COMPONENTES EN LA ELABORACION AJTIJONEL:

Leonardo Alvarez Velásquez

AJTO’BNELAB’ RECH RI WACHB’ÄL, RI UTZ’IB’AXIK UWÄCH RI WUJ, XUQUJE’ UB’ANIK RUTZIL .

María Petrona Tzúl Zacarías. Silvia Ceferina Tzúl Zacarías. Ana María Morales Cuteres. Juan Ixchop Us. Adolfo Tipaz Coxic Juan Carlos Moisés López Ixcoy Sergio Manuel Laynez Tipaz. Lorenzo Marcelino Rosales Osorio. Jesé García Ramos. NIK’AJ CHIK AJTOB’NELAB’: María Luisa Zapeta López. Martina Pantaleona Chavez Batz. Silvia Patricia Zapeta Siguantay. María Isabel Lucas Alvarado. Francisca Reynoso Laynes. K’AMAL B’E RECH TIJOB’AL “ OXLAJUJ TZ’I’” Lorenzo Zapeta Itzep ASESORES:

Cynthia Castillo (Coordinadora de Centros) Martin López Chach (Administrador de CETEBIK’) Matías Gutierres (ALMK) Miguel Santos (DIGEBI) Madres y Padres de familia.

AJTIJOXELAB’ RECH URO’ JUNAB’ Aguilar Racancoj, Ofelia C. Álvarez López, Maria Cecilia. Calel Calel, Juan Calvo Xiquín, Feliciana. Calvo Xiquín, Ricardo. Carrillo Carrillo, María R. Chanchavac Argueta, Carla M. Chanchavac Baten, Edwin R. Chavez Lobos, Dalila. García Gómez, Juan Cipriano. García Mejía, Petrona Inés. García Ramos, José. Ixchop Us, Juan Ixcoy Bulux, Juan de Jesús. Laynes Tipaz, Sergio Manuel. Lobos Yat, Maria Cristina. López Ixcotoyac, Rosenda M. López Ixcoy , Juan Carlos M. López Ordóñez, Isaías. Morales Cuterez, Ana María. Morales Ixchop, José Timoteo. Morales Ixchop, María Victoria. Naz Aguilar, María. Osorio Melchor, Marcelina. Pacheco Chavez, Ana Leticia. Pérez Xon, Sebastiana. Pol Huarcas, Miguel. Reynoso Tzoc,Efraín Salvador. Riquiac Lux, Floridalma V. Rosales Osorio, Lorenzo M. Simaj Osorio, Candelaria. Soc Castro, Angelica María. Soc Carrillo, Miguel. Soc Chivalán, Cristina S. Soc Chivalán, Miriam. Tipas Coxic, Adolfo. Tiu Gomez, Cristina Catarina. Tiu Xante, María Estela. Tzúl Zacarías,María Petrona. Tzúl Zacarías, Silvia Ceferina. Tzunux Quinilla, Juana B. Tzunux Xiquin, Catarina E. Us Chanchavac, Paula. Velazquez Barreno, Máximo G. Ventura López, Dolores María. Vicente Medrano, Cristina. Xiquin Us, Juan Manuel.

UQ’INOMAL CHAK

Are’ wa jun chak xk’an ri ajtijoxelab’ rech ri Tijob’äl Utüx Mayab’ Winäq OXALJUJ TZ’I’, nim upetik wa’, xya k’ulo jub’iq’ ri uxe’, ri qanojib’äl xa jub’iq’ wa, xa rumal che qeta’m che ek’o na jujun tat ib’ chuch ib’ pa täq ri komön che nim ketamb’äl che ronojel wa’ we jun chak. Wa’ we jun chak xqawok lo qib’ wa che ri utzukuxik ri kinojb’äl Qatit Qamam, täq le nojb’äl, kaqaj kaqaya’ ub’ixik chike ri ak’alab’, tat ib’, chuch ib’, ajtijab’ chi kib’an na usik’xik uwäch we wuj, nim ub’antajik, nim upetik, nim ri kuya wa’ pa qak’aslemal xuquje’ kaqaj kaya’ uq’ij we rinojel täq nojb’äl kech ri Qatit Qamam, xa ne maltyox wa’ ma sachnäqta ri uwäch we je’l täq chomab’äl. Kaqamaltyoxij chiwe chin täq kaka’n usik’xik we jun wuj chi ya b’a’ uq’ij rech kk’astaj löq uwäch ri nojib’äl Qatit Qamam. kamaltyoxij che ri Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew, che xujuto’ che ub’anik we chak.

DEDICATORIA

El presente trabajo fue hecho por los estudiantes de la Escuela Normal Bilingüe Intercultural OXLAJUJ TZ’I’, con el propósito de brindarle a usted amigo y amiga lector, los conocimientos básicos y fundamentales de la Filosofía Maya, de dar a conocer los conocimientos de nuestras abuelas y abuelos, según las investigaciones realizadas con personas mayores; madres y padres de familia , abuelas y abuelos, que aún viven y practican los conocimientos , principios y valores. Lo realizamos con todo corazón y con el apoyo de las personas mayores; por lo tanto agradecemos a los niñas y niños, maestras y maestros, personas particulares dar importancia para que no desaparezca el conocimiento profundo y científico. Agradecemos al Corazón del Cielo y al Corazón de la Tierra por habernos permitido realizar este trabajo.

K’utb’äl Chak (Presentación)

Che we chanim kikuy qamak, kisach qamak xa rumal kuriyij uk’u’x qanima’ kaqya reta’maxik ri qachak xa qab’an kuk’ ri qachi’l ajtijoxelab’ ri oj k’o pa ri Uro junab’ rech ri K’iche’ tijobäl Utux Mayab’ Winaq ”Oxlajuj Tz’i’” wa’ we chak ri’ sib’alaj xa qasol rij, xa qakir rij xa qilo junam xa qachomaj xa qacha’o ruk’ ri ajtij kuju tijoj che ri qatzij K’iche’ ch’ab’al.

Pa we chak ri’ xa qak’am pa noq xqoksaj chi upam ri nima’q taq eta’manik chomanik kech kanoq ri qati’t qamam. Xa maltyox kak’ona kanoq xuquje’ kk’as na ri utzijb’alil ronojel ja nik’pa’ ri xiki k’aslemaj ri ojer taq winaq ri xe q’ax chuwach we uq’ij saq, chupam we xa qatz’ib’aj xaq kojo ri kinojib’al ri utzijb’elil ri kaj ri ulew ri ja’ ri kaqiq’ ri q’aq’ ri juyub’ ri taq’aj ri nima’q taq xuklab’al pa kab’an wi ri ch’awem ri xuklem ri sipanik choch ri uk’u’x kaj ri uk’u’x ulew xuquje’ xa qatz’ib’aj ri wachb’al ri kel wi ri utzijb’elil ri cholq’ij xa rumal ruk’ wa’ xa kik’am rij xisik’ rij ri nima’q taq etamanik chak ri xaq’a’x q’ij saq. Xa qatz’ib’aj nik’aj taq tzijb’elil xa rumal are wa’ xa tob’an che kiq’ilik rech xe nimanik xe kojonik ri kalk’ua’l ri qati’t qamam xa tob’anik rech ma xetzaq taj pa ri siwan pa ri jul pa ri q’equmal xuquje’ xa qatz’ib’aj nik’aj taq b’iaj rech ojer nartir xa rumal ri qatit qamam xikikoj ri kib’i’ rumal ri kiq’ij ri kichak chila’ xikichukaj rij ri qas ekunel che ub’anik ; Xa qakoj nik’aj taq rawasil ri sutaq xa rumal chi la’ xikiq’il wi kib’ rech man xopan taj pa nimaq taq uk’aywal yab’il ,k’axk’ol pa ri kak’aslemal. Xuj tzijon chirij ri uwach taq che’ xa rumal xuj tzijon chirij ri uwach taq che’ ri qas je’l utijik rech kuyachuq’ab’ chupam ri k’aslemal xuquje’ xaqatz’ib’aj nik’aj ri q’ayes taq kunab’al ri upatan , ri kupatanij su un ri yab’il k’olik xqaya ri qomal , xa qaya uqij ri kunab’al xa rumal ruk’ wa’ ke utzir ri winaq: xqatz’ib’aj ri mayab’ ajilb’al xa rumal katob’an kuk’ ri ak’alab’ pa taq tijob’al xaq jeri’ kikikoj ri kichomb’al pa chomanik pa taq ri kichak kuk’ ri ajtijab’ xuquje’ chupam we qa chak xqatzib’aj nik’aj taq qojom, xa rumal ri qojom utz’aqatil ri Loq’laj Ch’awem, xukulem chiki wach ri rajaw uwinaqil k’aslemal. Xqatz’ib’aj nik’aj taq Nab’alil rech kato’b’anik che resixikloq ri k’o pa ranima’ ri winaq k’isb’al re xaqkoj nik’aj taq etz’enem rech uya’ik choq’ab’ kikotemal pa ri kanima’ ri winaq . Kaqaye’j we qachak qas tab’a katataj ub’e xatb’a katob’anik pataq tijob’al kuk’ ri winaq rech kuya’ ketamb’al kichoq’ab’ chirij ri jolojoj taq qab’antajik xuquje xatb’a kusuk’maj nik’aj taq chaq chu’eq kab’ij.

Ri Qaqaj qariqa’

Xa rumal che kqaj qiya’ ub’ixik ri sutäq k’o pa we wuj xa k’u rumal ruk’a’m k’i täq no’jb’äl chi k’o upatan chaqe pa qak’aslemal, che uj winäq. Xa k’u rumal rajawxik qaya’ ub’ixik su je’l xu b’an che ri ki k’aslemal ri Qati’t Qamam, xa rumal k’ula’ ma kasach taj ri nima’q täq chomab’äl che ri mayab’ winäq xuquje’ kaqaj che ri ak’alab’ ka kinimaj ri kitzij ri qati’t qamam.

Xa rumal nim kub’ij pa ri qak’aslemal pa cha’ ne’ ri rawasil ri sutäq xuquje’ ukojik ri jaljoj täq q’ayes kunab’äl che karaq taj pa täq le juyub’ taq’aj pa cha ne ri b’i’aj mayab’ le kib’i’ ri Loq’alaj Juyub’, tzijob’elil chak che xkib’an chi upam ki k’aslemal.

Objetivos Generales

Realizamos este trabajo con el fin de que los estudiantes valoren y respeten los pensamientos, ideas de nuestras abuelas y abuelos. Como también mejorar la vida y tomar todo lo que nuestras abuelas y abuelos nos han dejado como por ejemplo: las plantas medicinales los lugares sagrados, nombres mayas para fortalecer de generación en generación.

Laj uchakuxik

Kkaj che jun wuj ri’ kopan pa täq jaljoj komön, kpa le Tijobäl kuk’ täq ak’alab’. kkaj che jun wuj ka qas kisol uwäch ri ajtijab’ ruk’ täq ajtijoxelab’ xa rumal nim ub’antajik cha qaxo’l oj mayab’ winäq. Kkaj che pa le komön kkiya’ uq’ij le qas tzij qech’ uj xuquje’ kiya’ ub’ixik chike ri ak’alab’ kkaj che nik’aj winäq che kisik’ij uwach ri wuj ri’ kiya’ ub’ixk ri man utz taj qab’anom che ub’ixik chike ri ak’alab’ xuquje’ utz’ib’axik le nik’aj sutäq k’o pa le wuj ri’.

Objetivos Específicos

Se espera que este documento pueda llegar a diferentes comunidades, centros educativos para niñas y niños, como también se desea que este libro sea leído por los docentes con sus estudiante ya que es de mucha importancia para nosotros.

Este trabajo se realizo para prepararnos desde ya, como crear un material para aplicar después de nuestra graduación a las niñas y niños Mayas y no Mayas.

OKB’ÄL CHAK (Introducción)

Pa we qatimït Q’um’arkal k’iche’ xutajer b’a keb’ junab’ xutor ri uchi’ ri ja rech ri k’iche’ tijob’äl utüx Mayab’ winaq Oxlajuj Tz’i’. Ri nim’aq täq q’atb’äl tzij xya’ kitaqkil, kichak rumal ri nîm k’amal b’e rech ri tijob’al pa ri qatinamit rech kachuküx uwäch ri tijonik pa keb’ tzij. Xa maltyox wa’ jumul xik kya reqlem kya’ uq’ij ri qatzij k’iche’ ub’i’ xa rumal ojer najtir ek’I ri qawinaq xkiraq nim’aq täq k’exkol xetzaläl kiwäch xa rumal kech’aw pa qatzij kuya’o ke’qnatsaj xaq retal xlilo’p ri ch’o’j chikixo’l ri ajch’o’jil chupam ri riqb’aäl ib’ ri ajch’o’jil xkitzijob’ej, xkinatsaj ri uchakuxik xuquje’ uya’ik uq’ij ri keb’ tzij pa keb’ ch’ab’al pa ri qatinamït Amaq’ Paxil Kaya’ La’. Rumal k’u ri’ pa we tijob’äl ri ajtij Leonardo Alvarez Velásquez (KAB’LAJUJ TZ’I’) uk’amom b’e rech ri tijonïk xuquje’ uchakuxik ri qatzij qach’ab’al k’iche ub’i’ ri’. Wa’ we chak ri’ xqatzäq tzij chqawäch, xujchomanik,xqjunumaj ri qano’jib’al che uch’aik ri nik’aj täq k’aslemal ,chaj, no’ji’b’äl kicha’om kanoq ri nima’q täq winaq ri xeq’qx cho we q’ij säq xa rumal kk’äs na chaqaxo’l,xaqanik’jal rumal wa’ ruk we keb oxib’ kaqatz’ib’aj kaqaye’j wet ruk’ wa’ ktob’anïk che ratamaxik ri loqalaj täq utzilal xchuküx kan rij ri iwir kab’ajir rumal ri qanan qatat cho we q’ij säq, xaq je ri’ kqaraq ri utzilal xuquje’ rech kaq’aloq’aj qib’ pa ri qak’aslemal. Pa ri qak’aslemal ri üj ajmayab’ täq winäq, ronojel ri sutäq nïm upetik pa cha’ ne’ we keb’ oxib’ tanaj pixab’ tzij ri’: Qano’jib’al, qachomab’al, qakojb’al, qab’antajik qachak, qatzij, qachuq’ab’qapetik.qasuk’mal , qakolomal,qab’ano’j Ri ajtij xuquje’ ri ajtijoxelab’ kakimaltyoxij chi kech konojel ri winaq ri kesik’ïn uwäch we chak ri’; xb’antaj kolem xaq rumal ri chuq’ab’ xuquj’e ri tob’anïk xuya ri ENLACE QUICHE rumal wa’ qamaltyoxij qak’omaj jumul, kamul ,oxmul ruk’ ronojel ri qanima’ maltyox b’a.

