ROSMALLA ISSN 0925-2894

is een uitgave van de Heemkundekring Rosmalen en verschijnt eenmaal per kwartaal

Redactie: N.M. Blankendaal M. van Heumen A.G. van der Valk-Koedooder

Redactieadres: Annapark 13 5246 AN Rosmalen

Leden en donateurs ontvangen "Rosmalla" Donateurs betalen minimaal f. 25, - per Jaar Abonnement is mogelijk voor een kalenderjaar en kost f. 25,- , over te maken op onderstaand bankrekeningnr. onder vermelding van "Rosmalla 90/91"

•

..

ROSMALLA

een uitgave van de Heemkundekring Rosmalen

Jrg. 1(1990-1991)

- 1 -

Voorwoord

Heemkunde laat zich vertalen als kennis van land en volk in een bepaalde streek of gewest. Wij kunnen trots zijn da t in onze gemeente een vereniging is gesticht, die zich bezig houdt met het vergaren van gescb.iedkundige wetenswaardigheden over Rosmalen, haar typerende volksleven, haar wijde landschap, haar als ellendig omschreven bodem, 's winters in het water en 's zomers in het zand, haar nog rijkelijk schone milieu ... Kortom, een gemeen te die het waard is om tot onderwerp van een letterlijke "weten" schap te nemen. De Heemkundekring Rosmalen iS nog jong en groeiend in omvang.

...

- 2 -

Een omvang die beheersbaar is en zal blijven door de gedegen organisatorische opbouw en taakverdeling over tal van werkgroepen. Een vereniging die leeft met het verleden, maar het verleden levend weet te maken in het heden. Een levend verleden waarvoor een toenemende belangstelling val t te konstateren, met name door de aandacht die gegeven wordt aan de velen eigen, herkenbare omgeving. Het slaan van een brug naar de toekomst toe, vergt een adeq uaa t registreren van gegevens. Het periodiek laten verschijnen van een geschrift met de naam "Rosmalla" lijkt mij het juiste medium om het verleden aan ons -naar ik hoop- verre nageslacht over te kunnen dragen. Ik ben dan ook zeer vereerd met het feit dat mijn woorden als burgemeester van het Heem Rosmalen, in Uw verenigingsblad verworden tot een schakel in de roemrijke geschiedenis van een gemeente, die waard is om in te leven.

- 3 -

Ik wens Uw verenIgIng een kennisvolle toekomst toe.

De burgemeester van Rosmalen

Mr. R.J.J .M. Pans.

!?

- 4 -

Voorwoord

"Indien men het verleden niet kent, heeft men geen duidelijlz zicht op de toekomst"

Voor U li g t "Rosmalla", de eerste uitgave van een periodiek van onze nog jonge vereniging Heemkundekring Rosmalen. Het ligt in het voornemen van de redactie dit periodiek eens per kwartaal te doen verschijnen. Het is niet alleen bedoeld voor onze leden en dona teurs, maar ook voor andere geïnteresseerden. "Rosmalla" gaat U regelmatig informeren over het \vel en \vee van onze Heemkundekring. \\Tie zijn wij? Wat doen wij? \Vat kunnen wij betekenen

- 6 -

HEEMKUNDEKRING ROSMALEN - Een welgeschapen reageerbuisbaby-

door Driek van Grette

De totstandkoming, de geboorte van de Heemkundekring Rosmalen, is bepaald niet gemakkelijk geweest. Terwijl de omliggende dorpen Nuland, Berlicum en Den Dungen bloeiende heemverenigingen voortbrachten, bleef Rosmalen, ondanks verwoede pogingen, in dit opzicht kinderloos. In 1981 nodigde "KELK" (Kulturele Eduka tieve Lezingen Kring) de ingezetenen van Rosmalen uit voor een Rosmalense en Brabantse avond. Medewerking zou worden verleend door het L&urentiuskoor, door Henk de Werd met een lezing "Het oude Rosmalen" en door de grote Harrie Beex himself. Beex hield een vurig betoog over "Heemkunde". Helaas! De vlam sloeg niet over. De geboortekaartjes konden niet gedrukt worden. Een teleurstelling! Men dach t immers voedingsbodem aan te het werk van pastoor

een vruch t bare treffen. Waren Westerlaken, de

- 7 -

boeiende vertellingen van "mister" Frans Kemmeren over het Rosmalen van voor de oorlog, de publicaties in "De Molen" van Henk de Werd dan voor niets geweest? In 1985 werd een nieuwe poging aangewend. Na een interessante lezing van de toenmalige streekarchivaris kon men zich melden als lid van de op te richten heemkundeclub. Niemand meldde zich. Het bleek opnieuw een doodgeboren kind.

De vader, i.c. het gemeentebestuur, moest noodgedwongen een beroep doen op een donor. Nuland kreeg de eer. De Heemkundekring Nuwelant riep een groot aantal geinteresseerden op 23 juni 1988 naar De Meent en probeerde Rosmalen behulpzaam te zijn. Nou mag je van zo'n eerste keer niet alles verwach ten. Toch keerde men hoopvol huiswaarts. Er was in ieder geval een con tactpersoon, een "kartrekker" gevonden in de persoon van Gerard Heijmans. Helaas ontviel hij ons plotseling en veel te vroeg. Men was terug bij af.

