farkl bir corafi blgede olmas nedeniyle batdan gelen yenilik hareketleri ile daha ge bir dnemde tanm olmas gibi nedenler saylmaktadr.

Burada vurgulamak istediimiz nc husus tezleri incelerken yaptmz tasnif hakknda olacaktr. Hristiyan (Ortodoks) teologlar bir bilim olarak teolojiyi incelerken onu, ele ald konularn muhtevalarna gre belli blmlere ayrmlardr. Bu gn genel de teoloji bilimi drtl bir tasnifle incelenmektedir. Bu drtl tasnife gre teoloji; 1. Tefsir Bilimi11, 2. Kilise Tarihi

12, 3. Sistematik Teoloji

13, 4. Pratik Teoloji

14 olmak zere drt blme

ayrlmaktadr.15 Ruhban Okulunda bunlara ilaveten ayrca Dier Dersler16 bal altnda ayr bir alana da yer verilmitir.17 Okulda hazrlanan tezleri yukarda bahsettiimiz teolojinin blmlerine gre ayrarak bir tasnife gidebilirdik. Ancak alma konularnn birbirine yaknl, alanlar arasndaki ok geililie neden olaca ve de pratik olmayaca iin biz bunu tercih etmedik. Bunu yerine ok kesin snrlarla ayrmak mmkn deilse bile en azndan tasnif kolayl bakmndan tez balklar zerinden giderek; 1. Ortodoks Teolojiye Dair Tezler, 2. Dier Kiliselere Dair Tezler olmak zere iki ana blme ayrdk. Burada dier kiliselerden kastettiklerimiz; hem Patrikhaneden ayrlp bamszln ilan etmi olan Yunan, Bulgar ve Srp Kiliseleri, hem Antakya, skenderiye ve Kuds gibi eski kadim kiliseleri, hem de Ortodoks olmayan Katolik, Protestan gibi dier kiliseleri kapsamaktadr. Ancak bu, bizim

9 nci, a.g.e., s. 266 vd.

10 K.M. George Kondothra, Education Historical Perspective, Ortodox Teological Education in the

Modern World, Vth. International Consultation of Ortodox Theological Schools, Halki/ Istanbul 14-24 Austos 1994, s. 3. 11

Ruhban Okulunda Tefsir Bilimi ad altnda genelde; Eski ve Yeni Ahide Giri, Eski ve Yeni Ahit Tefsiri, K. Mukaddes Kritii ve brani Arkeolojisi gibi dersler okutulurdu. 12

Blmde okutulan dersler ; Kilise Tarihi, Bamsz Ortodoks Kiliseler Tarihi, Patroloji, Hristiyan Arkeolojisi, Hristiyan Mimarisi gibi derslerdir. 13

Bu blmde ise Dogmatik , Simbolik, Apoloji, Dogmalar Tarihi ve Hristiyan Ahlak dersleri yer almaktayd. 14

Blmde okutulan dersler; Kilise Hukuku, Liturji, Katihitik, Pimantik, Omilitik, Ansiklopedik Teolojiden olumaktayd. 15

Fanurgaki, a.g.e, 63. 16

Dier Dersler kategorisinde; Felsefe Tarihi, Ahlak Felsefesi, Bizans Muskisi, Salk Bilgisi, Beden Eitimi gibi dersler yer almaktadr. 17

Okuldaki derslerle ilgili geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s. 248-259.

187 Salih nci



Ortodoks teolojiye dair tezler kapsamnda deerlendirdiimiz almalarn, dier kiliselerle bir ilikisi olmad anlamna gelmez. Ayn ekilde dier kiliselerle ilgili olanlarn da Ortodoks teolojisinde bir karlnn olmad sylenemez. rnek olarak 1869da larion Kanakisin hazrlad Dou ve Batda Hristiyanln Birlii Sorunu, 1872deki Stefanos Sulidisin Papann Yanlmazlnn Yanll ya da 1905de, Yennadios Arabacolunun Protestan ve Katolik nanlarnn Yanll gibi tezler, grnte dier kiliselerle ilgili olsa da bunlarn yanll veya doruluu genellikle Ortodoks Teoloji bakmdan ele alnmtr. Dolaysyla bu tr tezler de bir baka adan Ortodoks teoloji ile ilgili tezler olarak deerlendirilebilir.

Vurgulamak istediimiz son bir husus da Yunanca tez balklarnn Trkeye aktarlmas meselesi olacaktr. Tezlerin Trke evirileri yaplrken metne sadk kalmakla birlikte mmkn mertebe Trkiyede Dinler Tarihi alannda kullanlan literatr ve dil tercih edilmeye allmtr. Zira bir dilden yaplan eviriler, kimi zaman teki dilde tam karln bulamamaktadr. Buna ek olarak, ele aldmz metinlerin bir ksm Kilise dili (din dili) olup bu gnk modern Yunancadan biraz daha farkl olan Katheravuza denilen dilde yazlmtr. Dolaysyla btn bu zorluklar gz nne alarak kimi tez konular, eser adlar vb. birebir eviri olmayp yaklak tercmeleri verilmeye allmtr. Ayrca ok uzun olan baz tez isimlerinden de ksaltlarak bahsedilmitir.

1844de yllk yksek din eitimi vermek zere alan okul18, ilk mezunlarn 1848de verir ve bu tarihte okuldan drt kii mezun olur. 1853 ynetmelii ile okulda eitim yedi snfa karlr. 1857 ylnda da yeni bir ynetmelik hazrlanr, ancak bu ynetmelik birka dersin dnda ncekinden pek farkl deildir. Bizim almamz ilgilendiren konu 1867 tarihli okul ynetmeliidir. Bu yeni ynetmelikle birlikte 1868 ylndan itibaren okulun son snf rencilerinin Tez hazrlamaya baladklarn gryoruz. 1951 tarihli okulun son ynetmeliinde de yer alan tez hazrlama art, okul kapanana kadar srer.19 1951den nce lise blm olmad iin (drt snfl ortaokul vardr) sadece teoloji mezunlar tez hazrlamaktayd. Yeni ynetmelikle birlikte (1951) her iki blm mezunlarnn da tez almalarn grmekteyiz.20

Okulun alndan (1844-1971) kapanmasna kadarki dnemde okulun teoloji blmnden mezun olanlarn says 938dir. Okulda tez hazrlama art 1868 ylnda getirildiinden, o tarihe kadar okuldan mezun olan ilk 117 kii hari tutulursa, yaklak burada sz konusu teolojiye dair tezlerin saysnn 821 olmas gerekir. Ancak Stavridisin verdii listede yaklak yirmi civarndaki rencinin tez konular belirtilmiyor, dolaysyla teoloji blmnde yaplan tezlerin says tam olarak 795tir. 1951 ynetmelii ile lise blmnde de tez hazrlama art getirildiini sylemitik. Bu dnemde, 1953-1971 arasnda lise blmnde yaplan tez says 256y bulmaktadr. Dolaysyla teoloji ve lise ksmna dair tezleri topladmzda 1047 tezin hazrlandn syleyebiliriz.21 Lise blmnden tez hazrlayanlar genelde bir yl sonra da teolojiden mezun olduklar iin teolojiden de ayr birer tez hazrlamlardr.

18

Kanonismos Organikos tis en ti kata Halkin era Moni tis Ayias Triados Theologikis Sholis tis Hristu Ekklisias, 1845 (HRO 1845 Ynetmelii), Patrikhane Matbaas, stanbul, 1845, I/2.,3. maddeler. 19

Heybeliada Rum Rahipler Okulu Ynetmelii, I. madde,Trkiye Cumhuriyeti Milli Eitim Bakanl ( TCMEB) Talim Terbiye Dairesi Arivi, Kurul Karar Defteri, Karar No 151, Tarih: 25/09/1951. mad. 82-83; Stavridu, Halki, 256.

20 Stavridu, Halki, 497-508.

21 Stavridunun kitabnda tezlerle ilgili bir rakam telaffuz edilmiyor, biz bu rakamlara yazarn eserinde (Halki, 250-289 ve 465-508) verdii isimleri sayarak ulatk.




1. Ortodoks Teolojiye Dair Tezler

Okul ynetmeliinde belirtildii gibi okulun amac, an gereklerini gz nne alarak Ortodoks dnyasnn ihtiya duyduu din adamlarn yetitirmektir. Dolaysyla okulda (dersler ve) hazrlanan tezler tespit edilirken bu ihtiya gz nnde bulundurulmutur. Doal olarak yaplan tezlerin byk bir ksm Ortodoks teolojiye dair eitli konular ihtiva etmektedir. Okul tarihinde ilk tezler, 1868 mezunlar tarafndan hazrlanmtr. Bu yl mezun olan be renciden drdnn22 tezleri u balklardan olumaktadr; Kutsal Gelenein Zorunluluu Meselesi, Kilise Babalarnn Otoriteleri ve Eserleri, Eski Ahitte Teslis Srrn Gsteren fadeler ve Evharistiya Ayininde sann Bedenine tirak. Balklardan da anlalabilecei gibi yaplan ilk tezler, daha ok Ortodoks teolojinin temel konularn iermektedir. Bir yl sonra yaplan on adet tezin yedisi, yine Ortodoks Teolojisi ile ilgilidir.23 Sonraki yllarda kilisenin kendi teolojisine dair hazrlanan tezler, doal olarak her zaman dierlerinden daha fazla olmutur.

1919 yl mezunlarn, Okulun Osmanl mparatorluu Dnemindeki son mezunlar, dolaysyla da bu dnemde yaplan son tezler olarak kabul edebiliriz. Zira her ne kadar mparatorluk siyasi ve hukuki bakmdan hala ayakta olsa da askeri ve siyasi baarszlklardan dolay Patrikhane zerindeki etkisini yitirmi ve Patrikhane, Osmanl idaresini tanmadn ilan etmitir.24 Bu bakmdan 1919 yl mezunlarnn tezlerinin Osmanl mparatorluu Dneminde yaplm son tezler olarak grmek daha isabetli olacaktr. Bu tezler unlardr; Manastr hayat,Anglikan ve Ortodoks Kiliseleri aras ilikiler, Roma Katakompu, Antakya Kilisesindeki iizma, 1821-1852 Aras Yunanistan Kilisesi, Ortodoks Papazlara Dair Tarihi Bir nceleme, Aziz Hrisostomosun Ayin Usul, Sosyalizmde Aile,Kutsal Gnah karma Srr, sann Kardeleri ve Bizans Dneminde Patriklerin Seimi.25 Dnemin sonun da hazrlanan on bir tezin yedisi de ana hatlaryla Ortodoks teolojiye dair tezlerden olumutur.