CHOLCHAK (Indice)

- Uxe’al qab’antajik Filosofía maya - Cholq’ij Glifos

- Tzijob’elil Cuentos

- B’i’aj Nombres

- Rawasil Principios y significados

- Uwäch täq che’ Nombres de frutas - Kunab’äl Medicina - Ajalib’äl Matemática

- B’ix Música - Nab’alil Poemas

RILIK UB’EYAL, UXE’AL QAK’ASLEMAL. Ri qak’aslemal nïm ipetik, xa ruk’ le mejlem xukulem pa uwi’ le loq’alaj kotz’i’j ko je’l täq no’jib’al chi upam rumal che chi rij la’ kasik’ïx le kiqiq’. q’aq’, ulew xuquje’ le loq’alal ja’ che k’o chi uwäch le wachulew xuqueje’ pa ri uk’aslemal ri ixoq achi cho we loq’aläj k’ujlem cho we q’ij säq. We kaqilo xuquje’ ri ub’eyal rilik ri ux’e’al ri qak’aslemal kiy’a’om kan ri qat’it qaman xuquje’ k’o chi upam le laq’alaj imim rumal che are kajib’ uka’yb’al jun k’utnïk wa’ che chi upam ri qab’antajik. Xuquje’ we qatom pa täq le komon le pixab’ pa uwi’ le qab’antajik, k’asäl na rumal k’o na ri qak’aslemal pa täq ri qach’akul, le kunab’äl, pa le chol q’ij, xuquje’ pa täq le jalajöj täq chakunem k’o cho we q’ij säq xa re che rajawaxik qanik’oj uwäch xuquje’ koka’ylo b’ik chi kech ronojel ri k’o cho we wachulem; we qak’am pa nöq le kichak laj täq chiköp xuquje kuk’ k’o ri poxab’, mejlem, te’uchinik, b’ixonik, k’aslemal rumal che wa we täq chiöp cho we q’is säq k’o kichak ya’om uloq Rech qato’ik cho we nimalaj k’aslemal, ruma l k’u wa’ le jun pixap kikya le qanan qatat xuquje’ le qat’it qaman che üj te iwir kab’ajir ojpetnäq uloq nïm na ri chak k’o chi wawäch xuquje’ petanäq pa ri qak’aslemal. La filosofía maya es tan profunda que solo la identificación en la espiritualidad maya es una de las más importantes ya que en este acto existe la presencia del Ajaw de manera científica con el símbolo de los cuatro colores y que los mismos aparecen en el cuerpo como también en el cielo y en la tierra. Así mismo aparece filosofía en el sagrado maíz ya que representa la vida en la mujer y en el hombre debido a que también aparecen en él cuatro colores. Esto nos dice que todo lo que existe es complementario y nosotros somos parte de ella.

Ri loqaläj q’ij b’atz kub’ij chi qech che are uk’u’xal umajb’äl le qanan uwachulew xuquje’ ri loqaläj qak’aslemal.

Are kub’ij chi qech le rilik ub’eyal xuquje’ usuk’mal le jalajöj täq b’e k’o chi qawäch cho we q’ij säq.

Are kuya ub’ixik chi qech le utikb’äl ronojel k’o chi uwäch le uk’u’x kaj xuquje’ le uk’u’x ulew.

Are kuya ub’ixik chi qech ronojel le ek’o cho we wachulew pa cha ne le juyub, ixkunul, le loq’aläj qanan qatat xuquje’ ronojel kojtzuqunïk.

Wa’ we q’ij ri’ kuya ub’ixik chi qech are chi ri Ajaw xe’utewchij ronojel le k’o cho ri wachulew toq’oq’em k’ulo ruk’ le kiqiq’,ja’, q’aq’ e ri wachulew.

Wa we loq’aläj q’ij ri kuya ub’ixik chi qech kitikb’äl kimejb’äl ri qat’it qaman cho we q’ij säq.

We q’ij ri kuya ib’ixik chi qech are chi’ xtiktäj ri loq’aläj no’jib’äl pa ri qak’aslemal nimalaj qonojel.

We q’ij ri kuya ub’ixik chi qech che are le loq’aläj qachuq’ab’ pa cha ne’ le qab’al, wa we q’ij ri xuquje’ ajchak pa uwi’ le kunab’alil.

We q’ij r’i are kub’ij chi qech uxe’al majb’al le chak patan pa ri qak’aslemal rajaxik k’ulo kchaküx rij Rec. Man k’ot ximnem chi uwäch.

Wa’ we q’ij nïm upetik xa ruaml are ri ub’antajik jun winaq ri uchak are ajamal b’e.

Wa we r’i are tob’nel rech ri wokom chak rech ri qat’i’t qamam ojer tzij xuquje’ we chanim xuquje are unawalil le ja’.

We q’ij ri’ are le kuya ub’ixik le xuquje’ unawalil le loq’alaj quxlab’ xuquje’ le kiq’iq.

We q’ij ri’ are kuya ub’ixik le loq’alaj saqil, kolomal pa ri qak’aslemal.

We loq’alaj q’ij are unawalil ri loq’alaj q’aq’, are ri uchak are ajsolnel pa ri q’ak’aslemal.

We q’ij ri kuya ub’ixik chi qech le suk’al b’e cho we q’ij säq pa uwi’ ri qak’aslemal.

We nimalaj q’ij are kuya ub’ixik le uxe’al qak’aslemal , umajb’äl qak’aslemal xuquje k’ismal q’in rec ri qak’aslemal.

We q’ij ri are kuya ub’ixik ri utak’libäl ri k’aslemal xuquje’ kuya ub’ixik le relik uqajbäl le qatat q’ij.

We nimalaj q’ij ri’ are le q’inomal kuya le wachulaw chi qech nimalal qonojel xuquje’ kuya ub’ixik le kajib’ uka’yb’äl le qawa ixim.

We q’ij ri kuya ub’ixik chi qech che rajawaxik kuj meji’k,kujtojnik Rec. suk’ ri qak’aslemal.

We je’lalaj q’ij kub’ij chi qech che are ri q’atb’al tzij, ri qjtz’ib’ ri k’amal b’e Rec. ronojel ri chak patan.

RI NIMAQ’IJ RECH RI YIKINIK. Ojer kanoq ri tat Ajpop, sib’aläj nim ri ab’ix kutiko, rumal wa’ sib’alaj nim ub’antajik ri yiknik chuwäch. Xub’än jumul, xub’ij chke job’ re kawinaq uk’ulb’a’t che keb’e che uto’ik xuquje’ xb’e jun laj ali je’ jun laj uchaq’. Sib’aläj aq’ab’ xe’opän che ri jäch’, ronojel täq ri achijab’ kik’amom ub’ik kik’at, kijach’b’al, kit’ot’ tzojtzöj je’ ruk’a’ wakäx. Ri laj ali sib’älaj xumayo rumal kik’amom ub’ik ronojel täq wa’ we sutäq. Xuta che ri tat Ajpop. __Su kupatanij ronojel täq ri etz’ab’a’l. _La xa kujb’e pa jun nimaq’ij. _Ri tat je wa’ xub’ij: __Chanim kintzijoj chawe ali su kupatanij wa’ chkiwäch ri mayab’ winäq. Ri jäch’ sib’älaj nïm upetik rumal ri’ kqab’än unimaq’ij ri jäl, rumal wa’ are chi’ tajän kujjach’anik xuquje’ kujxulq’ub’anik je kujsik’ïn panoq ruk’ täq ri t’ot’, tzojtzöj, nik’aj chik sutäq xa kkib’än alchi’, kkitzijob’ej ojer täq tzij, xuquje’ nik’aj chik keb’ixonik xa rumal che kuk’utwachij jun nimalaj

ki’kotemal che kb’an ri yiknik Xuquje’ konojel ri achijab’ jewa’ xkib’ij: __Tat Ajpop, kqaj qajoch’. Are chi’ kq’ax jun winäq pa le b’e kkixulq’ub’ej pa noq rech kkik’utwachij ki’kotemal k’o pa kanima’ rumal ri jäch’. Are chi kopän ri ukajb’al wa’im le rixoqil ri ajchaq’e ri jäch’ kuya ri kiwa, nim rikil kya’ chke, ik, xuquje’ sib’alaj k’i l ej. K’isb’äl re, are chi’ k’istajnaq chik ri jäch’ ronojel ri ajchakib’ kkitija ri kijoch’ ruk’ ri ajchaq’e ri jäch’. Te k’u r i’ kb’ix chke, chitija ri joch’ xita mer, rumal k’i xaro joch’ k’olik, xäq ta ne nik’pa kiwaj. Ri ajchakib’ maltyox xecha’, are chi’ xkitzelej kan ri kimulul, chitija jun mulül chik k’o na, k’ate chi qäs kuq’iy ta chik ri ipam te k’u ri’ kixtani’ che ri utijik ri joch’. Xuquje’ kutzijoj ri tat Ajpop, are chi’ ri ajchakib’ kkiraq ri jäl, che b’anom jül rumal ri q’anil, xuquje’ ri ab’ïx k’o keb’ oxib’ reqa’n rajawaxik kek’am ub’ik cho ri ta’b’äl rech kkoj ri pom chkiwäch xa rumal che sib’alaj nim kipetik chkiwäch ri qati’t qamam. We laj ali je ri’ uchaq’, sib’alaj ütz xkita ri jun tzijob’elil xa rumal che k’a te nab’e mul xkito. Je wa’ xkib’ij: __Maltyox che la tat Ajpop, chanim qeta’m chik le rawasil. ronojel ri sutäq kb’an cho ri jäch’. Rajawaxik keqanimaj xuquje’ qamaltyoxij che ri Ajaw ronojel ri sutäq uya’om chqe xa rumal k’o kawasil

RI UWA RUK’YA’ RI TAT KOKA’IB’.

Ri tat Koka’ib’ jo’k’al ujunab’ utaqem chik man k’o ta uyab’ ch’ojch’öj uk’aslemal xuquje’ ko ri uch’akul. Xuraqa jun q’ij ri laj a Kan xuta che ri mam ri’: __Mam, su che la’ k’i chi junab’ la xuquje’ man kyab’ïn ta la. Ri mam ruk’ ki’kotemal, xuquje’ ruk’ loq’b’äl k’u’x xub’ij che ri a Kan : __Ri nuk’aslemal k’o chupam ri kintïj ronojel q’ij. __Ri laj a Kan xuta chïk chech: __ Su k’u ktij la, majumul wilom che ktij la je’l täq sutäq. __Chila nuk’üt k’o wi ri kajawaxik. Xa are chi’ kujwa’ik ma xäq ta pa such kqatijo. Ïn are kintij ri imu’t, jun paj uwa’l che’ nojel q’ij, uwi’

mukün, much’, joch’ re jawux, ixïm, xuquje’ ri peq. Xuquje’ kintïj ronojel täq ichaj pa cha ne le saqwäch, tz’in, uxe’ k’ix, tes, uwi’ k’ix, saqk’ïm. Je’l kina’ utijik ri uwäch täq che’ pa cha ri alanxäx, ankane’y, kaq q’oq, q’an q’öj q’oq’, q’enüm, kyeq’, lima, mansa’n, tiko’n, limonïx, perïx xuquje’ k’owëx. K’o kraj kintij sikil, xuquje’ ub’aq’ tulül. __Mam, sib’älaj k’i uwäch wa’ kinta ri ïn. Ronojel wa’ k’o pa qakomön. Xäq nik’aj la’ kepe pa je’täq tinamït chïk. __Jela’, jela’ nuk’üt, we loq’alaj qanan uwach ulew kuya ronojel rajawaxik chqe. Ma rajawxik täj kqaloq’ sutäq che k’o ta kupatanij che qach’akul, xa mes kumolo. Rumal wilom chik, kwaj kinb’ij chawe che ütz täj katij sutäq che katuto’ taj, pa cha le e k’o chupam laj täq k’olib’äl kek’ayïx pa ronojel wi, le kab’, le kaxlan ja’, kach’, xuquje’ je’täq chïk, xa kuya qayab’, kub’an k’äx che qaware. A Kan kutzu’ ri uchi’ ri umam, kub’ij: __Rumal b’a’ ri’ e ütz na le uware le numam. . __Jela’, man k’ot jun nuware elnäq. Juntir nuware e ütz na xuquje’ e ch’ojch’öj. K’o ta chi xuta ri a Kan. Xäq kuchomaj chik ri je’lalaj utijik uq’inomal ri kuya qanan uwach ulew chqe.

Xaq b’a je ri’ xkikolaj ri kitzij chi rij ronojel le rajawaxik qatij ronojel q’ij rech kojnajtir cho we q’ij saq te k’u ri’ ri mam ruk ri a Kan xe’b’e pa

wa’im xuquje’ xkitzijob’ej nik’aj taq pixab’ chik. “ Uqxa’n pixab”. Are chqaya uq’ij utijik ronojel ri kuya uwäch ulew chqe.