- 8 -

Afb. 1: Gerard Heijmans, contactpersoon v o o r d e o p t e r i c h t e n heemkundevereniging. Gerard werd geboren te Rosmalen 23 november 1938 en overleed aldaar 16 juli 1988, nog geen vijftig jaar oud.

- 9 -

N uland deed een tweede poging en nodigde opnieuw een aantal Rosmalenaren uit op 18 ok to ber naar De Meent te komen. De verwachtingen waren hoog gestemd. Twee broeders, Frans Janssen en Henk de Werd, en een verpleegster, Jolanda van Poppel-Heijmans, mochten voorzichtig de voorbereidingen voor een kraamkamer gaan treffen. Op 12 januari 1989 kwam Nuland naar het Rosmalense gemeenschapshuis en deze keer was het echt raak. De geboorte van de HeelJlkundekring Rosmalen werd met grote vreugde wereldkundig gemaakt. Maar liefst vijf personen, Theo Derksen, Frans Janssen, Sjaan Hoedemakers-van der Sluis, Michiel van Heumen en Henk de Werd, werden gevraagd te assisteren bij deze blijde gebeurtenis, waarop men zovele jaren had moeten wachten. De achttiende oktober 1989 werd het kind officieel ingeschreven in de registers door notaris Huijbregts. In twee jaar tijd groeide de Heemkundekring Rosmalen uit tot een niet meer weg te denken vereniging. Zij laat, indien nodig, duidelijk haar stem horen.

gg

- 10 -

EEN LOGISCH LOGO

door W. Leenman

Adeldom verplicht. Da t geldt zeker voor een Heemkundekring die zich verdiept in de plaa tselijke historie met alle facetten van dien. Haar logo (afb. 2) is de vlag die de lading dekt en moet gebaseerd zijn op authentieke gegevens. Het ont\verpen vereist dus een nauwgezet onderzoelz dat lang kan duren, maar soms komt het toeval te hulp. Dit was het geval, toen het nieuwe gemeen tewapen van Rosmalen aangekondigd werd. Het klaverblad was hier veranderd in een vierblad en de

Afb. 2: Het logo van de

heemkundekring, on tworpen door W. Leenman.

=

I !

Afb. 3: Het aangekondigde nieuwe gemeentewapen van Rosmalen

'ploeg' vervormd tot een soort bakfiets (afb. 3). Reden genoeg om de oorsprong van het gemeentewapen trachten op te sporen. Het bleek gebaseerd te zijn op een onduidelijke af druk van het schepen zegel der dingbank Heze, d.d. 1544 (afb. 4). Tot in de 18e eeuw hadden Rosmalen en Nuland samen een dingbank, te vergelijken met het huidige college van B. en W. Een samenvoeging van Rosmalen en Nuland is dus historisch volkomen verantwoord! Bij verdere navorsingen bleken er nog meerdere schepen zegels te bestaan en deze vertoonden in het wapent je een vierblad en daaronder een werk tuig, dat

- 12 -

Afb. 4: Het gemeentewapen van Rosmalen

beslist geen ploeg is, terwijl het wiel 6 spaken heeft in plaats van 8. Deze zegels dragen als randschrift: S(eghel) der Sc epen en Uten Eyghenen, met als jaartal 1544 (afb. 5). Geschiedkundig zou er geen enkel bezwaar geweest zijn om dit zegel als logo te gaan voeren, maar weer speelde het toeval mee. Er werd een charter g e v o n d e n , g e d a t e e r d " S u n t e Ghertrudendach int jaer ons Here dusent vierhondert tachtentich ende een" (16 november 1481). Hieraan bevindt zich een zegel volgens onderstaande afbeelding (afb. 6).

Afb. 5 rechts

Afb. 6 uiterst rechts

-

- 13 -

Het vierblad iS onveranderd aanwezig evenals het wiel met de 6 spaken, waarbij direct opvalt dat het werktuig geen ploeg is doch een molen pal. Ook het randschrift is hetzelfde. De herkomst van het wapenschildje met het vierblad is nog niet achterhaald; de molenpal zou kunnen verwijzen naar het feit, dat de dorpen Nuland en Rosmalen samen één gemael (= molen) hadden, waarvan de opbrengst ten goede kwam aan heer Janne van Megen, schout van 's- Hertogenbosch. Dit was in 1332. Als stadje stelde Den Bosch toendertijd niet veel voor: de huidige Vughterstraat behoorde eertijds tot het grondgebied van Vught en de bewoners behielden hun eigen rechten. Sic!

- 14 -

WERKGROEPEN

Om haar doelstellingen te verwezenlijken kent de heemkundekring verschillende werkgroepen. leder lid kan zich naar voorkeur bij een van die werkgroepen aansluiten.

w �Ikg!'9� __ _ JHçbe_ologie

Doelstelling: Het onderzoek naar wat de bodem ons

leert betreffende geschiedenis, voorafgaand aan de geschreven bronnen of aanvullend daarop (pre-historie). Dit onderzoek leert ons niet alleen veel over mens en dier, maar ook over veranderingen in het landschap.

Ac ti vi tei ten: Con tacten onderhouden met W.

Verwers (provinciaal archeoloog van de Rijksdienst voor Oudheidkundig B o d e m o n d e r z o e k - R.O.B. - in Amersfoort), H. Janssen (stadsarcheoloog van 's-Hertogenbosch), G.H.J. van Alphen (amateur-archeoloog, Oss).