1919-1922 aras Okulun kinci Dnemi olarak bilinir. Eitim sresi, orta okulsuz be yllk sadece akademi eitimi vermek zere planlanr ve ona uygun ders program hazrlanr.26 Yeni siyasi konjoktre uygun olarak kurulan okul, beklentilerin aksine bir hayal krklna neden olur. Bylece baarsz bir dnem olan Akademi ilk ve son mezunlar 1922de verir. Akademi mezunlarnn tezleri de u balklardan oluur;Aynarozun Ynetim Sistemi,Vaftizin Geerlilii,sa Mesih Yuhannaya Gre Kurtarc Misyonu,sann

22

Kaynaklarda, okuldan bu yl mezun olan ve mezuniyetten sonra bir papaz okulunda retmenlik yapan Kayserili Athanasios liadisin tezinden bahsedilmiyor. 23

Stavridu, Halki, s. 256. 24

Birinci Dnya Savann akabinde Osmanl mparatorluunun yenik dmesiyle birlikte HRO mezunu ve lml bir kii olan Patrik V. Yermanos (1913-1918) istifa ettirilip yerine bir baka HROlu, ancak tam bir Megali dea (Byk Dnce anlamna gelen ve Byk Yunan Devletini kurmay hedefleyen yaylmac bir d politika dncesi) taraftar olan Bursa Metropoliti Dorotheos Patrik Vekili (ocum Tenens) olarak seilmitir. Patrikhanede Venizelist Dnemi olarak bilinen bu dnemin hemen banda Dorotheos, 21 Ocak 1919da Rum Okullarnda Trke eitimi yasaklam, 9 Mart 1919da da Osmanl Rumlarnn vatandalk grevlerinden muaf olduklarn ve bundan byle artk Patrikhanenin Osmanl resmi kurumlar ile her trl ilikiyi kestiini ilan etmi ve Patriklik Konseyi 16 Mart 1919da Rum Kiliselerinde alnan Yunanistanla Birlik kararn aklamtr. Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), stanbul 2001, s. 98 vd. 25

Stavridu, Halki, s. 287-288. 26

To Neon Programa Tis Theologikis Akadimias Halkis, Ekklisiastiki Alithia, 40/1920, say 14., sayfa 99-102.

189 Salih nci



Diriliinin Gereklii, Selanikli Simeonun Litrjik Grleri, Yunanistan Kilisesinin Bamszl, Yuhannaya Gre lk Dnem ehitlik Kavram,Ohri Bapiskoposluu ve Selanikli Simeonun Dagmatik almalar Grld gibi burada da iki tez, Ohri ve Yunanistan Kilisesi ile ilgili olup olup dierleri genel anlamda Ortodoks teolojiye ait almalardan olumaktadr.

Trkiye Cumhuriyeti Dneminde , Okul ilk mezunlarn 1930da verir. Bu yl okuldan mezun olan alt kiinin hazrladklar tezlerin balklar da unlardr; kon Kartlnn Nedenleri, Papazlk Cbbesi,Dinde ktisat, Luka ncilinin Yazar, VI. Grigorios ve stanbul Patrii I. Yermanos27. Trkiye Cumhuriyeti Dneminin son tezleri de Okulun teoloji blmnn kapand 1971de yaplan tezlerdir. Bu tezlerin says yedidir. Ancak bu yl teoloji blmnn son snfta olan tek rencisi Mihail Balkistir. Onun da tezi Dul Olan Papazlarn kinci Evlilikleridir. Geri kalan alt tezi hazrlayan renciler o yl nc snf olduklarndan, muhtemelen bu tezlerini Selanik niversitesi Teoloji Fakltesinde tamamlamlardr.28 Bu alt tezin konu balklar da yledir; Kilisede Azizlerin Sslemeleri ,Nilos Askitis,20. yy.da Ortodoks konografi almalar, Son ki Asrda Kilisede Teolojik Kavgalar, Kilise Babalar ve Papaz Giysileri29

Ancak Cumhuriyet Dnemindeki tezler ierisinde dorudan Ortodoks teolojiye dair yaplan tezler, Osmanl Dnemindekilere gre daha fazladr. Bir baka deyile Cumhuriyet Dneminde dier kiliselere dair yaplan tezler ok daha azdr. rnein ilk drt ylda (1930-1933) dier kiliselerle ilgili yaplm hibir tez yoktur. Bu dnemde drt tezle en ok 1957 mezunlar dier kiliselerle ilgili tez hazrlamlar, geri kalan baz yllarda bu konuyla ilgili ya hi tez hazrlanmam , ya da belli aralklarla birer tez hazrlanmtr.30 Ksaca, 1930-1971 arasnda teoloji blmndeki 382 tezden sadece 22si dier kiliselerle ilgilidir. Ancak 1951 tarihli ynetmelikteki deiiklikle birlikte okulun lise blmnde yaplan tezler ierisinde bu oran, dier kiliselere dair yaplan tezler lehine deimi grnmektedir.

Buraya kadar bazen isim vererek, bazen de rakamlar vererek tezleri Ortodoks teolojiye

dair tezler ve dier kiliselere dair tezler diye kaba bir ayrmla verdik. Sonuta, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemini de gz nne aldmzda ortaya kan bu tabloyu nasl okumak ve yorumlamak gerekir? Buna cevap verebilmek iin Okulun ald dnemelerde Fener Patrikhanesinin iinde bulunduu artlar ksaca hatrlamak gerekir. Bu yllarda Patrikhaneyi derinden etkileyen en nemli olay milliyetilik akmlaryla balayan blnmelerdir. Zira ondukuzuncu yzyl ulus devletlerin ortaya kmaya balad bir dnemdir. Bu dnemde Milliyetilik hareketleri Osmanl mparatorluunun idaresinde yaayan Balkan uluslarn dorudan etkilemitir. lk nce 1832de Yunan (Atina) Kilisesi, 1879da Srp Kilisesi, 1865-1885 yllarnda ise Romanya Kilisesi ve daha sonra 1872de Bulgar Kilisesi, Fener Patrikhanesinden ayrlarak bamszlklarn ilan ederler. Patrikhane, her bir kilise ile ayr ayr yaanan uzun tartmalar ve aforoz tehditlerinden sonra er ya da ge (rnein Bulgar Kilisesinin bamszln ancak 1945de tanyacaktr) bu ayrlklar onaylamak durumunda kalmtr. Tabiki bu mcadele ncesinde Patrikhanenin nfuzu altndaki kilise blgelerindeki dier etnik kkenli Ortodokslar pek dikkate almayarak Helenizmi himaye etme abalarnn da etkili olduu unutulmamaldr.31

27

Stavridu, Halki, s. 465. 28

Zira Okulun teoloji blmnn kapanmasyla birlikte ara snflarda olan toplam on bir teoloji rencisi eitimlerine yukarda bahsettiimiz Selanikteki Okulda devam etmilerdir.. 29

Stavridu, Halki, s. 495-496 30

Stavridu, Halki, s. 465-508. 31Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi. stanbul: Eren Yaynlar, 1992, s.19.




Yine bu mcadelelerde her ne kadar siyasi hedefleri bakmndan bir birlik oluturamasalar da Rus, Srp ve Bulgarlar, Slavizm adna, Helen kartl zerine ayr bir cephe oluturmaya almlardr. Ayrca yukarda ayn dnemlerde Katolik ve Protestan kiliselerin Ortodokslua ynelik misyonerlik faaliyetlerinin de ayr bir tehlike oluturduunu sylemitik. Dolaysyla bylesine frtnal yllarda gelenein ok nemli olduu Ortodokslukta, Patrikhane hem gelenekten gelen ncelii ve stnl hem de teoloji konusundaki meydan okumalara kar verecei mcadelede, onun en st seviyede eitim veren tek

32 okulu olan Ruhban Okulu, ok daha nemli hale gelmekteydi. Bu bakmdan rencilere

verilecek tezlerin de genelde zm bekleyen meselelerle ilgili olmas doald. Bunun iin Fener Patrikhanesinin kendi teolojik grlerini destekleyecek tezlere ncelik verdiini, yani kendi dorularn ve sabitelerini tesbit etmeye altn syleyebiliriz. Ancak yukarda bahsettiimiz bu hareketli ortamda dier kiliselerden gelen fikri saldrlara kar durmak iin de onlarn yanllarn gsterip kendi dorularn ortaya koymak adna, aada bunlarn ieriklerinden bahsederken greceimiz gibi says az da olsa, dier kiliselerle ilgili tezlerin de hazrlandn syleyebiliriz.

Yukarda, dier kiliselerle ilgili tezlerin Trkiye Cumhuriyeti Dneminde daha az olduunu ifade etmitik. Bunu, biraz da Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte balayan yeni dnemdeki Patrikhanenin konumuyla ilgili olarak deerlendirmek gerekir. Bu dnemde Patrikhane nceki imtiyazlarndan arndrlm, ve grevi, sadece cemaatinin ruhani ileri ile snrlandrlmtr. Ayrca Rum nfusun ou Yunanistanla yaplan 30 Ocak 1923 tarihli Mbadele Anlamas (karlkl nfus deiimi) gerei Yunanistana gittii iin Patrikhanenin cemaati de iyice azalmtr.33 Bu nedenle Patrikhane, Osmanl Dneminde daha ok dier Kiliselerle nfuz mcadelesine giritii iin daha yaylmac (zellikle Balkanlardaki Makedonya mcadelesinde olduu gibi) ve (misyonerlere kar da) savunmac bir refleks iierisinde olurken, en azndan 1950li yllara kadar, Cumhuriyet Dneminde, daha ie kapank ve mevcudu korumaya ynelik bir strateji izlemitir. Dolaysyla bu, muhtemelen okulda hazrlanan tezlere de yansm, Cumhuriyet Dneminde Patrikhanenin stratejisine uygun olarak yaplan tezlerde daha ok, kendi iddialarn korumaya ve glendirmeye ynelik Ortodoks teolojinin nceliklerine gre tez konular verilmitir. Cumhuriyet Dneminde daha zayf bir konumda olduundan dier Kiliselerle daha dostane ilikiler gelitirmeye alan Patrikhane, bunlarla olan ilikilerini, Hristiyan mezheplerin bir araya gelerek oluturduklar Ekmenik Hareketler 34 kanalyla gelitirmeye almtr. Bu nedenle de 1950 sonrasnda okulun lise blmnde yaplan tezlerde Ekmenik Hareketler ve dier kiliselere dair tezler de youn bir art gzlemlenmektedir.35 Ayrca bu yllardan itibaren Souk Sava denkleminde Rusyaya kar ABD blokunda yerini alan Patrikhane, yava yava uluslararas arenada boy

32

Ruhban Okulundan evvel Patrikhanenin din eitimi veren kurumu, kuruluu 1453e kadar gtrlen Patrikhane Akademisi ya da Krmz Mekteptir. Bu gn Fener Rum Lisesi olan bu okulda Osmanl Hariciyesinde Fenerliler olarak bilinen bir ok kii yetimitir. Ruhban Oklulunun almasndan sonra, bu okul 1861de klasik bir lise haline dnr. Manuil Gedeon, Hronika Tis Patriarhikis Akadimias, st., 1883.(Yayn evi yok). 33

Bu dnem Patrikhane ile ilgili tartmalar iin bkz. Atalay, a.g.e., s. s.133-243; Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, letiim Yaynlar, st., 2003, s. 65-126. 34

Bkz. Vasil Th. Stavrides , A Concise History of The Ecumenical Patriarchate(Trans. from the Greek George Dion. Dragas), GOTR, Brookline, 2000, c. 45, say 1-4, s. 135-140. 35

Stavridu, Halki, s. 497-508.

191 Salih nci



gstermeye balar ve bylelikle dier kiliselerle daha youn iliki kurmak iin uygun bir zemin yakar.

36

Buraya kadar tezler hakknda genel bilgiler vermeye altk. almamzn bundan sonraki ksmnda tez konular zerinden giderek bir deerlendirme yapmaya alacaz. Okulda Ortodoks teolojiye dair hazrlanan tezler bir ok konuyu iermektedir. Bunlar; Ortodokslukta Kilise idaresi, dini hizmetler, kilise devlet ilikileri, teslis ve teslisin unsurlar olan Baba, sa ve Kutsal Ruh, bata Evhristiya ayini olmak zere dier ayinler ve ibadetler, Bakire Meryem, havariler, kilise babalar, azizler, baz Patrikler ve nemli teologlarn biyografileri ve dini grleri, Kitab- Mukaddes ve nciller, kutsal ya, mucizeler, kutsal gelenek, ikonlar, papaz atama prosedrleri, konsiller, baz ahlaki erdemler, evlilik, bekarlk, boanma, iyilik, ktlk ve gnah, aforoz, lm, yeniden dirili, manastr ve keilik hayat, metropolitlik ve piskoposluk seviyesindeki baz nemli dini merkezler ve Patrikhaneye bal baz kurumsal yaplar, tezlerde ilenen belli bal konulardr.