RI NUCH’AKUL

Ktzijoxïk chi k’o jun q’ij we nuqul xch’awik are wa’ ri

xub’ij: __Ri pamaj ma k’o ta kub’ano. _Qonojel üj kujchakunik, xaqxu ri pamaj man kachukuntaj. Xpe ri nuqul xuköj kik’u’x we nuteleb’, we nuq’ab’ rech man kesolob’taj che uchapik ri wa. Xuquje’ xuköj kik’u’x we nuware rech man kike’ej ta chi ri wa, xub’ij che we nuchi’ man kutor ta chi rib’, che we waq’ man Kuna’ ta chi su katijowik ri sutäq, chke nub’aq’uwäch man keka’y ta chik, chke we nuxkïn man kkita ta chik, che ri nujolom man kusolob’isaj ta chi rib’, che ri nutza’m man

kuna’ ta chi ri uk’ok’al ri sutäq. Xkich’ab’ej kib’ konojel, xkichomaj we tzij ri kub’ij we __Ri nupam man kchakün täj, xu kraye’j kqatzuqu. Xkiköj utzij ri nuqul, xkib’ano su xb’ix chke, k’i q’ij man xkitzüq ta chi ri nupam. Xuraqa jun q’ij ri nuch’ek ri wa’ ri waqan xkib’ij: __Üj man k’o ta chi qachuq’ab’ kujb’inik. We waq’ xub’ij: __Ïn sib’alaj kchaqïj nuchi’ kwaj nuja’. We nub’aq’wäch xkib’ij: __Man kujka’y ta chi üj, xäq kujmoymöt chïk. We nujolom xub’ij: __Kinna’ ïn k’o kab’raqän, rumal che kina’o ksolöb’ ri ja xuquje’ ri ulew. __ Are chi’ xuta utzijol we nupamaj che konojel kkich’ïj ta chik, xub’ij chke:

__Chiwila k’üt kib’ij ya’ che kinchakün täj, xa iweta’m taj che ïn kinke’ej ronojel ri qawa, kincha’ ri kuya qachuq’ab’ kinb’än qakik’el rech qonojel kujchakunik. Xkiriq chi kib’, xetzijonik, xechomanik, are wa’ ri xkib’ij:

__Tzij b’a’ qonojel k’o ri qachak, k’o qapatanij. Ruk’ jun che kchakün ta chqe man kchakün ta ri ch’akul ri

Xäq jewa k’o ta chi xkich’a’o, konojel xkib’än ri kichak jacho

RI UKEM RI WATI’T

Pa jun komön rech ri tinamit k’iche’ are’ wa’ ri xk’ulmatajik: Ri ali Nikte’ kuto’ ri rati’t che ukemik jalajöj

täq atz’yaq, po’t, su’t, rech kkik’ayij pa ri nimaq’ïj rech ri tinamït CHIWILA. Ri rati’t sib’alaj kchakunik are chi’ nimalaj winäq chik. Ri chuchu’ sib’aläj kraj uk’u’x che konojel ri uwi’ umam rech kkiraq ri uchak. Ri chuchu’ sib’alaj kch’ob’täj uwäch pa ri tinamït. Xa are ri chuchu’ k’o jun nïm retal cho uplaj, are chi’ kkil uwäch konojel ri ak’alab’ kkimäj uyoq’ik. Rumal wa’ ri ali Nikte’ kb’isön ranima’ man kkan ta chik che ri uchak, k’äx kuna’o che ri ak’alab’ man kkinimaj ta ri rati’t. K’o kraj ri rati’t kuta che: _La tajän kariq ri chak ali. Ri ali Nikte’ xäq kutzu’ ri rati’t, xuquje’ kchomän chrij ri k’ayij pa ri k’ayb’äl xa rumal che ri rati’t k’o jun nim retal cho ri upalaj. Ri unan kub’ij che: __pa ri k’ayb’äl xäq

xuwi kloq’ atz’yaq b’anom ruk’ ch’ich’ b’anal täq atz’yaq, xuquje’ ri winäq xäq kitze’ej uwäch ri awati’t.

Rumal ri b’is ri ali Nikte’ ma kuraq ta ri uchak. Ri rati’t kuriq apanoq uchi’ che. Jewa’ kub’ij: __Xa katichik’nik… chakowila’ che ri achak xa rumal che man e k’i ta chi ri q’ij kraj na che ri nimq’ïj. Xa kinköj nuchuq’ab’ wa’ che ub’anik we nuchak xcha ri ali Nikte’. Ri ali Nikte’ xuquje’ ri rati’t, sib’aläj xkiköj kichuq’ab’ che ub’anik ri jalajöj täq atz’yaq, su’t xuquje’ po’t. Xopän ri q’ij rech ri nimq’ïj ri Nikte’ ruk’ rati’t xkimäj upatzik chupam jun chakäch ronojel ri je’l täq atz’yaq che xkichakuj. Xuquje’ xkiköj je’l täq uq, po’t xuquje’

kiwa’a’. Ri ali Nikte’ sib’alaj je’l kka’y ruk’ jun säq upo’t, k’o laj täq retz’b’alil chi täq uqül: Räx, kyaq, q’än kika’yb’äl. Chi täq uq’ab’ ri po’t b’anom je’l täq q’uq’ tajän kerapanik b’anom

chi kech. Te k’u ri’ xkimäj ri kib’e, rech ke’opan pa ri tinamit Chuwila. Pa ri b’e ri ali sib’aläj kchomän pa uwi’ ri uk’ay. Are chi xe’opän pa ri k’ayb’äl man k’o ta chi kek’oji’ wi, konojel ri k’olb’äl k’o chi kajaw, ajk’ayil jalajöj täq atz’yaq chupam.

Te ri’ xkiriq jun kik’olb’äl, sib’alaj latz’ pa xek’oji’ wi, ri ali xok che chomanik, man kujk’ayin ta wa’ chanim xcha’. Su wa’ kub’ij le wati’t man k’o ta qarajil kujtzalej pa ri qatinamit K’iche’. Are chi xok che uturik , ulik’ik’ ri uk’ay ronojel ri winäq sib’aläj je’l xkil ronojel ri atz’yaq, po’t xuquje’ ri jalajöj täq su’t kik’amom ub’ik, ütz xkil ri winäq che xa kikemom ub’ik. Konojel ri winäq xkiloq’ ke ri k’ay. Are chi xetzalëj cho kachoch, man k’o ta chi jun kuk’a’m ub’ik, xa ne xa xchilb’ëx b’i nik’aj chik ri winaq.

Su che ri’ sib’aläj xqaj ri kichak chikiwäch ri winäq. Xa rumal che ri rati’t ri ali xukoj ri kino’jb’äl ri qati’t qamam xuquje’ ri jalajöj täq wachb’äl kuch’a’ ri Pop Wuj pa uwi’ ri loq’alaj taq kem. Xäq jeri’ ri ali Nikte’ xuquje’ ri rati’t sib’alaj nim ki’kotemal k’o pa kanima’ xetzalëj cho kachoch. Ri ali xreta’maj, ri retal rati’t cho upalaj, man rumal ta ri’ kek’ayin taj, man are ta ri’ xkil ri winäq, are xkil ri ub’antajik xuquje’ ri je’l uchomb’äl

URO’ TZIJOB’ELIL

RI QJ IB’ CH’OB’ONIK KECH RI JE’TAQ CHIKÖP Xk’ulmataj jun q’ij are chi’ xsaqarik ri chiköp sib’alaj kixe’m kib’ rumal xkilo che ri uwachulew sib’alaj ktz’inowik, man k’ot jun chke ri chiköp xb’ixonik. Rumal wa’ ri k’ot xuchomaj che rajawaxik kpaqi’ k’a pa kaj rech kuya’ uloq ub’ixik chke ri rachi’l che rajawaxik kkimulij kib’ che uchomaxik rij ri tz’inowik keriqataj wi, jewa’ xub’ij chke:

__Wachi’l täq chiköp ixk’o uloq pa täq ri sut siwan, k’iche’laj, cho täq taq’aj, pa täq k’a’m qul, chuchi’ täq b’inel ja’ ma kixmayow taj. Ïn kwaj kinta jun utzil chiwe chaqamulij qib’ chuchi’ le b’inel ja’ jawi ek’o wi ri je’l täq kotz’i’j xuquje’ ri räx taq’aj rumal ri tajan kqak’ulmaj. Xkixe’j k’u kib’ konojel täq ri chiköp, xkichomaj su wa’ kraj ri jun qachalal chqe, xa ta lo k’äx kurayij chqij. Je qata pe’ su kraj chqe. Pa uqajib’äl ri q’ij konojel ri chiköp xkimulij kib’ jawi xb’ix wi chke. Xnoj ri uq’ab’ täq che’ kumal ri chiköp. Che e

ch’uti’n, che e nima’q, xuquje’ jalajöj kika’yb’äl xe’opanïk. Jewa’ xub’ij ri kot: __Qachalal suche che are chi’ xsaqarik sib’alaj xtz’intz’itik, suche xixb’ixön täj, su xk’ulmatajïk. Xch’aw ri ch’ök, jewa’ xub’ij: __Kujmayowïk rumal che ri rijab’ täq qachalal tajän kekamïk, ma k’o ta chi kismal, xuquje’ kewa’ ta chïk. Are chi’ tajän kch’aw ri ch’ök, xch’aw chi uloq ri tukür, jewa’ xub’ij: __Xink’äm uloq kijab’ qachi’l che sib’alaj k’äx e k’o wi ma k’o ta chi kismal, xuquje’ xäq ketuqa’r chik. Konojel ri chiköp xsach kik’u’x, k’atek’uri’ jewa’ xkib’ij: __Sib’alaj kqaxe’j qib’ che ri kamikal rumal wa’ rajawaxik kqachomaj su kqab’än che. Kqamayo che tajän kejilow ri qachalal.

Xch’aw ri kot jewa’ xub’ij: __Chqasik’ij ri Uk’u’x Kaqiq’, Uk’u’x Ulew ruk’ ri qab’ix. Xxojön k’u kib’ix konojel ri chiköp pa ri kajib’ uxküt kaj-ulew. Xch’aw chi jumul ri kot xub’ij k’ut: __Rajawaxik kujkuchün ruk’ jujun qaxik’ rech kiq’u’ le kajib’ qachalal. Konojel ri chiköp xkiya jun kixik’ che ri kot, ri are’ krapapïk xb’ek xpe k’u jun sutk’üm xsach ub’ïk chupam. Xäq keka’y chi kan konojel ri chiköp. __suwa’ we tajän kk’ulmatajik xecha’. K’a te kkilo xtzelëj uloq ri kot xech’ab’ëx rumal, jewa’ xb’ix chike: __We kamik konojel ri qachalal che kekamïk kk’uji’ chi na jun k’ak’alaj kik’aslemal, tz’unun ub’i’ xa rumal che are kkitz’ub’ na ri ukab’il täq kotz’i’j. Rumal k’uwa’ man e k’o ta kamnäq täq chiköp keqil cho uwa täq taq’aj. We ma ta jeri’ kk’ulmatajik kenoj ronojel täq taq’aj che kamnäq täq chiköp. jun wachb’äl xuquje’ kutzijoj chi ri jun ch’aqap tzijob’elil chik. Jela’ kb’an kuk’ ri nik’aj täq wachb’äl chik. wachb’äl, xa qab’än jun che, xuquje’ ri ak’alab’ kkib’än ke, nojimal la’ kkiraq unuk’ik.

UWAQ TZIJOB’ELIL

RI KUK RUK’ RI TZ’I’K’o jun q’ij ri’, xb’e jun tata’ pa juyub’ rachi’l ub’ik jun nimaläj utz’i’ qas ajtzukunel. Xäq k’ate’q ri tz’i’ xusiqo che k’o jun kuk chkinaqaj rumal k’u ri’ xumäj tyo’nik xuquje’ xumäj anim. Ri kuk ma k’o ta kunab’ej k’o uloq pa ri usok are chi’ xuto che ktyo’n ri tz’i’ qäs xub’anla rutzil rib’ rech kanimaj ub’ik. __Ay ale, su wa’ ri kkaj chwe. Su che man kinkiya ta pa utzil, la xa inkamsanel, la xa inxib’äl xäq pa wi chi’. Are wa’ ri xuchomaj ri kuk.

Xopän k’u ri tz’i’ cho okib’äl re ri usok ri kuk. Ri kuk man xraye’j ta na xopän ri tz’i’ xuchaple’j anim kxik’panik xb’e pa uwi’ täq ri che’. Sib’alaj k’äx xuna’ ri tz’i’ rumal che ri kuk xuchomaj k’uk’am ub’ik ri tz’i’ pa jun k’äx laj b’e jawi ma kkowin ta chik kroqotaj ri kuk. Rumal k’u ri’ xub’ij ri tz’i’ che ri kuk: __We jela’ che k’äx laj etz’anem kawaj, chujetz’än b’a’. Ri tz’i’ jas kurayij na utijik ri kuk xuroqotaj, rumal ri’ xtzaq ub’ik chupam jun jül; xa ruk’ ri’ ri kuk sib’aläj xjorjot ranima’ k’o chi uloq pa uwi’ jun che’ sib’aläj kki’kotik. Are chi’ e k’o jachin täq kujkitzuru che ma k’o ta kqab’än chke, xata ne e rijab’, k’o kichuq’ab’, e k’u ri üj ujtäq laj pa cha ri kuk rajawaxik kqachomaj su kqab’än chke rech kkilo che man ütz ta ri kkib’ano.

WUQUB’ TZIJOB’ELIL

RI LAJ ÄK’ MA K’O TA CHI UCHUCH UTAT K’o jumul ri’ jun alaj äk’ xkäm ub’ik ri unan pa jun k’äx, sib’alaj kb’isonik rumal che xäq utukel chi kanoq. Rumal che ma kkub’i’ ta uk’u’x sib’alaj xuchomaj na kutzukuj chi jun unan. Sib’alaj kki’kotïk xel ub’ik che utzukuxik jun unan chik cho täq ri taq’aj, man nim ta b’ininäq xuraq jun no’s. Ma xuchomaj ta na xuch’ab’ej. Xub’ij che: __No’s, no’s la kawaj taj kinb’än nunan chawe. __Su wa’ che, loq’ ta la’, xcha ri no’s. Su wa’ ri kkib’ij ri je’täq chiköp che ät sib’alaj je’l apetik, pe b’a’ ri ïn tzalwäch kinka’yik. Rumal wa’ ri laj äk’ sib’alaj

kb’isonik xb’ek. B’enaq are chi’ xuraq chi ri chij xuch’ab’ej: Jewa’ xub’ij che: __Laj chij, laj chij la kawaj täj kinb’än nunan chawe. Xuraq uchi’ che ub’ixik. __Su wa’ che, loq’ ta la’ xcha ri chij che. Su wa’ ri kkib’ij ri je’täq chiköp che sib’alaj innim e b’a’ ri ät atlaj xit’ chi nuwäch. Xuquje’ ri we ïn ko kajib’ waqän e k’u ri ät xa keb’ e k’olik. Ri laj äk’ xutaqej chi ri ub’e k’a te xuraq chi ri q’uq’. __Laj q’uq’, laj q’uq’ la kawaj täj kinb’än nunan chawe, xcha che ri q’uq’, xuraq uchi’ che ub’ixik. __Su wa’ che, loq’ ta la’ xcha ri q’uq’ ri’. Su wa’ ri kkib’ij ri je’täq chiköp jun wi kka’y ri wij je ri awe ri ät ri’. Xuquje’ ri ïn näj kinrapän wi e k’u ri ät, näj täj. Sib’alaj kosnäq chi ri alaj äk’ che ri b’inem man kuch’ob’ ta chi su

kub’ano.Kuxlän ta che ri ub’e. K’a te chi’ xuraq ri xoch’. Xub’ij che: __Xoch’, xoch’ la kwaj täj kinb’än nunan chawe, xcha che, xuraq uchi’ che ub’ixik. __Su wa’ che ma loq’ ta la’, xcha ri xoch’; su wa’ ri kkib’ij ri je’täq chiköp, man junam ta qawäch, ujjunam täj xa rumal ïn kinwar pa q’ij e k’u ri ät chaq’ab’ katwarik. __K’o ta kub’än la’ xcha ri laj äk’. Kintäq ub’anik jun q’än awatz’yaq rech kapoysaj awib’ pa cha kka’y wij ïn. __Ütz b’a’ we jeri’ xcha ri tukur. Xäq jeri’ xb’e ri laj äk’ ruk’

ri xoch’. Are chi’ xe’opän choja xkichomaj che konojel ri laj täq ral ri xoch’ rajawaxik xa junam kka’y kij pa cha rij ri laj äk’. Xäq jewa’ kch’ob’o täj ta chi kiwäch ri xoch’. Rumal xukoj uchuq’ab’ ri laj äk’ xuraq chi na jun unan chïk. Amaq’äl xuchomaj che ya’täl che kk’iy pa jun ja k’olib’äl. Sib’alaj xki’köt ri alaj äk’ xk’iy chkixo’l ri laj täq rachalal xuquje’ ruk’ unan xoch’, sib’alaj pa utzil xek’uji’ wi. Are chi’ k’o jun winäq che ma k’o ta chi uchuch utat rajawaxik kuköj uchuq’ab’ rech krilij rib’ rech kux na jun ütz laj winäq xäq ne pa wi chi’.