-

- 15 -

WerJigro��eel gb�pc:tl�ng�_ b��QlJ�ing

Doelstelling: Het streven naar behoud, resp.

documentatie van specimen van alle voor bepaalde perioden karakteristieke bouwvormen.

Activiteiten: Nadat het Provinciaal Inventarisatie

Project - P.I.P. - is afgerond, verder gaan met inventarisatie van straatwanden, het documenteren door middel van opmetingen, foto's en beschrijvingen van alle waardevolle bebouwing; te beginnen bij die objecten, die door sloop worden bedreigd, dan wel door verbouwing worden verminkt.

VVerkgroep �aaJt�D

Doelstelling: Het verzamelen van zoveel mogelijk

kaartmateriaal en het samenstellen van kaarten ten behoeve van andere werkgroepen.

Activiteiten:

-

- 16 -

Na het ter beschikking komen van de oudste kadastrale kaarten (1832), samenstellen van kaarten op verschillende schaal (1 :2500, 1: 1 0.000, 1 :25.000, 1 :50.000), zowel vanuit de kaarten van 1832, van ca. 1900, van ca. 1937 en van 1980.

Werkgroepen die van deze kaarten ge bruik maken zijn: Veldnamen (toponiemen) onderzoek, Archeologie, Landschappen. De kaarten zijn ook van b e l a n g b i j o n d e r zoek naar eigendomsverhoudingen, bij WlJZlng in het grondgebruik e.d.

Werkgroep land$chg.PP_�_n

Doelstelling: H e t a n a l y s e r e n v a n d e

verschijningsvorm van het landsch8:p vanuit het ontstaan, vanult klimatologische invloeden en vanuit het menselijk handelen.

Acti vi tei ten: Het verzamelen van gegevens, met

n a m e v a n g e o l o g i s c h e e n geomorfologische aard; Rijksgeologische Dienst; bodemkaarten (Universiteit Wageningen); J. Broertjes van de R.G.D.

-

- 17 -

Nuenen.

)Y�rkgroep foto's

Doelstelling: Het verzamelen en beschrijven van

foto's, filmmateriaal en bidprentjes met als doel:

a. een beeld te krijgen van Rosmalen, zoals het was en zich ontwikkelde naar wat het nu is;

b. inzicht te krijgen in de manier van leven, werken, zich ontspannen, beleven van het geloof, enz. van de inwoners. Di t alles in de ruimste zin van het woord.

Activiteiten: De werkgroep kom t op vooraf

af gesproken tijdstippen bijeen. Het ingebrachte en ingekomen materiaal wordt dan besproken en verwerkt. Via "De Molen" wordt zo nodig een beroep gedaan op de hulp van Rosmalense ingezetenen.

...

- 18 -

De hulp bestaat in: - het wegwijs maken in de archieven (rijks-, gemeente- en/of streekarchief).

het verwerken van de gevonden gegevens in een overzich telijk systeem, dit is een absolute noodzaak. - het aanwijzen van bronnen waarin interessante akten gevonden kunnen w o r d e n , z o a l s : t e s t a m e n t e n , boedelbeschrijvingen, erfdelingen, voogdijstellingen, landaankopen en verkopen, kadasterkaarten, enz. - het zoeken van het familiewapen of een ontwerp hiervan.

Voor leden van de Heemkundekring is de hulp gratis, m.u.v. de kostprijs van eventuele fotokopieën en een kilometervergoeding à f. 0,26. Het vertalen van akten uit oud-schrift (paleografie) behoort ook tot de mogelijkheden, mits binnen redelijke grenzen.

Contactadres: W. Leenman, Driekoningenstraat 12, 5392 NA Nuland. Tel. 04102 -1800.

-

- 19 -

Werkgroep klederdrachten

Taakomschrijving: Deze werkgroep doet onderzoek naar de klederdracht in Rosmalen van ca. 1875 tot 1950. Men wil te weten zien te komen welke kleding door mannen en vrouwen werd gedragen. Was er speciale kleding voor bepaalde gelegenheden, zoals geboorte, huwelijk en begrafenis? En wat droeg men bij processies? Waren er verenigingen of gilden met een eigen kostuum en vlag?

Behalve onderzoek tracht deze werkgroep ook teksten, foto's en voorwerpen die met klederdracht in Rosmalen te maken hebben, te verzamelen om voor het nageslacht een en ander gedocumenteerd te bewaren.

....

- 20 -

ACTIVITEITEN

In het eerste verenigingsjaar hebben verschillende werkgroepen activiteiten on twikkeld. Hiervan volgen hieronder korte verslagen.

W erkgroe�q.Jche_Q1 Qgj.E;

Er is con tact werkgroep en werkgemeenschap Hertogen bosch.

gelegd tussen onze de archeologische

'Cro Magnon' uit 's-

Er is een bezoek gebracht aan het voormalige Hertogsgemaal in Gewande, welk gebouw aan 'Cro Magnon' ter beschikking staa t als werk - en exposi tieruim te. Aanleiding hiervoor was het verzoek tot medewerking aan voorgenomen 0pgra vingen op het grondgebied V2.d de gemeente Rosmalen onder leiding van de provinciaal archeoloog van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek CR.O.B.), die waarschijnlijk in het najaar zullen plaa tsvinden. De gevraagde medewerking is gaarne toegezegd.