Kilisenin kendi teolojisine dair yaplan almalarda en dikkat ekici olanlar papazlarn evlilii ile ilgili konulardr. Bu konuda olduka fazla tez bulunmaktadr. Bunun da muhtemel nedeni bu konuda Ortodokslarn dierlerinden farkl dnmeleridir. Zira Ortodokslukla Katoliklik arasndaki en nemli farklardan birisi, Katoliklerde ruhban snf hibir ekilde evlenemezken, Ortodokslukta dk dereceli, diyakoz seviyesindeki papazlarn evlenebilmesidir. Katoliklerle Ortodokslar arasndaki evlilikle ilgili bir dier fark, Katoliklerde boanmalara izin verilmezken, Ortodokslukta boanmalara belli artlarda msaade edilmitir.37 Bu nedenledir ki HROdaki renci ve retmenlerin bir ksm evlidirler. Evlilik, hem papazlar hem de laik snftan olanlar ilgilendiren bir mesele olarak Bizanstan beri kilisenin urat nemli konulardan birisi idi. Bizansta patrik adaylarnda aranan artlardan birisi de eer aday, daha nceden evli ise adayn kendisinin ve karsnn tek evlilik yapm olmas, yani boanp ikinci bir evlilik yapmam olmalar istenirdi. Ayrca dul olanlar da aday olabilirlerdi. Ancak adayn kars hayatta ise bir rahibeler manastrna ekilmeyi kabul etmesi art getirilmiti.38 Kilise, laiklerin evliliklerini de dini bir olay olarak grp bunlarla ilgili de dzenlemeler yapm ve buna aykr yaplan evlilikler de aforoz kartn kullanmt. Ayrca kilise hibir zaman ikinci evliliklerden holanmamt. Nitekim Bizansta mparator VI Leon, nc evlilikten sonra bir de drdncsn yapnca Patrik I. Nicholas Mysticus tarafndan aforoz edilmi, imparator da buna patrii azlederek karlk vermitir.39 Konu kilise geleneinde nemli grld iin Ruhban Okulunda yaplan tezlerde de ncelik verilen almalar arasna girmitir.

Okulda evlilikle ilgili tez konular genelde; papazlarn evlilii, boanma, ikinci kez evlilik, akraba evlilii, din ve ahlak asndan evlilik, piskoposlarn bekarl gibi konular ihtiva etmektedir. Konuyla ilgili ilk tez 1890da Vasilios Lampridis tarafndan, Kilisedeki ruhbann bekrl ile ilgili hazrlad tezdir. Okulun teoloji blmnn kapatld 1971 ylnda blmn son snftaki tek rencisi olan, bir anlamda okulun son teoloji mezunu rencisi saylan Mihail Balkisin tez konusu da Dul Olan Papazlarn kinci Evlilikleri isimli tezidir. almamzda evlilikle ilgili otuz civarnda bir tezin bulunduunu tespit ettik. Genelde bu konuya dair deiik aralklarla tezler verilirken 1911 ve 1961 yllarnda konuyla ilgili birden fazla tezin verildiini gryoruz. u anki Patrik Vartholomeos (Dimitrios)

36

Macar, a.g.e., s. 183 vd. 37

Krat Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, Ay Kitaplar, stanbul 2005, s. 4-10. 38

Steven Runciman, The Great Church n Captivity, Camridge at The University Press, New York,1968, s. 28. 39

Runciman, a.g.e., s.63.




Arhontonisin 1961deki teoloji bitirme tezi deBoanm Evliliklerin Yeniden Kurulmas adl almasdr. Konuyla ilgili lise blmnde herhangi bir tez yaplmamtr.40

Ortodoks teolojiye dair tezlerde Hristiyan ilahiyatnn en nemli konularndan birisi olan ve Teslisin ikinci unsurunu oluturan sann konumu (Kristoloji) nemli bir yer tutmaktadr. Konuya dair elliye yakn tez karmza kmakta olup, ilk alma, tezlerin hazrlanmaya baland 1868 ylnda Neofitos Kalokeridisin Evharistiya41 Ayininde sann Bedenine tirak balkl tezdir. Tezler ierisinde ayn konu baln tayan be ayr tez yaplmtr. sa ile ilgili yaplan tezlerde, Onun yeniden diriliini konu edinen tezler ilk srada yer almaktadr. Hristiyanlara gre sa, Cuma gn armha gerilmi, gn sonra, Pazar gn dirilip ge ykselmi ve Baba Tanrnn sana oturmutur. Tezler ierisinde dorudan sann Yeniden Dirilii baln tayan on iki ayr tez bulunmaktadr. sa ile ilgili yaplm olup ayn bal tayan bir dier grup tezler sann Tanrsall adn tamakta ve saylar bei bulmaktadr. Bunlarn dnda sann kurtarcl, misyonu, insanla keffaret oluu, masumiyeti, mucizeleri, yeniden inii, kardeleri, hayat, tarihsel bir figr olup olmad gibi konu balklarn ieren birer ikier tez vardr.

Tezlerde, Hristiyanlk teolojisinde sadan baka teslisin dier iki unsuru olan Baba Tanr ve Kutsal Ruh meselesi de ele alnmtr. Konuya dair ilk tez 1869da Hristos eroklisin Tanrya taatin Gereklilii baln tamaktadr. Tanr konusunda yaplan tezlerde genelde Tanrnn, varl, mahiyeti, gkteki krall, isimleri, adaleti, tanrsal inayet meselesi, mutlak bilinip bilinemeyecei, tanrya itaatin gereklii, tanrya ibadette ruh ve beden birliktelii, Tanrnn bilgisi ve kader ilikisi, Tanrnn sekin cemaati, Tanr ve ktln kayna meselesi, Tanr adna insanlara hogrl davranma, Tanrnn aracs olarak kilise, teslisin dier usurlaryla Tanrnn ilikisi, havarileri seimi, Tanr konusunda Kilise Babalarnn ve dier dini ahsiyetlerin yorumlarn konu edinen balklar grmekteyiz.

Teslisin nc unsuru olan Kutsal Ruhla ilgili tezlerde ilk gze arpan ey, Kutsal Ruhun kimden ktn ele alan tez saysnn le snrl olmasyd. nk bu konu, Ortodoks ve Katolikler arasnda ok iddetli teolojik tartmalara neden olmu sonuta, Patrik ve Papann birbirlerini aforoz etmeleri ile Hristiyanlk tarihindeki en byk blnmeye neden olmutur.42 Konuya dair ilk tez 1877de Miltiadis Papadopulos tarafndan hazrlanan Kutsal Ruh Sadece Babadan kmtr balkl tez olup, 1886da da ayn adla bir baka te hazrlanm, dierleri; Latinlere Gre Kutsal Ruhun Ortaya k ve Kutsal Ruh Sadece Babadan kmtr balklarn tamaktadr.

Hristiyanlkta nemli bir yer tutan havariler konusuna da tezlerde geni yer ayrlmtr. Hristiyanlkta bir kilisenin bir havariye dayanmas (apostolik oluu) ona onursal bir ncelik salar. Roma Kilisesi, kendi stnln havari Petrusa dayandrarak stanbul ve dierlerine kar stnlk iddiasnda bulunurken stanbul, bu hiyerarjik sralamay havarilerden ziyade

40

almann bundan sonraki blmlerinde eitli tarihlerde yaplan deiik tezlerden bahsederken ok gerekli olmadka hepsi iin tek tek dipnot vermeyeceiz. Bu tezleri hazrlarken Vasiliu Stavridunun, ksaca Halki, diye verdiimiz eserinin 250-289 ile 465-508 sayfalar arasnda verilen okul mezunlar listesinden hareketle tespit ettiimiz hatrlatmak isteriz. 41

Ortodoks Hristiyan inancnda genelde Pazar gnleri kilisede, sann bedenini temsil eden ekmein, yine sann kann temsil ettiine inanlan araba batrlp yenilmesiyle icra edilen ve bylelikle sa ile btnletiklerine inanlan en byk ayindir. 42

znik Konsilinde kabul edilen inan bildirgesine gre Kutsal Ruhun sadece babadan kt kabul edilmiken Katolik Kilisesi, 1014 ylnda Kutsal Ruhun hem Babadan hem de Ouldan geldiini iddia ederek ve ouldan anlamna gelen Latince Filioque ibaresini iman esaslar ierisine dhil etmitir. bkz Krat Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 4-10; Runciman, a.g.e., s. 3-61.

193 Salih nci



ehrin bykl, bir anlamda siyasi merkez oluu ile aklamaya almtr.43 Bu konu okulda yaplan tezlerede yansm grnmektedir. Konuyla ilgili ilk tez 1869da Grigorios Drakopulos tarafndan Btn Havarilerin Eitlii balkl tezdir. Bununla ilgili tezler havarilik gelenei, havarilerin eitimleri, Havariler Konsili gibi balklar tamakta. Burada ilgin olan stanbul Kilisesinin kurucusu kabul edilen Havari Andreasla ilgili sadece tek bir tezin yaplm olmas ki oda ge dnemlerde 1933de, Andreas LagurosunHavari Andreas adl almasdr. Ortodoks Kilisesince grleri daha ok benimsenen Havari Yuhanna ile ilgili yaplan tezlerde de onun mektuplarn, hayatn, Logos doktirinini, ehitlik ve kurtarclk kavramlarn ele alan almalardan olumaktadr. Havari Petrusla ilgili de sadece iki alma bulunmaktadr. Hristiyanlkta sann on iki Havarisi dnda olmasna ramen havari olarak grlen, Hristiyanl, Yahudilerin dnda (putperestler arasnda) yayd iin Yabanclarn Havarisi olarak bilinen ve bugnk Hristiyanln ekillenmesinde balca rol oynayan Pavlosla ilgili Ruhban Okulunda yirmi ksr tez hazrlanmtr. Bu konuda ilk tez, 1876da oannis H. ApostolununPavlosa Gre Hristiyanlkta Sevgi ve Adalet adn tarken son tez, 1966da lias oakim Neranculisin Havari Pavlosun Misyonla lgili Drt Yolculuu adn tamaktadr. Pavlosla ilgili dier tezler; onun deiik blgelere yapt misyon faaliyetlerini, yaamn, eitimini, eitli milletlere hitaben yazd mektuplar ile Pavlosa gre sevgi, adalet, iman, lm, gnah ve lm sonras gibi konu balklarn tamaktadr.