WAJXAQ TZIJOB’ELIL

KINIMAQ’ÏJ RI Q’OJÖM Xuraqa k’u jun q’ij, ri q’ojöm xuchomaj che sib’aläj ujk’i qachalal qib’ ma k’o ta jun q’ij che qaraqom qib’ pa jun nimaq’ïj, pa junam kujwa’ wi. Rumal ri’ ri q’ojöm xuchomaj kisik’ixik konojel ri rachi’l, ko xq’ojomanik: __Qachalal kixinsik’ij ri’ xkib’ano. Are chi’ xk’is ri je’lalaj nimaq’ïj, xumaj tzij ri tzu q’ojöm, jewa’ xub’ij: __La kikojo la man kiköj taj k’a te wa’ chanim xinwïl ïn che man junam taj kujq’ojomnik. Chqajujunal je’lalaj k’exrech

kqab’än jun qanimaq’ïj. Ütz ri’ kujb’ek xecha’ konojel. Xuraqa ri q’ij konojel xe’opanik: Xopän ri Chäm chäm, ri su’, ri tun, xuquje’ ri tzu q’ojöm. ri jun nimalaj k’amow ib’ chkixo’l. Xch’aw ri chäm chäm, jewa’ xub’ij: __Xäq kinb’ij ïn, ütz wa’ chqajujunal kqaya uta’ik su kujq’ojomanik, k’a te k’u ri’ kujq’ojoman qonojel. Jetäl ri qoq’b’äl. Xa jumul ujk’o na chi’ kwaj ïn kich’ob’ uwäch ri wachalal q’ojöm xcha ri tzu q’ojöm. Xaq jeri’ xk’is ri nimaq’ïj, umak wa’ xtiktaj uloq Chqata pe jun je’lalaj tzijob’elil. Chqana’tasaj pe ri tzijob’elil. Kqata ri kech’aw ri q’ojöm che ri kech’a’ pa ri tzijob’elil. Chqata ri q’ojöm te k’u ri’ chqab’ij su täq q’ojöm kech’awik. uchi’. Chqab’ij kib’i’ jalän täq q’ojöm chik che ma e k’o ta pa ri wachbäl xuquje’ che kech ta ri qati’t qamam.

ULAJUJ TZIJOB’ELIL

RI TIKO’N

Pa we k’isb’äl täq junab’ ri nan Xkik ri tat Kanek pa cha kib’anom uloq ronojel täq junab’, xkisik’ij konojel täq ri kalk’wa’l xuquje’ ronojel täq ri kimam rech kek’uji’ kuk’ pa ri nimaq’ïj che utewchixik ija’ pa ri wajxaqib’ q’anil che kkiya’om kanoq ri qati’t qamam chqech. Malaq’ij chiwe, ma ta b’a’ k’o jun chiwe che ma kopän taj xe’uchaxik. Ri

alk’wa’lxelab’ xuquje’ ri imam sib’alaj xeki’kotik, ütz b’a ri’ xecha’. Ri tat Kanek xuch’ab’ej ri chuch qajaw rech ri komön, xuta toq’ob’ che rech kub’ana ri loq’olaj kotz’i’j rech ri Wajxaqib’ Q’anil. Aq’äb’ xwa’laj tat Kanek pa ri Waxjaqib’ Q’anil xub’än’ rutzil ronojel ri sutäq che kkoj pa ri loq’alaj kotz’i’j. E k’u ri nan Xkik are xutij uq’ij ub’anik ri je’lalaj wa rikil.

Xe’opän k’üt ri alk’wa’lxelab’ xuquje’ ri imam, chi jujunal xkich’ab’ej kichuch kitat, kati’t kimam. Tek’uri’ chjujunal xkiya ronojel täq ri ija’ che kik’amom ub’ik che ri kati’t kimam: ixim, kinäq’, jawüx, q’oq’, mukün. Man k’o ta jun kch’aw chke. Ri tat Kan xuk’äm chke ruk’ ronojel ranima’ tek’uri’ xuta b’i jub’iq’ ulew xuquje’ jub’iq’ ja’ chke. Xkik’äm b’i che te k’u ri’ ronojel xya pa ri tanb’äl. Are chi’ ronojel suk’umam chik, xujeq ri loq’olaj kotz’i’j, ri chuch qajaw: __Chanim kixxuki’k rumal che nim upetik nim kel wi we qakotz’i’j xe’uchixik. Konojel xkitzïj kichaj, k’o ri tat Kanek pa kitzal, ri chuch qajaw xutaqej ri uchak: __Loq’alaj ija’, Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew chujkuyu la xa rumal kqasök ri loq’alaj qanan ulew ruk’ ri qachak, xuquje’ kqata jun mayij jun toq’ob’ che la Ajaw chtewch ij la we loq’oläj täq ija’ rech b’a’ kpoq’ loq uwäch chuwach le loq’alaj qanan ulew rech chwe’q, kb’ij sib’aläj kwachinïk rech k’o qatijo.

Xk’istäj ri loq’alaj ch’awem rumal ri chuch qajaw, xub’ij chke ri nan Xkik ri tat Kanek che kumaj chik kjach ri wa ri uk’ya’. Te k’u ri’ xqab’ qo ri loq’aläj ali, k’o q’ij ruk’ ri umam Kanek xub’ij che: __Ïn, k’o kwaj kinta che la. __Su kawaj xcha ri umam utzalaj winäq. __Su che chanim konojel xujasik’ij che we jun nimaq’ïj, maliq’ij kixpetik k’o ta jun mat kpe taj xatcha chqe. Xäq kutzu’ ri mam Kanek te k’u ri’ xutzelej utzij, jewa’ xub’ij che: __K’isb’äl re wa’ kina’ ïn xink’uji’ iwuk’ pa we nimaq’ïj wajxaqib’ Q’anil, are wa’ sib’alaj nim xel chi nuwäch. Konojel xkilo che ketzijön tat Kanek ruk’ ri Ik’oq’ij te k’u ri’ xemuli’ konojel chkij. Are chi’ xril wa’ Tat Kanek, xub’ij chke: __Sib’aläj kixinloq’oj konojel rumal la’ xixinsik’ij pa we loq’alaj nimaq’ïj Wajxaqib’ Qanil. Kinna’ ïn che k’isb’äl re wa’ xqaq’axej we jun nimaq’ïj. Kinwoqxa’nej kanoq chiwe, ma sach ik’u’x chi k’ulu uq’ij we loq’alaj q’ïj Wajxaqib’ Q’anil, rech je’l täq uwäch ri itiko’n kiyako xuquje’ kik’äm iwib’. Amaq’el chi kujtiko’najik kqak’ül uq’ij qak’aslemal. Ktze’tzetik xuk’is utzij. Xub’ij: __Chqak’ulu uq’ij qak’aslemal chqatija b’a’ jun qawa qonojel.

UJULAJUJ TZIJOB’ELIL RI SANÏK

Xk’ulmatäj jumul kanoq, che jun laj sanïk xb’e che utzukuxik

uwa chupam jun tiko’n ab’ïx, xa are che pa we jun tiko’n ri’, k’ate xb’än ri awex chupam, rumal ri’, ri ab’ïx qäs k’ate akuxa uloq. Are ri laj sanïk xrilo che ri uxaq ri laj akuxa ab’ïx sib’alaj t’on, t’on, xas rayb’äl uwäch, rumal ri’ sib’alaj xki’kot ranima’ che. Je wa’ xuchomaj: __Kinq’up na ub’ik jun uxaq we ab’ïx ri’, kink’utu na chi kech ri wachalal e k’o kan pa ri jül, rech kujpe konojel che uk’amik qawa. Te k’u ri’ xreqaj ub’ik ri uxaq laj ab’ïx, xumaj ri ub’e rech kopän pa ri jül kuk’ rachi’l. Are chi’, maja kopän kuk’ rachi’l, pa le b’e xe’uraq keb’ tata’ib’. Ri tata’ib’ xkichomaj:

Jawi xuk’ama wila’ le uxaq ab’ïx le jun sanïk chi’. Ma xkich’ob’ täj, are ri xkib’ano xa xkiq’atuj uwäch ri sanïk xuquje’ xkita’ che:

__Saqarik sanïk, la ütz awäch xe cha che, jawi xak’ama uloq le uxaq ab’ïx. Ri sanïk man xch’aw täj, xäq uxe’m rib’. Rumal ma xch’aw täj, ri tata’ib’ xpe kiwal che. Te k’u ri’ xkiximo, are ta ne kkaj are kch’aw ri sanïk, rech kub’ij ri säq chke jawi xuk’ama wi ri uxaq ab’ïx chi’. Are chi’, jun chke ri tata’ib’ xrilo che man kch’aw täj, ko xuchäp chi uqül xuquje’ xe’ upam ri laj sanïk, jewa’ xub’ij che: __Che we chanim katqaj pa ri k’äx, xa rumal che tajin ka q’up le uxaq täq ab’ïx xuquje’ che ma xab’ij ta ri xqata’ chawe. We chanim ri a ch’akul xuquje’ kech ri awachalal pa keb’ kub’än rib’. __Xuquje’, che we chanim, ät xuquje’ ri awachalal man kixuxlän ta chik che utzukuxik ri iwa. Rumal wa’ we xk’ulmatajik, we chanim le sanïk sib’aläj kichomab’äl xuquje’ sib’aläj kechakün che utzukuxik ri kiwa. Le sanïk are qäs kkitij le ch’aqap täq wa ketzaq pa ulew, kaminäq täq saqno’y, xjüt, konojel ri chiköp e kaminäq chik xuquje’ uxaq täq che’, kotz’i’j. Are chi’ kkik’äx kachoch, chuxe’ kan ri q’aläj konojel kkito’ kib’ che uyakik ri kiwa xuquje’ ketob’än che uk’amik ri kisäqmo’l.

Ri qati’t qamam kkib’ij, q’alaj ri’, we xeb’e ri sanïk pa

täq jawi chik, xa kumäj ri q’aläj.

UKAJLAJUJ TZIJOB’ELIL

RI UNAWAL RI CHE’

Are wa’ xk’ulmatäj pa jun näj komön: k’o jun laj ala ub’i’ Koka’ib’,

ri unan xutäq ub’ik che uk’amik si’. Ri laj ala xumäj ri b’inem, te k’u ri’ xopän pa ri juyub’ ub’i’ TOJIL , pa e k’o wi je’lalaj täq che’. Ri ak’al xumäj utzukuxik uq’ab’ täq che’, nïm ko ri kajb’äl xq’axik, are chi’ ri ak’al xpe riwal xa rumal che ma kuriq ta ri uxik’a’y, rumal wa’ xumäj uchoyik laj täq che’, xpe pa ujolom che ronojel täq mul kutzukuj usi’ k’äx kuraq che umolik, rumal wa’ nik’pa’ ri täq che’ xuräq pa ri ub’e xe’uchöy kanoq. Xmoltäj ri usi’ xupätz ub’ik xreqaj, te k’u ri’ xq’ax koq pa jun lat z’ k’iche’laj, xäq k’ate’q xel uloq jun achi pa ri ub’e, sib’aläj usokom uch’akul, kyaq, kyaq kka’y chik rumal che k’isnäq pa ri kik’. Ri a Koka’ib’ sib’aläj xuxe’j rib’, xuta che ri achi:

__Su xriq la ... su che jela’ b’anom la ... jachin xb’anow k’äx chela. Ri achi, ko xutzu’ ri ak’al xuquje’ ri si’, ma kel ta chi ri uch’ab’al, je wa’ xub’ij: __Are wa’ xab’än chwe, xuquje’ konojel ri winäq are chi’ kkichöy ri räx täq che’, sib’alaj k’äx kkib’än chwech. __Are chi’ kkichöy jun che’, sib’aläj kkisök kan nuch’akul, rumal wa’ che ink’isnäq pa ri kik’, k’äx, k’äx ri kib’än chwe. Ri ak’al ko xutzu’ ri uch’ich’, k’ate’ xrilo k’isnäq pa kik’, sib’aläj xuxe’j rib’, ma k’o ta chi tzij xub’ij, xmoxrik, kuräq ta chik su kub’ano, xäq kmayow chik, anaqil xtzelëj cho rachoch. Are chi’, xopän pa rachoch, xb’e ruk’ ri umam, xutzijoj che ronojel ri xuk’ulmataj pa ri k’iche’laj. Man k’ak’ ta wa’ chuwäch ri umam, rumal ri’ je wa’ xub’ij che: __Wi’mam qäs chakojo retal we kinb’ij chawe. Qonojel wa’, pa cha ne ri awäj, ri che’, qachalal qib’. Are we man qab’än ta k’äx chi kech, sib’aläj kujkito’ wa’ pa ri qak’aslemal. Are we keqachöy konojel le che’, pa cha ri xab’ano, kek’is konojel, te k’u ri’ kujqaj kan pa ri käx. Are we tzij sib’alaj e rajawaxik chi qech, te k’u ri’ qeqachoyo, rajawaxik kqata na che ri rajaw.

Ri a Koka’ib’, are chi’ kb’e chi jumul che ub’anik usi’, are

xutzukuj ri chaqi’j täq che’. Majumul chik xuchöy räx xuquje’ laj täq che’.