- 21 -

Werkgroep beeldbepalende beQouwing

Na afronding van het Provinciale Monumenten Inventarisatie Project (M.LP.) dat aan de gemeen te wordt aangeboden als basis voor haar beleid op dit gebied, zal de werkgroep deze inventarisatie uitbreiden om een zo volledig mogelijk overzicht te krijgen van alle beeldbepalende bebouwing, teneinde voor het nageslach t de sfeer te bewaren van wat nu nog aan typisch Rosmalense bebouwing aanwezig is.

W�r l\Kro_�li9:él:rt�n

Van de eerste kadastrale kaarten uit 1832 , is een overzichtskaart samengesteld, schaal 1 : 5.000, omvattend het gehele grondgebied der gemeente in 6 bladen (afmetingen plm. 160 x 180 cm). Kaarten op schaal 1 : 2.500 (de oorspronkelijke schaal) zullen worden samengesteld van de verschillende kernen: het dorp, Hintham en Kruisstraa t, en waar nodig van bepaalde gebieden buiten deze kernen, zoals Heinis, Bruggen, Heeseind, Kloosterhoek, Maliskamp, Varkenshoek, Molenhoek en

-

- 22 -

Sprokkel bosch.

De werkgroep beschik t kleur-kopieën van oude kaarten (vanaf ca. 1840) kopieën te krijgen kaartma teriaal.

W�Ikgro�j) __ 1�J1Sl?_c_h_a� p�n

verder over topografische en is doende van ouder

Er is een begin gemaak t met de bestudering van het beschik bare materiaal. Om een goed inzicht te krijgen in het ontstaan van het Rosmalense landschap IS niet alleen inzich t nodig in de agrarische ontwikkeling, maar kan inzicht in de geologische geschiedenis niet worden gemist. Di t vraagt veel tijd. Wie heeft die tijd beschikbaar en heeft interesse voor deze -overigens zeer boeiende- studie?

W�rkgrQ_� __ kl�d�rdraçb teIl

Omdat het onderwerp klederdrachten erg veel omvat, is deze werkgroep begonnen met mutsen en poffers.

r. f

- 23 -

Onderzocht wordt wat voor soort muts in Rosmalen gedragen werd en wie die muts maakte.

Het is voor de werkgroep niet gemakkelijk aan gegevens, foto's of oude spulletjes te komen. Gelukkig weten steeds meer mensen dat er in Rosmalen een Heemkundekring is, die naast onderzoek doen, ool{ tot taak heeft belangrijke voorwerpen -heemkundig gezien - zorgvuldig te bewaren voor het nageslach t.

.

Misschien is men hierdoor bereid mee te helpen; overigens zijn er al foto's, kleren en zelfs mutsen en een poffer aan de Heemkundekring geschonken. De werkgroep is daar natuurlijk erg blij mee en het is weer een stimulans om met haar speurtoch t verder te gaan.

��den van de werkgroep klederdrachten Z1Jn: - A.M.G. Diebels-Bartels, Kennedylaan 15, Rosmalen. - Sj. Hoedemakers-van der Sluis, Deken Fritsenstraat 53, Rosmalen. - J. Janssen -Vergouwen, Bredestraat 28, Rosmalen.

-

- 24 -

HEEMKUNDIGE FIETSTOCHTEN door Blankie

Jan Verhoeven en Harry Coppens hebben ln het eerste jaar van de Heemkundekring twee vliegen in een klap geslagen. Door hun iniatief werden de leden in staat gesteld in beweging te blijven en hun kennis· van de streekgeschiedenis te vergroten. We hebben het over de fietstochten die zij hebben georganiseerd. Het begon allemaal op 16 september 1989 onder een druilerige regen. Gefietst werd in de eigen woonplaats. Boerderij De Duinse Hoef en de Lam bertuskerk werden o.a. bezocht met als sluitstuk het museum Coudewater. De teerling was geworpen. Nu stonden onze zusterverenigingen op het programma. Heemkundekring Den Dungen mocht het spits afbijten. l-1et museum van de kring op de zolder van de 'Blauwe Scholk' on tlok te vele verbazingen bij de enthousiaste toeschouwers. De verbazing zou ech ter nog groeien toen de prach tige boerderij van de heer Bertens

- 2S -

aan de Hooidonksestraat werd bezocht. Fan tastisch! 'Nuwelant' was op 17 maart 1990 aan de beurt. Ditmaal was het weer prachtig, een mooie lentedag, goede gastheren, dus een fijne ochtend. Op 25 april was het wederom grandioos weer. De heren Coppens en Verhoeven hadden nu een tocht uitgezet naar Nieuwkuijk, waar de heemkundekring 'Onsenoort' haar opwachting maakte. De toch t voerde ons door het prachtige polderlandschap en het mooie dorpje Bokhoven. De ochtend kon niet meer kapot. Daar kwarn later nog het gastvrije verblijf in de abdij Marienkroon bij. Weer een geslaagde ochtend! De mare van de geslaagde fietstoch ten heeft ongetwijfeld haar werk gedaan, want op 9 juni 1990 ging een groot gezelscha p op weg naar Heesch voor een bezoek aan de 'Heemschuur' van de Heemkundekring Heesch. "Wat een riant v e r b l i j f " , "w a t e e n m o o i e landbouwwerk tuigen en andere voorwerpen", waren o.a. de kreten die door de enthousiaste bezoek(st)ers werden geslaakt. Hier zou je echt jaloers op kunnen worden. In één woord:

-

- 26 -

grandioos. Dat was ook de ontvangst. De heren Coppens en Verhoeven kunnen , terugzien op een geslaagd inia tief. Hartelijk dank, Jan en Harry, voor de moei te die jullie hebben gedaan.