Okulda, Hristiyan Kilise babalarnn44 grlerini ve biyografilerini ieren almalar da nemli yer tutmaktadr. Konuya dair ilk alma, tezlerin ilk kez hazrlanmaya baland 1868de Anthimos Peltekis tarafndan Kilise Babalarnn Otoriteleri ve Eserleri Adl tezi olurken en son yazlan tez de, teoloji blmnn kapand son yl olan 1971de Haralambos D. Sakatisin Kilise Babalar adl almasdr. Konuya dair dier tezler Kilise Babalarna gre; piskoposluk rtbeleri, ilham, Tanr alem ilikisi, ahlak, vatfiz, kutsal ya, ikonlar, ktlk ve eytan, oru gibi balklar iermektedir. Bu konuyla yakndan ilikili bir baka alma alan da Hristiyan Azizlerle45 ilgili yaplan almalardr ki saylar elliyi bulmaktadr. Ayrca kimi kilise babalar ve patrikler ayn zamanda aziz sayldklar iin, azizlerle ilgili yaplan almalarn says biraz daha artmaktadr. Azizlerle ilgili ilk tez, 1869da Ambrosios Kesarasin Azizlere Yalvarma baln tamakta, sonraki dnemlerde ayn adla yaplan tezlerin says bei bulmakta. Dier tezlerde Aziz Savva, Dionisios, Stefanos, Psaltiros, Damaskinos, Augustin, Venediktos, Nikiforos ve Patros gibi nemli isimler ele alnmtr. phesiz ki Hristiyan azizlerle ilgili yaplan almalarda en nde gelen isim, drdnc yzylda yaam ve bir ara stanbul Bapiskoposluu (398-404) da yapm olan

43

Runciman, a.g.e., s. 20. 44

Kilise Babalar: Kutsal Kitab, yazl veya szl gelenei esas alarak, kilise tarafndan retilen dini esaslarn (doktirinler) tmn hazrlayan ilk Hristiyan yazarlarna verilen bir addr. Katolik ve Ortodokslarn Babalara baknda farkllklar olmaktadr. rnein Eusebios, Ortodokslar iin son derce nemli iken Katolikler iin pek nemli saylmamtr. Katoliklerce nemli olan Augustinde Ortodokslarca hi dikkate alnmam ve hatta tenkit edilmitir. Bunun yannda Kapadokya Babalar gibi her iki mezhep iinde nemli saylan ortak Kilise Babalar vard. Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, Kilise Babalar Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 2005 ; Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 13, 29-32. 45Aziz : Hristiyanlkta ermi kii olarak bilinir ve olduka nemli bir yer tutar. zellikle Ortodoks Kilisesi'nde azizlerin resim ve kabartmalarndan oluan ikonalar dua etmek ve tapnmak amacyla da kullanlr. Aziz, kutsallndan dolay tanrya yakn olan kii, bir baka deyimle bir eit arac varlk olarak grlr. Erken dnem Hristiyanlkta din ehitleri aziz kabul edilirken, Hristiyanln devletle barmasndan sonra azizlik, baka bir mahiyete dnmtr.




uannis Hrisostomos (John Chrysostom) dur. Onun Ortodoks ayinleri, manastr yaam, tevbe, sevgi, mucize, kadn, evlilik, vaftiz, havariler vb. konulardaki grlerini ieren tezlerin says yirmiyi bulmaktadr. Yine ayn zamanda hem Aziz saylan hem de stanbul Patrii (858-867, 877-886) olan, gerek Bizans ierisinde ve gerekse darda Katoliklerle yaplan tartmalarda nemli biri isim olan Aziz Fotiosun patrik seiliini, ona yaplan iftiralar ve onun ahlak anlayn ele alan tezler de nemli bir yer tutmaktadr. Drdnc yzyln nemli isimlerinden birisi de uannis Hrisostomosun ada Byk Vasilios olarak da bilinen Kapadokyal kei Aziz Vasiliostur. Okulda onun hakknda ilk tez 1906 Vasilios Efthimiuun hazrlad Byk Vasiliosun Kilise Faaliyetleri adl almasdr. Onunla ilgili yaplan almlar da ana hatlaryla ahlak, kilise yazarlar, keilik, teslis, Kitab- Mukaddes, iyilik ve kozmoloji konularn iermektedir. Ortodoks Kilisesinde konoklastik dnemde, ikon taraftar grleri ile n plana kan bir baka Aziz aml Yuhanna (645/676-749)dr. Mslmanlarla girdii polemikler nedeni ile slam dnyasnda Yuhanna ed-Dmeki adyla bilinen bu azizle ilgili ilk almay 1909da Yeorgios H. Apostolu yapar, tez, Aziz Damaskinosun konlarla lgili Dncesi baln tar. Bundan baka onun felsefi grlerini, Tevratla ilgili tahlillerini, tanr ve ahlak konularndaki grlerini ele alan almalar gze arpar.

phesiz btn Hristiyan mezheplerinde olduu gibi Ortodokslukta ok nemli olan ve ayn zamanda aziz kabul edilen bir baka ok nemli isim de sann annesi Bakire Meryemdir. Hristiyanlkta Meryemin say dourmas nedeni ile ona Theotokos yani Tanr Douran unvan verilmesi onun tanr olup olamayaca tartmalarna neden olmutur. Ortodokslar onu Tanr Anas ilan etmekle birlikte insani ynne vurgu yapmlar, ancak efaat ediciliine de byk nem vermiler, Katoliklerin Meryemin tm gnahlardan arndrld ve de ge ykseltildii eklindeki grlerine kar karak, Roma Kilisesinin bu anlayyla Meryemi tanrlatrdklarn iddia etmilerdir.46 Konuya dair karmza kan ilk tez 1876da Arsenios FraggulisinMeryem Ana ve Asli Gnah Meselesi adl almasdr. Dier tezler Meryemin bakirelii, masumiyeti, papaln onun hakkndaki yanl inanlar, Bizansta ve Ortodokslukta Meryemle ilgili almalar konu edinmektedir.

Okulda yaplan tezlerde kilise babalar ve azizler dnda daha sonraki yllarda bu mezhebin tarihine ve teolojisine yn veren patrik, imparator ve teolog gibi nemli kiilerlere de yer verilmitir. Patriklerle ilgili ilk alma, 1871de Athanasios Megaklis tarafndan yaplan stanbul Patrii I. Athanasios adl tezdir. Bunun dnda stanbul patrikleri Patrik Fotios, II. Jeremias, I. Yermanos, II. Yermanos, Kirillos Lukaris, I. Nikiforos, IV oannis gib patriklerle ilgili almalar yaplrken, stanbul dnda dier kiliselerden Antakya Patrii I. Silvestros, Kuds Patrii Timotheos Themelis, skenderiye Patrii Meletios Pigas ve Latin Patrii oannis Vekkosla ilgili yaplm tezler bulunmaktadr. Yukarda bahsettimiz Ortodoks teoloji ile ilgili konulara dair okulun lise blnde hemen hemen hibir tez yokken patriklerle ilgili yaplm yaklak yirmi be civar bir tezin olduunu grdk. lgin olan bu tezlerin yirmi tanesi 1962-1963 eitim retim ylnda okulun lise blmnden mezun olanlar tarafndan yaplmtr. Bir baka deyile o yl mezun olanlarn tmne (biri hari) patriklerle ilgili tezler verilmitir. Bir dier ilgin nokta ise, lise blm rencilerin altklar patrikler son yz elli yllk sre de patrik olan isimlerden olumaktadr. 47Bunlar iinde; III oakim (1878-1884 ve 1901-1912), Dorotheos (Patrik vekili olarak) (1918-1921), Meletios IV (1922-1923) ve VI. Konstantinos (1924-1925) gibi mcadeleci ve siyasi kimlikleri ile n plana kan nemli isimler de yer almaktadr. Okulun lise blmnde,

46

Demirci, Ortodoksluu Teolojisi, s. 8. 47


195 Salih nci



nemli teologlardan bata Manuel Gedeon (1851-1943) olmak zere Konstantinos Tipaldos, Nikiforos Glikas, Kallinikos Delikanis, Padoleon Komninos, Sardeon Yermanos, Filadelfias

Emilianos gibi kiilerle ilgili tezler yaplmtr. Osmanl Dneminde yaplan tezlerde daha ok erken dnem ve Bizans teologlar allrken, Cumhuriyet Dnemide gerek teoloji ve gerekse lise blm tezlerinde daha ok on dokuz ve yirminci yzyl teologlarnn alldn grmekteyiz.

Hristiyanln devlet tarafndan tannmasn salayan ve Hristiyan olup sonradan aziz seviyesine ykseltilen I. Konstantin ( 306-337) le ilgili de Okul da yaplm tezler vardr. Bunlarn ilki 1885te Konstantinos Mikrulisin Byk Konstanin Azizlerle lgili Tavr adl tezidir. Daha sonra onun dnminde kilise ve devlet ilikilerini, dnemindeki ahlak anlayn, hristiyan oluunu ve hristiyanlkla ilikilerini konu edinen tezler hazrlanmtr. I. Konstantin dnda Bizans mparatorlarnn ta giymesi, evrensel sinodlara devlet katks, Bizans Dnemi boyunca din devlet ilikileri ve Patriklerin seimi gibi meseleler de tezlere konu olmu. oannis Ciciridisin 1961-1962de lise blmnde Hazrlad Batdaki Din-Devlet likilerinde Reformun Etkisi adl almayla, ayn rencinin 1963de Rusyada Kilise ve Devlet likisi adl almas farkl bir alan kapsamas bakmndan ilgin gelmektedir.48

Patrikhanenin Osmanl Devleti ile olan ilikilerini konu edinen tezlerin saysnn sadece le snrl olmas da ilgin bir istatistik olarak karmza kmaktadr. Konuya dair ilk tez, 1904 ylnda Dionisios Minasn Fetihten Sonra Yennadios Sholariosun stanbul Patrii Olmas ve Trk Devleti le Olan likileri, 1915de Konstantinos Voratakisin Fatih Sultan Mehmet Zamannda stanbul Kilisesi, 1964 lise blmnden Evstratios Zenginisin Osmanl Devletinde Ortodoks Kilisesine Verilen mtiyazlar adl tezleri yer almaktadr.

Hristiyanlarn kutsal metinleri de okulda incelenen konular arasnda enmli bir yer tutmaktadr. Kutsal kitaplar, genelde Kitab- Mukaddes (Eski Ahit) ve Havarilerin mektuplarn da ieren nciller (Yeni Ahit) bal altnda incelenmektedir. Bu tezlerde ana hatlaryla bu kutsal kitaplarn geerlilii ve balaycl, ilham, tarihi, tercmelerinin gereklilii, gelenekle olan ilikisi, yorumlanmas ve bir takm dini konulara referans kayna olmalar (rnein incillere gre deccal, Tanr krall, Romann ncelii gibi) balamnda ele alnmlardr. Kutsal kitaplarla ilgili ilk alma 1868de Averkiosun Eski Ahitte Teslis Srrn Gsteren fadeler olurken, son tez 1965te Theodoros Nikolaunu Resullerin lerinde Mesih sann Tankl adn tamaktadr.

Ortodoks Hristiyan geleneinde kon konusu olduka nemlidir. konaklastik Dnem49 (kon krclk) (726-842) olarak bilinen bu dnemde, ikon konusu gerek stanbul Kilisesinin kendi ierisinde ve gerekse Roma kilisesi ile byk tartmalara sebep olmu, mcadele ikon tarftarlarn zaferi ile sonulanmtr. Okulda konuya dair yaplm yirmiye yakn alma bulunmaktadr. kon konulu ilk alma, 1880de oakim ForopulosunII. znik Konsiline Kadar kon Mcadelesi adn tamaktadr. Bu konudaki tezler; ikon inancnn

48

Burada oannis Ciciridisde olduu gibi Okulun lise blmnden mezun olanlar daha sonra teoloji blmn bitirdiklerinde de yeniden tez hazrlyorlard. Ayn ekilde mevcut Patrik Vartholomeos da 1959-1960 retim Ylnda liseden mezun olurken farkl, bir yl sonra teolojiden mezun olurken de farkl bir tez hazrlamtr. 49

konaklast Dnem : Bizans mparatoru III. Leon (717- 741) 726da ikonlara tazimi yasaklayan bir genelge yaynlamas ile balayp 842ye kadar srecek olan bu dnem, Kilise ierisinde ikon taraftarlar (konodules) ve ikon kartlar (konomahos/konoklast) olmak zere iki grup arasnda uzun sren kavgalarn yaanmasna neden olmutur. Roma Kilisesi bu mcadelede ikon taraftardr. Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 64.




doruluunu, ibadet objesi olarak kulanlabileceini, ikon taraftar ve ikon kartlarnn grlerini, mcadelenin tarihini, bu inancn kutsal kitap, gelenek ve kimi kilise babalarnn grlerine gre doruluunu ne sren balklardan olumaktadr.