UJO’LAJUJ TZIJOB’ELIL

RI XUK’ULMAJ RI A LU’ SIB’ALÄJ SAQ’OR

Xk’ulmatäj pa jun tinamit, k’o jun achi sib’aläj saq’or. Are chi’

kb’e pa ri chak, ronojel täq mul, amaq’ël kkub’i’, rumal k’äx kuna’o che kchakunik. Pa jun q’ij, ri jun achi, b’enaq pa ri b’e rech kechakunoq xäq k’ate’ xril jun k’üch chkäl pa uwi jun che’. K’ate k’u ri’ jewa’ xub’ij: Ïntanela’ ink’üch rech man kinchakün täj. Are chi xb’itäj rumal, xpe ri k’üch xub’ij che: __Xinto su ri xab’ij, we ne kawaj ütz kqak’ex qib’, ïn kinujäl achi e ri ät katujäl k’üch. __Ütz ri’ xcha ri achi. Are chi’ jewa’ tajän kkib’ij k’ate xkina’o e jaltajnaq chik. Xpe ri k’üch jewa’ xub’ij che ri achi: __Xa rumal che we chanim atk’üch chik kwaj kinb’ij

chawech, are chi’ katnumik, chatzukuj pa cha kelwi sib’aläj sïb’ xa rumal chila’ k’owi’ ri awa. Are chi’ xb’itaj wa’ rumal xkijäch kan kib’. Are chi xqaj ri q’ij ri k’üch che achi chik, xb’e cho ri rachoch, k’ate k’u ri’ ri rixoqil jewa’ xub’ij che: __Sib’aläj xex awuxlab’, kinköj na jub’iq’ aja’ rech katatinik. Are chi’, ri achi tajän katinik ri rixoqil xsach uk’u’x che xa rumal che sib’alaj ke’usilob’isaj ri uq’ab’ xuquje’ are chi xb’antäj ratinem xel ta ri uxexal. Pa ri jun q’ij chik ri achi xb’e pa ri uchak, te k’u ri’ are chi’ xulik, anäq xpe ri k’üch ruk’ te k’u ri’ jewa’ xub’ij che: __Chnakuyu’, xinriyij awäch, chanim kwaj kinux chi na achi xa rumal che chanim man inwa’qnaq taj, man kraj ta ri wa chwe che katij ät. Kintyoxij chawech che xaya we jun nïm laj k’utb’äl chiwech. K’isb’äl re, ri achi xujäl k’üch xuquje’ ri k’üch xujäl achi. Ri achi xtzelëj chu ri rachoch che utzijoxik we xuk’ulmaj. Rumal wa’ man ütz taj are chi’ jun winäq sib’alaj saq’or rumal kutij k’äx pa ri uk’aslemal.

We jun tzijob’elil kuk’üt chqawäch che man kuya taj kqarayij uk’aslemal jun

chiköp xa rumal che ri Ajaw uya’om uloq ri qapatan chi qajujunal.

B’I’AJ

Aq’ab’al Petz’ Sanïk Ixkuna Na’s Jax Moro’ Chan Panjoj Ch’umil Xilo’j Kanastuj Aj’yata’s Tz’ul Nïx Sukuki’ Kwi’n Tum Su’y Teb’alam Sik’al Sukuri’ Nima ja’ Lüx Tiniwar Kalwa B’etz’ab’e Sab’ala Chakäj Ixkot’oy Poma Toji’n Tzal Raxche’ Ko’r Pwaq Ch’ik’u’y Tun Tamüb’ Aware Kamaja’ Ajchij

Tamub’ Ajchim Poroy T’u’y Xik’a’y Patz’än Ixtup Ko’nos K’os Karilo Sib’ Sinakan Warchäj Xikach’o K’ïm Q’aq’ Sik’ Ajpi’ K’alam Sarat Ch’ito’p Tz’akitz’al Xe’n Ab’a’q Mix Pak’ay Ixchel Par Tz’unun Ixkayaw Jax K’um Ajko’t Ixkotoyak Ku’in Sorok Nix Jotomok’oy Kuteres Tak’am Kalam Säqche’

Tz’alam Tzok Ch’it Pich’ol Ch’u’m Chamay Tz’u’m Ab’äj Tik’pam Chiroy Kojop Ch’ök Ixparpu’aq Tamb’ris Ixche’w Saq ik Aj Xëk Winäq Xyab’ Lux Ajpop Lem Xik’ara’ Oxlaj Tamub’ Ilokab’ Ajpakaja’ Q’ämja Santay Tzay Mutz’ Raxche’ Kojti’ Ikoq’ij Nawal T’ayum Chi’kaj B’olaj Chikäch B’akyax Chanas

B’atz’ Sok Utiw K’owox Raqän koj Pak’ Kej Kän Tzök Tekum Pol Chi kaj Chay Keme K’alel K’oy Pu Xikïn K’os Yax Ajpop Q’anil Ajanel I’xk’oy Upamjoj I’xchöp Oxlaj Ajpa’s Ch’itïk Sinakan I’xkik Säqb’in Ko’r Yak Toj Lol Sak’ Tol Ajmaq Koj Ri k’yak Säqpom I’xk’el Satzo’

Tojin Aware Uchi’ köj Sik’äj I’xtüp Sanïk B’otom Uchi’ B’aläm Ajpu K’oy K’oxik Lajuj Tzoy Say Tzunux Tz’unun Xik Kenech Xi’r Tz’aläm Ek’i la’ Tz’ik’ïn I’x Saqkör Cho Tunum xan Jax Ib’oy Wuch’ B’aläm Su’t B’o’j Ch’ich B’aqït Che’ Xaq’ol Q’ol Q’or Kniy Chäj Pixik Xäm Ixq’anil Pa’x

K’olaj Su’war Utzam pop Üs Ch’ik Xar Kuk Imul K’orchöch Pixka’r Q’aq’ B’olaj Ch’ach’ Utza’m Kolop. Kokaib’ Ikoq’ij Nikte’ Sij’a. Teku (rabil achi) I’xkän. Ajpakaja Nik’te’

RAWASIL. Ütz täj che kawil le sutz’ are chi’ kb’inik, xa rumal kat ka’n ta che ri achak. Ütz täj che kach’qa’pij kän ri awa, xa rumal ma ka k’i’sta le ak’ulnem. Ütz täj katij jun kwa’ch tiko’n, xa rumal tyo’x awalkwa’l ke k’ijik’. Ütz täj katij ichaj rech jun q’ij kanöq, xa rumal ma kach’ob’ ta chik ja wi kaya kanöq jun sutäq chi’. Ütz täj katij jun tiko’n, tijom kanöq, xa rumal jun laj chiköp xa rumal kpaq’än le achi’. Ütz täj kaq’axij le pwaq pa le uwi’ le q’aq’, xa rumal ma ka k’u’xin ta ri arajil. Ütz täj kapuch’uj le jo’q, xa rumal kpe sal chi awij. Ütz täj kat ka’y chi upam jun siwan, xa rumal kekäm ronojel ri awal. Jun ali ütz täj katq’ax pa uwi’ jun mesb’äl,.xa rumal che k’ëx k’olil kuya pa ri uk’aslemal are chi’ kek’uji’ ri las täq ak’alab’ Ütz täj kawesaj jun säq uwi jun nïm winaq, xa rumal kux säq ri ajolom. Ütz täj katik le ab’ïx che ak’al ik’.xa rumal ma k’ot reqän kuya’o. Ütz täj katij uti’jal le plamüx, xa rumal näj täj kixo’l le awal. Ütz täj kak’ëx atem are chi tajin katwa’ik, xa rumal wa kariq ta ak’olb’äl che chi’ kat kamik. Ütz täj che jun ixöq kuxiy uwi’ chaq’ab, xa rumal ma ka wil ta che kel ri ranima’ ri anan xuquje’ ri awichijil. Ütz täj che jun ixöq kuxalq’atij le kolob’, xa rumal kuya ri ral ub’atz’tim ri umuxüx che ri uqul. Ütz täj katkub’i’ chi rij le asron, xa rumal kpe cho’këj chi wech xuq’uje’ anaqil kapaq’an le asron. Ütz täj katkub’i’ chi rij le ka’, xa rumal ktzaq ulöq le ub’o’jal awij. Ûtz täj jun ak’al kuköj ri retz’yaqb’äl jun nïm winäq, xa rumal aniqil kari’job’i.k’. Ütz täj kaya eqän che jun tz’i’, xa rumal kak’iy ujolom pa uwi’ ri ach’ek. Ütz täj katmesän chaq’ab’, xa rumal ma kk’uxan ta ri arajil.

Ütz täj kaqasaj ri jäl are chi’ chaq’äb’ chik, xa rumal kuxe’j rib’ le jäl xuquje’ kbe’ ri uk’u’x. Ütz täj katzijoj le awichik’ che tajän kätwa’ik, xa rumal are chi’ kab’än chi jumul ri awachik’ ma kna’täj chik chi awech. Ütz täj kawesaj uwüch le kich’ab’al le chik öp, xa rumal kchuwur pa achi’. Ütz täj jun achi kunïm le uq’ab’ pa le t’u’y , xa rumal k’i ri ixoqib’ ke’ub’o’chij. Ütz täj katkub’i’ chi uchi’ le uchi ja, xa rumal anaqil katkamïk. Üz tä che jun ixö kaq’ä pa uwi’ jun che’ tiko’n,xa rumal kepaq’än le uwäh. Üz täj kab’än ri asi’ che ak’al ik’, xa rumal man kk’atäj. Ütz taj katij ri awa chi’ atpak’lik, xa rumal kek’iy le wa cho ri aplaj. Awas kaxalq’atij le mesb’äl ,xa rumal xaq Ixoqib’ ri awalk’u’wal. Awas kchub’äx jun winäq, xa rumal che kpe ch’a’ k cho raqän jun. Awas katek’le’j ri ixïm, xa rumal kaxb’ij ri ranima’ kel ulöq ch’äk chi awij . Kawetz’b’ej täj xa rumal are nab’al chi uwäch are qachuch. Awas kaxalq’atij le usok b’o’j , xa are chi’ ri ak’al k’o waqib’ rik’il kelk’ulöq ri peq’ pa ri ujolom, ri peq’ are’ ri pa cha tz’il ri ukayb’äl pa cha le ulew k’I winäq kikb’ij chech le peq’ xa rumal che xäq junam kka’y ruk’ ri ukis chij. Awas kaxalq’atij le uchul kej xa rumal che ri awäqän kub’än poch’ chi uxe’. Awas kab’än tzijtal xa rumal are chi’ ka k’uji’ jun alk’wa’l kel kasolna awib’ che ri winäq che xab’än wi ri tzij. Awas kab’än ab’oq’och che jun winäq, xa rumal nïm taj ri ak’aslemal Awas kaxalq’atij jun k’a’m, xa rumal kpaq’tajik uxo’l awaqän . Awas katij sutäq pa ri ach’at , xa rumal kel ulöq ch’a’k cho ri apaläj . Awas katij sutäq rech jun ala, xa rumal are chi’ k’uji’ jun awal k’äx kariqo rajawaxik kasolna awib’. Awas kayoq’ jun winäq xa rumal je ri’ kel jun awal we ne jun ak’ojol . Ütz täj karïq’ jun t’u’y , xa rumal che kel k’atän cho awij.

Ütz täj kach’iy jun tz’i’, xa rumal che kel uloq ujolom cha ch’ek . Ütz täj kät k.ub’i’k cho utem jun nïm winäq , xa rumal kät rijob’ anaqil . Ütz täj kanim awib’ chi upam jun chim k’olb’äl, xa rumal che kel ulöq ch’a’k pa ri uch’a kul ri winäq . Ütz täj kariq’ jun pak’ , xa rumal che kamöl tzij tal. Ütz täj che kat q’a’x chi rij jun kölob’, xa rumal che kel ulöq ib’och’ chi rij ri awaqän . Ütz täj katk’ub’i’ che nuk’b’äl q’aq’, xa rumal che xaq alitom awal k’uji’k. Ütz täj ka k’üt jun rëxq’äb’ , xa rumal kaq’iy aq’äb’. Ütz täj che jun ixöq kuköj uxajáb’ jun achi, xa rumal kpe kumätz che raqän. Ütz täj kaqyeq jun atz’yäq rech jun ixöq, xa rumal are’ chi’ kkuli’k naj kb’e wi.. Ütz taj katij uchaq’b’äl me’s, xa rumal chi’ kamol tzijtal chi rij jun winäq . Ütz täj kach’iyo jun winäq ruk jun mesb’äl xa rumal kuräq kaq’iq’ yab’il ri winäq . Ütz täj kaxiy awi’ ch’aq’ab’ , xa rumal katzäq ulöq ri uwi’ ri winäq Ütz täj kawesaj q’aq’ chaq’ab’ chi ‘ k’o ik’ e chi’ kasaqar aninäq ri awi’ . Ütz tä j kaxutuj awäch jun nuch’ e chi’ ri ak’al kakun täj kach’aw anaqil . Ütz täj katij ri ichaj tzakom kanöq iwir , xa rumal kusäch ub’e xoqoje’ ri uno’jb’äl. Ütz täj ri winäq kuki’eqb’ik ub’aq’ oj ruk ri raqän . Ütz täj ka k’eq ja’ chi rij jun tz’i’ are chi’ pa jäb’ köt muq wi. Ütz taj kachöp uje’ jun me’s: Xa rumal che kak’uxin taj arajil xuquje’ echi’ k’o ri uk’ay man kak’ayin täj. Ütz täj katïj ajoch’ chi upam jun nïm b’ö’j e chi’ karäq ri jun yab’il ub’ï’ tzu kelöq pa ri qulaj. Ütz täj katq’ayi’ chi rij jun raqän asron, xa rumal che ri achi kakos anaqil , kuq’iy ta le chak . Ütz täj kutij uwa jun ixöq t’uyulïk xa rumal ri ixöq kuräq këx are chi’ kuya jun ak’al cho we q’ij säq.

Ütz täj kaqumüx uwa’l kinäq’ , xa rumal che, kpe kik’ pa utza'm jun. Jun ixöq ütz täj kutij ri öj e chi’ yab’ winäq, xa rumal kpe q’eq chi upläj.

Ütz täj che jun läj ak’al kuch’ik ri raxk’yäq chi upam laj t’on k’um, q’oq’xuquje’ ri mukün, xa rumal che kumäj ch’e’rnem . Ri, jun ixöq man ütz täj kresaj uwäch ri roq’b’äl jun kej, xa rumal chi’ kk’uji’jun ral je ri’ koq’ ri ak’al. Ütz täj katïj ri nab’e lej che kel ulöq pa ri xot, xa rumal kak’uxin ta ri wa.

Ütz täj kk’utüx ri jun läj t’on mukün, q’oq’, k’um, xa rumal kq’ayik. Ütz täj ktzu’x ri wuj are’ chi’ kporxïk, xa rumal kpe säq pa ri b’oq’öch jun.

Ütz täj kporöx ri laj chiköp che ub’i’ xq’e’lchaj, xa rumal che kpe k’ixwi’ pa ri jolomaj. Ütz täj che keyaj täq tyo’x ak’alab’, xa rumal kikqüch ratz’yaq jun winäq. Ütz täj kach’a’ ri ub’i’ ri yak pa ri ja k’olib’äl , xa rumal kutija ri awäk’. Ütz täj chi kiwesaj uwach ri chiköp ub’i’ joj, xa rumal chi kachuwar pa achi’. Ütz täj katzuq jun tz’i’ pa unik’jal wa’im, xa rumal man katkun ta che utzuqik jun winäq. Ütz täj kya’ uch’aqapil wa che jun tz’i’, xa rumal kpe ch’a’k chi rij ri winäq xuquje’ kch’aw ri upam pa cha kub’än ri upam ri tz’i’. Ütz täj chi kachemb’äx kanöq ri uwa’l tzi, xa rumal kuya’ q’oxöm jolomaj. Ütz täj kya’x kanöq ri tz’il atz’yäq pa uwi chi’, xa rumal kuk’ey jun che ub’anïk ri utaqkil. Ri ak’al man ütz täj kutatb’ej kitzij ri nima’q täq winäq, xa rumal krijo’b’ aninäq. Ri jun ali man ütz täj kutzu’ ri unan are’ chi’ kk’iji’ ri ral, xa rumal sib’aläj käx kuraqa’ na are’. Ütz täj kqapux raxk’yäq jun ne’, xa rumal kelta lo ri uch’a’b’äl aninäq.