- -

-

- 2 7 -

ROSMALEN, EEN ELLENDIG LAND

door Henk de Werd

"En dat Rosmalen een plaats is zoo ongelukkig, dat er dergelijke binnen de geheele Bataavsche Republicq niet te vinden is". Deze noodkreet van onze schepenen wijst er op dat het met Rosmalen in het verleden droevig gesteld was. We komen Rosmalen in de historie voor het eerst tegen omstreeks 815. In een oorkonde uit die tijd wordt gesproken over een boerderij rnet weidegrond in Rosmalla of Rosmella. Volgens Dr. J. de Vries CW oorden boek der Noord - en Zuidnederlandse plaatsnamen') betekent 'ros' riet en '!halla' . of 'mella' laagte in het terrein. In 1935 werd er op de Heinis een urnenveld aangetroffen uit de Ijzertijd. Ook moeten er vondsten gedaan zijn die wijzen. op een Romeinse nederzetting. We mogen dus gevoeglijk aannemen dat er reeds voor genoemde datum 815 een woongehucht geweest is.

- 28 -

Tussen 800 en 1300 " groeit" Rosmalen ui t tot een dorp je van wat zandboeren. In een charter van hertog Jan II van Brabant, gedateerd 22 augustus 1300, kunnen we lezen: "Wij Johannes, bij de gratie Gods hertog van Lotharingen, Brabant en Limburg, verlangen ter kennis te brengen aan alle tijdgenoten en aan allen die in de toekomst dit document zullen zien of er van horen ... , da t wij heel deze gemeen te, geva t tussen voornoemde omliggende grenzen of perken, met wa ter en vaste grond, met moeras en landerijen, aan onze geliefde burgers van genoemde stad 's­Hertogenbosch en aan de lieden van Berlichem, Beil ver, Middelrode in de Parochie Berlichem, en aan die van Roesmale, Hynen, Bruggen in de Parochie Roesmale, en Hintham ten voordele van ons en van onze voornoemde burgers en lieden wettig en erfelijk hebben verkocht voor een bepaalde, ons door hen neergetelde, overhandigde en betaalde en ui tdrukkelijk ten onze voordelen gegeven som gelds, - dat zij ten eeuwige dage in erfelijk recht haar zullen bezitten en in eigendom hebben .... En wel zo, dat onze genoemde burgers en lieden met

- 29 -

betrekking tot genoemde gemeen te vermogen te regelen, te beschikken en in alles te handelen, zoals ten opzichte van hun eigen bezit ..... " .

Da t Rosmalen bestond uit een aan tal gehuchten, .rotten genoemd, met aan het hoofd een rotmeester . In onze gemeen te kenden we het rot Hintham, het rot de Varkenshoek (waar ik nu zelf woon), het rot de Heinis, het Kloosterhoekrot (bij Coudewater), het rot Maliskarnp, het rot Molenhoek, het rot Kruisstraa t, het rot het Heeseind, het rot Rosmalen (de huidige kom dus). Soms sprak men van het rot Kerkenhoek en Brugge en Sprokkel bosch. De manschappen uit zo'n rot en hun rotmeester hadden bepaalde taken o.a. bij dijkbewaking, nachtwacht en brand. In geval van nood werden de rotsgezellen door hun rotmeester met een rothoorn opgeroepen. Zo werd op 13 februari 1765 "gelast aan Lambert van den Bogaart en Maarte van Gerwen, rotmeesters van Brugge en Kerkenhoek dat dezelve in henne rotte sullen gaan aanseggen aan hun rotsgeselle hen niet en zulle hebben te beschuldigen". De nachtwacht begon 's avonds om tien uur

- 30 -

en duurde tot de volgende morgen vler uur. " ... En een van hun zal eens aan yder huijs moeten aantikke, dog hoorbaar vraagen of ymand vreemds daar huijsvest; dit zal geen plaats hebben in het voordorp Hintham." "Dat wijders de manschappen zich ordentelijk ter wacht zullen moeten gedraagen, zig zorgvuldiglijk voor dronkenschap wachtende, zooals ook in het begaan der rondens en patrouilles door geen onnoodige schieten, schreeuwen, roepen, vloeken of . anderzinds geraas of gedruijs maaken op poene (= straffe) van 12 stuijvers." Er werden voor de rotsgezellen en hun meesters complete reglementen opgesteld. Wie zich aan bepaalde afspraken niet hield stond een fikse geldboete te wachten. Nog in 1803 schrijven onze schepenen ",da t de rotmeesters alhier verplicht zijn zoo dra zij het, 't zij van weegen de president of andersinds, verneemen dat alhier huisbraaken of dieverijen plaats hebben of vagabondeerende lieden achtervolgd worden uit ieder hunnen respective rotten dadelijk acht mannen te commandeeren en alle wegen en toegangen in deeze gemeen te