Gelenein nemli olduu Ortokslukta buna dair okulda yaplan ilk tez 1873te Panaretos Moshidis tarafndan Kutsal Gelenek adn tamakta ve ilerleyen yllarda ayn ad tayan tez says bei bulmakta. Gelenee dair dier tezler de ise, teoloji- gelenek ilikisi ele alnmtr. Hazrlanan tez konularnn bir blm de Kilisenin ileyii, idari yaps, bata evlilik ve boanma olmak zere ruhbanlarn uymas gereken kurallar, papaz atama ve azletme prosedrleri, yanlmazlk konusu, dini kyafetler, dini rtbelerin verilmesi ve drlmesi, ruhban-laik fark, vb.den olumaktadr. Bu konuda ilk alma 1877de Nikodimos Angelidis tarafndan yaplan Kilise Hizmetlerindeki Makamlarn Menei balkl tezdir. 1971de Okulda yaplan son tezlerden birisi de Hrisostomos Kalaicis tarafndan hazrlanm olup, Papaz Giysileri adn tamaktadr.

Kutsal ayinlerin eitleri, usulleri, sreleri, blmleri, ekilleri, ayinlerde kullanlan ve belli aralklarla Patrikhane tarafndan hazrlanp tm Ortodoks kiliselere gnderilen kutsal ya da yaplan tezlere konu olmutur. Mucize konusu da tezlerden ilenmitir. Bu konuda ilk tez, 1873te Nikiforos Asteriadisin Vahyi Aklamada Mucizenin Yeri baln tamaktadr. Mucize ile igili tezler; genelde mucizenin gereklii, geerlilii, gc, incillerde bahsedilen sann mucizeleri ile dier nemli din byklerinin mucizeleri ve mucizeye kar yaplan itirazlar ele alnmtr.

Hristiyan inan esaslarnn ekillenmesinde Ekmenik Konsillerin nemi ok byktr. Kutsal Ruhun yardmyla alndna inanlan kararlar balaycdr. Ortodokslara gre bu konsillerin says yedi iken Katolikler de bu say yirmi birdir.50 Okulda konsillerle ilgili yaplan bir dzine tezin bir ka hari neredeyse tm Ferrara-Floransa Konsili (1438-1439) ile ilgilidir. Bizans mparatoru VIII. Yannis Palaiologos (1425-1448)un Trklere kar Papann ve Avrupa Devletlerinin desteini almak iin (siyasi hedefler uruna) Roma Kilisesinin stnln kabul ettii bu konsil kararlarn, stanbul Kilisesi her ne kadar kabul etse de Ortodokslar arasnda byk ihtilaflara neden olmu ve bu konsil kararlar ancak stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinden epey sonra, 1884de Patrikhane Sinodunda alnan bir kararla geersiz saylmtr.51 Okulda bu konsille ilgili ilk alma 1878de Lukas Petridisin Floransia Konsilinin Geerlilii Konusu adn tamaktadr. Dier tezlerde ayn ekilde szkonusu konsilin geersizlii, alnan kararlardaki yanlglar ve burada ne kan baz isimler zerine younlamaktadr.

Okulda, ahiret yani lm sonrasna (eskatoloji) dair yaplan tezlerde araf konusuna zel bir vurgu yaplmtr. Arafla ilgili Ortodoks ve Katolikler farkl dnmektedirler. Katoliklere gre lm sonrasnda bir Hristiyan kk gnahlar iin ateten arndrc bir yer olan arafta bir sre kalacak, bir nevi azap ekecektir. Ortodokslar ise, sann kurtarclk misyonuna ters dt gerekesiyle buna kar karlar.52 Okulda konuya dair ilk tez 1875te Nikolaos Papadimitriunun hazrlad Arafta Azap Yoktur baln tamaktadr. Bunun dnda konuya dair dier birka tez, Katolik inancndaki arafn yanllarna vurgu yapan balklar iermektedir. Eskatolojiye dair dier tezlerde; Kalvinistlerin, Protestanlarn ve Mslmanlarn ahiret inacna yneliktir. Ayrca ruhun lmszl, yeniden dirilii ve lm sonras yaamla ilgili yaplm tezleri de bu kategoride deerlendirebiliriz.

50

Konsiller iin bkz. Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri II. Vatikan Konsili , Konya 1991. 51

Paraskevas Konortas, Tarihi Uzlamadan Entente Cordialee, Ekmenik Patrikhane (Der Cengiz Aktar),letiim Yay, st., 2011, s. 36. 52

Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 9.

197 Salih nci



Ortodoks Hristiyan geleneinde mistisizm ve mistik yaam merkezleri olan manastrlar da olduka nemlidir. Manastrlar mistik dini yaam merkezleri olmann tesinde, Bizans dneminde ou Patrikhanenin ve mparatorun kontrol dnda olup halka daha yakn olduklar iin kamuoyu oluturma ve halk ynlendirme de nemli roller stlenmiler bu nedenle de zaman zaman merkezi idare ile ters dmlerdir. Heybeliada Ruhban Okuluda ayn zamanda bir manastrdr. Okul aslnda dokuzuncu ve onuncu yzyllarda kurulmu olan Aya Triada Manastrnn ek bir binasdr. Zamanla okul daha n plana kt iin manastr ikinci planda kalmtr. Okul rencilerinin buradaki gndelik yaamlar ve ders programlar manastr geleneklerine gre dzenlenmitir.53 Okulda mistik yaam, keilik ve manastrlara dair yaplan tezlerin says otuz civarnda olup ilk tez, 1881de oannis Diakumakisin Hristiyan Mistisizmi adl almasdr. Konu ile ilgili tezlerde genelde manastr yaamnn gerekleri, belli dnemlere gre tarihi geliimi ile Aziz Hrisostomos, Theodoros Studios, Byk Vasilios, Aziz Benedik gibi nemli mistiklerin yaamlar ve konuya dair grleri ilenmekte, bata mehur Aynaroz Manastrlar olmak zere eitli manastrlar ve zellikleri ele alnmaktadr. 963de kurulan Aynaroz Manastrnn 1963de bininci ylna isnaden Grigorios Larencakis (lise blm) tarafndan Aynarozun Bininci Yl balkl bir tez yaplmtr. Yine manastrlarla ilgili almalar iinde mozaikleri ile mehur stanbuldaki Karye Manastr (imdi mze) da bulunmaktadr. Thomas Cevas tarafndan 1962de hazrlanan tezin bal Karye Manastrndaki Mozaikler ve Freskler baln tamaktadr.

Okuldaki tezler arasnda Ortodokslar ve Patrikhane asndan nemli grlen baz dini mekanlar, kilise ve piskoposluk blgeleri ile Patrikhanenin nemli kurumlar da ayr bir grupta deerlendirilebilir. Antakya, Kuds, skenderiye, Sina, Efes, Kbrs, Selanik, Ohri, Girit, Sakz vb., alma yaplan nemli tarihi mekanlar arasnda saylabilir. Kurumsal yaplara ilk rnek erken dnem Hristiyan okullar olan skenderiye Okulu ve Antakya Okulu ile ilgili almalar rnek verilebilir. Dou Hristiyanl zerine eitim vermek zere alan Romadaki Athanasios Okulu da yaplan tezler arasnda yer almaktadr. Ruhban Okulunun lise blmnde 1957-1958 eitim ylnda yaplan on sekiz tezin neredeyse tm54 Patrikhanenin kurumsal yaplarna ayrlmtr. Bunlar; Heybeliada Ruhban Okulu ( dnemi ayr ayr tezlere konu olmu), Okul Ktphanesi, Fener Patrikhane Ktphanesi, Heybeliada Aya Triada Manastr, Kudsdeki Stavru Ruhban Okulu, Atina niversitesi Teoloji Okulu, Selanik niversitesi Teoloji Okulu, Boston Teoloji Okulu, Dersaadet (stanbul) Rum Cemiyet-i Edebiyesi, Aynarozdaki Athos Okulu, Fener Patrikhane dergileri olan Ekklisiastiki Alithia 1880-1923, Kallifronos Ekklisiastiki Epitheorisis (1871-1885) ve Neos Pimin (1919-1923) hakknda hazrlanm tezlerden olumaktadr. Cumhuriyet Dneminde Anadolu ve Balkanlarda ortaya kan siyasi duruma paralel olarak geni nfus hareketleri olmu, hem Trkiyeden hem de baka lkelerden bir ok Ortodoks Hristiyan Avrupa ve Amerikaya gittikleri iin geni bir diaspora cemaati ortaya km, sonuta bunlara kaytsz kalmayan Patrikhene, szkonusu blgelerdeki dini hizmetlerini srdrmek iin yeni kilise nerkezleri ve okullar amtr. Yukarda bahsettimiz gibi ABD ve Avrupa daki bu yeni merkezler de, okulda ilenen tezlere konu olmaya balamtr.

Yukarda belli blmlerle kategorize ettiimiz alanlarn dnda; Ortodoks teolji asndan Logos kavram, ahlak ve zgrlk meselesi, din-ahlak-felsefe-filoloji ilikisi, iyilik, ktlk, gnah, eytan, oru, kurban, mayasz ekmek, aforoz, tevbe ve bir takm ahlaki

53

Geni bilgi iin bkz. Salih nci, Heybeliada Aya Triada Manastr, "Uluslararas Hogr ve nan Turizmi Konferans 9-12 Mays 2013 Konya ", , (2011), s.771-780. 54





erdemleri konu edinen tezlerle kimi heretiklere kar yazlm olan apolojetik (reddiye) trde konu balklarn tayan tezler de bulunmaktadr.