B’I’ KECH CHICOP

B’I’ KECH CHICOP Tz’i’ K’asik’ Joj. Lol Me’s. Wakäx. Sen. Kab’ Ak’. Kej. K’uch. Mönon Patüx. Imül. Xik. Amlo. Ch’ïw. Kuk. Sotz’. Üs. Aq. Wu’ch’. Kox. Xpeq. No’s. Ib’oy. Korchoch Xpa’ch. Qo’l. B’uq. Tuktuk Xtu’tz’. Plamux. Utiw. Säqko’r. Xumtuq’. Ch’o Mäsat.. Sak’. Xa’m. Chij. Tukur. Pepe. Xku’ch. Xar. K’ël.

Xe’l,. Äm. Saqb’in. Yak. Xq’e’chaj. Witz’ K’oy. Xtuiktul K’oxk’ik Lem. Uq’. Sta’l. Sip. Tix. Sänik. Pich’. Ume’s juyub’. Ch’aken. T’o’t. Kan. Xpak’pan. Xkäb’. Par. Ch’ip. Q’atztuj. Xpumuy. Qoq. Kär. B’aläm. Kisiy. Karne’r. Top. Utz’i’q’ij. Worwoj. Tzojtzoj. Tz’ikin. Saqno’y. Tz’unün. Kumatz. Chup q’aq’. Q’lq’ol.

K’oxpin. Sisön. Kurpuwi’. Tzantzib’o’j. Uchuch Kamatz. Sipaq. Tortoli’t. Xepkër. Ni’x. Qirkik’. Jirafa. Chinchïn. Ni’j.

Krij k’um. Ch’olol. Rexuq. B’ur. K’urpup. B’a. Wiswil. Ch’akan. Pum. Q’altaq Q’alaj. Rax akan. B’alom. Tukmux. Ato’y. Xeperpuaq. Tuxerix. B’aqe. K’alk’uq. Päraqan kej. Kaq chib’. Xujut. Chijilpamusmul Ch’ilakan. Pulpi’. Tisis. Suquk. K’ixpu’. Toch’ich’. Etnel. Tz’im.

Q’AYES KUNAB’ÄL CHACHAL B’E Kukunaj ri q’aq’, q’oxom jolomaj. Katzakik pa ri laj xaru’ kapoq’owsaj job’ läj täq kajb’äl, katij kanöq chaq’ab’. Kaya’ kanöq utijik are’ chi’ ät ütz chik. KULANTO Kukunaj le q’oxom pamaj ( menstruación) Kapoq’ow täq kajb’äl tek’uri’ kaqumuj jun pajb’äl a we. Keb’ mul che jun q’ij. K’IX Kukunaj le uk’atnaqil le q’ij chi uplaj jun.. Kach’ol rij te k’u ri’ kasaq’ che le aplaj xa re chaq’ab’ kakojik. IYA Kukunaj ri qoxom pamaj. Nab’e katzaq pa jun xaru’ te k’u ri’ kak’ama keb’ oxib’ raqan täq iya kapoq’owsaj täq keb’ kajb’äl te k’u ri kajorob’saj, katij keb’, oxib’ mul pa jun q’ij. ALTIMXA: Kukunaj qoxow pamaj, jolomaj, xuquje’ kub’än rutzil rik’lal ri ixöq. Su ub’anik: Ktzakik ri uxaq xuquje’ ri usi’j .

K’UXMIK’EL: Kukunaj: ja’ chupam jun. Su ub’anik: Ktzak le uxaq xuquje’ le urab’.

WAKALIY: Kukunaj ri öj. Ukojik: Katzak job’ uxaq kapoq’ow oxib’ kajb’äl te k’ut kaqumuj chik. ARURA Kukunaj le q’oxom anima’. Ukojïk: Katzak oxib’ raqan ri arura pa jun k’olb’äl ja’ kajorb’asaj te k’u ri’ kaqumuj jun k’olb’äl oxib’ mul Katij job’ q’ij. LIMONÄX Kukunaj le ja’ pamaj. Ukojik:Kayikya chi upam jun pajb’äl te k’u ri’ katzaq jub’iq ja’ ruk’ te kaqumuj. RIJ ALANXÄX: Kukunaj ri öj: Ukojik: Katzakik chi upam jun xaru’ ja’, te k’u ri’ kaqamuj jun pajb’äl. Oxib’ mul jun q’ij. RA Q’AQ’ Kukunaj le ch’a’k kël ulöq chi rij ri jun winäq. Ukojik: Kjok’ik te k’u ri’ koksax chi uwäch ri ch’ak.

UXAQ ASETE Kukunaj le q’ajnaqil . Ri ub’anik q’aq’ kikoj kanöq chi uwäch le q’ajnäq chaq’ab’. S ÄQ IXÖQ. Kukunaj le q’ajqnäqil . Ri ub’anik xa kek’am ulöq, te k’u ri’ kmiq’ chi uwä le q’aq’, k’ate kkoj kan chi uwäch le q’ajnäqil pa täq chaq’ab’. USIK’AJ PAR Kukunaj kaqiq’ k’o chi upam jun. Kktzakik pa jun läj xaru’ te k’u ri’ are täq kpoq’owik, kitijow jun pajb’äl nimaq’ab’. JOLOM IKÖX Kkunaj le yitz’naq pamaj . Kik’am le urab’ kich’aj uwäch te k’u ri’ kitzak pa jun läj xaru’ te k’u ri kitij jun k’olibäl keb’ oxib’ q’ij.

XOQKA’O’L. Kukunaj le sipöj naqil rech le qach’akul. kajok’ik’ te ri’ kikoj chi uwäch ri sipöjnaq wi. TZIMI’Y. Kkunaj le q’anchul. Kitzakik te k’u ri’ kitijow jun k’olib’äl echi’ käx le q’änchul. LE CHAJ. Kkunaj le ajito. Kiya jun laj pak’ pa jun läj ja’ te k’ u ri’ kasiqarïk kitij uwi’. UWÄCH K’ISI’S. Kkunaj öj. Kitzakïk job’ uwäch le k’isi’s te k’u ri’ katïj b’ïk. UXAQ KAQ’. Kkunaj le pamaj. Kitzak oxib’ uxaq pa jun läj xaru’ te k’u ri’ kitij jun läq. UCHACHAL KUMÄTZ: Kukunaj le ch’äk k’o chi rij jun winäq . Kik’am job’ uxäq te k’u ri’ ki t’oyïk,kijok’ïk te k’u ri’ kikoj kan chi uwäch k’o wi ri ch’a’k .

Q’AYES MURAT: Kkunaj le yitz’anäq pamaj. Kikam jun muq’ rech le aq’ab’ te k’u ri’ kitzakik pa jun laj xaru’ kitij jun mulul che k’i te kiyakanöq chi’ k’axtachïk le pamaj. UWA’L LIMONIX: Kkunaj le q’oxöm jolomaj xoqoje’ le öj: Kek’amoq le uwa’l limonäx te k’u ri’ katij jun laj mulul nojel aq’ab’lil. ALWINO: Kkunaj le anima’ xuquje’ le xib’rikil : Kipoq’ wasaxik jun laj xaru’ ja’ te k’u ri’ kik’amlöq ri alwino kitzak chi upam le ja’ . CHIJOB: Kukunaj le jorb’ïk . Kik’am ulöq jun laj joytaj te k’u ri’ ktzak pa jun nïm sub’äl te k’u ri’ kati’n chi upam. ISPAR: Kukunaj le q’oxom pamaj : Kek’am ulöq le uxaq te k’u ri’ kich’aj uwäch jun laj jumuq’ te k’u ri’ kitzakik xoqoje’ ktij jun k’olib’al che. IMU’T: Kukunaj chi’ jun k’otaj uk’ik’el (amebas). Kek’am ulöq kitzakïk te k’u ri’ kitijow jun läq che ronoj q’ij. LUT, ARURA (ruda): Kukunaj: q’oxom jolomaj, b’äq’ wöch xuquje’ q’oxom anima’. Ub’ani rutzil: Rech q’oxöm jolomäj xuquje’ ri anima’: Pa ri xaro (xaru) kpoq’owsäx kijab’ qumub’äl ja’ ruk’ ri lut, kcha’ uwäch k’a te k’u ri’ ktij oxib’ mul pa ri q’ij. Rech b’aq’ wöch: Le lut krichi’läj jun säqmo’l, k’a te k’u ri’ kajil chi rij ri ak’al, pa täq ri ujolom, pa uq’ab’, raqän, upam chi’ xa kojtajik kanim pa ja’ rech kajorjob’ ri yab’il , k’a te k’u ri’ kak’yäq b’i pa ri nimja’.Uterne’xik: Lajuj Q’ij.| | ALTUMXÄ (altamisa): Kukunaj: k’äx pamaj Ub’anik rutzil:

Katzak keb’ oxib’ raqän ruk’ ri usi’j xuquje’ uxaq pa jun xaro kapoq’owik te k’u ri’ kawesaj cho ri q’aq’ te k’u ri’ katijo. Uterne’xik: Kaya’ kanöq utijik are chi’ k’o ta chik k’äx cha awe. K’ISIS: Rachi’l ri uxaq okal xuquje’ ri usi’j.(bombilia) Kukunaj : öj Ub’anik Rutzil: Rajawaxik, oxib’ uxaq okal, oxib’ uq’ab’ k’isis, oxib’ usi’j ri bombilia utijowïk : kapoq’owsax jun qub’ab’äl ja’, pa jun laj xaro, k’a te k’u ri’ katij kanöq ri uwa’l. Uterne’xik: Oxib’ q’ij. IYA: Iya rachi’l aliwinö RUTZIL: Ktzak pa jun xaro oxib’ uq’ab’ te k’u ri’ ktzaq oxib’ uxaq le aliwinö.Uterne’xik Kukunaj: le chiköp che k’o che upam jun ak’al. UB’ANIK: Katij jujun qumub’äl chi uxe’ awa kanöq. Pa ri oxib’ wa’im. MICHTI’: Kukunaj: Ri kik’ are’ chi’ kki’irik (diabetes)

UB’ANIK RUTZIL: Kek’am jun uxaq te k’u ri’ ksol rij xäq xiw ri upam kkojik che man kachaqij ta chik ri uchi’ te k’u ri’ kuxlan che utijik. Wene kuna’o che kachaqij na ri uchi’ kuterne’j na utijik. MANSA’N: Kukunaj: Ri yab’il che ri jun winäq che sib’aläj knumïk (gastritis). Ub’anik rutzil: Kkoj le uxaq, le uche’al, xuquje’ le uwäch le mansa’n kamuchïk te k’u ri’ ktzak chpam jun xaro. Uterne’xik: Ktij oxib’ mul pa ri jun q’ij chuxe’ kanöq ri wa’im, jo’lajuj q’ij ktijik. UXAQ ALANXÄ X: Kukunaj: Ri xib’rikil Ub’anik ritzul: Kajib’ uxaq alanxäx, jun läj pak’ kpe (Té de tilo), jun uxaq Q’ayes ichaj (Lechuga), ktzak pa jun xarö kapoq’owsäx lajuj täq kajb’äl. Uterne’xik: Ktij jun qumub’äl chi uxe’ ri wa oxib’ mul pa ri jun q’ij, kel na ri xib’rakilK’a te k’u ri’ kya’ kanöq utijik. UKULANTO TZ’I’: Kukunaj: Ri ak’al che xäq koq’ïk. Ub’anik rutzil: Ka poq’owsax jun qumab’äl ja’ k’a te k’u ri’ ktzaq chi rij le q’ayes. Uterne’xik: Kutij nik’aj pak’ jumul kutij jun q’ij kajib’ q’ij kutijo.

K’WÄX: Kukunaj: Q’oxöm jolomaj, q’ajnaqil. Q’oxöm jolomaj:Ub’anik rutzil: Kkoj le uxaq pa le utzal ujolom ri winäq k’a te k’u ri’ Kaxim ruk’ jun atzyäq kya’ keb’ kajb’äl chila’ te k’u ri’ kke’xik, kkoj chi nik’aj che, Are’ chi’ k’otchik ri q’oxöm jolomaj kesaxïk , xa rumal xu jik’ ronojel le yab’il. Q’ajnaqil:Ub’anik rutzil: Kkoj le uxaq chi rij ri b’aq pa k’äx wi k’a te k’u ri’ kapis ruk’ jun atz’yäq kya’ keb’ kajb’äl chila’ rech kutzir ri b’aq . Xuquje’ ütz ri pixläq che ri q’ajnaqil rumal la’ we k’o ta uxaq k’wäx ütz are kaqkojo. KI Q’AYES: (Sávila). Kukunaj:Q’eq chi upaläj ri winäq xuquje’ ri q’aq’an pamaj. Q’eq:Ub’anik rutzil: Ksol rij ri q’ayes are’ kkoj ri upam che kkeb’eb’ïk, kjil che ri q’eq pa kajb’äl q’ij, te kch’aj pa usaqarib’äl rech ri jun q’ij chik. Uterne’xik: Ksol rij le q’ayes kk’yaq ri upam chi upam ri jun pajb’äl (vaso) ja’, kya’ kanöq chi upam k’a te k’u ri’ kya’ kanoq cho ri raxq’ab’ chaq’ab’ chi’ kasaqarik katijik, kaya’ kanoq utijik e chi’ k’otchik ri q’eq chi upalaj ri winäq.