- 31 -

bezetten en begaan In manIeren als volgd: Het Heeseind rot: Vier man bij Johannes van Tuijl aan 't huijs en vier man bij Joost van Houtum in de heijden. Het Kruijsstraats rot: Vier man op de Kruisweg aldaar en vier man aan de Duinse Hoef. Het Brugge, Sprokkel bosch en Maliscamps rot: Vier man op de sluijs te Brugge en vier man aan 't Kruijpgat. Het Kerkenhoeksrot: Vier man il}- het dorp aan en rond de kerk en VIer man aan het h uijs van Johannesa van Bon. Het Meulenhoek en Heijnis rot: Vier man op den Balkweg aan den Bakniet en vier man op de Graafsche Baan bij Hermanus van der Doelen. Het Hinthams rot: Vier man op de Steene kamer en vier man bij Siepkens aan 't huis. Het Kloosterhoeks rot: Vier man bij Evert van Grinsven en vier man aan de Hooge Hoef. .... ".

Ook bij brand werden de rotsgezellen opgeroepen. De gewaarschuwde schepenen zorgden ervoor dat " de klok wordt getrokken, op een ketel geslagen

-

- 32 -

of alarm op de hoorn geblazen wordt", en verder lees ik dat "uit yder huijshouden van der zelver rot daar mansvolk is zullen moeten commandeeren ten minsten een man mede voorsien van een emmer of ketel om ins gelijke daar mede aanstonds na den brand te loopen en die te helpen blussen" .

Afb. 7: De rot hoorn van Hintham, bewaard in het Noordbrabants museum te 's­Hertogen bosch

--

- 33 ....

Branden, besmettelijke ziekten, v a g e b o n d e n , o o r l o g s g e w e l d , overstromingen, storm- en hagelrampen hebben Rosmalen door de eeuwen heen geplaagd. Na de waterramp van 1795 durven onze schepenen zelfs te schrijven: "En dezen ramp heeft den totalen ondergang van Rosmalen volkomen daargesteld en den noot in deze gemeen te allom doen opgaan". De meeste mensen waren "in eenen reddeloozen en rampspoedigen staa t van armoede en ellende" terecht gekomen. Proberen we iets van die ellende op een rijtje te zetten. In 1719 verklaren de schepenen dat "door de extraordinaire droogh te en hitte in den dorpen van Rosmalen, als meest bestaande in seer schrale landen, gan tsch weijnig ende bijna geen boekweijt, ertten gewasschen is geweest". Alles werd volgens de schepenen twee tot drie keer gezaaid. Ook van de "naegewasschen", zoals groen, spurrie en knollen was niet veel terecht gekomen. Daar kwam nog bij da t er onder het vee een besmettelijke ziekte uitbrak. In totaal stierven 416 beesten. Bij de meeste landbouwers

- 34 -

werd genoteerd dat zij "alsoo alle sijne beesten" verloren hadden. Logisch "dat de meeste van onse ingeseetenen in onmaght sijn geraakt om hunnen soberen cost te winnen". Het jaar daarop, 1720 dus, kreeg men last van hoog wa ter, waardoor "meest alle broecklanden, hoij- als weijlanden onder wa ter bennen, waardoor ,de welJnlge overgebleven runderbeesten niet gewaijt of gehoeijd en connen werden." In 1723 sloeg de droogte andermaal toe. Schepenen uit Berlicum en Nuland verklaren "dat de inwoners van Rosmalen het ongel uk hadden in het jaar 1723 door de extraordinaire en langduurende droogte het gras van hunne hooge landerijen op de velde is verdort en de besaijde teullanden seer weijnig vrugten hebben voortgebracht". In 1724 werd door zeer zwaar onweer en "hagelslagh" zeer veel koren en graan "ten velde nedergeslagen ende verdorven" . In 1729 verklaren de schepenen van Nuland dat "het hen nog seer wel bewust is en nog in verse geheugen is dat in den jaaren seventien hondert negen en twintig veele hooij- en

"""

- 35 -

weijlanden in den polder off dorpen van Roosmaaien geleegen door de menigvuldige regen - en q uel waa teren soodanig sijn geinn undeert da t van sommige het gras daarop gewasschen niet gemaaijt off tot hooij heeft connen versaamei t worden". In 1740 ging Rosmalen ge buk t onder een strenge win ter. De N ulandse pastoor schreef dat "dit jaar van 1740 is sulcken stercken win ter geweest, da tter vele mensen van coude sijn gestorven en van de wilde dieren sijn verscheurt". Volgens de Nulandse herder heeft die winter geduurd "bijnaa tot de maant van Junij en in de maan t van Maij isser sulcken honger en· gebreck geweest onder de beesten, da tter veele beesten van honger sijn gestorven". Nauwelijks bekomen van dit onheil kwam , het hoge water andermaal opzetten. Volgens de N ulandse pastoor was het wa ter zo hoog "dat het den outsten van de gemeijn te niet en ge heugt dat het ooijt soo hoogh geweest is". In Rosmalen stortte op 20 december 1740 ook nog de molen neer. Een en ander ge beurde door de harde wind. Veel pech voor molenaar Jan