2. Dier Kiliselere Dair Yaplan Tezler

Burada dier kiliselerden kastettiklerimizin Patrikhaneden bamszln ilan etmi (otosefal) kiliselerle, dounun dier kadim kiliseleri ve Katolik, Protestan Kiliseler olduunu tekrar belirtmek isteriz. Ayrca Ortodoksluun kendi teolojisi ile dier kiliselere dair yaplan tez konularnda geiler olabileceini de dha nce vurgulamtk. Dier kiliselere dair yaplan almalarda Bat (Katolik) Kilisesi en nemli yeri igal etmektedir. Tezlere gemeden nce ksaca iki kilise arasndaki tarihsel ilikileri hatrlamakta yarar vardr. Katoliklerle Ortodokslarn 1054te grnrde teolojik bir nedenden (Kutsal Ruhun kimden kt) dolay birbirlerini aforoz etmeleri ile balayan ve nihayet 7 Aralk 1965 ylnda Vatikan ve Fenerde ayn anda yaplan trenlerle aforozun karlkl olarak kaldrldnn ilan edilmesiyle yeni bir dneme girilen on asrlk ilikiler a inili kl dnemlerin yaanmasna neden olmutur.55 Aslnda sadece dini deil ayn zamanda siyasi ve kltrel nedenlere bal olan bu ayrlk, iki kilise arasnda teolojik farkllklarn daha da derinlemesine neden olmu, zaman zaman yaplan eitli (1438-1441 Floransa Konsili gibi) birleme giriimleri baarszlkla sonulanmtr. Batl gler karsnda Osmanl Devletinin siyasi hedefleri ile, son bir buuk asr hari tutulursa, kilisenin karlar rttnden, gl bir siyasi destei arkasna alan Patrikhane, Katolik kilisesi ile mcadelesinde kendi nfuz alanlarn korumutur.56 Ancak zamanla siyasi dengelerin deimesi ve Cumhuriyet Dneminde oluan yeni denklemde Patrikhane gcn kaybettiinden eski nfuz alanlarn koruyamam hem Katolik Kilise hem de dier kiliseler karsnda olduka zayflamtr. ki byk kilise arasnda yaanan bu tarihi sre ve ihtilafl konular, Heybeliada Ruhban Okulunda yaplan tezlere de konu olmutur. Genelde Osmanl Dnemindeki tezler de ihtilafl konular zerine younlalp sulayc balklar karmza karken57, 1950lerden sonraki lise blm tezlerinde ise biraz daha uzlamac ve mutedil konu balklar ile karlamaktayz.

Katolik Kilisesine dair konular genelde papalar ve papalarn yanlmazlklar, kiliselerin ayrlma ve birleme abalar, Kutsal Ruh, evlilik, mayasz ekmek, dini takvim, araf (eskatoloji), azap, Meryemin bakirelii, sakramentler /ayinler, gnah, kurtulu gibi iki kilise arasndaki teolojik ihtilafl doktirinler, Havarilerin stnl ve bundan kaynaklanan onursal ncelik meselesi, Kilisenin kurucular (Babalar, Azizler vb) Kilise idaresi, ekmeniklik tartmalar, konsiller ve Katolik Kilisesindeki baz reformlarla ilgili meselelerdir. Sadece Kiliselerin birlemesi ve ayrlk (iizmalar) hareketlerine dair yaklak yirmi civarnda tez bulunmaktadr. Dou ve Bat (Katolik) kiliseleri ile ilikiler konusundaki ilk tez 1869da, larion Kanakis tarafndan Dou ve Bat Kiliselerinde Hristiyanln Birlii Sorunu adyla hazrlanm tezdir. ki kilise arasndaki ekmeniklik tartmalarla ilgili olarak da 1904de

55

Patrikhane- Vatikan ilikileri hakknda geni bilgi iin bkz. Evangelu Theodoru, Simvoli tu kumeniki Patriarhu Athinagoru is tin Apokatastasin Adelfikon Sheseon Metaksi Orthodoksu ke Romeokatholikis Ekklisias Athinagoras I kumenikos Patriarhis O pirotis, oannina /Yanya, 1975, s. 307-332. 56

Paraskevas Konortas, a.g.e., s.35-36. 57ki kilise arasndaki ilikiye bak gstermesi baknmdan u olay ilgintir: 1873de okuldaki renci, okulu ziyarete gelen Katolik rahipler tarafndan, kendilerine yurt dnda yksek renim imkan vaadi ile kandrlrlar, olay farkedilince Katolik propagandasna alet olan rencilerin okulla ilikileri kesilir. Vasilios Adoniadis, Mia Selis Mathitias Mu, Orthodoksia, 2 (1927/1928) 125-129.

199 Salih nci



Filotheos Lukidisin, Dou ve Bat Kiliseleri Arasnda Evrensel Patriklik nvan le lgili Mcadele adl tezi zikredilebilir. Okulda Katolik kiliseye dair yaplan tezlerin says ise aa yukar elliyi bulmaktadr.58 Hristiyanln iki kadim kilisesi olan stanbul ve Roma arasndaki tarihi ve dini ilikiler gz nne alndnda Katolikle ilgili bu kadar fazla tezin olmasn doal karlamak gerekir.

Katoliklikle ilgili son yllardaki tezler de (zellikle lise blmnde) daha ok iki kilise arasnda balayan diyalog ve kiliseler birlii gibi gncel konulara yer verilmitir. rnein 1968-69 retim ylnda Haralabos (akovos) Sofroniadisin lisedeki Eski ve Yeni Roma Arasndaki Afarozun Kaldrlmas ile ayn kiinin 1970de teolojiden hazrlad Son Yirmi Ylda 1948/1968- Ortodoks ve Katolik Kilise Arasndaki likiler adl tezi, 1963de (lise) Pavlos Bogos Dikrann II. Vatikan Konsili adl almas. Okulda yaplan son tezlerden (1970 lise) u de kiliseler arsndaki yaknlamay gstermesi bakmndan olduka ilgin konu balklarn iermektedir.59 Bunlardan ilki Yeorgios Hazudisin Genel konular : Ortodoks ve Katolik Kilisesi, ki Kilise Arasndaki Benzerlikler ve Farkllklar zerine Bir Aratrma (nan Asndan) adl tezi, ikincisi Eleftherios Kersenoglunun ayn konuyu Kilise Hukuku Asndan deerlendirdii tezi, son olarak da Yeorgios Lemopulosunda iki kilise ilikilerini, Dnce, Propaganda, Dini Telkin ve Kiliseler Birlii Konularndaki Faaliyetleri Asndan ele ald tezidir.

Orodoks Kiliseler dndaki Hristiyanlarla ilgili yaplan almalarda ikinci sray ise Anglikan Kilisesi Bapiskoposluu (Archbishops of Cantenbury) almaktadr. Tez konular dorudan Anglikan Kilisesinin teolojik konular ile ilgili olduu kadar ayn zamanda iki kilise arasndaki diyalog ve yakn ilikileri de kapsamaktadr. ki kilise arasndaki ilikiler on yedinci yzylda tccarlar, diplomatik temsilciler ve din adamlar kanalyla balar. Ancak misyonerlik nedeni ile bir buuk asrlk sren bir kesintiden sonra, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Anglikan toplumu ile Patrikhane arasndaki ilikiler yeniden balar ve bu her iki kilise tarihi bakmndan olduka nemlidir. Balangta (1901-1914) ilikiler, belli lde akademik ve teorik karakterlidir. rnein 1903de, o zamanlar Heybeliada Ruhban Okulu hocas Androutsos, Anglikan Mezhebinin doruluu ile ilgili klasik almasn kaleme alr. 1922de Patrikhane, Anglikan Mezhebinin geerliliini tanmaya karar verir ve 1925de Londrada yaplan (325/1925) Birinci znik Ekmenik Konsilinin 1600. yl kutlamalarna katlr. 1922 sonrasnda Anglikan Kilisesi nezdinde, Tiyatira Metropliti Yermanos (1922-1951) Patrikhanenin resmi temsilcisi olur ve gnmze kadar bu makama gelenler bu temsili srdrrler.60

Birinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye topraklarnda Patrikhanenin konumunun tartld Lozanda, Patrikhane en byk destei Anglikan Kilisesinin ynlendirmesiyle ngiliz temsilcilerden alr. Hatta bu durumu kimi yazarlar, Patrikhanenin Trk topraklarndan gitmesi veya stanbulda kalp kk bir kilise eklinde kalmasn savunan Katolik talya (Roma Kilisesi) Fransz ittifakna kar ngiliz destekli bir Anglikan-Ortodoks ittifaknn olutuunu sylerler.61 Dolaysyla teolojik ittifaklar zamanla siyasi ittifaklara da zemin hazrlamtr. Anglikan Kilisesi ile ilgili ilk tez, 1869da Filotheos Konstantinidis tarafndan, Anglikan Kilisesi le Dou Ortodoks Kilisesinin Birlii adyla

58

Stavridu, a.g.e, s. 250-289 , 465-508. 59Bu kii okul kapatldnda ayn zamanda ikinci snf teoloji rencisidirler. Bunlar, muhtemelen sonradan Selanik niversitesi Teoloji Okulundan mezun olurlar. 60

Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 79. 61

Alexis Alexandris, Lozan Konferans ve stanbul Patrikhanesi, Ekmenik Patrikhane (Der. Cengiz Aktar), s. 80-83.




hazrlanr. Daha sonra 1871-1875 arasnda birer tez yaplm ve uzun bir sre (yaklak 45 yl) 1919a kadar bu konuda her hangi bir teze rastlanmamaktadr. Buna karn 1954/1955 ylnda yaplan (lise ve teoloji blmndeki) otuz alt tezin yirmisi Anglikan Kilisesi ile ilgilidir. Tm tezler iinde ise Anglikan Kilisesi ile ilgili yaplan tezlerin adedi otuzu amaktadr. XX. yy.n balarnda Anglikan Kilisesi ile balayan ilikiler, tez konular olarak HROnun gndeminde yer bulmutur. Okul tarihinde ilk kez dier mezheplerden renci alm da 1907de Anglikan Kilisesinden gelen bir rencinin okula kayd ile gereklemitir.62 Anglikan Kilisesi ile ilgili tezler ana hatlaryla; on civar tezin hemen hemen ortak balklar Anglikan-Ortodoks iliikileri zerine, yine bir o kadar sayda tez Anglikanlarn papaz atama ayinleri ve prosdrleri hakknda, dier tezlerde Bapiskoposlukla Patriin yazmalar, Anglikan Kilisesindeki reformlarla szkonusu kilisenin inan esaslar hakknda yaplm almalar iermektedir.

Dier kiliselerle ilgili yaplan almalar ierisinde ilk sralarda yer alan konulardan biri de 1950li yllardan sonra hz kazanan Ekmenik Hareketlerdir.63 Ksaca Dnya Hristiyan Kiliseleri arasnda diyalog ve ibirliini hedefleyen bu akmn iinde Patrikhane de yer alm ve bu akmn gelitirilmesine katk salamtr. zellikle 1902-1904 yllarndaki Patriklik Genelgelerinde (Patriarchal Encyclicals) dier Hristiyanlarn inanllarna dair olumlu ifadeler yer alrken, 1920den sonraki genelgelerde ise konuya dair daha ak ve net ifadeler kullanlmtr.64 Buna dair tezlerin hemen hepsi lise blmnde 1953/ 1954 Eitim- retim Ylnda yaplmaya balanr, ayn ylda bir anda ayn konulu toplam yedi tez birden allmtr. Konuya dair yaplan yaklak otuzu akn tez, 1953- 1957 tarihleri arasndadr. Tezlerin ana konular, Ekmenik Hareketlerin mahiyeti ve gerekesi, tarihi, yaplan eitli toplantlar, alnan kararlar, hareketin fikir ncln yapanlarn grleri, bu oluuma dier kiliselerle birlikte Ortodoks Kilisesinin katklar hakkndadr.65 Konuyla ilgili olarak mevcut Patrik Vartholomeosun 1959-1960 lise bitirme tezi de bu konuyla ilgili olup 1937ye Kadarki Ekmenik Hareketlere Fener Patrikhanesinin Katksadn tamaktadr.