TZ’OLÖJ: Kukunaj: Öj UB’ANIK RUTZIL: Nab’e kapoq’owsäj ri ja’ k’a te k’u ri’ kaya ri q’ayes chi upam ri xaro, kapoq’wik pa job’ kajb’äl, kajib’ q’ub’äl uwa’l ri q’ayes. Uterne’xik : Ri nima’q täq winäq kitijo kajib’ mul jun q’ij. Ri ak’al kajib’ mul jun q’ij. TUK’ÄR: Kukunaj:Säq ch’ajo’n,q’än ch’ajo’n. Ub’anik rutzil: Nab’e kapoq’owsaj ri ja’ k’o ri ch’aqap che’ chi upam, kapoq’owik lajuj kajb’äl, are’ chi’ ya ütz chik kawesaj pa nik’aj ri uch’ukul katin chi upam. Uterne’xik: Lajuj q’ij katïn chi upam ri jun k’olb’äl. Kub’än kajib’ mul jun q’ij. Q’AYES: (Jacarandá) Kukunaj : Ri yach’ k’o chupam are’ ri täq yach’. Ub’anik rutzil:Ktzaq ri ja’ kapoq’owsaj chupam ri xaro, k’a te k’u ri’ job’ kajb’äl Kapoq’owik , jun uxaq katzak pa kajib’ q’ub’äl ri ja’ pa ktzaq wi. Uterne’xik: Katij lajuj q’ij nik’ pa mul katijik kajïb’ mul jun q’ij xuqoje’ ri ak’al xa job’ mul kutijo. ROXB’ÄL: Kukunaj: winäq kuxe’j rib’.Ub’anik rutzil: Kkib’än che nab’e kapoq’owsaj ri ja’ k’a te k’u ri’ jun k’olb’äl qaya q’ayes chi upam kaya juxit’ chik ruk kaya patza’m kaya lut ruk’ ch’aqab’ ch’aj, kaya ri chak q’aq rech xuk’ub’ rech a tuj katinik chi upam ri ja’, xa oxib’ täq q’ayes kakojo. Uterne’xïk: Oxib’ mul kab’no. K’A KUNAB’ÄL (Marrubio):

Kukunaj: Ri k’äx pamaj ma k’ot uchuq’ab’ ri pamaj. UB’ANIK RUTZIL: Ka tzäq wa’ we jun q’ayes chi upam jun xaro ka poq’owsax pa lajuj kajb’äl te k’u ri’ katij chaq’äb’. Q’AYES KUNAB’ÄL (Pimienta). Kukunaj: ch’a’k chi rij ri winäq. Ub’anik rutzil: Katzaq uxaq xuqoje’ ri ukuta’mil chi upam jun b’o’j kapoq’ owsax te k’u ri’ katïn ri winäq chi upam wa’ we ja’ sib’aläj k’atän ku köj ri winäq. Q’AYES KUNAB’ÄL (ajenjo): Kukunaj: ri k’äx pamaj xuqoje’ ri ch’ajo’n sib’alaj k’äx che kapetik. Ub’anik rutzil: Rajawaxik kapoq’owsax ri ja’ te k’u ri’ katzäq b’elejeb’ uxaq ka ya kanöq job’ kajb’äl te k’u ri’ katijo, kab’ano oxib’ mul pa jun q’ij. RURA: Kukunaj: B’oq’owinäq che ri ak’al. Ub’anik rutzil: Kamol le arura te k’u ri’ rajawaxik akojb’al che ri ukojik kab’ano kajil ri rura chi rij le ak’al te k’u ri’ katzäq pa jun b’inel ja’. E chi’ kurïq we jun yab’il ri ak’al xa rumal kel pa juyub’, kixab’ik k’o nik’aj täq mul kel ulöq q’aq’ chi rij. Q’AYES KUNAB’ÄL (Albahaca): Kukunaj: ri öj xuquje’ ri q’oxöw pamaj. Ub’anik rutzil: Nab’e kke’x le kumb’äl q’ayes te k’u ri’ ruk’ jun atz’yäq kkoj cho le qulaj xuquje’kutij juxit’ ronojel q’ij. Q’AYES KUMB’ÄL (Tomio): Kukunaj: le k’äx ch’akul xuquje’ ri k’äx jolomaj. UB’ANÏK RUTZIL: Katzaq pa jun xaro ka poq’owsax ka koj che ri uqül pa k’o wi ri k’äx che kuköj wi chaq’äb’, xa re ma kel tab’i pa tew xa rumal ma ütz ta kub’än wa’we kunab’äl. Rajawaxik kakoj kajib’ mul we kunab’äl rech kutzir ri yab’il chi qech.

OKAL: Kukunaj ri öj. Ri Ub’anik: Kek’am keb’ , oxib’ uq’ab’ ri che’ okal katzak chi upam jun läj xaro, kab’än kijab’ k’olb’äl ja’ uwa’al kapoq’saxïk te k’u ri’ kaye’x lajuj täq kajb’äl rech kapoq’owik xuquje’ kaye’x na jub’iq’ rech kajorob’ na läj xit’. Ri utijik are ‘chi’ ri winäq k’ex öj che kutij kanöq nik’aj k’olb’äl ja’ are’ chi’ kwarïk , e chi’ kutij ri okal rajawaxik kuchajij rib’, ma ütz täj kach’aqajik, xa rumal che katzurtajik ri öj che. TZ’OLÖJ Kukunaj q’aq’ xuquje’ kuq’atuj ri kik’ kel ulöq pa ri utza’m jun winäq. Ukojik: Are’ chi’ k’o q’aq’ chi rij jun winäq ütz ri tz’alöj che , kek’am ri uxaq tz’alöj kakoj chi uwach upaläj ri winäq rech man ketzaq ta ulöq kajat’ïx ri jolom che jun su’t.

TAQ NIK’AJ (FRACCIONES) UB’ANTAJIK RI UXE’AL RI PAJANÏK.

Che we qajlaj ruk ri qachomab’al chuxe’ uloq ri qanojb’al che ronojel . K’amb’al tzij. Ukab’ ruk nik’aj chaq’axij chi qas tz’ib’atalik pa we cha rech wuj, pa wech’ab’al ri are ri unik’ajil ri ukab’ ri tz’aqat kub’ij kutz’aqat jun ruk’ nik’aj rech kikitijoj kib’ . ki’ ajilanik pa täq nik’aj qatz’ib’anik ri uwachb’al wuj qab’anom pataqnik’aj ri qab’anam qonojel rech qab’an pataq nik’aj. Nik’aj Medio Jun ruk nik’aj Uno y medio. Keb’ ruk nik’aj Dos y medio. Oxib’ ruk nik’aj Tres y medio. Kijab’ ruk nikaj Cuatro y medio. Job’ ruk nikaj Cinco y medio.

KOPANOQ CHAQAWACH. Chuwe’q... Mañana Kab’ij... Pasado mañana. Oxij... Dentro de 3 días. kajij... Dentro de 4 días. Ob’ix... Dentro de 5 días. Waqej... Dentro de 6 días. Wuqub’ix Dentro de 7 días. Wajxaqej... Dentro de 8 días. XAQ’ATINSAJ Iwir Ayer Kab’ijir Anteayer Oxijir Hace 3 días. Kajejer Hace 4 días. Ob’ixir Hace 5 días. Waqajir Hace 6 días. Wuqub’xir Hace 7 días. Wojxaqejer Hace 8 días. ( Ukajb’al q’ij ) Xib’anoj jun nimalaj Tzij

Ri ukajb’al q’ij che ri k’o na Chuwach xuquje’ q’axnaq chik che ujk’o wi

chanim, are täq wa’. Oxlajejer Hace 13 días Kajlajejer Hace 14 días Olajejer Hace 15 días Waqlajejer Hace 16 días Wuqlajejer Hace 17 días Wajraqlajejer Hace 18 días Belejlajejer Hace 19 días Juwinaqlajejer Hace 20 días

Ri ukajb’al ri q’ij kub’an urilik che jujunal.

Ri ukaj’b’al q’ij che ri kub’an urilik che jujunal, Kupatanik rech kab’an ub’ixik pa ri joq’ataj che ri q’ij Junam xuquje’ kamulim ub’ixik . Jutaq Kab’ij a cada 2 días Jutaq Oxij a cada 3 días Jutaq Kajij a cada 4 días Jutaq Ob’ix a cada 5 días Jutaq waqej a cada 6 días Jutaq Wuqub’ix a cada 7 días Jutaq Wajxaqej a cada 8 días Jutaq B’elejej a cada 9 días Jutaq Lajujejej a cada 10 días Jutaq Julajejej a cada 11 días Jutaq Kablajujejej a cada 12 días Jutaq Oxlajejejej a dada 13 días Jutaq Kajlajejej a cada 14 días Jutaq Olajejej a cada 15 días Jutaq Waqlajejej a cada 16 días Jutaq Wuqlajejej a cada 17 días Jutaq Waxaqlajejej a cada 18 días Jutaq B’elejlajejej a cada 19 días Jutaq Winaqlejejej a cada 20 días Ejlanïk che jun che jujun

Ri ejlanïk che jun che jujun, qaya’ jun chomanïk che ri jupuq che ri utz upatan che ri jujunal, che jujunal. Xuquje’ kakab’ kana nik’aj , che qa jolom uwach ri uxe’al ri ejelanem job che jujnal che kaj . Xuquje’ rin ejlamen job’ che k’ona chawach che kayana ri jun kajolow ri sutaq. Chi jujun de uno en uno Chi Kakab’ de dos en dos Chi Oxtaq de tres en tres Chi Kajtaq de cuatro en cuatro Chi jotaq de cinco en cinco Chi Waqtaq de seis en seis

Chi Wuqtaq de Siete en siete Chi Wajxaqtaq de ocho en ocho Chi B’elejtaq de nueve en nueve Chi Lajtaq de diez en Diez Chi Jutaqlajuj de once en once Chi Kab’taqlajuj de dose en dose Chi Oxlaqlajuj de trece en trece Chi Kajtaqlujuj de catorce en catorce Chi otaqlajuj de quince en quince Chi Waqtaqlajuj de dieseis en dieseis Chi Wuqtalajuj de diesiete en diesiete Chi Wajxaqtaqlajuj de dieciocho en dieciocho Chi B’elejtaqlajuj de diecinueve en diecinueve Chi Juntaqk’al de veinte en veinte Chi Kab’taqk’al de cuarenta en cuarenta Chi Oxtaqk’al de sesenta y sesenta Chi Kajtaqk’al de ochenta en ochenta Chi Otaqk’al de cien en cien Chi Waqtaqk’al de ciento veinte en ciento veinte Chi Wuqtaqk’ial de ciento cuarenta en ciento cuarenta Chi Wojxaq taqk’al de ciento siento sesenta en siento sesenta Chi B’elej taq k’al de ciento ochenta en ciento ochenta Chi Lajtaqk’al de doscientos en doscientos Chi Julajuj taq K’al de doscientos veinte en doscientos veinte Chi Kablajuj taq K’al de doscientos cuarenta en doscientos cuarenta Chi Oxtaq K’al de doscientos sesenta en doscientos sesenta Chi Kajalaktaq K’al de doscientos ochenta en doscientos ochenta Chi Olajtaq k’al de trescientos en trescientos Chi Woqlajtaq K’al de trescientos veinte en trescientos ve inte Chi Wuqlajtaq K’al de trescientos cuarenta en trescientos cuarenta Chi Waxaqtaq K’al de trescientos sesenta en trescientos sesenta Chi B’elejtaq K’al de trescientos ochenta en trescientos ochenta

Ri kib’i’ ri etanem Ri ub’i’ ri etanem che kuraq rib’ jujnal che ri ejlanem nab’e ujunal xuquje’ uq’laj natatsaxik ri ejlanem tek’u ri’. Ri utza’m che we k’isb’äl che ronojel wa’ we kuraq rib’.

Che ka qab’ij k’ulo che ri oxib’ utza’m che ku raq che sib’alaj utz che utzamtemal che ka qab’anom kanaq che wa qayak’uloq chike ronojel ri tinamit che k’o pataq ri utaz ri etanem.

Xuquje’ k’i kab’an na rajawaxik qana oxib’ uch’kal qab’ij che Oxib’ uch’ukal. Polígono Según sus lados

Oxkut (Oxtza’mtemal) Triángulo Kajxkut (Kajtz’amtemal) Cuadrilátero Job’xkut (Jotza’mtemal) Pentágono Waqxkut (Waqtza’mtemal) Hexágono Wuqxkut (Wajxaqtza’mtemal) Eptágono Wajxaqxkut (Wajxaqtza’mtemal) Octágono Belejxkut (B’elejtza’mtemal) Eneágono Lajujxkut (Lajtza’mtemal) Decágono Julajujxkut (Julajtz’amtemal) Endecágono Kablajuxkut (Kab’lajujtza’temal) Dodecágono Polígono Según su ángulo

Oxch’ukal Triángulo Ajch’ucal Cuadrilátero Joch’ukal Pentágono Waqch’ukal Hexágono Wuqch’ukal Septágono Wajch’ukal Octágono B’elejch’ukal Eneágono Lach’ukal Decágono Julajch’ukal Endecágono Che qetamaj ub’i’ ri qech uj Ri chol q’ij che tyox are qas uj Mayab’winaq are’ wa. Ri qas rajawaxik che ri ub’i’ ri ronojel q’ij chol q’ij uraqomrib’ ri ajlanem xuquje’ ri bi’aj jene wa

xub’ano. Jun n’oj keb’ tijäx , oxib kawoq. Ajpop che ronojel k’one q’ij che ri ixoq are’ chi k’uraqo ri ak’al che ri uta’il oxlajujk’al ri q’ij che ri achi k’o ri uk’axk’axbalil uwach ri ub’i’ ri qa b’antajik kuya k’ulo ri jun kosolowik ri uwach Ix. Ri qab’an che ri ukojik kutarenej wa ri mayab ajilab’al che kuk’ut wa chirij chuwach che ri b’iaj che ri ajkenanelab’ xuquje’ ri nimtaq taq ajk’amalb’e chewe qa tinamit q’amarkaj che ri kopanik ri kaxlan täq winäq che we pa ri junap 1524 : jujun che kabi’l ri ajkenanelab’ che ronojel wa oxib’ kej , belejeb’ Tz’i’ jene pacha le ajlenem che ri qa winaqil ri natb’al ri ka qanimarisaj uwach ri ajlanem che ka qa b’an che xajunam ka qa koj ub’i’ che kuraq rib’ ri b’i’aj cheke ri ak’alab’ kak’am ruk qonojel ri uk’ux qanima’ ri q’ij .