- 36 -

Poorters, immers de molen "heeft stil moeten staan of onbruijckbaar geweest tot den eersten Junij 1700 een en veertig" . Overstromingen ook in 1744 en 1751. Het hoge wa ter, ijs en storm waren in 1757 een ware ramp voor Rosmalen in het algemeen en voor Ca tharina Heijmans in het bijzonder. Huis en goederen raakte zij kwijt. "Ja selfs geen bed om daar op te konnen slaapen, moetende sig tans op eenig strooij behelpen". In 1767 was Rosmalen een waar rampgebied. Een orkaan, onweer en hagel verpletterden het koren op de velden, rukten bomen ui t de grond en verwoestten een groot aantal huizen. Twee Rosmalenaren kwamen om. De doodgraver schreef: "1767 Julius 23: Het kint van Zijmen van de Putten, genaamt zijnde.... 's Maandags den 20' onder het huijs doodgevallen; door het droevig onweer zijnde toen wel 80 h uijsen omvergewaaijt en een menigte boomen uit . den grond gewaaijt. 23 Julius: Jacob Toonen Heijmans, zijnde den 20 dito onder zijn schuur doodgevonden door het weer als boven. Het was een man van in de zeven tig jaren".

- 37 -

De schade aan landerijen, veldvruchten, enz. bedroeg ruim f. 41.000, - . De schade aan de kerk, huizen en schuren bedroeg ruim f. 13.000,- .

/, De ellende bleef zich opstapelen. Hoog water opnieuw in bijvoorbeeld 1795. De overleden dominee Adrianus Laurentius werd met een slee over het ijs naar de Lambertuskerk gebracht. Die kerk stond gedeeltelijk vol met paarden en beesten omdat het dorp "ingel oopen" is. 1-----

Afb. 8: De R.K. kerk in Rosmalen

II!!

1- - -

- 38 -

In 1799 was het opnieuw goed mis in Rosmalen. Een watervloed, storm, ijs en een vreselijk onweer teisterden opnieuw ons dorp. Maar liefst 15 mensen verongelukten tijdens dit noodweer. "Vijf in een huijzing gestaan hebbende op de Boterweg te Hintham, welke 's nachts door een eijsschol met de ongelukkige bewoneren, een weduwe en hare vijf jonge kinderen, benevens haren broeder, ingestort wier .... en voorts in een huijsinge op den dijk bij 't zogenaamde Hoogveld alhier, waarin drie huijsgezinnen de wijk genomen hadden en te zamen elf menschen gevlugt waren, welk door de eijsschol opgenoomen en geheel verwoest weerd, terwijl negen derzelver onder de puijnhopen in de golven wierden begraven". Volgens de schepenen kwamen 56 beesten om en werden 11 huizen weggespoeld. Ook in de 1ge eeuw was het vaak kommer en kwel. Vooral in 1876 was de nood hoog. De burgemeester, . Lambertus van Erp, schreef aan de toenmalige commissaris van de Koning dat op 15 maart 1876 de zoogenaamde Tweebergse Dijk doorbrak, waardoor

- 39 -

Afb. 9: Burgemeester Van Erp zoon Piet over een overstroming in 1876

0-��,'

bericht doorbraak

�. Lé�1 t!v.,; /0L-. céJ :;;:7;t;.t:L<"�L ��<-<J � C�-"-�LA ___ /./ "-.

,/ � .J-----... ��//L-tT k'{ � "./<- 61. c..---;{ L-/

)-y2<-�-6--�<-� �� .. �

�� /� .n-���� � � h7 �--. �/� Q7 .(?r �

���d��:��; �I- y� ef L/;( LfLf d.e-e,./ r� t-u�L4- ��-

q'<'J-2-�A"- � &-&� / . // /r� V'f..-�

i�t: �.

ZlJn en

- 40 -

deze gemeente en Nuland geheel overstroomden. De klinkerweg "tusschen de straatweg en Coudewater" was reeds doorgebroken. "Ten gevolge van de watersnood hebben 1600 mensen hunne woning verlaten, waarvan er zich 1 00 in de school bevinden, 400 op de heuvel en de overige bij particulieren (de inrichting Coudewa ter is hier onder niet begrepen, waar er zich 460 bevinden)". Bij hoog wa ter werd met de z ogenaamde schuitenveren de verbinding met de Maaskant, Nuland en Den Bosch in stand gehouden. Voor die veren golden ui tge breide reglemen ten en tarieven voor mensen en vee. Niet alleen het water en abnormale droogte teisterden onze gemeen te, ook branden lieten vaak een spoor van ellende achter. In 1785 gingen "behalven schuuren en andere timmeragien" zes huizen in vlammen op. De schepenen reageerden met een uitgebreid reglement van maar liefst 39 bepalingen. Niemand mocht meer "met een bloote, brandende of aangestoke lamp of lichtstok, nog ook met een brandende of aangestoke tabakspijp

- 4 1 -

gaan of staan In eenige schuure, schop, koorn, tas of stal, nog ter plaatse alwaar hooij of strooij legt". Evenmin moch t men met een brandende of rokende tabakspijp over de straat gaan, "tenzij booven op dezelfde huijskens van geen vuur vattende stof en steeken ". Kwamen ketellappers rond dan werd hun verboden op straat vuur te maken. De inwoners kregen zelfs de opdracht dat vuur te doven. Ik wil mijn verhaal over het e1lendige Rosmalen besluiten met de meest trieste ramp die Rosmalen in de loop der tijden getroffen heeft. In 178 1 heerstte hier de cholera-epidemie, die aangeduid werd met "de roode loop". Een groot aan tal inwoners stierf. De verslagenheid was groot. De schepenen wisten geen raad met deze' verschrikkelijke ziekte en stelden snel wat regels op. Zo moest de dode "binnen 24 uure ordentelijk ter aarde werde besteld". Het graf "oft grave su1len moeten werden diep gemaak t niet minder dan vijf voeten gelijk de vaste grond". De koster en de schoolmeester werden gevraagd een en ander nauwkeurig te controleren. "En

..