Yukardakilerle yakndan ilikili olan bir baka tez konusu da Dnya Kiliseler Birlii ile ilgili olanlardr. Dnya Kiliseler Birlii, Hristiyanlkla ilgili belli konularda ortak hareket etme adna 1948de Amsterdamda kurulmu olup bu gn merkezi Cenevrede bulunmakta ve Patrikhane de bu oluumun ierisinde aktif olarak yer almaktadr. Patrikhane temsilcileri bu kurumun kuruluundan itibaren komisyon bakanl, merkezi konmite ve yrtme komitesi yelii gibi deiik seviyelerdeki temsillerde yer almlar, Patrikler de zaman zaman kurumunun kurulu yldnmlerinde (rnein 25.ve 40. yldnmleri gibi) eitli genelgeler yaymlamlardr.66 Okulda bununla ilgili tezlere 1953den sonra rastlanmaktadr. Konuyla ilgili teoloji blmnde yaplan tek tez 1961de oannis Panagopulosun Dnya Kiliseler Birliinin Kuruluu ve ars adn tamaktadr. Lise blmnde yaplan tezlerde Dnya Kiliseler Birlii Genlik rgt, bu oluuma Ortodokslarn bak, hareketin nemli fikir babalar, eitli dnemlerde yaplan toplantlar ve alnan kararalar zerinde durulmutur. Ayrca 1950 sonrasnda hz kazanan tm Ortodokslar bir araya getiren Panortodoks Kongrelerle ilgili de eitli tezler yaplmtr.

62

Stavridu, era Theologikis Sholi tis Halkis Mia Sinoptiki Theorisis, Patrikhane yay. Selanik 1994, s 43. 63

Ekmenik Hareketlerle ilgili bkz.; A. Hikmet Erolu, Gnmzde Hristiyan Ekmenizmi, Dinler Tarihi Aratrmalar III Hristiyanlk, Dn, Bu gn ve Gelecei, Ankara, 2002 s. 247-258. 64

Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 82. 65

Stavridu, Halki, 497-501. 66

Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 140.

201 Salih nci



Katolik ve Anglikan Kilisesi dndaki dier kiliselerle ilgili yaplan tezler daha azdr. Her birisi iin saylar genelde be ile on arasnda deien dier kiliselere dair tezler; Yunanistan Kilisesi, Kbrs Kilisesi, Ermeni Kilisesi, Etyopya Kilisesi, Bulgar Kilisesi ve Protestan Kiliseleri ile ilgilidir. Rus Kilisesi, Srp Kilisesi, Cizvitler, Girit Kilisesi, Kalvinizm, Makedonya Kilisesi ve Yehova ahitleri ile ilgili de birer ikier tez allmtr.

Okulda Hristiyanlk dndaki dinlerden Yahudilik ve slamla ilgili olarak da birka teze rastlamaktayz. Yahudilikle ilgili ilk tez 1873te Yerasimos Doricasn Putperest Halk ve Yahudilerde Kurtarc sa ismini tamaktadr. Yahudilerle ilgili dier tezler; Musa Peygamberin Hayat, onun be kitab (Tevrat), kitaplarn gereklii, Musann konumu ve nemi, Pavlosun Yahudilere Mektubu ve onun Yahudilikle ilgili teolojik grleri, Yahudilerde Mesih beklentileri ve Musa zamanndaki felaketlerin incelenmesini iermektedir.

slam ve Mslmanlkla ilgili olarak da okulda hazrlanm birka teze rastladk. Bunlardan ilki 1946da Theodoros Mancirakis tarafndan hazrlanan (Hz.) Muhammed Hakknda Tarihi Bir nceleme adl almadr. Dier biri, 1957de Etyopyal bir renci olan Mogas Zaungenin, Etyopyada Hristiyanlk ve Mslmanlk adl tezidir. Bir baka tez de Adamantios A. ukosun 1963de ki Kuranda Tanr, Alem, nsanlk ve Ahiret nancadl almasdr.67

Okula deiik ve farkl yerlerden gelen kimi rencilere zaman zaman kendi geldikleri blgelerle ilgili tezlerin verildiini de grmekteyiz. rnek birka tezden bahsetmek gereklirse; Selanikten gelen ve 1962de mezun olan Evstathios Milonas,Selanik Kilisesinin lk Yllardaki Poblemleri adl tez hazrlamtr. Yine spanyadan gelip 1958de mezun olan Pavlos Balester despanya Ortodokslar Tarihinden Notlar adl almasn yapmtr. Ayn ekilde Etyopya Kilisesinden gelen ve 1967de mezun olan Afeverk Alemu daEtyopyada Katolik ve Protestanlarbalkl tezi almtr.

3. Yaymlanan Baz Tezler

Okulda yaplan tezlerin bir ksm bata Patrikhanenin Osmanl Dnemindeki resmi yayn organ Ekklisiastiki Alithia (1880-1923)68 ve onun Cumhuriyet Dnemindeki devam niteliinde olan Orthodoksia (1926-1963) 69 olmak zere dnemin deiik Ortodoks dergilerinde yaymlanm, bir ksm da kitap olarak stanbul, Selanik ve Atina gibi merkezlerde baslmtr. Bu ekilde Teoloji Blmnde hazrlanp yaymlanm tezlere rnek olarak unlar zikredilebilir;

rineos Pandoleodos (1890 mez.)nciller ve Gelenek asndan ikonlara sayg Atinada 1971de yaymlanr.

Emmanuil Fotiadis. (1930) : stanbul Patrii I. Yermanos. Ortodoksia, 9(1934) 91de yaymlanmtr.

67

Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508. 68Ekklisiastiki Alithia ( ) : 1880-1923 yllar arasnda Patrikhanenin resmi yayn organ olarak stanbulda karlm ok nemli bir dergidir. Dergi iin bkz. Th. Hristu Krikoni, s tin Epanekdosin tu Periodiku Ekklisiastiki Alithia Konstantinupoleos 1880-1923 Klironomia, 16/B, Selanik:1984, s. 274-334. 69

Orthodoksia (): Patrikhane tarafndan 1926-1963 yllar arasnda stanbulda karlan aylk dini ve ahlaki ierikli bir dergidir. Dergi, 1994den itibaren Fener Patrikhanesinin Selanikteki Selanik Pateristik Aatrmalar Merkezince yeniden karlmaya balanmtr. Bkz. Adamantiu St. Anestidi, Orthodoksia thikothiriskeftikon Periodikon tu kumeniku Patriarhiu (1926-1963), Atina, 1984.




Hrisostomos Koroneos. (1922), sa Mesihin Yuhannaya Gre Kurtarc Misyonu, Ortodoksiann deiik saylarnda yaymlanmtr. Ortodoksia, 6(1931) 94-101, ve 9 (1934) 59-65. vd.

Apostolos Meksi.(1911)70

Karma Evliliklerin Geerlilii ve Bozulmas adl alma Aile ve Evlilik adyla, 1945te stanbulda yaymlanmtr.

Parthenios Kinidis. (1939) Vissarion Nikeas Hakknda skenderiyede 1957de baslr.

Pavlos Balester. (1958) spanyal Ortodokslarn Tarihinden Notlar. 1961de Atinada baslr.

Hrisosotomos Zafiropulos. (1959) sidoros Pilusiotise Gre Kutsallk Basm yeri belirtilmeyen tez 1980de baslr.

Damaskinos Papandreu. (1959) lk Dnemlerde Ermeni Kilisesi 1966da Atinada yaynlanr.

Timotheos K. Yiokarinis. (1959) Ortodokslua Gre Vaaz ve Dini Propaganda Selanikte 1962de baslr.

Yeorgios eis. (1960)Ortodoks Azizlere Dair Kutlama Takvimi1961de stanbulda baslr.

Andreas Aksiotakis. (1963) Katolik Neas Monis Manastr ve Mimarisi Eser Sakzda 1969da Nea Moni tis Hiu, storia ke Tehni (Sakz Yeni Manastr Tarihi ve Teknii) adyla yaynlanr.

Stefanos Sahpelidis. (1963) Yunan Kilisesi ve Konstantinos konomos 1966da Selanikte baslr.

Konstantinos Patelos. (1965) Yirminci Yzylda skenderiye Kilisesi Bu tez Meletios B o Metaksakis, Patriarhis Aleksandrias ke pasis Afrikis (1926-1935) (skenderiye Patrii II. Meletios Metaksis ve Btn Afrika) adyla 1966da skenderiyede yaymlanr.71

Lise Blmnde hazrlanp sonradan basla tezlere rnek olarak da unlar zikredilebilir;

Konstantinos Halkias (1953-1954 retim yl). Profesr G. Konidarinin Ekmenik Hareketlerle lgili Grleri Tez, 1949da Theologia adl Ortodoks dergisinde yaymlanr.

Yeorgios eis (1955-1956) Dnya Kiliseler Birlii Tznn lk Maddesinin Ortodoksluk Asndan Deerlendirilmesi Bu alma, Ortodoksia 36 (1961), s. 28-32de yaynlanmtr.

Hristos uvalis (1960-1961). Fener Patrikhanesinde Fetihten Sonraki Dnemde Barahiplerin eref Unvanlar Bu alma Piskoposlarn Unvanlar Meselesi balyla 1962de Teoloji Blm mezuniyet tezi olarak da hazrlanmr ve Atina Kilisesi tarafndan hazrlanan mehur Din ve Ahlak Ansiklopedisinde (Thriskeftiki ke thiki Enkiklopedia, cilt 12, s. 1005, (ek madde), Atina, 1968) madde olarak yer almtr.

Stefanos Sahpelidis (1961-1962) Konstantinos konomos adl lise bitirme tezi, Bamsz Yunan Kilisesi ve Konstantinos konomos adyla 1962de Teoloji Blmnde de mezuniyet tezi olarak sunulmu ve Yunan Ortodoks dergisi Grigorios Palamasta, 49 (Selanik, 1966) 214-224, 288-300, 54(1971) 410-420 vd. yaymlanmtr.

Konstantinos Patelos. (1963-1964) Meletios Metaksakis. 1966da skenderiyede baslr.72

70

Yazarn Cumhuriyet Dneminde hazrlad iltlik Heybeliada Ruhban Okulu (I-III, st. 1933-1957) adl alma ilk olmas bakmndan nemlidir. 71

Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508 72

A.g.y.

203 Salih nci



Okulda hazrlanan kimi tez konular, baz renciler tarafndan sonraki eitim almalarnda daha da geniletilerek bu alanda ilahiyat doktoru olmalarna imkan vermitir. rnein 1947de Vasilios Stavridis, Origienin zellikleri adl tezini hazrlar. Daha sonrta gittii Bostonda skenderiyeli Klementde Ahlak adl master tezini hazrlar ve 1951de de skenderiye Okulunda Teoloji Eitimi adl almasyla teoloji doktoru olur. Dolaysyla Clement (190-202) ve Origen (203-231) skenderiye Okulunun iki nemli ismidir. Yaklak 700 civarnda inceleme ve aratrmalar ile daha ok Kilise Tarihi zerine younlaan Stavridis, Patrikhanenin bu alandaki en nemli isimidir.73

Okulda yaplan tezler, sonraki akademik almalar iin belkide bir ilk tercrbe niteliindeydi. Nitekim tez hazrlayarak Okuldan mezun olanlar daha sonra farkl konular zerine younlaarak Teoloji zerine ok nemli eserler vermilerdir. Bunlarn tmn burada saymak bu almann snrlarn aacaktr. Ancak rnek olarak birka isimden bahsetmekle yetineceiz. Bunlar74;

1871 mezunu Filaretos Vafidis, akademik yn ile n plana kan nemli bir isim olarak geride ok sayda eser brakmtr. En nemli eseri, ciltlik Kilise Tarihidir. (I-II. cilt st., 1884, 1886, III. cilt, skenderiye,1928).