Cholq’ij che we qatux jun che’ kamb’al tzij ri ak’al che k’i ka’lax che jun q’ij . Kajab’ ri kajb’al che ri ik’ “Tzisi” Laqkam che ri junab’ 1995 ri ub’i’ lajuj no’oj xa rumal chewe q’ij julajuj no’j . Chewe cholq’ij tyox mayab xa rumal che ku mulij kawinaqna ri b’i’aj che ri ak’alab’ che alajnaq che jumul q’ij xaqxuma’ qaya chi nik’iaj. Ri rilik ri ejlanem. Jutaq mul Cada vez Kataqmul Cada dos veces Oxtaqmul Cada tres veces Kajtaqmul Cada cuatro veces Otaqmul Cada cinco veces Waxaqtaqmul Cada seis veces Wuqtaqmul Cada siete veces Waxaqtaqmul Cada ocho veces Belejtamul Cada nueve veces Lajtaqmul Cada diez veces K’ulaj = Pares o pareja K’utu’ = Jemes o grandes Kiyaj = Manojo de cosas que van colgados le’ = Generaciones Leb’aj = Cosas con las manos extendidas May = Ciclo de 20 años Molaj = Diferencias o maneras de cosas Moq’aj = Puños cerrados con algo adentro Mul = Veces Paj = Medidas Peraj = Lienzos de güipil Q’ab’ = Manojo de cinco en cinco Q’at = Lonjas Q’tal = Lo que cave entre los brazos

Rab’aj = Hebras Sutaq = Fracciones de tierra sembrada T’isaj = Cuadernos o cosas cocidas Tunaj = Capítulos, cosas hechas o pasadas Tasaj = Capaz Telaj = Brazadas de hierva o leña Tz’uj = Gotas Tz’ekaj = Manojos colgados Winaq = persona, meses mayas ( periodo de veinte días) Xak = Pasos Ximaj = amarres de hilo de veinte unidades Yakaj = Cosas largas, vigas o palos Yut’al = Manojo o atado Tzob’aj = Grupo o asociación Xak’ab’ = Medidas o brazadas Kamb’al taq tzij rech ejlanem che ri etanem 1 jun Jumul Juk’ulaj 2 Keb’ Kamul Kak’ulaj 3 Oxib’ Oxmul Oxk’ulaj 4 Kajib’ Kajmul Kajmulaj 5 Job’ Job’mul Jok’ulaj 6 Waqib’ Waqmul Waqk’ulaj 7 Wuqub’ Wuqlamul Wuqk’ulaj 8 Wajxaqib’ Wajxamul Wajxaqk’ulaj 9 B’elejeb’ Belejmul B’elejk’ulaj 10 Lajuj Lajujmul Lajujk’ulaj 11 Julajuj Julajujmul Julajujk’ulaj 12 Kablajuj Kablajujmul Kablajujk’ulaj 13 Oxlajuj Oxlajujmul Oxlajujk’ulaj 14 Kajlajuj Kajlajujmul Kajlajujk’ulaj 15 Jolajuj Jolajujmul Jolajujk’ulaj 16 Waqlajuj Waqlajujmul Waqlajujk’ulaj 17 Wuqlajuj Wuqlajujmul Wuqlajujk’ulaj 18 Waxaqlajuj Waxaqlajujmul Waxaqlajujk’ulaj 19 B’elejlajuj B’elejlajujmul Belejlajujk’ulaj 20 Juwinaq Juwinaqmul Juwinaqk’ulaj

Nik’ajchik urab’ che ri Ejlanem

Qilab’a ri nik’yaj chik urab’ xa rumal qejlaj ri ejlanem ri q’ij che uxo’l , unajal unakajal xuquje’ ri sutaq ri ka qil che nik’yaj che le are’ ka qa riqo le uq’alajansaxik pa ri qa tzij k’iche’ Ab’ para contar años Jub’iq’ para contar tragos o sobras B’oloj Para contar surcos Boraj Para contar lo que se puede llevar debajo del brazo B’usaj para contar Dobles Chak para contar trabajo Chiyaj para contar manojos colgados Cholaj para contar cosas en orden o filas Jopaj para contar brazadas para medir K’aj para contar migajas K’olaj para contar bolas o cosas redondas Nik’aj chik pajab’al

Almul = 10 libras Q’aba’al = Una cuarta Jub’iq’ = Poco Tzub’aj = Mata B’oraj = Tercio Jub’saj = Doblada Ramb’al = Trozo labrada Q’et = Surco Korti’l = 5 surcos Telaj = Tercio de leña juyataj = Manojo Paj tzij = Discurso Jun ch’ukal = 13 pulgadas Keb’ ch’ukal = 26 pulgadas Kijeb’ chukal = 52 pulgadas Job’ ch’ukal = 104 pulgadas Jun k’am = Una cuerda Mej = media cuerda

ALI I’XMUKANE

Ri ali I’xmukane

Sib’alaj kaki’kotik Kusolij ri rati’t

Kusolij ri umam.

Pa ri jun q’ij Q’anil Ri are’ xuchomaj Kuya jun sipanik

Che ri rati’t umam.

I’xmukane, I’xmukane Sib’älaj kaki’kotik

I’xmukane, I’xmukane Sib’aläj katze’nik.

Xuk’am ub’ik ri je’l täq alanxäx

Xuquje’ ri je’l täq tiko’n, Xujach che ri rati’t

Ri are’ sib’aläj xtze’nik.

Rajawaxik, rajawaxik. kaqil ri qati’t qamam, Rajawaxik, rajawaxik

Kqaloq’aj ri qati’t qamam.

QARIYB’ÄL

K’o pa qachomab’äl ri tijob’äl Pa k’eb’ ch’ab’äl

K’o unimal kuya chaqe pa qak’aslemal

Ali, ala k’o jun qariyb’äl Chaqa k’ama usuk’... ri qak’aslemal

Chaya unimal ri k’iche’ Tijob’äl Nim kapatnajik... pa qak’aslemal.

Kaqarayij chuwe’q kab’ij Ri tijob’äl kaya’na uq’ij

Xa jela’ kurechb’ejna rib’ pa jun je’l k’astajik

Ali, ala k’o jun qariyb’äl Chaqa k’ama usuk’... ri qak’aslemal

Chaya unimal ri k’iche’ Tijob’äl Nim kapatnajik... pa qak’aslemal.

Alab’om k’o jun sik’nik kaqab’an chawe

Chaqa junumaj ri qanojb’äl Rech makasachtaj we tijob’äl

Pa keb’ ch’ab’äl

Ali, ala k’o jun qariyb’äl Chaqa k’ama usuk’... ri qak’aslemal

Chaya unimal ri k’iche’ Tijob’äl Nim kapatnajik... pa qak’aslemal.

K’ot jun utzelxik uwach

Xa qamaltioxij che ri k’iche’ tijob’äl Nim k’utnik kuya chaqe

Nim kapatnajik pa qak’aslemal

Ali, ala k’o jun qariyb’äl Chaqa k’ama usuk’... ri qak’aslemal

Chaya unimal ri k’iche’ Tijob’äl Nim kapatnajik... pa qak’aslemal.

Rumal nim ub’antajik ri uk’utb’äl K’o chisäq kaya’ ri qab’antajik

Awumal we qatz’ib’anem, we qana’oj Rech qatqata’o.

NAB’ALIL KAKAM LE QATI’T IK’ Lo’q’alaj qati’t ik’ sib’alaj kab’ison are’ chi’ kakam la. Lo’q’alaj qati’t ik’ sib’alaj, Koq’ la chaqe xa rumal che uj al la. Loq’alaj ik’ are’ chi’ kakam la Uj wa’ sib’alaj uj makunaq chi uwäch la, Lo’q’alaj ik’ are’ chi kakam la Uj koj b’isonik che la nan. Are’ wa’ ri uj qonojel cho wa ja qab’an ri ch’awem che xak’ut klan kan la are’ ri uj qatz’in ri ch’ich’ rech kata la che uj kojb’isonik che la nan. LO’Q’ALAJ JA’ Lo’q’alaj ja’ nim ri upetik q as la chaqe Xa rumal che uja’l la Ujtzuqum la, ujilom la Ya’om la ri quk’ya’ maltyox che la. Loq’alaj ja’, loq’alaj ja’ Sib’alaj ujilom la, nim ri upetik la Saq ri kayb’äl la, räx ri kayb’äl la. Loq’alaj ja’, loq’alaj ja’ Loq’alaj ja’, loq’alaj ja’. Nim, nim, nim ri upetik la chaqe, Weman k’ot la chaqaxo’l uj wa’ Xa ne kujkam rumal ri chaqij chi’. Utz, utz , utz ri kayb’äl la Are’ la qaj ujusaqarisam chi uwäch ulew Weman k’o le ja’ wa’ uj säq taj.

LOQ’ALAJ KOTZ’I’J Loq’alaj kotz’i’j nim ri apetik chi qech Xa rumal are’ la qas kech ri Qati’t Qamam Are’ la xikichakuj le are’ pa ri kik’aslemal Ruk le kotz’i’j xe’ kuntajik, xe’soltajik. Loq’alaj, loq’alaj, loq’alaj kotz’i’j Nim, nim, nim ri upetik chi qech Pa ri qak’aslemal, xuquje’ sib’alaj ukunam la, Ujilom la, ujkunam la, ujch’ab’em la. Nim ri petik la xa rumal are’ chi’ K’o ri uchak jun winaq rajawaxïk Katunux ruk’ jun nimalaj kotz’i’j. We jun winaq che k’o ri uchak Nab’e kata che ri uq’ij jas ri ukulb’en Loq, rajawaxik kakoj jun kotz’i’j, Kata che täq ri cholq’ij ya’om ri qati’t qamam. NAN Nan, lal ukutz’i’jal ri ja’ Lal ri’ nukub’sb’äl nuk’u’x K’ex xriq la che nuk’iysaxïk Xin kunaj la are’ chi’ xinya’b’anik Nan sib’alaj nim petïk la. Nan sib’alaj nim petïk la Xa rumal la ink’olik Lal kak’utuw la ri upetik ri Sutaq pa nuk’aslemal.

Q’OJOM Q’ojom sib’alaj je’l awilik Ruk che’ at b’anom wi Sib’alaj utz ri apetik Kacholch’ut ri awöch. Je’l täq b’ix kab’an awuk’at ri kat q’ojmon pa qatinamit paxil kayala’. LOQ’ALAJ KAJ Loq’alaj kaj, loq’alaj kaj Chi uwäch kape wi ri qa jab’ Sib’alaj je’l ri awäch Loq’alaj kaj chi uwäch kape ri utz Ri muyul, are’chi’ kat qatzu’u Sib’alaj kakikot qanima’. Nim ri apetik chi uwäh ri qanan ri qatat, Xuquje’ chi uwäch qati’t qamam Are’ a’ xeyow ri nim aq’ij Pa ri ujer täq tzij. LOQ’ALAJ WACH ULEW Nan ulew, nan ulew Loq’alaj nan, loq’alaj nan Loq’alaj tyox ulew, Sib’alaj nim apetik. Sib’alaj nim kat qil wi’ Xa rumal kojtzuqla Kujanojisaj are’chi’ kujnumik. Loq’alaj nan ulew, Che we chanim kinb’ij: Maltyox nan, maltyox chuch. Maltyox nan, maltyox che ri qwa Maltyox che ri quk’ya’ Sib’alaj maltyox nuchuch.

Maltyox xa rumal kaya ri këq jäl, Ri q’eq jäl, ri q’an jäl xuquje’ ri saq jäl. LOQ’ALAJ PO’T. Loq’alaj po’t, loq’alaj po’t, Sib’alaj at je’l loq’alaj po’t, Je’l ri akayb’äl jel akotz’i’jal. Sib’alaj je’l upetik ri nunan are chi’ katukojo, Are’chi’ kinwilo che katukojo ri ali Kaki’kot ri wanima’. Loq’alaj po’t, je’l ri akotz’i’jal Are’chi’ katinwilo, Kinwil ri nan ulew chi uwäch. Loq’alaj po’t, loq’alaj po’t Nim apetik chi uwäch ri qati’t qamam KOTZ’I’J K’o jun je’lïk laj kotz’i’j sib’alaj ni ri rilïk ri uwäch ri kotz’i’j keq, keq le uwäch xa rumal kotz’ij le uwaja sib’alaj je’l ik kka’yïk ME’S K’o junlaj mes säq uqul kutij ch’o Sib’alaj utz rilik, ketz’an pale uwaja kexik’anïk, kexik’anïk, koq’ïk, koq’ïk ri laj me’s säq uqul.

K’isb’al re Chak

Che we chanim kaqab’an ri uk’isb’alil we chak xa k’u rumal wa’ che ra jawaxïk kqaya’ ub’ixik janik’pa’ ri nima’q täq chak xi kib’an kanoq ri qati’t qamam, qeta’m che are’ xe chukunïk, xe no’jnik, xi kik’am b’e rumal k’u wa’ ka qatzijob’ej jub’iq’ su xika’no xi kib’an ri Chol q’ij sib’alaj xkil na ub’eyal, sib’alaj tz’aqat kikib’an che, te k’u ri’ xi kichukuj xuquje’ ri q’ayes täq kunab’äl xi kib’an ri kixuklub’äl rech ri ch’awem ruk’ ri Ajaw xuquje’ ri Qanan Ulew, rumal k’ut rajawxik che xakilo che rajawxik konojel keta’maj sutäq kichak ri Qati’t Qamam, xuquje’ kaqaya’ uq’ij rech ke qariqa’ na ri kipixab’ xuquje’ kib’ib’ kanoq ri Qati’t Qamam are k’ula’ le karaq taj chi upam we qachak xa qano’ xa rumal kqaj kqa k’ot uxe’ ri kichomab’äl rech nojimal ke qaya na uq’ij kqaye’j b’a che qas ta je’lik xuquje’ junam uyakik ka qab’ano.

Conclusión

En conclusión podemos decir que este libro fue elaborado con el objetivo de mejorar y enriquecer los valores de nuestra cultura maya ya que si nos damos cuenta nuestras abuelas y abuelos son grandes pensadores y en la actualidad desconocemos mucho por la misma educación, por esta razón hemos elaborado éste, porque creemos que es de mucha importancia en nuestro pueblo Quichè en especial a la niñez.

Oqxa’n

Ka qaye’j b’a’ che wu jun chak ka patanij chqe pa ri loq’alaj k’aslemal xuquje’ cha qayab’a’ nim uq’ij ri wuj.

Cha qab’an b’a’ ja su ktqanïk we oqxa’n chi k’o chi upam we wuj.

Cha qaloq’aj b’a’ ri k’o chi upam we wuj are’ täq wa’ ri no’jb’äl kanoq ri loq’alaj Qati’t Qamam mayab’ winäq xa rumal qana’tzaj ri kipixab’ ri kib’antajik. Xuquje’ ri q’ayes kunab’äl xa rumal che k’o kikojb’äl chi rij ronojel su karäq taj chi uwäch ri Qanan Ulew.

Kqaye’j b’a’ che ronojel ri winäq pa täq le komön kkiya’ b’a’ ri uq’ij ja su kitaqan we wuj.

Recomendaciones

Esperamos que el contenido de este documento sea leído, y que también se de a conocer y que se practique ya que es muy importante en nuestra vida. Todo lo que tenemos en este libro es lo que nuestras abuelas y abuelos practican, por ejemplo los consejos, la sabiduría, el respeto, etc., valores que no deben perderse, para mantener el equilibrio de nuestras vidas como también con la madre naturaleza.

BIBLIOGRAFIA RECOPILACIONES:

- LAS IMAGENES DE CUENTOS, TOMADAS DE (CD Así se ilustra mi palabra). - CUENTOS TOMADOS DEL CURRICULUM PRE ESCOLAR ( PAEBI). - MAYAB’ AJILAB’ÂL ( Quinto magisterio EBI, Orientador : EDUARDO

SAQUIC).