- 42 -

welke het ongeluk van besmetting he b be in haare h uijse of lijke daarin gestorven SlJn, de huijsen terdeegen open te stellen dat de lugt daar in kan koomen en vervolgens met azijn besprengt en azijn ge goot en op heete steenen, dat er damp in het huijs van kompt en verders met zwaef el, mast ik en off wierook. " Werd iemand besmet, dan moest het direct gemeld worden aan de schepen Johannes Peperkoorn. De besmette persoon werd verboden "te koomen in publicque plaatsen nog· kerken". "De afgangen sullen aanstonds moeten worden begra ven op een af geleegen plaa ts buijten h uijs en daarop telkens een off twee schoppen aarde geschept". Ook werd het bidden "en besoeke der dooden, aan de besmettelijke ziekte overleeden" , verboden. De klok werd niet meer geluid bij een uitvaart. Op 18 september 1 7 81 werden de eerste slachtoffers begraven. De doodgraver schreef: "Deese drie sijn aan den loop overleeden en ook niet overluijd. Ook isser niet geluijt tot den 14e November".

-

- 43 -

Wie meer wil lezen over het ellendige Rosmalen, verwijs ik naar mijn in 1982 verschenen en inmiddels uitverkochte boek "Rosmalen was een ellendig land". De plaa tselijke bibliotheek kan U daarbij van dienst ZIJn.

- 44 -

De ui tga ve van het periodiek "Rosmalla" en de organisatie van de tentoonstelling "Rosmalen,Toen en Nu", van 19-22 oktober 1990 in "De Kentering", is mogelijk gemaakt door financiele steun van:

Aannemersbedrijf P. Hoedemakers en Zn. B.V., Hintham 68, Rosmalen. Advoka tenkan toor van Mierlo, Pioenroosstraat 20, Rosmalen. Assurantiebedrijf A. Lambermont, Burg. Wol tersstraa tLRosmalen. Autobedrijf G.

' van den Berg, Hintham

162, Rosmalen. Autoschadebedrijf G. van den Berg, Hintham 160, Rosmalen. Bouwbedrijf H. Pennings en Zn. B.V., Dorpsstraat 4, Rosmalen. B o u w b e d r i j f T i m m e r s B . V ., Heikampweg 6, Rosmalen. Bouwmaatschappij B.V. H. Pennings, Sportlaan 21, Rosmalen. Cementindustrie Enci N.V., St. Teunislaan 17 's- Hertogenbosch. Foto Stijntjes, t'vlolenhoekpassage 5, Rosmalen. Grond- weg- en waterbouw van Creij en van Hoek B.V., Huisbergenweg 6, Rosmalen.

-

- 45 -

Makelaarskantoor Abelen B.V., Burg. Mazairaclaan 18, Rosmalen. Oliehandel J. Bouwmans, Tweeberg 1, Rosmalen. P.B.O. Bouwbedrijf B.V., Tuinstraat 6, Rosmalen. Pluimveeslachterij Lotus B.V., Biestkampweg 2, Rosmalen. Reijmers Schoenen B.V., Pastoor van Thiellaan 8/10, Rosmalen. Technisch installatiebedrijf Piels B.V., Friezenstraat 7, Rosmalen. Verenigde Heijmans Bedrijven B.V., Graafsebaan 13, Rosmalen. Verstappen Handelsonderneming B.V., Kloosterstraat Sa, Rosmalen. Gebr. Voets Weg- en waterbouw B.V., Pinksterbloemstraat 4, Rosmalen.

B a n k r e k e n i n g n r .: Rabobank Rosmalen postgiro van de bank: ten name van Rosmalen Deken Fri tsenstraa t 53 5243 VM Rosmalen

Bestuur:

1 8 . 45 .4 3 .444

1099372 Heeml\.undekring

Th. Derksen, voorzi tter, Weidestraa t 15, 5241 CW Rosmalen. Tel. 12591 F.J. Janssen, secretaris, Bredestraat 28, 5242 CG Rosmalen. Tel. 12859 Sj. Hoedemakers-van der Sluis, penningmeester, Deken Fritsenstraat 53, 5243 VM Rosmalen. Tel. 17366 Leden: M. van Heumen, Annapark 13, 5246 AN Rosmalen. Tel. 073- 415239 H. de Werd, Hintham 127, 5246 .AE Rosmalen. Tel. 073-415914

Copyright 1990 � Heemkundekring Rosmalen

De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud der ondertekende artikelen

Bij de voorplaat: Ansichtkaart met rechts het oude gemeentehuis aan de Dorpsstraa t On twerp omslag: N.M. Blankendaal