1892 Hristos Andrutsos, Felsefi almalar ve Ortodoks dogmalarn sistematik hale getirme konusundaki abalar ile bilinir. En nemli almalarndan biri de Felsefe Szldr. (Atina 1929, II. bask, Selanik 1965.) Ayn zamanda doktora almas olan iki ciltlik Platona Gre Ktlk (Atina, 1896-1897) nemli bir eserdir.75 Bir baka felsefeci Okuldan 1874 de mezun olan Vasilios Antoniadisdir. Konuya dair makale ve teliflerden oluan eserlerinin says yz amaktadr.

1897 mezunu Yermanos Strinopulos, (1907-1922 Okul mdr), Teoloji alanndaki brikimi ile Patrikhaneyi uluslarars bouyutta her yerde temsil etmi, Oxford, New York, Atina gibi Avrupann eitli niversitelerinden fahri doktora unvanlar alm, Anglikan Kilisesi, ekmenik hareketler, Patrikhane ve dier Hristiyanlarla ilikilere dair yaynlanm onlarca makale ve yazlar bulunmaktadr.

1903 meunu Vasilios Stefanidis, bir baka nemli Kilise Tarihisidir. Kilise Tarihi adl eseri 1948de, Atinada yaymlanr. Meslektalar onu Son dnem Yunanistann en byk ve nemli tarihisi olarak tanmlarlar.

nemli almalar nedeni ile son dnem teologlardan 1941 mezunu Hrisostomos Konstantinidis ve 1959 mezunu Athanasios Papas da bu listeye ilave etmek gerekir.76

Yaplan bu ve benzeri almalar, gerek Heybeliada Ruhban Okulunda gerekse dier Ortodoks Teoloji Okullar olan Atina ve Selanik niveristeleri lahiyat Okullar ile Amerikada bir nevi Ruhban Okulunun ikizi olarak grlen Holy Cross Grek Ortodoks Teoloji Okulunda ve eitli Ortodoks Enstitlerinde kaynak eserler olarak grlmtr. Ayrca yaplan renci ve hoca deiimleri ile daha yakn ilikiler kurulmu bu da Ortodoks Teolojiye dair en azndan belli konularda ortak bir dncenin ve eserlerin ortaya kmasna yardmc olmutur.

73

Stavridu, Halki,s. 406 vd. 74

Tm bu isimler ve dierleri iin bkz. nci, a.g.e, s. 178-195, 204-212, 218-226. 75

Dier almalar iin bkz., Stavridu, Halki,s. 215-216. 76

Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508




C. Sonu

Heybeliada Ruhban Okulunda yaplan bu tezler, Fener merkezli kadim Ortodoks geleneinin, modern dnemlere aktarlmasnda nemli bir rol oynamtr. Zira okulun almasndan nceki dnemlerde, baz manastrlar dnda, daha ok szl aktarma dayanan bu gelenek, bundan byle yazl olarak nakledilmeye balanm, bu noktada szkonusu almalar nemli bir boluu doldurmutur. Gerek bu tezler ve gerekse okul retmenlerinin teoloji ile ilgili dier almalar, Patrikhane etkisindeki Ortodoks Teolojisinin ekillenmesinde nemli bir paya sahiptir. Her ne kadar bu almalarn, tm Ortodoks Teoloji zerinde dntrc bir zellie sahip olduunu sylemek zor olsa da, bu alanda yirminci yzylda yaplacak olan aratrmalar iin nemli ve byk bir adm olarak grmek gerekir. Daha sonra yaynlanm olan bu almalarn bir ksm, referans olarak kullanlan kaynaklar arasna girmitir. Yine bu almalar, Ortodoksluun batda dier kiliseler (Katolik- Protestan) ve topluluklar tarafndan da tannmasna vesile olmutur. Ayrca okuldan mezun olup yurt dnda eitimlerine devam eden kimi renciler, bu almalarn batdaki modern niversitelerde daha da gelitirerek ciddi akademik eserler ortaya karmlardr.

Patrikhane ve Ortodoks dnyas ile ilgili, ierde ve darda meydana gelen gelimelerin bir ou gerek Patrikhanenin kendi teolojisine ynelik ve gerekse dier kiliselerle olan ilikilerine ynelik hazrlanan tezlere konu olmutur. Dolaysyla tez konular bize, Patrikhanenin, tezlerin verildii dnemlerde hangi olaylarla megul olduunu ve Patrikhane gndeminin ne olduu konusunda ksmen ipular vermektedir. Bu balamda, zellikle 1951 sonras (daha ok lise blmndeki) tez konular bize bu konuda ok daha net bilgiler sunmaktadr. Szkonusu dnem Patrikhanenin da alma siyaseti takip ettii ve konjektrn etkisiyle uluslararas alandaki faaliyetlerinin artt bir zamandr. Sonuta Patrikhanenin tm faaliyetlerinin fikir iiliini yrtmek bir bakma Ruhban Okuluna dt iin okulda, Ortodoks Teolojiye dair temel almalarn yansra, mevcut konjtre uygun almalar da yaplmtr.

Yaplan almalarn, dorudan ya da dolayl olarak kilise dilinin muhafaza edilmesine de katk saladn syleyebiliriz. (Yunanistanda devletin, halk dili olan Dimotikaya sahiplenmesi karsnda kilisenin Katharevusa y savunma mcadelesi gibi). Daha sonra bir ksm mstakil birer eser olarak stanbul ve Atinada baslan, bir ksm da dnemin Ortodoks dergilerinde yaymlanan bu eserler, teoloji alanna bir hareketlilik getirmi ve hatr saylr bir bilgi birikiminin ortaya kmasn salamtr. Dnemin imkanlar lsnde oaltlan bu eserler, dierleri ile birlikte taradaki belli noktalara kadar ulatrlmtr. Bunlarn, zellikle asrn banda, Balkanlar ve Anadoluda yaayan Ortodoks Rum halkn ortak bir dini ve milli kimliinin olumasnda katksnn olduu sylenebilir.

Patrikhane evresine nemli bir teolojik hareketlilik getiren okulda, teoloji alannda yaplan almalar bir balang olmu, ilerleyen yllarda ortaya konan baka eserlerle birlikte Fener Patrikhanesinin etkin olduu Heybeliada Ruhban Okulu, Atina, Selanik Teoloji Okulu ve ABDdeki Greek Holy Cross Okullar ile diasporadaki Ortodoks Enstitler arasnda ksmen ortak bir teolojik dilin ve anlayn gelimesine de katk salamtr.

205 Salih nci



Kaynaka

Adoniadis, Vasilios. Mia Selis Mathitias Mu, Orthodoksia, 2 (1927/1928) 125-129, stanbul.

Alexandris, Alexis, Lozan Konferans ve stanbul Patrikhanesinin Ekjmenik Boyutu: 10 Ocak 1923 Tarihli tutanan nemi, Tarihi Siyasi Dini ve Hukuki Adan Ekmenik Patrikhane (Der. Cengiz Aktar), letiim Yay, st., 2011.s.77-119.

Anestidi St. Adamantiu, Ortodoksia thikothriskeftikon Periodikon tu kumeniku Patriarhiu (1926-1963), kumeniki Patriarhion, Atina, 1984.

Atalay, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Tabiat Vakf, st. 2001.

Aydn Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 2005. ..Hristiyan Genel Konsilleri II. Vatikan Konsili, Seluk niversitesi

Yaynlar, Konya, 1991. Demirci, Krat, Ortodoksluun Teolojisi, Ay Kitaplar, stanbul, 2005. Erolu, Hikmet, Gnmzde Hristiyan Ekmenizmi, Dinler Tarihi Aratrmalar

III,Hristiyanlk, Dn, Bu gn ve Gelecei, Ankara, (2002,) s. 247-258. Estia Theologon Halkis Epetiris Melon, Atina, 1992.

Fanurgaki, Vasiliu D., sagogi sti Theologia, Ekdosi piresia Dimosievmaton, Selanik, 1984.

Gedeon, Manuil. Hronika Tis Patriarhikis Akadimias, st., 1883.(Yayn evi yok) Grigora, (Arhimandrit) Yermanu, En Halki Theologiki Sholi (1844-1898),

Tipografion K.A.Faku, skenderiye, 1907. Heybeliada Rum Rahipler Okulu Ynetmelii, I. madde, TCMEB Talim Terbiye

Dairesi Arivi, Kurul Karar Defteri, Karar No 151, Tarih: 25/09/1951. nalck, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi. Eren Yaynlar, stanbul, 1992. nci, Salih, Heybeliada Ruhban Okulu, Yedirenk Yay., stanbul, 2010. ---------------- Heybeliada Aya Triada Manastr, "Uluslararas Hogr ve nan

Turizmi Konferans 9-12 Mays 2013 Konya ", (2011), s.771-780. Kanonismos Organikos tis en ti kata Halkin era Moni tis Ayias Triados Theologikis

Sholis tis Hristu Ekklisias, 1845 (HRO 1845 Ynetmelii), Patrikhane Matbaas, stanbul, 1845.

Kondothra, George, K.M. Ortodox Teological Education in the Modern World, Vth. International Consultation of Ortodox Theological Schools, Education Historical Perspective, Halki/ Istanbul 14-24 Austos 1994, s. 3.

Konortas, Paraskevas, Tarihi Uzlamadan Entente Cordialee, Tarihi Siyasi Dini ve Hukuki Adan Ekmenik Patrikhane (Der Cengiz Aktar), letiim Yay, st., 2011.s. 27-68.

Krikoni, Th. Hristu, s tin Epanekdosin tu Periodiku Ekklisiastiki AlithiaKonstantinupoleos 1880-1923 ke tu Parartimatos Aftis O Neos Pimin 1919-1923 Klironomia, 16/B,Selanik, (1984), s. 274-334.

Macar, Elin. Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, letiim Yaynlar, st., 2003.

Mamoni, Kiriaki, Agones tu kumeniku Patriarhiu kata ton Missionarion, Minimosini,1980-1981, Atina, (1981), s. 179-211.

Meksi, Apostolu, en Halki era Theologiki Sholi, I-III, stanbul, 1933-1957. Ortodoksia, stanbul (1955/30), say 1, s. 118 - 123; (1956/31), say 3, s. 362;

(1958/33), say 3, s. 336 337; (1961/36), say 3, s. 290.




Pasadeu, Aristidi, era Theologiki Sholi Halkis storia, Arhitektoniki, Ekdosi eras Mitropoleos Elvetias, Atina, 1987.

Runciman, Steven, The Great Church n Captivity, Camridge at The University Press, New York,1968.

Stavridis Vasiliu Th., era Theologiki Sholi tis Halkis, Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, Selanik, 1988.

____, era Theologikis Sholi tis Halkis Mia Sinoptiki Theorisis, Ekdotikos Patriarhion, Selanik, 1994.

____, era Theologikis Sholi tis Halkis Simpliroma, 1985-2000, Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, Selanik, 2001.

--------, A Concise History of The Ecumenical Patriarchate(Trans. from the Greek George Dion. Dragas), GOTR, Brookline, 2000, c. 45, say 1-4, s. 135-140.

Theodoru, Evangelu, Simvoli tu kumeniki Patriarhu Athinagoru is tin Apokatastasin Adelfikon Sheseon Metaksi Orthodoksu ke Romeokatholikis Ekklisias Athinagoras I kumenikos Patriarhis O pirotis, Yanya, 1975.

Tmer, Gnay - Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yay. (III. bask), Ankara, 1997.

salih İnci

Documents

november 2013 h i s

teoloji eitimi vermek

lahiyat fakltesinin

takm skntlara ramen

ruhban okulunun ald

sonraki yllarda okul